Monitoring mediów samorządowych #1775

Treść

• Wniosek o informacje publiczną przez adobrawy 18 lipca 2018 11:40

  Na podstawie artykułu 61 Konstytucji RP, zwracamy się z wnioskiem o informację:

  - czy w urzędzie gminy (miejskim/miasta), w którymś z jego wydziałów, w jednostce organizacyjnej gminy (np. ośrodek kultury) lub w samorządowej osobie prawnej (np. w spółce należącej do gminy), prowadzone są media?;
  - jeśli tak, wnosimy o podanie jakiego typu media są prowadzone (np. gazeta, radio, telewizja, inne - jakie) i wskazane jednostki organizacyjnej lub osoby prawnej gminy;
  - prosimy o podanie linku, jeżeli media są dostępne w Internecie;
  - jeżeli gmina prowadzi dziennik lub czasopismo, prosimy o informację czy jest on zarejestrowany w sądzie;
  - jeżeli gmina prowadzi dziennik lub czasopismo, prosimy o przesłanie ostatnich 5 numerów - licząc od dnia odpowiedzi na wniosek, w formacie pdf.;
  - prosimy o informację o wydatkach gminy na ogłoszenia, artykuły sponsorowane, materiały dedykowane lub innego typu promocję w roku 2015, 2016, 2017 i do dnia udzielenia odpowiedzi na wniosek w 2018 roku.

  Wnosimy o udostępnienie wskazanych informacji w formie elektronicznej na adres {{EMAIL}}

  Szymon Osowski, Katarzyna Batko-Tołuć i Bartosz Wilk - członkowie zarządu, zgodnie z zasadami reprezentacji

• Auto-odpowiedź: Wniosek o informacje publiczną przez Poznań 18 lipca 2018 11:45

  Niniejsza odpowiedź automatycznie wysłana z serwera pocztowego Urzędu
  Miasta Poznania stanowi potwierdzenie wpływu korespondencji przesłanej na
  adres poczty elektronicznej {{ email }} i nie należy na nią
  odpowiadać.
  Korespondencja przesłana na skrzynkę poczty elektronicznej
  {{ email }} jest przekazywana przez kancelarię Urzędu do
  właściwego adresata, z zastrzeżeniem wewnętrznych regulacji.
  Korespondencja wnoszona za pomocą poczty elektronicznej, której przedmiotem
  jest skarga lub wniosek, powinna zawierać imię i nazwisko (nazwę) oraz
  adres (zamieszkania, siedzibę) podmiotu wnoszącego.

  Problemy związane z funkcjonowaniem skrzynki poczty elektronicznej
  {{ email }} proszę zgłaszać pod numerem telefonu 61 8785 227, 61
  8785 214.

  W przypadku, gdy sprawa wymaga wszczęcia procedury administracyjnej w
  indywidualnej sprawie kończącej się wydaniem np. decyzji, postanowienia,
  zaświadczenia, wówczas taką korespondencję należy skierować na skrzynkę
  Urzędu Miasta Poznania na elektronicznej Platformie Usług Administracji
  Publicznej (e-PUAP) albo złożyć ją osobiście w formie papierowej w punkcie
  kancelaryjnym Urzędu Miasta Poznania.

  poznan.pl

  UWAGA: Ta wiadomość oraz wszelkie załączniki są przeznaczone wyłącznie dla adresata korespondencji e-mail. Jeśli otrzymałeś ten e-mail przez pomyłkę, prosimy niezwłocznie powiadom nadawcę i usuń przesyłkę ze swojego systemu wraz ze wszystkimi załącznikami. Kopiowanie, dystrybucja, ujawnianie i inne wykorzystanie przesyłki e-mail, bez zgody nadawcy, jest zakazane.
  CAUTION: Please note that the contents of this message including its attachments is the information protected from disclosure. If this message is not meant for you, please be warned that disclosing, copying, publishing or using it or any attachments is prohibited. If you have received this message by mistake, please inform the sender immediately and delete the message from your system including all the attachments.
  Przed wydrukowaniem pomyśl o środowisku.
  Before printing think about the environment.

• Informacja publiczna przez Poznań 31 lipca 2018 12:00

  Szanowni Państwo,
  w załączeniu przesyłam skan pisma, dot. złożonego przez Państwa wniosku o
  udzielenie informacji publicznej z dnia 18-07-2018 r.

  Z poważaniem
  Dagmara Woźniak
  Gabinet Prezydenta
  Urząd Miasta Poznania
  tel. 61- 878 5293
  fax. 61- 878 4971
  {{ email }}
  poznan.pl

  UWAGA: Ta wiadomość oraz wszelkie załączniki są przeznaczone wyłącznie dla adresata korespondencji e-mail. Jeśli otrzymałeś ten e-mail przez pomyłkę, prosimy niezwłocznie powiadom nadawcę i usuń przesyłkę ze swojego systemu wraz ze wszystkimi załącznikami. Kopiowanie, dystrybucja, ujawnianie i inne wykorzystanie przesyłki e-mail, bez zgody nadawcy, jest zakazane.
  CAUTION: Please note that the contents of this message including its attachments is the information protected from disclosure. If this message is not meant for you, please be warned that disclosing, copying, publishing or using it or any attachments is prohibited. If you have received this message by mistake, please inform the sender immediately and delete the message from your system including all the attachments.
  Przed wydrukowaniem pomyśl o środowisku.
  Before printing think about the environment.

  Załączniki

  PRD-III.1431.6.2018.pdf

  POŹZna Urząd Miasta Poznania Gabinet Prezydenta Państwo Znak sprawy: PRD-III.1431.6.2018 Katarzyna Batko-Tołuć Szymon Osowski Bartosz Wilk Poznań, 31 lipca 2018 r. Odpowiadając na Państwa wniosek o udostepnienie informacji publicznej z 18 lipca 2018 r., w sprawie prowadzenia mediów przez Miasto Poznań, informuję, że dane, o które Państwo wnioskują, nie są dostępne w ustawowym terminie 14 dni. Udzielenie odpowiedzi na wniosek wymaga zebrania informacji z kilku wydziałów oraz przeprowadzenia niezbędnych czynności technicznych. W związku z powyższym na podstawie art. 13 ust. 2 ustawy z 6 września 2001 r., o dostępie do informacji publicznej (Dz. U. z 2016, poz. 1764), przedłużam termin udostępnienia informacji publicznej, do dwóch miesięcy od daty wpływu wniosku. Ponadto informuję, że Urząd Miasta nie dysponuje danymi ujętymi we wniosku, dotyczącymi miejskich jednostek organizacyjnych, podmiotów zależnych, w tym spółek komunalnych. Wniosek w tym zakresie należy złożyć w odpowiedniej jednostce miejskiej czy też spółce. Z poważaniem p.o. DYREKTORA GABINETU PREZYDENTA I tryk Pawełczak Sprawę prowadzi: Magdalena Frąckowiak Tel. 878 41 55 Urząd Miasta Poznania, Gabinet Prezydenta, plac Kolegiacki 17, 61-841 Poznań tel. +48 61 878 5293 , fax +48 61 852 5297, prdQum.poznan.pl, www.poznan.pl

• [ePUAP] Nowa korespondencja przez Poznań 1 października 2018 15:31

  Na Twoją wirtualną skrzynkę ePUAP wpłynął nowy dokument. Aby go odczytać skorzystaj z odnośnika:

  * do dokumentu: https://epuap.gov.pl/wps/portal/aplikacje/skrzynka?documentGuid=bd495f62-a47c-4322-a614-7157d46054b8
  --
  http://epuap.gov.pl

• Odpowiedź na wniosek o informację publiczną zał. 1 przez Poznań 1 października 2018 16:01

  Nr rej.: 06091802782

  Państwo

  Szymon Osowski

  Katarzyna Batko-Tołuć

  Bartosz Wilk

  Sieć Obywatelska Watchdog Polska

  Znak sprawy: Or-V.1431.18.2018

  Poznań, 06-09-2018 r.

  Pozostałe załączniki do odpowiedzi.

  Barbara Szymendera

  koordynator UMP ds. informacji publicznej
  Wydział Organizacyjny
  Urząd Miasta Poznania
  plac Kolegiacki 17
  61-841 Poznań
  tel. (61) 8785 346, 604 609 243

  e-mail: {{ email }}
  ........................................................................
  **POZnan ***
  [ **www.poznan.pl**](http://www.poznan.pl/)
  [ **www.fotoportal.poznan.pl**](http://www.fotoportal.poznan.pl/) ** **

  Załączniki

  IKS_-_2018-03.pdf

  PE Poznański Informator Kulturalny, p fi Sportowy i Turystyczny IKS A 8 1/4 kulturpoznan pl 4 K Cena 4,90 zł (w tym 5% VAT) ISSN 1231-9139 202755) erem marzec nr 3(317)/2018 Vaclav m uks M U . NMZdoNzE w 2.03.2018 Towarzystwo Muzyczne im. Henryka Wieniawskiego w Poznaniu zaprasza na wieczor WIENIAWSKI znów w BAZARZE <4xw 11.03.2018 GALLA sodz. 18:00 Sala Biała Al. Marcinkowskiego 10 RO ROMAN SIMOVIC skrzypce OLGA SITKOVIETSK Y tortepian NUVUYP m m WWW.bilety24.pl CIM (ul. Ratajczaka 44) BI LE JĄ | Towarzystwo Muzyczne im. H. Wieniawskiego 30-407ł ul. Świętosławska 7, www.wieniawski.pl iks Bilety© |ę TEATR WIELKI IM. STANISŁAWA MONIUSZKI W POZNANIU SPIEWACY NORYMBERSCY DIE MEISTERSINGER VON NURNBERG PREMIERA 4 III 2018 SPEKTAKLE 7, TO Ill 2018 WAGNER CHMURA / STURM / ENGELMANN mecenas Teatru inisterstwo _ oornasowno da KURY ś Fedra hiemiec A ) SAMORZĄDU WOJEWÓDZTWA ry UISTRA KUL /-2 w Fotele linie 7 P]u)) FUNDACJA WIELKOPOLSKIEGO i Dziedzictwa - tozieozierwa p Narodowego» "robowtco Pod honorowym patronatem Ambasadora Niemiec w Polsce Rolfa Nikela Wydano z finansowym wsparciem Fundacji Współpracy Polsko - Niemieckej _ Sfinansowano ze środków Fundacji PZU Mieć otwarty umysł My poznaniacy lubimy być pionierami! I w wielu ob- szarach rzeczywiście nam się to udaje. O jednym z takich osiągnięć można przeczytać w tym numerze IKS-a. A warto, bo pewnie wielu z nas nie zdaje sobie sprawy, że Poznań jest w czołówce polskich ośrod- ków digitalizacyjnych. Co to znaczy i jak to dokładnie wygląda? Zachęcam do lektury! Czy w marcu przyjdzie do nas wiosna, tego nie wiado- mo, na pewno jednak czeka nas festiwal Poznańska Wiosna Muzyczna. Już po raz 47. będzie okazja po- słuchać (także w Urzędzie Miasta) tego, co dzieje się we współczesnej polskiej muzyce poważnej. Ten ro- dzaj twórczości to rzecz niezwykle fascynująca, choć bywa i trudna, dlatego wybierając się na koncerty, warto mieć nie tylko otwarte uszy, ale i umysł. Młodzi skrzypkowie zmierzą się natomiast w Międzynarodo- wym Konkursie Skrzypcowym im. G.P. Telemanna. To jeden z najbardziej prestiżowych konkursów tego typu na świecie. O tym, dlaczego tak jest, przeczytają Państwo w rozmowie z jego twórcą i organizatorem — Sławomirem Jarmołowiczem. Głośna wystawa Frida Kahlo i Diego Rivera. Polski kon- tekst niestety już za nami. Trudno będzie pobić to rekor- dowe zainteresowanie, ale pewne jest, że na marzec zapowiadana jest kolejna arcyciekawa wystawa. Tym razem polskiego twórcy Zdzisława Beksińskiego. To artysta, którego dziś nikomu nie trzeba przedstawiać. Spodziewam się, że Stary Browar przeżyje oblężenie. W marcu wpadniemy też w objęcia książek, a stanie się to za sprawą Poznańskich Targów Książki „Pe- gazik” oraz Poznańskich Targów Książki Naukowej i Popularnonaukowej. Nie mam najmniejszych wąt- pliwości, że każdy z nas znajdzie tam coś dla siebie. To rzecz jasna nie wszystko, co wydarzy się w tym miesiącu, bo jest jeszcze jedyny w swoim rodzaju festiwal filmów krótkometrażowych Short Waves, a Teatr Polski szykuje premierę spektaklu Odys. Pe- łen przegląd wydarzeń kulturalnych na ten miesiąc znajdą Państwo w bieżącym numerze IKS-a. Warto się z nim zapoznać! Jacek Jaśkowiak Prezydent Miasta Poznania polecamy w% Książki dla dzieci i dorosłych W Nowa muzyka na wiosnę FOT. BARTEK OCHENDUSZKA, MTP, AGATA OŻAROWSKA W TEMAT NUMERU 4 Miliony skanów /D. Bartkowiak o digitalizacji w Poznaniu W WYDARZENIA 8 10 lat nafali /P. Toboła Short Waves Festival 9 Polska Odyseja /A. Tomczyk premiera spektaklu Odys w Teatrze Polskim 10 Z szuflady Beksińskiego / A. Solak wystawa w Starym Browarze 12 W objęciach książek /S. Klimek Poznańskie Targi Książki „Pegazik” 13 Jesteśmy wierni tradycji /K. Kamińska rozmowa w Marzenną Ledzion-Markowską 14 W wizerunku Poznania powinny być skrzypce /A. Szulc-Woźniak rozmowa ze Sławomirem Jarmołowiczem 16 Odzwierciedlenie naszych czaSów /A.Bliźniuk Poznańska Wiosna Muzyczna W RECENZJE 17 Rak piersi i brokat /A. Nieścioruk o wystawie fotografii w Galerii Miejskiej Arsenał 18 Słowacki na placu Mickiewicza /A. Tomczyk spektakl Kordian w Teatrze Polskim 20 Buta i melancholia /A. Bliźniuk koncert orkiestry Amadeus i Jazz at Lincoln Center Orchestra 21 Choroby i zarazki /A. Solak książka O pochodzeniu rodziny Joanny Bednarek W ROZMOWY 22 Takie Winiary pamiętamy /T. Janas z Ewą Burchard i Katarzyną Stelmachowską, autorkami albumu Taki Poznań pamiętamy... 24 Doświadczyliśmy złożoności świata / S. Klimek z Pawłem Szkotakiem, założycielem Teatru Biuro Podróży 26 Piszę jedną powieść w odcinkach /M. Malinowski z Ryszardem Ćwirlejem, autorem książek kryminalnych Poznański Informator Kulturalny, Sportowy i Turystyczny IKS W HISTORIA 28 Młodzież kontra dyktatura ciemniaków /P. Grzelczak Marzec 1968 roku w Poznaniu 30 Nic, tylko się uczyć! /D. Kolbuszewska o akademiku „Hanka” W Z CYKLU 32 Rozmowy w garderobie / A. Kochnowicz-Kann z Ewą Wójciak 34 Okiem polonisty /J. Adamiec Jan Komolka, demaskator zła 36 Cyryl Wam pokaże /P. Michalak niesamowicie kolorowe archiwum 38 Fotografia / M. Piotrowska celebryci i „endemici” 40 Poznań do poprawki /J. Głaz komunikacja na nowych torach? 42 Jest taka ulica / W. Gostyński kto rządzi Księstwem? 44 Z torby listonosza / D. Kolbuszewska trzy liście w liście 45 Mistrzowie sportu / J. Pałuba Akademii Judo rosną talenty W SPORT 47 Chuligańska gra dżentelmenów /J. Krenc Mistrzostwa Europy w Rugby do lat 18 W CO, GDZIE, KIEDY 49 FILM 79 MUZEA 52 TEATR 89 KSIĄŻKI 60 MUZYKA 97 CENTRA KULTURY 72 SZTUKA 106 VARIA 2% instytucje i imprezy dotowane przez Urząd Miasta Poznania iks wydarzenia, którym patronuje IKS BU partnerem wydawniczym IKS-a jest Biblioteka Uniwersytecka w Poznaniu Wydawca Wydawnictwo Miejskie Posnania, ul. Ratajczaka 44, 61-728 Poznań, tel. 61 851 86 01, iks©©wm.poznan.pl, wmposnania.pl, kulturapoznan.pl Redaktor naczelna IKS-a Katarzyna Kamińska Zespół (Dział Publikacji Informacyjnych) Mateusz Malinowski (61 854 07 41), Elżbieta Woźna (61 854 07 42), Jan Gładysiak (61 854 07 40), Monika Nawrocka-Leśnik (61 854 07 43, afisz©©wm.poznan.pl), Sylwia Klimek (61 854 07 50), Anna Solak (61 854 07 44) Współpraca Tomasz Janas Korekta Anna Nowotnik Opracowanie graficzne Joanna Pakuła, Alicja Waśkiewicz Skład i łamanie Studio Graficzne WMP Druk Betmor Sp. z o.o., ul. Chlebowa 16, 61-003 Poznań Nakład 2000 egz. Prenumerata RUCH S.A., prenumerata.ruch.com.pl, prenumerataQruch.com.pl, tel. 801 800 803 lub 22 717 59 59, w g. 7-18 Fotografie w działach stałych: M. Ciesielski, A. Waśkiewicz, J. Pakuła, A. Skowrońska Informacje o imprezach i wydarzeniach przyjmowane są do 8. dnia każdego miesiąca. Zastrzegamy sobie prawo do skrótów oraz opracowania zamówionych tekstów. Nie odpowiadamy za zmiany repertuarowe oraz treść reklam (również na stronach okładkowych). Organizatorzy zastrzegają sobie możliwość zmian w programach. Copyright by Wydawnictwo Miejskie Posnania 2018 Indeks nr 369845 TEMAT NUMERU Miliony skanów DANUTA BARTKOWIAK Digitalizacja, czyli skanowanie i utrwalenie w postaci cyfrowej obiektów analogowych, to od kilkunastu lat bardzo modna działalność. Modna i pożyteczna, ponieważ dzięki niej wszystko to, co przez wieki napisaliśmy na papierze, utrwaliliśmy na kliszy, namalowaliśmy na płótnie, wyrzeźbiliśmy w glinie, wznieśliśmy w betonie i nagraliśmy na taśmach, już możemy lub kiedyś będziemy mogli obejrzeć na ekranie własnego komputera. Poznań jest w czołówce polskich ośrodków digitalizacyjnych. P Digitalizacja w Polsce ruszyła 20 lat temu. Od tego czasu w ramach różnych programów zreali- zowano około 1500 projektów digitalizacyjnych, i wykonano dziesiątki milionów skanów, a postać cyfrową uzyskały miliony obiektów archiwalnych, bibliotecznych, muzealnych i audiowizualnych. Żeby ta praca miała sens, potrzebne były kryteria wyboru materiałów przeznaczonych do digitalizacji spo- śród niepoliczalnej, ogromnej liczby wytworzonych Luis de Granada, Secundus tomus concionum de tempore, ze zbiorów Biblioteki Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk 4 [IKS / marzec 2018 przez stulecia obiektów kultury. W tej kwestii posłu- żono się rozsądkiem i fantazją. W pierwszej kolej- ności skanuje się materiały o największej wartości historycznej, a z nich wybiera się najpierw te, któ- rych stan jest na tyle tragiczny, że mogą za chwilę zostać bezpowrotnie utracone. A fantazja objawia się w takim doborze skanowanych treści, aby zado- wolić, zainteresować i przyciągnąć jak najwięk- szą liczbę internautów odwiedzających portale, na których cyfrowe wersje historycznych obiektów są prezentowane, i to w możliwie jak najbardziej atrak- cyjnej formie. Bo digitalizacja to dopiero pierwszy etap całej archiwalnej machiny cyfrowej, ponieważ celem tej działalności jest nie tylko zachowanie od utraty, a potem archiwizacja wytworzonych plików graficznych w tzw. repozytoriach, czyli zmagazyno- wanie ich na serwerach, ale przede wszystkim upo- wszechnianie, głównie poprzez portale internetowe. Fenomen w skali kraju Znakomicie w tych meandrach digitalizacyjnego przemysłu odnalazł się Cyryl, czyli funkcjonujące w ramach Wydawnictwa Miejskiego Posnania wirtua- Ine muzeum historii. Powstało w 2012 roku dzięki pokaźnej dotacji otrzymanej z Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego realizującego rządowy program KULTURA+. Cyryl to pracownia digitaliza- cyjna, repozytorium i portal. Od początku wszystkie trzy części służyły najpierw kilkunastu, a teraz już 30 poznańskim instytucjom. I to był, a prawdopodob- nie nadal jest, fenomen w skali kraju. Te liczne insty- tucje, bardzo różne w sensie przynależności i funkcji, FOT. ZBIORY POZNAŃSKIEGO TOWARZYSTWA PRZYJACIÓŁ NAUK zgodnie i z chęcią digitalizują w Cyrylu swoje archi- walia. Cyryl jest dla nich repozytorium cyfrowych wersji ich obiektów, a ostatecznym efektem współ- pracy jest portal cyryl.poznan.pl, który w tej chwili prezentuje już 50 tys. obiektów, kolejne 50 tys. jest na etapie opracowania merytorycznego, a następ- nych kilkadziesiąt tysięcy czeka na digitalizację. Sensem tej pracy jest nie tylko umieszczenie w wir- tualnym świecie nawet najbardziej spektakularnego i unikatowego obiektu, ale obudowanie go stosowną, wyczerpującą informacją. Są tacy, którzy nie zerkają na tabliczki z nazwiskami autorów i tytułami dzieł w muzeach, ale większość jednak chce je poznać. Cyryl publikuje w tematycznych kolekcjach fotogra- fie, pocztówki, plany, dokumenty, plakaty, filmy, spek- takle i obiekty przestrzenne należące do poznańskich teatrów, galerii, bibliotek, muzeów, towarzystw, izb, placówek naukowych, wyższych uczelni, archiwów i szkół. Część z nich ma tak gigantyczne zbiory, że partnerstwo z Cyrylem nie wyczerpuje ich apetytów na cyfrową archiwizację i zaistnienie w sieci. Życia nie wystarczy Takim partnerem Cyryla jest Archiwum Pań- stwowe w Poznaniu. Placówka swoją przygodę z two- rzeniem kopii zgromadzonych archiwaliów zaczy- nała od mikrofilmowania. Pracownię utworzono w 1953 roku, kiedy jeszcze świeże było wspomnienie wojny i pamięć o utracie ogromnej liczby cennych materiałów. Postanowiono wówczas przenieść na mikrofilmy dokumenty staropolskie, w tym głównie księgi sądów grodzkich i szlacheckich, oraz materiały metrykalne, czyli księgi urodzin, ślubów i zgonów. Do 2006 roku, kiedy pracownia zakończyła działalność, wykonano 15 mln klatek. Z czasem jednak następo- wała destrukcja mikrofilmów. W 2007 roku podjęto decyzję o utworzeniu pracowni digitalizacyjnej. - Do 2018 roku wykonaliśmy 6 mln skanów, w tym 4 mln z oryginałów, a 2 mln z owych wcześniejszych mikro- filmów - mówi Henryk Krystek, dyrektor APP - Skany z oryginałów to przede wszystkim Akta miasta Pozna- nia, w tym kartoteka mieszkańców miasta Poznania z lat 1870-1931/32 zapisana na milionie fiszek z kwa- śnego papieru, który powoli ulega degradacji, oraz materiały metrykalne, w tym akta parafialne. Dyrek- tor Krystek podkreśla, że digitalizując materiały metrykalne, wychodzi naprzeciw zapotrzebowaniu społecznemu, ponieważ archiwalia genealogiczne cieszą się największym zainteresowaniem użyt- kowników archiwum. Henryk Krystek znakomicie i z wielkim wyczuciem łączy zalety doskonałego szefa FOT. ZBIORY BIBLIOTEKI RACZYŃSKICH ABSOLUTISSIMUS, | KASZ) Garale Sele - Beech kuma / nit allerico ków at neuca fantw$ getienat Daf ćrfie The Jan Janssonius, Novus Atlas Absolutissimus, Amsterdam 1647 — stro- na tytułowa pierwszego tomu atlasu, ze zbiorów Biblioteki Raczyńskich instytucji i wrażliwego człowieka, użytkownika histo- rycznych treści. Dlatego mimo posiadania wyposażo- nej w nowoczesne skanery pracowni obsługiwanej przez profesjonalistów wszedł w partnerstwo z Cyry- lem, przekazując do digitalizacji i publikacji kilkaset planów Poznania i szykując następne materiały. Wie, że ani jego życia, ani życia jego nawet najmłodszych pracowników nie wystarczy, by zdigitalizować zasób archiwum, którym kieruje. Cały znany ówcześnie świat Biblioteka Raczyńskich także jest partnerem Cyryla. Wirtualnemu muzeum udostępnia za pośred- nictwem kierującej współpracą, niezwykle kompetent- nej i posiadającej olbrzymią wiedzę Agnieszki Baszko przede wszystkim starannie opracowane teatralia. Instytucja realizuje jednak również własne projekty digitalizacyjne. Największym w ostatnich latach była cyfryzacja dziewiętnastowiecznych wydań książek J.l. Kraszewskiego w ramach Wieloletniego Projektu Rządowego KULTURA+. Do digitalizacji przeznaczono IKS / marzec 2018 / 5 6 / IKS / marzec 2018 kolekcję zgromadzoną w  Pracowni-Muzeum J.i. kra- szewskiego, oddziale Biblioteki kierowanym przez krzysztofa kluppa. w latach 2013–14 zdigitalizowano ponad 450 publikacji i wykonano prawie 138 tys. ska- nów. równie wielkim przedsięwzięciem była cyfry- zacja książek, czasopism, rękopisów, muzealiów i  materiałów audiowizualnych związanych z  życiem i  działalnością kraszewskiego ze zbiorów Pracowni, Biblioteki kórnickiej i  archiwum Pan w  warszawie. Łącznie postać cyfrową uzyskało ponad 750 obiektów i wykonano 113 tys. skanów. w 2018 roku Biblioteka raczyńskich rozpoczęła znakomity projekt digitaliza- cyjny w ramach zadania, które obejmuje modernizację historycznego budynku Biblioteki oraz konserwa- cję i  digitalizację cennych zasobów bibliotecznych. Postanowiono zeskanować i udostępnić najcenniejsze i  zagrożone postępującą destrukcją atlasy geogra- ficzne od XVi do XiX wieku. – wśród nich znalazł się pierwszy nowożytny atlas świata Theatrum orbis ter- rarum flamandzkiego kartografa i geografa abrahama Orteliusa (antwerpia 1595) oraz najcenniejszy w zbio- rach Biblioteki monumentalny, dziesięciotomowy atlas Novus atlas absolutissimus (amsterdam 1647–58) stanowiący unikat w  skali krajowej. wydany przez jednego z  najbardziej znanych kartografów nider- landzkich Johannesa Janssoniusa, zawiera ponad 500 ręcznie kolorowanych map przedstawiających cały znany ówcześnie świat – opowiada agnieszka Baszko. – atlas został zakupiony do zbiorów Biblioteki przez konstancję raczyńską od znanego literata i historyka Juliana ursyna niemcewicza. w  pierwszym tomie atlasu obok ogólnych i  szczegółowych map Polski znalazła się pierwsza drukowana mapa województwa poznańskiego opracowana przez lekarza ze wschowy Jerzego Freudenhammera. Łącznie do konserwacji i  digitalizacji przeznaczono 23 tytuły w  32 tomach. konserwacja rozpoczęła się w  2018 roku, a  po jej zakończeniu atlasy zostaną zdigitalizowane i udostęp- nione w internecie. Prezes żartuje i skanuje Sprawnie i  ciekawie digitalizuje swoje zbiory Poznańskie towarzystwo Przyjaciół nauk. – to pod- stawowa forma naszej działalności – żartuje prezes andrzej Gulczyński. Faktem jednak jest, że za jego niezwykle aktywnej prezesury przeprowadzono cyfryzację tysięcy znakomitych zabytków dotąd przed światem ukrytych. Pierwsze w  sieci pojawiły się zbiory muzealne PtPn, obrazy, rysunki, grafiki i rzeźby, które pod koniec XiX wieku tworzyły jedno z najbogatszych muzeów na ziemiach polskich. Dzisiaj większość dzieł znajduje się w  depozycie polskich muzeów i w dużej części zalega w magazynach. Muze- alia PtPn nie zostały zeskanowane, lecz sfotografo- wane, a  cyfrowe fotografie umieszczone na stronie internetowej towarzystwa. Profesjonalnej digitaliza- cji poddano natomiast unikatowy zbiór zabytkowych opraw książek z Biblioteki PtPn, prawie 300 bogato dekorowanych okładek wykonanych ze skóry, per- gaminu, jedwabiu i aksamitu. w wykwintnej formie zamykają dzieła polskie i  obce, głównie szesnasto- wieczne, które stanowią część bibliotecznych sta- rodruków. w  2015 roku Biblioteka PtPn uzyskała z  Ministerstwa kultury i  Dziedzictwa narodowego pieniądze na projekt, w  ramach którego zeskano- wano i  udostępniono w  sieci 4500 zdjęć, rysunków i oryginalnych portretów wyselekcjonowanych przez pracowników instytucji ze względu na ich wyjąt- kowe walory historyczne i artystyczne, ale także stan zachowania i stan prawny. – rok później Biblioteka PtPn otrzymała z Ministerstwa nauki i Szkolnictwa wyższego dofinansowanie na digitalizację 317  ręko- pisów literackich i  187 kalendarzy religijnych, rol- niczych i gospodarczych z XiX i początku XX wieku, a  w  2017 roku na cyfryzację 53 słowników z  tego samego okresu – wylicza prezes Gulczyński ostatnie dokonania towarzystwa. – kolekcja obejmuje pozy- cje do tej pory nieobecne w bibliotekach cyfrowych, wśród nich wiele słowników jedno-, dwu- lub wieloję- zycznych, słowników wyrazów obcych, etymologicz- nych, ortograficznych, synonimów, a także fachowych. Czekając na pocztówki Powoli i  nieśmiało, ale skutecznie digitalizuje swoje zbiory Biblioteka uniwersytecka. w  działają- cej od 2004 roku pracowni kierowanej przez Jolantę noskowiak wykonuje się głównie skany czasopism. Do tej pory zdigitalizowano ponad sto tysięcy gazet i  periodyków, a  liczba skanów niedługo przekroczy 2 mln. wirtualny świat, a ze szczególną niecierpliwo- ścią Poznań, czeka na cyfrową publikację imponują- cej kolekcji poznańskich pocztówek, planów i  map od lat gromadzonej w  Bibliotece. Byłoby to dużej rangi wydarzenie w  digitalizacyjnej historii Pozna- nia. trzeba mieć nadzieję, że nowa dyrekcja placówki dostrzeże wagę tych działań nie tylko z perspektywy miasta, ale także promocji własnych zbiorów. Opasłe tomy i pojedyncze ulotki teoretycznie jest oczywiste, że publiczna prezenta- cja zdigitalizowanego dorobku przeszłych pokoleń jest Zdjęcia w wyjątkowych przypadkach, kiedy ich jakość nie pozwala na komfort odbioru są retuszowane, jednocześnie plik wzorcowy zostaje zachowany w repozytorium. bardzo ważna dla ciągłości tradycji i edukacji kulturo- wej pokoleń następujących. W praktyce na przeszko- dzie tym działaniom stoją niekiedy bardzo trudne do rozwiązania problemy. Dwa podstawowe to brak miej- sca w repozytoriach, czyli cyfrowych magazynach, któ- rych rolę pełnią mało pojemne serwery w instytucjach, oraz prawa autorskie i własnościowe. PTPN, Biblio- teka Raczyńskich i Biblioteka Uniwersytecka część swoich zbiorów publikują na swoich stronach interne- towych, jednak dostępne w tych instytucjach serwery nie są w stanie pomieścić ogromnej liczby wytwarza- nych plików cyfrowych. Zadanie udostępnienia i upo- wszechnienia zdigitalizowanych zbiorów wzięła więc na siebie Wielkopolska Biblioteka Cyfrowa. Powstała w 2002 roku z inicjatywy środowisk akademickich i skupia biblioteki naukowe i publiczne Poznania. Nie ma własnej pracowni digitalizacyjnej, cyfryzacją zaj- mują się instytucje stowarzyszone i przekazują WBC gotowe pliki do publikacji. Podstawowym założeniem biblioteki, przynajmniej początkowo, było udostępnie- nie w internecie podręczników, skryptów i monogra- fii naukowych, z czasem jednak przeważać zaczęły regionalia i zabytki piśmiennictwa. Dostęp do WBC nie jest prosty, wielu użytkowników zderza się ze ścianą w postaci przeglądarek, oprogramowania, wty- czek i tym podobnych instrumentów, które utrudniają sprawną nawigację na portalu. Niemniej od 2004 roku FOT. CYRYL / ZDJĘCIE Z KOLEKCJI PSAŁTERIA. REMONT DACHU I HISTORIA ROMANA EGLA bibliotekę odwiedziło ponad 60 mln użytkowników, którzy mają dzisiaj do dyspozycji ponad 320 tys. cyfro- wych dzieł, w tym opasłych tomów i pojedynczych ulotek. Biblioteka Raczyńskich umieściła na WBC kolekcję Kraszewsciana, PTPN - rękopisy, kalendarze i słowniki, Biblioteka Uniwersytecka - czasopisma. Nawet nie połowa Współczesne zdobycze cywilizacyjne umożliwiają przeniesienie materiału analogowego na nośniki cyfrowe bez naruszania integralności dokumentu historycznego i jego udostępnienie w porównywalnej, a nawet lepszej jakości. Ale choćbyśmy się dwoili i tro- ili, obecne pokolenia nie są w stanie zdigitalizować i udostępnić nawet połowy analogowego dziedzictwa kulturowego. Dotyczy to całej Polski i Poznania rów- nież. Szacuje się, że do tej pory formę cyfrową uzy- skało 10, może 12-15 procent tego gigantycznego zasobu dokumentów, a intensywne działania w tym kierunku, poparte wielomilionowymi nakładami, trwają już 20 lat! Istnieje duże prawdopodobieństwo, że proces cyfryzacji będzie trwał jeszcze bardzo długo, aż wyczerpią się obiekty, które takiemu procesowi powinny być poddane. I wtedy wszystko będzie w sieci. Albo ponownie zacznie się je drukować. Albo internetu już nie będzie... 4 IKS / marzec 2018 / 7 WYDARZENIA festiwale 10 lat na fali PRZEMYSŁAW TOBOŁA Short Waves Festival, międzynarodowy festiwal filmów krótkometrażowych, od 20 do 25 marca już po raz dziesiąty w Poznaniu. Do obejrzenia ponad 300 filmów. V Program Short Waves Festival to przede wszyst- kim konkursy na najlepsze kino krótkometra- żowe. Konkurs międzynarodowy to zaproszenie na pokazy filmów z całego świata. W ramach konkursu polskiego będzie można zobaczyć filmy rodzimych twórców krótkiego metrażu. Konkurs tematyczny Dances with Camera to filmy nie tylko o tańcu, ale też o ruchu, fizycznym byciu człowieka w świecie. Urban View zaś to konkurs, gdzie prezentowane filmy dotyczą architektury, urbanistyki i designu, ich wpływu na życie społeczne, aspekty kulturowe oraz ekonomiczne. Best of Ten - konkurs kurator- ski, gdzie 10 programerów z najważniejszych festi- wali kina krótkometrażowego zgłosiło trzy propo- zycje spośród filmów, jakie wyświetlali na swoich konkursach. Z finałowej dziesiątki najlepszy film wybierze 20 jurorów, a są to programerzy, kurato- rzy, dyrektorzy festiwali i przedstawiciele branży filmowej. Festiwal to także ok. 70 wydarzeń spod znaku event cinema, gdzie będzie można spotkać się i pody- skutować z gośćmi z całego świata, których łączy miłość do krótkiego metrażu. Tegoroczne motto festi- walu IN OR OUT pozwoli widzom na poszukiwanie filmowej odpowiedzi na pytania o bycie we wspólno- cie czy też możliwości wypisania się z miejsca pocho- dzenia czy urodzenia, a to wszystko na tle globalnych zmian, jakie zachodzą na naszych oczach. Organizatorzy zapraszają na filmowy spacerA Wall is a Screen, czyli polską premierę filmowego spaceru odbywającego się w centrum miasta, gdzie znane dotąd ściany budynków zamieniają się w ekrany, na których uczestnicy oglądają wybrane przez kurato- rów filmy krótkometrażowe. Trasa spaceru i zestaw filmów to niespodzianka. Kino Forma to realizacja site-specific w przestrzeni klubu Farby, czyli pokaz filmowy wzbogacony o elementy scenograficzne 8 /IKS / marzec 2018 i performatywne. Tym samym wydarzenie to stanie się projektem transmedialnym, wykraczającym poza granice tradycyjnego odbioru filmu. Innym wydarzeniem spod znaku event cinema są filmowe domówki Random Home Cinema, spotka- nia w prywatnych mieszkaniach poznaniaków, gdzie oprócz specjalnie dobranego zestawu filmów organi- zatorzy przygotują oprawę wieczoru. 10. edycja Short Waves Festival to także bogaty program pokazów pozakonkursowych. Można w nim znaleźć zestawy filmów nominowanych do Oscara czy Europejskiej Nagrody Filmowej. W tej sekcji znajdują się pokazy tematyczne, jak Girl Power, Stary Człowiek i może, czy pokazy filmów dla dzieci z berlińskiego festiwalu Kuki. Na SWF odbędą się również pokazy gatunkowe: Comedy Shorts czy Hot Shorts. W programie znalazł się jubileuszowy zestaw krótkich metraży skompilo- wany specjalnie na 10-lecie Studia Munka czy pokaz polskiego filmu tańca - Dances with Camera: Polish Movies. 4 10. Short Waves Festival 20-25.03, bilety: 10 zł (jeden seans), 20 zł (domówka), 100 zł (karnet) więcej na: www.shortwaves.pl FOT. MATERIAŁY ORGANIZATORÓW IKS / marzec 2018 / 9 ] ]Dziewięć lat wojny, a  potem długi, pełen prze- szkód i niespodziewanych wydarzeń powrót do cze- kającej w  ojczyźnie rodziny. Po powrocie zastaje swój dom w rozpadzie i żonę rozchwytywaną przez zalotników. Mowa oczywiście o  Odyseuszu, który mimo całej swojej odwagi i heroizmu zawsze zdany jest na nieprzewidywalną łaskę bogów. w  eposie Homera wierni syn i żona wyczekują jego powrotu, nie tracąc nadziei, mimo bezskutecznych poszuki- wań, na które wyrusza telemach. Penelopa co wie- czór pruje tkaninę, bo gdy zakończy pracę, będzie musiała się zgodzić na zaloty któregoś z mężczyzn, oddając mu zarówno siebie, jak i itakę. w  późniejszych interpretacjach klasycznego mitu od losów Odysa więcej zaciekawienia budziło to, jak podczas jego nieobecności radziła sobie opuszczona rodzina. Bo gdy Odys powraca, historia znów kręci się wokół niego – po raz kolejny musi dowieść swojego bohaterstwa, mordując wszystkich nieproszonych gości i  zaprowadzając ład w  itace oraz w rodzinie. Jak jednak przez te lata wyglądała rodzina bez Odysa? tym tropem idzie reżyserka ewelina Marciniak i z pomocą dramaturga Marcina Cecki przenosi Odysa do Polski lat 90. Opierając się na homeryckim eposie, ale także modernistycznym dramacie Stanisława wyspiańskiego Powrót Odysa, opowiada jego mit na nowo, zderzając go z mitem dużo bardziej współczesnym i  może jeszcze nie dość opowiedzianym – mitem transformacji. Odys wyspiańskiego jest zbrodniarzem, powraca do ojczyzny z krwią na rękach i rzuca się do kolejnego mordu na zalotnikach. uwięziony we wciąż zapę- tlającej się historii umyka wreszcie – za namową syren  – do Hadesu, gdzie wyrywa się z  objęć nie- obliczalnego fatum. Jaki los spotyka polskiego Odysa? też oczywi- ście wyjeżdża, nie na wojnę jednak, ale również z  przymusu – za pracą, na Zachód. Podczas gdy wydarzenia teatr Polska Odyseja anna tOMCZyk ewelina Marciniak w Teatrze Polskim opowie na nowo dwa mity – o Odysie i o polskiej transformacji. on wypełnia swoje męskie obowiązki, żona i  syn przeżywają niespodziewane i  wstrząsające zmiany. Pierwsza połowa lat 90. to dla wielu Polaków szok nie tylko polityczny i  gospodarczy, ale kulturowy. nagle każdy może zarobić pieniądze, i to na sposoby, o których nikomu się dotąd nie śniło. na wyciągnię- cie ręki są również luksusowe towary, dotąd znane tylko ze słyszenia. Odys mierzy się z Zachodem za granicą, a tymczasem Zachód rozgościł się u jego rodziny na stałe. Czy Penelopa nie ulegnie zalot- nikom rozbijającym się drogimi autami, czy tele- mach nie zapomni o  ojcu w  pogoni za pierwszymi własnymi pieniędzmi? i jak z tym chaosem poradzi sobie po powrocie Odyseusz? w pierwszej chwili może się wydawać, że od Ody- sei do młodych yuppies jest bardzo daleko, jednak w istocie jednych i drugich łączą nieprzewidywalne wyroki losu oraz poświęcenia, na jakie człowiek jest gotów, by osiągnąć cel. tylko cele się zmieniają – cza- sem chodzi o ocalenie ojczyzny, czasem o wczasy na Majorce. w  obu mitach największymi bohaterami są jednak zawsze ci, którzy zostają w domu – to ich najbardziej dotykają niezrozumiałe wyroki bogów i kaprysy losu. Spektakl Marciniak jest pretekstem do tego, by spojrzeć wstecz i z dzisiejszej perspektywy zastanowić się, jak poradziliśmy sobie po tych latach oczekiwania na zmianę, gdy w końcu nadeszła. Czy bylibyśmy tymi samymi ludźmi, gdyby nie doświad- czenie transformacji? niezależnie od tego, czy jeste- śmy Penelopą, czy Odysem – zmiany są nieuchronne, nawet jeżeli co wieczór prujemy tkaninę, próbując zatrzymać czas. a uciec od rzeczywistości można co najwyżej do Hadesu. ◢ Odys reż. Ewelina Marciniak Teatr Polski, Duża Scena premiera: 17.03, g. 19 WYDARZENIA sztuka Z. szuflady Beksińskiego ANNA SOLAK Zdzisław Beksiński nazywał swoje obrazy „romantycznymi”, choć większość odbiorców jego malarstwa widziała w nich wizje mroczne i niepokojące. Od 23 marca w Galerii na Dziedzińcu Sztuki w Starym Browarze będzie można obejrzeć zbiór ponad stu jego prac. Wystawie będą towarzyszyć wykłady multimedialne, prezentacje filmów dokumentalnych oraz pokazy wirtualnej rzeczywistości. V Mimo że pół życia zmagał się z powracającą depre- sją, był nad wyraz pogodnym człowiekiem, odnoszą- cym się do szarej rzeczywistości PRL-u z dystan- sem i humorem. Na prywatnych nagraniach swoją pogodę ducha wyjaśnia w ten sposób: „Życie z depresją można porównać do płynięcia rzeką na łodzi, która nieuchronnie zbliża się w stronę wodo- spadu. Wiesz, że za chwilę nastąpi koniec i że nie możesz nic z tym zrobić. Ciągle to tłumaczę Tom- kowi - jeśli masz na tej łodzi wygodny fotel i kaktus, to na czym wygodniej będzie ci siedzieć? Na fotelu czy na kaktusie?”, Mało kto wie, że Beksiński prócz malowania obra- zów, które przyniosły mu największy rozgłos, zajmo- wał się również innymi odmianami sztuk wizualnych. Jedną z ciekawszych było na przykład projektowanie modeli autobusów w słynnej sanockiej fabryce Auto- san w połowie lat 60. Wcześniej, w latach 50., zajmo- wał się fotografią, następnie rysunkiem, malarstwem, rzeźbą, grafiką, a od połowy lat 70. już wyłącz- nie malarstwem. W 1977 roku przeprowadził się z rodziną do Warszawy, gdzie kontynuował twórczość malarską, a w latach 90. odkrył grafikę komputerową. Zdzisława Beksińskiego w tej chwili chyba nie trzeba już nikomu przedstawiać. Po sukcesie podwój- nej biografii ojca i syna Beksińscy. Portret podwójny Magdaleny Grzebałkowskiej czy głośnym i obsypa- nym licznymi nagrodami filmie Ostatnia rodzina Jana P Matuszyńskiego twórczość tego niezwykłego arty- sty stała się powszechnie znana i jeszcze bardziej doceniana w kręgach zwykłych odbiorców. Nadal jednak Beksiński ma nam dużo do powiedzenia - tym 10 /IKS/ marzec 2018 razem za sprawą mniej znanych prac, wydobytych niemalże z przysłowiowej szuflady. Kiedy w 2005 roku w wieku 76 lat artysta zostaje brutalnie zamordowany w swoim warszawskim mieszkaniu, jego bogaty doro- bek artystyczny zapisem testamentowym trafia do Muzeum Historycznego w rodzinnym Sanoku, w któ- rym spędził większość życia i któremu od lat przeka- zywał swoje najlepsze prace. Wystawa Beksiński nieznany i towarzyszące jej wydarzenia stworzą niepowtarzalną szansę obejrze- nia fotografii (1955-1960), fotomontaży i grafik kom- puterowych (1996-2004) jednego z najsłynniejszych polskich artystów. Dopełnieniem wystawy będą filmy dokumentalne i wykłady multimedialne przybliżające jego życie i drogę twórczą. Nowoczesny charakter wydarzenia podkreśli projekt wykorzystujący tech- nologię Virtual Reality (wirtualnej rzeczywistości), który pozwoli „wniknąć” w świat stworzony w opar- ciu o niezwykłą wyobraźnię Beksińskiego - twórcy, który inspiruje artystów na całym świecie. Mało kto wie na przykład, że jego wielkim fanem jest Guillermo del Toro, nagrodzony właśnie Złotym Globem za film Kształt wody scenarzysta i reżyser takich kinowych przebojów jak Hellboy 2 czy Labirynt fauna. - Większość osób kojarzy twórczość Beksińskiego głównie z obrazami pierwszego okresu fantastycz- nego oraz późnego warszawskiego. Warto jednak pamiętać, że najpierw zaczynał od fotografii, a po FOT. BARTEK OCHENDUSZKA (2X) 1997 roku działał również w obszarze fotomontażu i grafiki komputerowej. I właśnie tę nieznaną cząstkę Beksińskiego chcemy pokazać podczas wystawy. Ta galeria prac rzuca nowe światło na postać artysty i jest doskonałym spoiwem całego dorobku artystycz- nego tego twórcy - zapowiada Ewa Barycka, kura- torka wydarzenia. Od 23 marca wystawa będzie czynna przez cały tydzień od godziny 12 do 20 (ostatnie wejścia o g. 19). Będzie tym samym pierwszą z cyklu czterech eks- pozycji w Galerii na Dziedzińcu Sztuki pod szyldem Wystawowej wiosny w Starym Browarze. Kolejne to m.in. galerie prac w ramach festiwalu Malta oraz Uniwersytetu Artystycznego w Poznaniu. Ekspozy- cja gościła dotychczas m.in. w Krakowie, Warszawie, Łodzi i Wrocławiu. W Poznaniu Fundacja „Beksiński” wybrała dla niej przestrzeń silnie związaną ze sztuką współczesną - znany z projektów artystycznych Stary Browar w którym regularnie odbywają się wydarze- nia promujące kulturę i sztukę. 4 wystawa Beksiński nieznany kuratorzy: Ewa Barycka i Janusz Barycki organizatorzy: Fundacja „Beksiński”, Stary Browar w Poznaniu, Muzeum Historyczne w Sanoku Galeria na Dziedzińcu Sztuki, Stary Browar 23.03-30.04 bilety: 10 zł (wystawa) i 10 zł (VR) IKS | marzec 2018/ LL WYDARZENIA książki W objęciach książek SYLWIA KLIMEK — Nie lubię grafomanii, kiczu i infantylizmu — mówiła w jednym z wywiadów Wanda Chotomska, poetka, pisarka, autorka ponad dwustu książek i tysięcy wierszy dla dzieci. Twórczość zmarłej w sierpniu ubiegłego roku królowej polskiej literatury, mistrzyni słowa i dziecięcej wyobraźni, będzie jednym z motywów przewodnich tegorocznych Poznańskich Targów Książki „Pegazik”. V Oficjalne otwarcie targów (w piątek 23 marca) poprzedzi Czwartek literacki dedykowany Wandzie Chotomskiej, z udziałem prof. Joanny Papuzińskiej, którą w pisanie dla dzieci wciągnęła Chotomska; Ewy Chotomskiej - córki poetki, słynnej Ciotki Klotki z Tik-Taka, i Ewy Grudy - szefowej Muzeum Książki Dziecięcej w Warszawie. - Chotomska jest symbo- lem, takim jak Astrid Lindgren dla Szwedów czy Tove Jansson dla Finów - mówiła w jednym z wywiadów Barbara Gawryluk, autorka biograficznej książki o Chotomskiej. Twórczości autorki Jacka i Agatki (pierwszej pol- skiej dobranocki), Dzieci pana Astronoma, Kurczę blade, Tadka Niejadka i wielu, wielu innych poświę- cony będzie drugi dzień targów - sobota. Festiwal Wandy Chotomskiej poprowadzi Pan Zegarmistrz - bohater wiersza Koziołki Pana Zegarmistrza, który poetka napisała specjalnie dla Poznania. W progra- mie: warsztaty, spotkania, spektakle Teatru Łejery i Teatru Wariate, inspirowane jej wierszami. Poznańskie targi to zawsze wielkie święto literatury dla małych i trochę większych. Program wypełniają warsztaty, spotkania czytelników z ich ulubionymi auto- rami i ilustratorami, gry, konkursy, panele, wystawy... Ale przygotowane przede wszystkim z myślą o młodych czytelnikach targi są także doskonałą okazją do wymiany doświadczeń m.in. dla pisarzy, tłumaczy, ilustrato- rów, wydawców, księgarzy, bibliotekarzy, pedagogów, psychologów. Stałym punktem programu są wystawy Mistrzowie ilustracji. W tym roku pod tym tytułem kryje się prezentacja prac Krystyny Michałowskiej - graficzki i malarki, uczennicy Jana Marcina Szancera, twórczyni legendarnego już wyróżnika graficznego serii Poczytaj mi, mamo (otwarcie wystawy - piątek, g. 14). W sce- nerii wystawy mistrzyni ilustracji spotka się z widzami. 12 |IKS / marzec 2018 Tradycją targów są także przyznawane co roku nagrody Pegazika w dwóch kategoriach: „Twórca książki dla dzieci” oraz „Przyjaciel książki dla dzieci”. Pierwszą odbierze Henryk Jerzy Chmielewski, znany jako Papcio Chmiel - autor kultowej serii komiksów Tytus, Romek i A Tomek, drugą: Małgorzata Swędrow- ska - autorka koncepcji czytania wrażeniowego, słucha- nia tekstów literackich z dziećmi. W ostatnim dniu planowane są wydarzenia inspi- rowane kryminałem dla dzieci. Prezentacje książek z tego nurtu, spotkania z policyjnymi detektywami i psami tropiącymi, „Laboratorium małego detektywa” oraz konferencja poświęcona fenomenowi literatury kryminalnej dla dzieci - to najważniejsze punkty pro- gramu targowej niedzieli. Tego dnia również auto- rzy poczytnych powieści kryminalnych, m.in. Joanna Jodełka i Robert Ziółkowski, spotkają się z młodymi czytelnikami. 4 XVII Poznańskie Targi Książki „Pegazik” MTP, pawilon nr 1 23-25.03 (pt. i sob., g. 10-18, niedz., g. 10-16) wstęp wolny FOT. MATERIAŁY PRASOWE MTP WYDARZENIA książki Jesteśmy wierni tradycji z MARZENNĄ LEDZION-MARKOWSKĄ rozmawia KATARZYNA KAMIŃSKA Przed nami Poznańskie Targi Książki Nauko- wej i Popularnonaukowej. Jaką rolę w czasach dominacji internetu pełnią tego typu imprezy? Nic nie zastąpi bezpośredniego kontaktu, oso- bistej wymiany zdań, udziału w spotkaniach, pane- lach, debatach, wernisażach, a przede wszystkim żadne nowe media nie zastąpią spotkania autora z czytelnikami! Od ubiegłego roku targi te odbywają się na terenie MTP, a nie w gmachu Collegium Maius. Czy to korzystna zmiana? Zależało nam, aby do naszego grona odbiorców - głównie studentów i pracowników naukowych - dołą- czyli poznaniacy, ci, którzy nie przekraczali dotych- czas progu Collegium Maius. Ale cały czas jesteśmy wierni tradycji. To są nadal te same targi promujące książki naukowe i popularnonaukowe, tylko w nowej odsłonie. MTP zapewniają przestrzeń wystawien- niczą, którą aranżują, starając się spełnić potrzeby wystawców i organizatorów. Równolegle, w tej samej przestrzeni odbywać się będą XVII Poznańskie Targi Książki „Pegazik”, a w sąsiednich pawilonach Targi Edukacyjne i Ogólnopolski Kongres Oświatowy. To przekłada się na frekwencję. Jacy wystawcy przyjadą do Poznania? Jakie książki zobaczymy? Co je wyróżnia? Przyjadą wydawcy naukowi, akademiccy, uniwer- syteccy z ofertą najnowszych książek naukowych i popularnonaukowych. Ponadto będziemy gościć m.in. wydawnictwa: Bellona, Prószyński, Helion, Rebis, Sejmowe, NCK. Książki, które zobaczymy na stoiskach, trafią w ręce specjalistów, ale także hob- bystów, osób interesujących się określonymi dziedzi- nami nauki. Publikacje popularyzujące wiedzę cieszą się wśród miłośników książek dużym uznaniem. Bardzo prestiżowym elementem targów są nagrody wręczane wydawcom książek nauko- wych i popularnonaukowych. W tegorocznej edycji zostaną rozstrzygnięte trzy konkursy: Konkurs na Najlepszą Książkę Akademicką (o puchar JM Rektora UAM i statuetkę Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego), Konkurs na Najlep- szą Książkę Popularnonaukową (o nagrodę Prezy- denta Miasta Poznania) i Konkurs o Nagrodę Stowa- rzyszenia Wydawców Szkół Wyższych. Bywalcy targów czekają również na ciekawy program towarzyszący. Ułożyliśmy program tak, aby jak najwięcej osób znalazło coś dla siebie. Będzie konferencja Nowe media - nowa przestrzeń komunikacji z uczniem. Wystąpi wiele autorytetów w tej dziedzinie, np. prof. H. Zgółkowa mówić będzie o wpływie mediów na kształtowanie języka dziecka, a prof. Z. Melo- sik o Facebooku i tożsamości współczesnej mło- dzieży. Zaprezentowana zostanie Obwoźna Czy- telnia Komiksów. Odbędzie się panel UE a prawo autorskie - przegląd prac legislacyjnych. Dla dzieci przygotowaliśmy zajęcia ze sztuki chińskiej kaligra- fii, zabierzemy je w podróż do świata zmysłów i lite- ratury, nauczymy robić świąteczne wianki i wypla- tanki. Warto również skorzystać z relaksacyjnych zajęć - Joga z książką. 4 22. Poznańskie Targi Książki Naukowej i Popularnonaukowej, MTP, 23-25.03 x U Marzenna Ledzion-Markowska dyrektorka Wydawnictwa Naukowego Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, współorganizatorka Poznańskich Targów Książki Naukowej i Popularnonaukowej, miłośniczka górskich wędrówek i oczywiście dobrej książki. IKS / marzec 2018 / 13 14 / IKS / marzec 2018 Tegoroczna edycja konkursu to jubile- usz, a  taka okazja prowokuje zawsze do pytań o początki. wyznaję zasadę, że nie powinno się myśleć o prze- szłości, ale o  przyszłości – o  kolejnych wyzwaniach artystycznych. ale rzeczywiście, w tym roku odbywa się XV edycja konkursu w  jego międzynarodowej odsłonie (poprzedziły je cztery edycje konkursów ogólnopolskich), więc jest okazja do wspomnień. Moja przygoda z  organizacją konkursów skrzypco- wych zaczęła się w 1991 r., kiedy powstał wielkopol- ski konkurs wykonawczy dedykowany uczniom szkół podstawowych. Pracowałem przy tych imprezach od początku, a  odbyło się ich aż 25 edycji. w  trakcie organizowania konkursów wielkopolskich pomyśla- łem, że można byłoby zrobić coś więcej – czyli stwo- rzyć konkurs ogólnopolski. Po jego czterech edycjach, kiedy pojawiły się zgłoszenia uczestników spoza granic Polski, postanowiliśmy rozszerzyć formułę imprezy o wykonawców zza granicy. tak narodziły się Międzynarodowe konkursy Skrzypcowe. Wśród młodych skrzypków mówi się, że Kon- kurs im. Telemanna to „młody Wieniawski” – preludium do Międzynarodowego Konkursu Skrzypcowego im. Henryka Wieniawskiego. naszym celem nie było stworzenie imprezy, która byłaby wstępem do konkursu wieniawskiego. kon- kurs nazywany „małym wieniawskim” odbywa się w  Lublinie. Skoro jednak w  stolicy wielkopolski mamy wielki, międzynarodowy konkurs dla dorosłych, dlaczego nie mógłby tu istnieć także międzynarodowy konkurs dla młodzieży? Bardzo często powtarzam, że w wizerunku miasta powinna być muzyka, a dokład- niej skrzypce. argumentami są: świetna poznańska szkoła wiolinistyczna i liczne konkursy, wykonawcze (np. Ogólnopolski konkurs Skrzypcowy im. Zdzisława Jahnkego) i lutnicze (Międzynarodowy konkurs Lut- niczy im. Henryka wieniawskiego). wydarzenia muzyka w wizerunku Poznania powinny być skrzypce ze SŁawOMireM JarMOŁOwiCZeM rozmawia aGata SZuLC-wOźniak Patronem naszego konkursu jest Georg Philipp telemann – autor Fantazji, jednego z niewielu cyklów utworów na skrzypce solo. nie wszyscy wiedzą, że pierwszy etap twórczości kompozytora nazywa się nie- kiedy „polskim”. telemann był zafascynowany muzyką naszego kraju. Przebywał w Żarach, Pszczynie i kra- kowie, gdzie zetknął się z polską muzyką ludową, która inspirowała go w jego twórczości kompozytorskiej. Jak zmieniały się konkursy na przestrzeni lat? Bardzo sobie cenię, że ten konkurs był trafiony od samego początku. Od pierwszej edycji cieszył się ogromną popularnością i  zawsze przyjeżdżało na niego wielu wykonawców. w tym roku zgłosiło się aż 53 uczestników z Polski, Litwy, ukrainy, rosji, niemiec, Czech, węgier, austrii, włoch, Hiszpanii, wielkiej Bry- tanii i izraela. Jeśli chodzi o samą formułę konkursu – wymagania repertuarowe, sposób oceniania wystę- pów – niewiele się zmieniło. Zmieniają się wykonawcy. Co jednak ciekawe – zdarza się tak, że uczestnik przy- jeżdża raz, a  potem wraca nawet kilkakrotnie. Mieli- śmy kilka razy sytuacje, że skrzypek, który w jednej edycji był w środku stawki, później wygrywał konkurs. To możliwe dzięki dość elastycznym regu- laminowym ustaleniom dotyczącym wieku wykonawców. Górna granica to 18 lat. nie mamy dolnej. na kon- kurs przyjeżdżają nawet bardzo młodzi skrzypkowie, ale przecież talent objawia się czasami bardzo wcześnie. krystian Zimerman, kiedy zdobył pierwszą nagrodę na konkursie Chopinowskim, miał 19 lat, a  wieniawski, kiedy skończył konserwatorium Paryskie, miał 12 lat. wiek dla wirtuoza nie jest bardzo istotny. konkursowe występy udowadniają, że mamy do czynienia nie tyle z młodzieżą, ile z dojrzałymi artystami. Poziom jest z roku na rok coraz wyższy... Tak lubi się mówić o konkursach. nie było ani jednego konkursu, który miałby niż- szy poziom niż poprzednie. warto spojrzeć w historię konkursów i zauważyć, że bardzo często jury przy- znaje dużo nagród - to znaczy, że wielu uczestni- ków jest świetnych. Cieszę się z wysokiego poziomu i z tego, że do Poznania przyjeżdża coraz więcej uczestników zza granicy. To przecież duży wysiłek - trzeba zorganizować wyjazd nie tylko dla młodego skrzypka, ale i jego rodziny, nauczyciela, akompania- tora. Chęć podjęcia tego trudu świadczy o renomie konkursu. Bo wykonawcy mogliby przyjeżdżać na inny konkurs - a przyjeżdżają na nasz. Jak wyglądają Ścieżki kariery dotychczaso- wych laureatów? Mieliśmy duże szczęście, że pierwszy ogólnopol- ski konkurs wygrała Agata Szymczewska [później- sza zwyciężczyni XIII Międzynarodowego Konkursu Skrzypcowego im. Henryka Wieniawskiego w Pozna- niu - przyp. red.]. Przyjechała do nas jako bardzo młoda osoba - i jej gra zachwyciła. Do dziś pamiętam ten występ. Interesuje nas, ilu jest laureatów albo uczestników Konkursu Telemanna w polskiej ekipie na Konkursie Wieniawskiego - i jest ich zawsze bar- dzo dużo. Podczas ostatniego XV Międzynarodowego Konkursu Skrzypcowego im. H. Wieniawskiego wszy- scy polscy uczestnicy, którzy awansowali do II etapu, to laureaci bądź uczestnicy Telemanna. Jak na międzynarodowym tle wypada polska szkoła wiolinistyczna? Polska szkoła wypada bardzo dobrze i tak samo dobrze wypada szkoła poznańska. Mamy czterech zdobywców pierwszej nagrody, którzy uczyli się w Szkołach Muzycznych przy ulicy Solnej - są to: Marta Pawłowska, Marta Gidaszewska, Celina Kotz i Robert Łaguniak. Nasi absolwenci osiągają oczywi- ście różne wyniki i nie zawsze zdobywają laury, ale na pewno godnie reprezentują szkołę. Kto będzie oceniał młodych skrzypków? W tym roku będzie jedna zmiana - niedawno zmarłego profesora Wojciecha Malińskiego zastąpi profesor Karina Gidaszewska. Poza tym tradycyj- nie - profesor Jurgis Dvarionas z Litewskiej Aka- demii Muzyki i Teatru w Wilnie, Frantisek Novotny, profesor Akademii Muzycznej w Brnie. Przyjadą również Eszter Perćnyi, profesor Akademii Muzycz- nej w Budapeszcie, jedna z największych skrzy- paczek węgierskich, i znakomita profesor Tatiana Liberova z Sankt Petersburga. W jury zasiądą także: Tomasz Tomaszewski, koncertmistrz Deut- sche Oper w Berlinie, i polscy jurorzy: przewodni- czący komisji, profesor Michał Grabarczyk, i pro- fesor Bartosz Bryła (obaj z poznańskiej Akademii Muzycznej), profesor Antoni Cofalik z Krakowa i ja, pomysłodawca i dyrektor konkursu. FOT. DEKADEES % Sławomir Jarmołowicz skrzypek, pomysłodawca, organizator i dyrektor Międzynarodowego Konkursu Skrzypcowego im. Georga Philippa Telemanna dla młodych skrzypków, muzyk Orkiestry Filharmonii Poznańskiej Jak wygląda współpraca między członkami jury? Czy każdy kieruje się innymi kryteriami i zwraca uwagę na inne aspekty wykonawcze? Jestem przekonany, że każdy te kryteria ma nieco inne, ale, jak sięgnę wstecz pamięcią, jestem zado- wolony ze sprawiedliwych ocen komisji. Nie pamię- tam, aby po którymkolwiek konkursie werdykt jury był uważany za krzywdzący. Komisja jak na konkurs młodzieżowy jest duża, ale to świadczy o randze kon- kursu, liczne grono jurorów daje znacznie większą pewność sprawiedliwej oceny. XV edycja konkursu na pewno nie będzie ostatnią. Czego życzyć na kolejne lata? Może chciałbym, żeby nazwiska laureatów i uczest: ników Konkursów Telemanna pojawiały się w progra- mach konkursów i koncertów ośrodków muzycznych całego świata? Poza tym życzylibyśmy sobie dalszego wsparcia lokalnych władz. Jesteśmy wdzięczni Urzę- dowi Marszałkowskiemu Województwa Wielkopol- skiego i Urzędowi Miasta Poznania, które uwierzyły w konkurs i dotują go od samego początku. 4 XV Międzynarodowy Konkurs Skrzypcowy im. Georga Philippa Telemanna 24-26.03 szczegóły na: www.telemann.art.pl IKS / marzec 2018 / 15 WYDARZENIA festiwale Odzwierciedlenie naszych czasów ALEKSANDRA BLIŹNIUK Filharmonia Poznańska, Akademia Muzyczna, Centrum Kultury ZAMEK, a nawet Urząd Miasta — mury tych instytucji wpuszczą do siebie świeży powiew sztuki najnowszej. A gdy usłyszymy pierwsze dźwięki wyrwane z okowów tradycyjnej tonalności, będzie to dla nas znak, że wiosna już nadeszła. V_ Inauguracja festiwalu odbędzie się w Filharmonii Poznańskiej, gdzie usłyszymy koncert zatytułowany W dawnym i nowym stylu. Nawią- zujący do nazwy wydarzenia repertuar możemy podzielić na dwie części. W pierwszej usły- szymy utwory polskich klasy- OO SZCUCWO NOCY SCO Henryka Mikołaja Góreckiego oraz Witolda Lutosławskiego. Część druga przeniesie nas we współczesne czasy. Pra- wykonanie Morza traw poznańskiego kompozytora Janusza Stalmierskiego zestawione zostanie z La barcą z 2005 - | OWA EWA SOSW ZAN ETZ WIZY mało znanej w Polsce Litwinki Onute Narbutaite. W czasie festiwalu usłyszymy około 70 utworów, w tym kilkanaście prawyko- nań. Podobnie jak we wcześniejszych edy- (EA OWYEKOZES ONTARIO COJ OZ utwory kompozytorów związanych z Pozna- niem, m.in. Krzysztofa Meyera, Moniki Kędziory, a także młodych polskich kom- Obok muzyki polskiej zabrzmią utwory z całego świata, zarówno te utrwalone już w literaturze muzycznej (m.in. Karlheinza Stockhausena In Freundschaft na klarnet solo, Luciana Berio Sequenza IX b), jak i kompozycje mniej |. popularne. Wśród prawykonań znajdą się wyłącznie polskie kompozycje. Wykonawstwo muzyki współczesnej to niezwykle fascynująca, trudna, a nie- rzadko niewdzięczna praca. I chociaż w wielu epokach słuchacze bardziej doce- niali to, co dawne, to nie sposób nie czuć szczególnej wdzięczności dla dzisiejszych CA AKOWAR NOC UI CIAYAWKICNAZ WO ONEJ) dziedziny wykonawczej. Podczas tegorocz- nej edycji Poznańskiej Wiosny Muzycznej usłyszymy m.in. Tomasza Sośniaka (for- ) tepian), Blankę Dembosz (sopran), Łuka- _ sza Laxy (wiolonczela), Ostapa Manko (skrzypce), Barbarę Borowicz (klarnet) oraz zespół Sepia Ensemble. Wybierając się na kolejną edycję Poznańskiej Wiosny Muzycznej, warto zabrać ze sobą otwarte uszy i umysł. Muzyka nowsza jest odzwierciedle- pozytorów związanych z innymi ośrodkami (m.in. Artura Zagajewskiego, Sławomira Kup- czaka, Jagody Szmytki czy Macieja Jabłońskiego). Nie zabraknie także muzyki klasyków. Prócz wspomnianych utworów Pendereckiego, Górec- niem naszych czasów. I choć często prawia przyjemność, jeszcze częściej pokoi, zastanawia, intryguje. | 47. Poznańska Wiosna Muzyczna kiego i Lutosławskiego usłyszymy również (zde- ZEN) cydowanie za rzadko wykonywane) kompozycje program na: Tomasza Sikorskiego i Bogusława Schae www.wiosnamuzyczna.pl 16 /IKS / marzec 2018 DJĘCIU: BARBARA BOROWICZ, FOT. ZUZANNA SZCZERBIŃSKA RECENZJE sztuka Rak piersi i brokat ALEKSANDRA NIEŚCIORUK Od stycznia można w Arsenale oglądać kontrowersyjną wystawę fotografii, uwieczniającą perypetie pary performerek i partnerek w życiu osobistym, Beth Stephens i Annie Sprinkle. Romantyczne przygody Beth Stephens, Annie Sprinkle i raka piersi to poruszający zapis zmagania się z traumą choroby i wychodzenia jej naprzeciw z podniesionym czołem. V Annie Sprinkle zmieniła swoją operację i chemiote- rapię w spektakl artystyczny, który niewątpliwie jawić się może jako bardzo odważny. Nie tyle przez to, że pokazuje walkę z rakiem przez pryzmat homoseksu- alnego uczucia łączącego parę, ile przez kampową estetykę połączoną z dokumentacją erotycznego współżycia. Elementy te zostały zestawione z trady- cyjnie eksponowanymi, niemniej tragicznymi aspek- tami choroby - walką o życie i wizualną dosłownością zdjęć operowanego ciała. Wyjściowe założenia projektu łączące brokat z cho- robą mogą się wydawać szokujące. Idąc na wystawę, byłam zaniepokojona tym zestawieniem, jednak nega- tywne odczucia znikają po obejrzeniu zdjęć. Kolorowe inscenizacje zrównoważone zostały czarno-białymi zdjęciami autorstwa Davida Steinberga, które eks- ponują przede wszystkim wzajemną czułość i troskę, wyrażoną na przykład przez akt mycia ogolonej po chemioterapii głowy. Poprzez zastosowaną estetykę kampu widz staje się świadkiem ogromnego uczu- cia łączącego artystki, pomagającego najczarniejsze momenty przysłonić kolorowym światem ich nieskrę- powanej i wyzwolonej wyobraźni. Performerki poka- zują najintymniejsze chwile towarzyszące przebie- gowi choroby, zaskakując widzów poczuciem humoru, pozytywną energią i kreatywnością. Artystki śmiało wykraczają poza rozpowszechniony w świadomości 4 Aleksandra Nieścioruk studentka historii sztuki na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza. Uwielbia malarstwo młodopolskie i piękne klatki schodowe zabytkowych poznańskich kamienic. publicznej, konserwatywny obraz walki z rakiem, kon- centrujący się na cierpieniu. Pokazują, że chore ciało nie przestaje być obiektem seksualnych pragnień, a także że czerpanie przyjemności ze współżycia (nie tylko erotycznego, ale i emocjonalnego) jest moż- liwe również w czasie chemioterapii. Annie w czasie walki z rakiem nie przestaje być proseksualną femi- nistką, konsekwentnie podtrzymującą swój kampowy wizerunek celebrytki i emerytowanej gwiazdy porno, naruszając tym samym społeczne tabu chorego ciała i dokonując odważnego "wyjścia z ukrycia”. Na uwagę zasługuje sposób wykorzystania miej- skiego fotoplastykonu, będącego jedną z lokalnych, turystycznych atrakcji. Urządzenie dodaje ekspozycji dodatkowych znaczeń, niemożliwych do wygenero- wania przez tradycyjny pokaz zdjęć. Erotyczny aspekt wystawy zostaje dodatkowo podkreślony przez wpi- sany w fotoplastykon element „podglądania” przez wizjer. Pokaz dzięki temu przypomina peep-show i zyskuje na intymności. Zastosowanie fotoplastykonu łagodzi również ewen- tualne kontrowersje - niemożliwe jest, by przypadkowy widz został zaatakowany odważniejszymi zdjęciami ze ścian miejskiej galerii. Należy jednak zadać pytanie, czy o taki efekt chodziło artystkom, dokonującym prze- cież odważnego coming-outu chorego ciała. W moim odczuciu działa to na korzyść pracy. Odbiorca posta- wiony został w sytuacji kameralnego odbioru, co z jed- nej strony dodaje pikanterii zdjęciom, z drugiej zaś podkreśla osobisty wymiar miłosnej relacji. 4 Romantyczne przygody Beth Stephens, Annie Sprinkle i raka piersi Fotoplastykon, Galeria Miejska Arsenał 19.01-1.04 IKS / marzec 2018 / 17 RECENZJE teatr Słowacki na placu Mickiewicza ANNA TOMCZYK Jakub Skrzywanek robi spektakl o tym, dlaczego żaden Kordian nie chce już być Kordianem. V Przed wejściem do Malarni stoi przykryta biało- -czerwoną flagą trumna, a po przekroczeniu progu zamiast sceny ujrzymy coś na kształt przestrzeni wystawowej - prostą makietę, którą dzięki obja- śnieniom zawartym w informatorze możemy roz- poznać jako poznański plac Mickiewicza. W tej przestrzeni zaraz pojawią się aktorzy performe- rzy, tymczasem mamy jeszcze chwilę na zwie- dzanie, spacer, zajęcie miejsc. Tak zaaranżowana scena z miejscami dla publiczności ustawionymi po trzech jej bokach to nie tylko zburzenie czwar- tej ściany między spektaklem a widzem. Wyko- rzystując dobrze znane elementy miejskiej topo- grafii, reżyser wyprowadza spektakl na zewnątrz, do miejskiej przestrzeni, a może raczej zaprasza miasto na scenę. Takim gestem podkreśla udział teatru w życiu miasta, wtapia się w jego klimat i rytm, wyprowadza go na ulicę. A na ulicy wyda- rzyć może się wszystko, lecz niekoniecznie od razu wielki, romantyczny dramat. Śmierć Kordiana Nie będzie to spoiler, jeśli zdradzę od razu, że w trumnie przed teatrem leży Kordian. Młody reżyser Jakub Skrzywanek już w wywiadach zapowiadających spektakl przyznał, że chce pochować Kordiana. I robi to tak skutecznie, że Kordian nie mieści się w teatrze, 4% Anna Tomczyk Pisuje o teatrze, książkach i przekładzie. 18 /IKS / marzec 2018 polonistka, anglistka, tłumaczka. musi czekać na swoją kolej, kiedy my zapoznajemy się z przestrzenią placu - o ironio - Mickiewicza. Na początku rozgrywa się coś na kształt szkolnej aka- demii - jest list od prezydenta Dudy, inauguracja obchodów stulecia odzyskania niepodległości, są nawet jacyś Kordian (Konrad Cichoń) i Laura (Kor- nelia Trawkowska), którzy drżącymi głosami recytują miłosne wyznania. W końcu Kordian umiera - na to chyba wszyscy czekali, teraz dopiero można rozpo- cząć właściwy spektakl. Pojawiają się kolejne wciele- nia Kordianów i Kordianek, każdy z innym problemem i innym carem do obalenia, nie każdemu jednak spie- szy się do umierania za ideały. Kordianowie i Kordianki Tekst Słowackiego płynie w kolejnych scenach spektaklu Skrzywanka, wybrzmiewa swoim klasycz- nym rytmem i wielkimi słowami, ale w kontekście tego wszystkiego, co rozgrywa się na scenie, zna- czy niewiele. Prosty przekaz - Kordian nie jest już bohaterem młodego pokolenia - mógłby się obyć właściwie bez wieszcza. Dużo silniejszy akcent został położony chociażby na teksty Siksy - Alex Freiheit - która wykrzykuje swoją prawdę o carze-mężczyźnie gwałcącym i molestującym kobiety za ogólnym spo- łecznym przyzwoleniem. Bardziej poruszający jest wizerunek schorowanego papieża Jana Pawła II niż monolog na Mont Blanc. Ciekawsza zdaje się oso- bista historia Wiesława Zanowicza, który przed 39 laty grał Kordiana w rzeszowskim Teatrze im. Wandy Siemaszkowej, niż jego sceniczne wcielenie. Tak, to wszystko - i jeszcze więcej - zmieściło się obok sze- ściu Kordianów i Kordianek. I zmieściłoby się jeszcze więcej, wszak Kordian i tak już nie żyje. jdza w zakłopo- najbardziej | rozczarowująca ego spektaklu - mienia między e też między i a widownią. wym rozwiąza- UA ienie Poznań- które w roli widza Ć : , wują spektakl z per- PAKOWE ję j go, niezaangażowa- zaciąga też ; E apewne w wieku AZEOAWZJZCH UCI s „e , „Jak im się aż tak i krzyk. Wykrzyc SŁ Icy di 0 niech wyjeżdżają” - jest być może o Z ZZA CY: zone prawie dwugo- SWO OSZNJ ECCE a a, GAM pektaklem. Jak długo już | CZE CLCOCJI ezideowość m trwa to nieporozumienie? 4 młodego pokolenia, « ] , tha. cześnie odkrywa jakiś bł | . Er" ' Kordian niedostatek w kom 1 A * Ia Słowackiego dianowie Skrzywan M : k (ub Skrzywanek DOCIEC SO ŚĆ - Polski, Malarnia ficznej bariery wcal , ( aktora i ZZO FOT. MAGDA HUECKEL 0 RECENZJE muzyka Melancholia i buta ALEKSANDRA BLIŹNIUK O tym, jak ważnym wydarzeniem był koncert Orkiestry Kameralnej Polskiego Radia Amadeus i Jazz at Lincoln Center Orchestra, świadczył tłum osób, jakiego od dawna Aula UAM nie gościła w swoich progach. Tłum, trzeba przyznać — wyjątkowo różnorodny. V Cowyniknie, gdy orkiestra klasyczna zacznie praco- wać nad dziełem mocno osadzonym w kanonie muzyki europejskiej, jednak do współpracy zaprosi najzna- komitszych solistów jazzowych? Co wyniknie, gdy klasyczną formę rozepchniemy niepokornymi solów- kami, a w znane wszystkim melodie wpleciemy mocne, bigbandowe brzmienie? Jeśli tylko tymi dwoma zespo- łami będą Amadeus i zespół Marsalisa - wówczas uda się rzecz wyjątkowa! Prócz stałych bywalców koncer- tów muzyki klasycznej na długo wyczekiwane wyda- rzenie przybyło mnóstwo amatorów jazzu, wielbicieli gry Wyntona Marsalisa, studentów i uczniów. Kiedy w końcu udało się rozlokować rozemocjonowanych słuchaczy, zabrzmiały Obrazki z wystawy Modesta Musorgskiego, jakich dotąd nikt nie słyszał. Nowa aranżacja Obrazków, którą opracowała Agnieszka Duczmal wespół z muzykami Jazz at Lin- coln Center Orchestra, była naprawdę widowiskowa. Znane wszystkim części utworu Musorgskiego poprzedzielane były improwizacjami muzyków jazzo- wych. Improwizacjami niekiedy opartymi na tematach utworu, innym razem przenoszącymi nas w zupełnie odległe, niepokorne, niezwykle intrygujące muzyczne odniesienia. Wykonanie dzieła Musorgskiego, cho- ciaż naprawdę wyjątkowe, chwilami budziło niedosyt. Bywało, że muzycy Amadeusa tak zasłuchiwali się w oryginalne brzmienie sąsiadów, że gdy przychodziła W Aleksandra Bliźniuk krytyczka muzyczna i wierna słuchaczka muzyki - tej dawnej i najnowszej 20 /IKS / marzec 2018 ich „klasyczna” część, wydawali się na nią nieprzygo- towani, przez co nierzadko napięcie zbudowane przez jazzmanów upadało. Zabawne były te wzajemne podpatrywania muzy- ków. Liczyłam jednak, że zderzenie tak różnorodnych żywiołów przyniesie więcej w kolejnych utworach. Tam jednak kameraliści oddali scenę swoim gościom. Wysłu- chaliśmy więc standardów jazzowych oraz własnych utworów zespołu i doświadczyliśmy całej palety emocji, jakie niesie ze sobą jazz. Doskonale wypadł utwór Tur- nera Laytona i Henry'ego Creamera, After You've Gone. Utwór prosty, więc tym bardziej podatny na skompliko- wane i pobudzające wyobraźnię improwizacje. Przed tym wieczorem miałam obawy, że ciężar koncertu przeniesie się na grę Marsalisa. I chociaż nie sposób nie lubić tego charyzmatycznego instru- mentalisty, dobrze było usłyszeć także pozostałych członków zespołu. Chrapliwość, liryka, nonszalancja, buta - wszystko to przewijało się w grze najwspanial- szego saksofonisty, jakiego miałam okazję posłuchać. Sherman Irby - ten wieczór należał do Ciebie! Moją uwagę zwróciła też niezwykle skupiona, lekko wyco- fana, melancholijna gra Chrisa Crenshawa. Wynton Marsalis powrócił do Poznania po 24 latach. Myślę, że może być w pełni zadowolony z tego, jak przyjęła go tutejsza publiczność. Żałuję tylko, że zbyt mało było okazji, by posłuchać obu towarzyszących mu zespołów we wspólnej grze. 4 Orkiestra Kameralna Polskiego Radia Amadeus i Jazz at Lincoln Center Orchestra, Wynton Marsalis — trąbka, Anna Duczmal-Mróz — dyrygent, Aula UAM, 7.02 RECENZJE książki Choroby i zarazki ANNA SOLAK Z pozoru zwyczajna polska rodzina. Mieszkanie w bloku, drobne sprzeczki, wiecznie grające telewizor i radio. Obojętność matki i opresja ze strony ojca. | pies, który dyskutuje na równym poziomie zdomownikami, zadając często kluczowe pytania, które jakoś nie mogą doczekać się mądrej odpowiedzi. W Nie umiem zmyślać. Po prostu biorę jakieś frag- menty ze swojego życia i pozwalam im obrastać myślą - zdradza Joanna Bednarek, autorka książki O pochodzeniu rodziny. To dlatego powieściowi mama, tata i siostra są czymś na kształt ulotnych duchów czy konstruktów myślowych, ale już pies Misia kiedyś istniał naprawdę. Z tą różnicą, że ten prawdziwy nie potrafił mówić. A szkoda. O pochodzeniu rodziny, ni to powieść, ni przypo- wieść, jest pierwszą nienaukową książką w dorobku autorki - poznańskiej filozofki, tłumaczki i publicystki, która publikowała już m.in. w „Krytyce Politycznej” i „Czasie Kultury”. Jak sama przyznaje, opowiadaną historią chciała pokazać, jak wszyscy bez wyjątku (łącz- nie z psem) jesteśmy zanurzeni w traumie rodziny, jak bardzo wpływa ona na kształtowanie naszej osobowości, poczucia wartości i charakteru i jak silnie determinuje nasze wszystkie późniejsze wybory. Niełatwa to lektura dla kogoś, kto preferuje jednotorowy bieg akcji, prze- widywalnych bohaterów czy zachowanie elementar- nych realiów. Tu nie ma nawet o tym mowy, zwłaszcza gdy powieściowy tata dosłownie traci głowę, a główna bohaterka sprzedaje własną nerkę „na kino, książki, ciuchy, płyty i inne tego rodzaju konsumpcyjne uciechy” albo paraduje po osiedlu z pieczątką „nihil obstat” na czole, przybitą tam przez katechetkę w ramach kary za niepokorną odpowiedź na lekcji religii. O pochodzeniu rodziny zdecydowanie jest prozą eksperymentalną, a co za tym idzie rzeczą niełatwą Ww Anna Solak absolwentka historii i dziennikarstwa na UAM. Interesuje się filmem i literaturą. w odbiorze. Nieprzypadkowo poszatkowaną na frag- menty, z których każdy stanowi interesujący, acz odrębny wycinek rzeczywistości. Trochę powieść polityczna o relacjach społecznych i teorii władzy uosabianej przez ojca, trochę filozoficzna, ale w wersji pop - znacznie łatwiej przyswajalnej niż sążniste traktaty ojców filo- zofii. A wszystko to podsypane do smaku garścią abs- trakcji i szczyptą ironii. W efekcie książka ta jest jak szkatułka, z której raz wyciągniemy bibelot, który nas rozśmieszy, innym razem smutną prawdę o sobie. Ostateczny wniosek płynący z lektury jest banalny i zatrważający jednocześnie - nie można uciec od rodziny i nie można raz na zawsze się od niej uwolnić. Można jedynie świadomie jej się przyglądać i równie świadomie obserwować siebie. A potem postarać się nie reprodukować przewin swoich przodków. Być uważnym i czujnym, a skoro nie da się kontrolować własnego życiorysu w stu procentach, potrafić cho- ciaż nazwać kardynalne błędy. Jak w monologu ojca - nieszczęśliwego i trochę śmiesznego, wciąż jednak agresora: „W rodzinie się wszystko zaczyna i koń- czy, przez rodzinę się wszystko genetycznie przenosi, wygląd, charakter, i choroby, i zarazki. Mój ojciec był złym człowiekiem, nie chcę mówić nic złego o moim ojcu, nienawidzę tego skurwysyna, ale przecież nie żyje staruszek, a o zmarłych nie mówi się źle, ja byłem złym synem, a teraz jestem złym ojcem. Tylko to inaczej wygląda, bo mam córki”. 4 Joanna Bednarek O pochodzeniu rodziny wyd. WBPiCAK IKS / marzec 2018 / 21 22 / IKS / marzec 2018 Wszystko zaczęło się na podwórku św.  Leo- narda 1/1a? ewa Burchard: tak, dokładnie. Tam się Panie wychowały i poznały – jak czy- tamy w książce Taki�Poznań�pamiętamy… Życie� na� Winiarach� w  XX� wieku. Choć dziś wygląda tam zupełnie inaczej niż wtedy. e.B.: Domy, w  których się urodziłyśmy, jeszcze stoją, ale podwórka są już inne, przebudowane... katarzyna Stelmachowska: …ogrodzone Najdawniejsze wspomnienia w obu „winiarskich” książkach pochodzą od osób znacznie starszych. k.S.: tak. Mamy wspomnienia pań, które są o pokolenie starsze od nas. korzystałyśmy z ich opo- wiadań i fotografii. e.B.: najstarszą z  żyjących jest pani walkowiak (z  rodziny Paetzoldów), ma 94 lata. Odwiedzamy ją chętnie i czerpiemy jak ze skarbnicy wiedzę o winia- rach. Podziwiamy wspaniałą pamięć, poczucie humoru i życzliwość, którą się z nami dzieli. k.S.: Podczas pracy nad pierwszym albumem zdo- byłyśmy kilka przedwojennych zdjęć winiarskich sto- warzyszeń i organizacji. na większości z nich, zawsze pośrodku, stał charakterystyczny pan z  siwą brodą. nikt nie potrafił powiedzieć, kim jest. Dopiero pani walkowiak, mimo kłopotów ze wzrokiem, na podsta- wie naszego opisu zidentyfikowała nauczyciela i spo- łecznika – Bolesława Dezora. Co było dla Pań najważniejsze: odszukać wła- sne wspomnienia, zrobić to dla winiarczyków czy dla następnych pokoleń? e.B.: Zaskoczyło nas, kiedy na pierwszej wysta- wie pojawiło się wielu obecnych mieszkańców. Byli bardzo zainteresowani tym, co tutaj kiedyś istniało. Pierwszy tom dedykowałyśmy właśnie mieszkań- com, dawnym i obecnym, z nadzieją, że nasza histo- ria, nasze winiary – sąsiedzi, rodzice, znajomi – nie zostaną zapomniane... k.S.: My jesteśmy ostatnim pokoleniem, które pamięta tamte winiary, dlatego ważne, że w  albu- mach na zawsze pozostanie ich obraz. rozmowy takie winiary pamiętamy z ewą BurCHarD i katarZyną SteLMaCHOwSką rozmawia tOMaSZ JanaS Bo był to wręcz podmiejski klimat. e.B.: Można powiedzieć nawet wiejski, taka wieś w  Poznaniu. Pamiętam krowy, które wędrowały ulicą Leonarda od strony kowalskiej, przechodziły dzisiejszą Piątkowską i  szły wyłomem. Dzisiejsze os. Powstańców warszawy było polem. Stały jedy- nie budynki sióstr pasterek, a poza nimi pola aż do „Cepelinki”. Pamiętam już nie budowlę, jedynie pozo- stałości po niej, płyty, wystające żelastwa porośnięte trawą. takie winiary wspominamy, te krówki i bruk... k.S.: …wozy konne gospodarzy. no i tak zwanych wędrownych dziadów, którzy chcieli coś uhandlować, zbierali szmaty. Zanim powstały książki o  Winiarach, była wspomniana już wystawa. e.B.: wystawa możliwa dzięki życzliwości winiar- skiego proboszcza, który nie znając nas zupełnie, na początku 2013 roku zaufał nam i udostępnił salę w Domu Parafialnym. wystawę odwiedziło około dwóch tysięcy osób. wielu winiarczyków było w posiadaniu własnych zdjęć, pamiątek, ale po raz pierwszy mieli okazję zoba- czyć w  jednym miejscu ponad 400 fotografii dawnych winiar. nie zapomnę reakcji jednego z  panów, który chwycił mnie za rękę i powiedział: „Dziewczyny, zróbcie coś z tym, nie chowajcie tego z powrotem do szuflad”. Pierwszy album sprawia wrażenie opowieści o  szczególnym miejscu, w  którym żyją ludzie, a album drugi – o ludziach na tle miejsca. e.B.: Dokładnie tak. w drugim mowa też o licznych organizacjach, o których wcześniej zbyt wiele nie wie- działyśmy. rezultaty poszukiwań były dla nas zasko- czeniem. taka sobie wieś, o której prawie zapomniano. Jeden z tomów „kroniki Miasta Poznania” poświęcony był winiarom i jest w nim wiele cennych informacji, ale ma inny charakter. Przyznam, że o klubie sportowym Urwinia też wcześniej nie słyszałem. e.B.: niewielu słyszało, my również. Tęsknią Panie do Winiar? k.S.: tak. Ja tam spędziłam 12 lat. i czuję się winiar- czykiem, chociaż od lat mieszkam na winogradach. E.B.:. Winiary to moje pierwsze miejsce: beztro- skiego dzieciństwa, poczucia bezpieczeństwa, blisko- ści rodziny, pierwszych przyjaźni, a za tym w doro- słym życiu się tęskni. Kiedy dziś wracają Panie na Winiary, co domi- nuje: melancholia, smutek, inne emocje? K.S.: Przed wystawą, przed albumami miałam żal, sama nie bardzo wiem do kogo. Chyba najbardziej do miasta, że zdecydowało w latach 70. o rozbiórce „naszych” Winiar że wybudowano bloki na miejscu dawnych gospodarstw. Natomiast po wystawie, kiedy okazało się, że nie jestem sama w tęsknocie za tym, co minęło, pogodziłam się z rzeczywistością. Teraz spacer po Winiarach daje mi dużo radości. E.B.: Ja nie miałam aż takich emocji, może dla- tego że mieszkałam na Winiarach dłużej, dłużej też na nich bywałam, oswajałam się ze zmianami, które zachodziły. Po założeniu własnej rodziny wyprowadzi- łam się, ale moi rodzice pozostali w tym samym domu do śmierci. Do 2002 roku mogłam tam wracać razem z dziećmi, które też mają winiarskie korzenie. Dla Pań to już zamknięta opowieść czy będzie ciąg dalszy? E.B.: Pytają nas o to. Obie mamy ogromny sen- tyment do naszej szkoły, nieistniejącej już „Siedem- nastki”. Mimo że była biedna, obskurna, mile ją wspominamy, spędzałyśmy w niej dużą część dnia. Lekcje, potem zabawy, gry, kółka, odpowiedzialność za „gazetki”... K.S.: A po szkole chodziło się nad Wierzbak, który później został skanalizowany, lub zimą na górki przy ulicy Sokoła i Źródlanej... I ta myśl o „Siedemnastce” kusi? E.B.: Kusi. K.S.: Musimy to zrobić (Śmiech). I musimy się spie- szyć, tak jak przy drugim albumie. E.B.: Niestety kilka osób nie doczekało. Były na wystawie, „widziały swoją młodość”, czekały... K.S.: ...jedna z pań obejrzała album w styczniu - już sama nie miała siły go trzymać, oglądała z pomocą córki - dosłownie na łożu śmierci. Zatem będzie album o szkole. E.B.. Szkoda, że została zburzona, najstarszy budynek był z XIX wieku, więc zabytek. Stary, par- terowy, z czerwonej cegły, ale pamiętamy, że całkiem solidny. Jakie piękne miejsce, aby stworzyć w nim winiarskie minimuzeum. Po pierwszej wystawie poja- wiła się nadzieja, że znajdzie się lokal, w którym można będzie gromadzić pamiątki czasów minionych, które nie zawsze jest komu przekazać. Same nie mamy takich możliwości, ale może znajdzie się pasjo- nat i pomoże? 4 FOT. ZDJĘCIA Z ALBUMU TAKI POZNAŃ PAMIĘTAMY... DZIĘKI UPRZEJMOŚCI WYDAWNICTWA WAGROS Początek ul. Bonin od ul. Winiarskiej Katarzyna Stelmachowska i Ewa Burchard — autorki „winiarskich” albumów (więcej na s. 91) IKS / marzec 2018 / 23 24 / IKS / marzec 2018 Jest rok 1988, krótko przed przełomem ’89. Jesteśmy w Poznaniu – jak się niebawem okaże – mekce teatrów alternatywnych. Jak zaczyna się historia Teatru Biuro Podróży? Dlaczego powstał? Początki sięgają jeszcze innego ustroju, kiedy paszporty były własnością państwa, a nie obywa- tela. Procedura ich uzyskiwania była wówczas skomplikowaną i upokarzającą komunistyczną biu- rokracją. nie zawsze dostawało się zgodę na pasz- port i zgodę na wyjazd. Postanowiłem wtedy wraz z  grupą przyjaciół podróżować bez paszportów i wiz – w teatrze i zapraszać na wspólne peregry- nacje widzów. nie wiedziałem wtedy, jak wielka jest magia słów. wkrótce potem komuna upadła, a podróżowanie stało się naszym przeznaczeniem. Zagraliśmy spektakle na wszystkich konty- nentach, w ponad 60 krajach, i cały czas jesteśmy w podróży. Pierwsza premiera? Pierwszy festiwal zagra- niczny? Pamięta Pan? Pierwszym spektaklem był Einmal ist keinmal. Przedstawienie opowiadało o  marzeniu o  lepszym świecie, o wyjeździe na Zachód… Pamiętam, że była tam drabina Jakubowa zrobiona z  kiełbasy, zwisa- jąca z  nieba… Dostaliśmy za nasze debiutanckie przedstawienie pierwszą nagrodę na Festiwalu teatrów Studenckich „Start”. to nas dodatkowo zmotywowało do pracy. Pierwsze granie za granicą chyba było w niemczech. to było dla nas wtedy dość egzotyczne środowisko. Spotkaliśmy mocno lewi- cujących artystów, a my byliśmy nastawieni mocno antykomunistycznie. Łączył nas młodzieńczy bunt i energia. Zdaje się, że łatwiej wymienić kraje, do któ- rych przez ostatnie 30 lat Teatr Biuro Podróży nie dotarł, niż te, w których grał… rozmowy Doświadczyliśmy złożoności świata z PawŁeM SZkOtakieM rozmawia SyLwia kLiMek Graliśmy w  największych ośrodkach kultury, takich jak Londyn, nowy Jork, Berlin, Paryż, rzym, Moskwa, ale bardzo sobie też cenię nasze pobyty w ameryce Południowej i azji. Dotarcie do publicz- ności tak odmiennej kulturowo, religijnie i społecz- nie jest nie lada wyzwaniem. Zawsze się nam to uda- wało, czego dowodem są ponawiane zaproszenia. Daje mi to nadzieję, że mimo różnic wszyscy razem należymy do rodziny ludzkiej, która kiedyś będzie umiała się porozumieć. Osobnym doświadczeniem są nasze spektakle i warsztaty w krajach podwyższonego ryzyka, tam gdzie nie ma demokracji, wolności i  swobód oby- watelskich: iran, irak, Palestyna, Jordania, kurdy- stan. widzieliśmy tam nikczemność, okrucieństwo, nadzieję i  heroizm ludzi. na zawsze zapamiętamy obrazy z  Halabdży, która doświadczyła ataku bro- nią chemiczną sprokurowanego przez Saddama Husajna, warunki, w jakich żyją uchodźcy w Burj el Barajneh, czy opowieści Palestyńczyków z Zachod- niego Brzegu, którym Państwo izrael reglamentuje wodę i odbiera ziemię. Z każdą Waszą teatralną wyprawą wiążą się konkretne emocje, wspomnienia. Które pozo- stały w Was najmocniej? każdy z nas ma swój ulubiony region. Ja najlepiej czuję się w  Brazylii. Zawsze jest tam dużo słońca, muzyki i  uśmiechu. Lubię bezpośredniość, sponta- niczność Brazylijczyków. Możemy się od nich uczyć radości życia. Graliście w miejscach, w których teatr bywa bardzo rzadko lub wcale, jak obóz uchodźców palestyńskich w  Bejrucie, Palestyna, Bliski Wschód, Czarnobyl, Kuba… Są jeszcze takie miejsca na mapie, na obecności w których zale- żało Wam szczególnie, a z różnych powodów się nie udało? Silence — cisza w Troi — jeden ze spektakli, które pod koniec stycznia Teatr Biuro Podróży prezentował Chciałbym kiedyś zagrać na Islandii, ciekawi mnie ten kraj, nie tylko z powodów turystycznych. Niedostępna ciągle pozostaje dla nas Japonia, to hermetyczny rynek, ale wszystko przed nami. Świat wokół, który przemierzyliście wszerz i wzdłuż, przez ostatnie 30 lat zmienił się dia- metralnie. A jak bardzo zmieniliście się Wy? Teatr Biuro Podróży z 1988 roku i w 2018 roku to wciąż ten sam Teatr? Jesteśmy starsi, pewnie bardziej zdystanso- wani wobec tego, co widzimy, spokojniejsi. Dużo więcej rozumiemy i musieliśmy się nauczyć obcych języków... Najważniejsze jest chyba jednak to, że w Paweł Szkotak na International Theatre Festival of Kerala w Indiach doświadczyliśmy złożoności świata. Poznaliśmy inne kulturowe kody i teatralne techniki. Pozna- liśmy ludzi, dzięki którym zmieniła nam się per- spektywa i pogląd na wiele międzynarodowych kwestii. Staliśmy się bardziej kosmopolityczni niż polscy. Najbliższe plany podróży? W którym miejscu na świecie planujecie świętować 30 urodziny? Właśnie wróciliśmy z Indii. Zobaczymy, ile podróży uda się zrealizować w tym roku, ale świę- tować jubileusz 30-lecia chcielibyśmy w domu, w Poznaniu. Tutaj jest nasze miejsce i tu chcemy zawsze wracać. 4 rocznik 1965. Aktor, reżyser, absolwent psychologii na UAM. Założyciel i reżyser poznańskiego Teatru Biuro Podróży - jednego z najważniejszych polskich teatrów alternatywnych. Zrealizowali wspólnie wiele głośnych spektakli, które prezentowali w najdalszych zakątkach świata: m.in. Giordano (1992), obsypane nagrodami na festiwalach przedstawienie Carmen funebre (1994), Selenauci (1999) czy Rękopis Alfonsa van Wordena (2001). W 2005 roku założyciel TBP został laureatem Paszportu Polityki za „tworzenie mądrego, życzliwego dialogu z widownią w teatrze offowym i instytucjonalnym”. Od 2003 do 2015 roku był dyrektorem Teatru Polskiego w Poznaniu. FOT. DOUG SOUTHALL IKS / marzec 2018 / 25 ROZMOWY Piszę jedną powieść w odcinkach z RYSZARDEM ĆWIRLEJEM rozmawia MATEUSZ MALINOWSKI Już nikogo nie słychać jest trzecią powie- ścią rozgrywającą się w Poznaniu lat 20. i 30. XX wieku. Pan, autor znany wcześniej z powieści dziejących się w czasach PRL, także sięgnął do kryminałów retro. Co intrygującego jest w tam- tej epoce? Lata 20. i 30. XX wieku wydają się zamierzchłą przeszłością, ale korzenie demonów, które obecnie opanowują nasz kraj, sięgają właśnie dwudziestolecia międzywojennego. To był czas nabrzmiałego antyse- mityzmu, organizacje o charakterze nacjonalistycz- nym stawały się coraz bardziej prężne. Warto przyglą- dać się tej przeszłości, aby móc znaleźć odniesienie do tego, co dzieje się dzisiaj. Tę książkę pisałem kilka miesięcy temu, a teraz problem antysemityzmu znowu w naszym kraju wybił niczym przepełnione szambo. Tamten czas jest często idealizowany, znany głównie z przedwojennych filmów i powojennych seriali, jak Kariera Nikodema Dyzmy. Tymczasem był to okres dużej biedy, nierówności społecznych. Akcję książki Tylko umarli wiedzą umieścił pan niemal w przededniu dojścia do władzy Hitlera. Społeczeństwo niezadowolone z sytu- acji w kraju stawia na formację, która okaże się nieporównywalnie gorsza. Znajdziemy tam dosłowne wręcz nawiązania do „wstawania z kolan”. Gdy pisałem o Niemcach, którzy „wstają z kolan”, to odwoływałem się do słów z ówczesnej propagandy, że Niemcy „prostują zgięte karki”. Ruch faszystowski, narodowosocjalistyczny, obiecywał ludziom przywró- cenie godności, która została rzekomo im zabrana. Skojarzenie o wstawaniu z kolan niejako samo się narzucało. Po kilku pokoleniach doświadczeń, jakbyśmy nadal tkwili w tym samym miejscu. Nie nauczyliśmy się niczego po endeckich wybry- kach z gettem ławkowym ani po antysemickich 26 /1KS / marzec 2018 W. Ryszard Ćwirlej autor książek kryminalnych, dziennikarz radiowy i telewizyjny; ma w swoim dorobku kilkanaście powieści, których akcja toczy się w czasach PRL i w dwudziestoleciu międzywojennym, zawsze w Poznaniu. ekscesach w 1968 roku. Zaczynamy powtarzać dokładnie te same kalki. Patrzę na to z przera- żeniem. Nie wyciągamy z naszej historii żadnych wniosków. FOT. ARCHIWUM PRYWATNE Może dlatego, że zamiast historii jako nauki uprawiamy politykę historyczną. Niestety to prawda. Polityka historyczna - kosz- marne sformułowanie - narobiła wiele złego. Mam nadzieję, że dożyjemy czasów, w których nikt nie będzie tworzył polityki historycznej, a historycy będą zajmowali się opisywaniem historii. Co różni śledczych z Milicji od tych z czasu II RP? Metody? Mentalność? A może wbrew pozorom więcej jest podobieństw? Prawdziwego „psa” policyjnego w zasadzie nic nie różni od prawdziwego „psa” milicyjnego. Milicjanci, o których piszę, nie służą w tej formacji, bo chcą siłą utrzymywać panujący ustrój. Oni walczą ze światem przestępczym, robią to, co powinni robić policjanci śledczy. Oczywiście Milicja Obywatelska kojarzy się z aparatem opresji, pałowaniem ludzi, ale tym zajmo- wali się ZOMO-wcy, a inwigilacją podziemia SB. W Już nikogo nie słychać pojawia się niejaki Anastazy Olkiewicz, i zbieżność nazwisk nie jest przypadkowa. Jest ojcem Teofila Olkiewicza, bohatera kryminałów „milicyjnych”. To próba stworzenia pomostu między różnymi czasami historycznymi? Zawsze powtarzam, że nie napisałem kilkunastu powieści, ale cały czas piszę jedną w odcinkach. Opo- wiadam historię mającą wiele wątków i bohaterów. Siłą rzeczy muszę w latach 20. XX wieku odwoływać się do bohaterów będących przodkami postaci z lat późniejszych. Olkiewicz z lat 80. XX wieku musiał mieć jakiegoś ojca. Zwrócił mi na to uwagę mój przy- jaciel, lubelski pisarz Marcin Wroński, który kiedyś zadzwonił do mnie i właśnie o to zapytał. Odpowie- działem, że Olkiewicz miał ojca, ale nic nie wiem na jego temat. W powieści Ręczna robota Teofil Olkie- wicz wspomina jedynie o swoim ojcu, który walczył w powstaniu wielkopolskim, a później brał udział w wojnie polsko-bolszewickiej. Marcin Wroński pisał kryminał dziejący się w latach 20. na Zamojszczyźnie i tam pojawia się postać pewnego posterunkowego, któremu chciał nadać nazwisko Olkiewicz, na co chętnie się zgodziłem. I tak w wydanej kilka lat temu książce Kwestja krwi Marcin Wroński umieścił Ana- stazego Olkiewicza. Pod koniec powieści wsadza go do pociągu i wysyła do Poznania. Jeszcze w pociągu Olkiewicz spotyka pewną damę i coś tam zaczyna między nimi iskrzyć, ale na tym powieść się kończy. Postanowiłem kontynuować temat, ale przedtem stworzyłem przestrzeń i bohaterów, którzy pomogą Olkiewiczowi odnaleźć się w poznańskiej rzeczywi- stości: komisarza Fischera, sierżanta Okonia, paru innych, którzy znali go z czasów powstania i wojny. W pierwszej książce, Tam ci będzie lepiej, dziejącej się w 1924 roku, Olkiewicza jeszcze nie ma, poja- wia się we wspomnieniach. W Już nikogo nie słychać, w roku 1926, przyszedł czas, aby Olkiewicza wyciąg- nąć z pociągu. Antoni Fischer, główny bohater serii, jest postacią całkowicie wymyśloną czy ma jakieś oparcie w osobie lub osobach kiedyś żyjących? W czasach międzywojennych mieliśmy kilku zna- nych policjantów, ale do powieści nie można było zaadaptować jednej postaci. Dysponujemy skromną wiedzą na temat tego, co ci policjanci robili, zacho- wało się niewiele dokumentów. „Ulepiłem” więc takiego typowego poznaniaka, o cechach dających czytelnikowi możliwość zaprzyjaźnienia się z nim. Fischer w pierwszej powieści poznaje swoją przyszłą żonę - Niemkę. Z kolejnych ksią- żek dowiadujemy się, że zamieszkali razem w Poznaniu, doczekali się potomstwa. Pod koniec lat 30. XX wieku polsko-niemiecka rodzina z pewnością stanie przed bardzo trud- nym wyborem. Dowiemy się z pańskich książek, jakiego wyboru dokonają? Myślę o tym i trochę się tego nawet obawiam. Celowo stworzyłem taką rodzinę, aby pokazać, że Poznań był miastem wielu narodowości. Zdarzały się mieszane małżeństwa. Komisarz nosi niemieckie nazwisko, ale czuje się Polakiem. W przedwojennej niemieckiej Pile, nazywającej się Schneidemiihl, żyło wielu Niemców noszących polskie nazwiska. To było pogranicze, tygiel kulturowy. Stąd pomysł stworzenia małżeństwa polsko-niemieckiego, które w 1939 roku będzie musiało dokonać wyboru. Jakiego? Jeszcze do końca nie wiem, jeszcze nie stawiam ich przed tym wyborem. Na razie kolejna książka rozgrywać się będzie w latach 1918-1919. Jaka to będzie tym razem historia? Umieszczę akcję na tworzącym się wtedy Uniwer- sytecie Poznańskim. To mój ukłon w stronę uczelni, która w 2019 roku będzie obchodziła 100-lecie. Wcze- śniej, jeszcze w tym roku przed wakacjami, ukaże się powieść Masz to jak w banku dziejąca się w przeło- mowym roku 1989. 4 Ryszard Ćwirlej Już nikogo nie słychać Wydawnictwo Czwarta Strona GMT U SŁYCHAĆ | 3 IKS / marzec 2018 / 27 28 / IKS / marzec 2018 ] ]Późna zima 1968 roku przyniosła PrL wielkie poli- tyczne tąpnięcie, którego kulminacją były masowe protesty studentów warszawy odważnie demonstru- jących swój sprzeciw wobec komunistycznego sys- temu roszczącego sobie pretensje do kontrolowania wszelkich aspektów życia społeczno-politycznego. kamykiem uruchamiającym marcową lawinę było zdjęcie przez cenzurę Dziadów w reżyserii kazimie- rza Dejmka, których premiera odbyła się w  listo- padzie 1967 roku na deskach teatru narodowego (notabene z  okazji 50-lecia rewolucji październi- kowej!). Gwałtowność niezależnego studenckiego ruchu, który narodził się wówczas na ulicach stolicy, była dla partii władzy pewnym zaskoczeniem. Z dru- giej jednak strony stała się dla niej długo wyczeki- wanym pretekstem umożliwiającym bezpardonowe uderzenie w wyraźnie dystansujące się od polityki PZPr środowisko liberalnej inteligencji, które obar- czono odpowiedzialnością za taki, a nie inny rozwój wydarzeń. Szczególnie mocno podkreślano fakt żydowskiego pochodzenia części jej przedstawicieli, co z  kolei dało asumpt do rozpoczęcia dramatycz- nej w skutkach „kampanii antysyjonistycznej”, która doprowadziła do utraty pracy, a w konsekwencji do wyjazdu z Polski ok. 15–20 tys. jej obywateli. Stolica wielkopolski nie była bynajmniej białą plamą na mapie studenckich protestów, które począwszy od 8 marca 1968 roku, poczęły obejmo- wać najważniejsze ośrodki akademickie w  kraju. Pierwsze ulotki wzywające do solidarnościowych manifestacji, wspierających opór warszawskiej studenterii, pojawiły się w  poznańskich akademi- kach w  niedzielę 11 marca, kulminacja wydarzeń historia Młodzież kontra dyktatura ciemniaków PiOtr GrZeLCZak Kilka tysięcy studentów protestujących w  centrum miasta, brutalne interwencje ZOMO, gaz łzawiący, gumowe pałki, aresztowania, medialna nagonka wymierzona w „wichrzycieli”, wreszcie haniebny, partyjny wiec na placu Mickiewicza. Tak wyglądał Marzec 1968 w Poznaniu. przypadła zaś w Poznaniu na cały kolejny tydzień. w  tych dniach poznańscy żacy w  sile od kilkuset do nawet kilku tysięcy uczestników, co jest liczbą godną szacunku, zwłaszcza jeśli weźmiemy pod uwagę fakt, że pod koniec lat 60. na studiach dzien- nych uczyło się tutaj ok. 17 tys. osób, demonstrowali w samym sercu miasta – na placu Mickiewicza. tę lokalizację łatwo wytłumaczyć, wskazując na poło- żony w jego bezpośrednim sąsiedztwie pomnik naro- dowego wieszcza. Z  drugiej wszakże strony takie umiejscowienie protestów zdradza chyba pewne związki z  Czerwcem 1956, które z  kolei znajdują poważne wsparcie za sprawą kilkutysięcznego prze- marszu pod położony niedaleko gmach kw  PZPr, co miało miejsce wieczorem 12 marca 1968 roku. Zauważmy przy tym, że obok ostentacyjnego pale- nia gazet i skandowania haseł, które nie odbiegały w  zasadzie od marcowych standardów znanych z  innych miast (m.in.: „Prasa kłamie”, „Żądamy Dziadów”, „Studenci wszystkich miast łączcie się” etc.), wyjątkowo mocno wybrzmiały tutaj okrzyki: „niech żyją robotnicy Cegielskiego”, zawołanie zaś: „robotnicy z nami” miało być przez studentów pona- wiane jeszcze po wielekroć. Odpowiedź na podobne gesty, która nadeszła ze strony poznańskich robot- ników, była jednak dość mizerna. nie licząc mało chwalebnego zaangażowania tzw. aktywu, który był często mylnie utożsamiany z ogółem robotników, postawę większości załóg można określić jako obo- jętną. Pomimo to poznańska PZPr żywiła wyraźne obawy związane z  atmosferą panującą „na  zakła- dach” i prowadziła w tych dniach nieustanny moni- toring robotniczych nastrojów ze szczególnym uwzględnieniem HCP. Ideałem była sytuacja, gdy z nieskry- waną ulgą można było donieść zwierzchnictwu w Warszawie, że w Cegielskim „nie dostrzega się grupowego zbierania pra- cowników” i „nie notuje się jaw- nej ani ukrytej działalności ele- mentów reakcyjnych”. Począwszy od 13 marca, poszczególne manifestacje były tyleż metodycznie, co niezwykle brutalnie rozpędzane przez znaczne siły ZOMO, MO i ORMO. Odpowiedź poznańskich władz na studenc- kie protesty to jednak nie tylko gumowe pałki, gaz łzawiący, szeroko zakrojone zatrzymania (214 osób!) i procesy wymierzone w „rozwydrzonych wichrzy- cieli”. Prędko ruszyła bowiem intensywna kampania propagandowa mająca objaśnić społeczeństwu praw- dziwy charakter „gorszących zajść” oraz ich rzeczy- wistych inspiratorów. Co jednak dość znamienne, lokalna prasa donosząca o „ulicznych burdach” szczególnie intensywnie odwoływała się zarówno do rangi Poznania, „cenionego w kraju za pracowitość i rozwagę”, jak i bez cienia skrępowania podpierała FOT. J. UNIERZYSKI, ZE ZB. MHMP, ULOTKA ZE ZB. IPN godz 20* —12 II prad aula, UAM Studencka ulotka kolportowana w Poznaniu, 12.03.1968 r. Tzw. aktyw robotniczy czasie partyjnego wiecu placu Mickiewicza, się autorytetem robotników Cegielskiego, którzy rzekomo jednogłośnie mieli protesto- f( wać „przeciwko chuligań- z Ha " skim wybrykom wykolejonej JiUEC u Ma i zdemoralizowanej części l warszawskich studentów”. Najważniejszym elementem marcowej nagonki zaaranżo- wanej przez poznańską PZPR był jednak „spontaniczny” wiec „przeciw wichrzycielom ładu i porządku publicznego”, który 16 marca 1968 roku zorganizowano na placu Mickiewicza. Zapro- szono nań ok. 50 tys. członków PZPR, którzy wyra- zili „pełne poparcie dla polityki partii, jej I Sekre- tarza tow. Władysława Gomułki” oraz domagali się „surowych konsekwencji do prowodyrów i inspirato- rów zajść”. „Marcowe” przemówienie I sekretarza KW PZPR Jana Szydlaka, charakter przyjętej rezolu- cji oraz haniebne hasła, które wówczas wznoszono (m.in. „Syjoniści do Izraela”, „Precz z bankrutami politycznymi”), stanowią do dziś jedną z najbar- dziej przygnębiających kart w powojennych dziejach grodu Przemysła. 4 IKS / marzec 2018 / 29 30 / IKS / marzec 2018 ] ]Słynna „Hanka” została właśnie oddana po remon- cie, który trwał od marca 2016 r. Budynek został nowocześnie urządzony i  wyposażony, wszyst- kie pokoje (w  czarno-białej tonacji) mają łazienki z prysznicem, wybudowano też parking i zadaszony postój dla rowerów. kilka jednoosobowych pokoi zostało przystosowanych dla niepełnosprawnych, numery pokoi zapisane zostały także brajlem. Jest stołówka z regałami na książki (sic!), sala telewizyjna i elegancka, owalna sala na małe koncerty, spotkania. na wykończenie czeka sala teatralna z zapleczem – do „Hanki” powrócą Maski. Podczas uroczystego otwarcia od dawnych mieszkańców i bywalców aka- demika słyszało się głosy, że to „już nie to”, że „zbyt sterylnie”, mało „nobliwie”. Jest w tym sporo nostal- gii – „Hanka” miała w czasach PrL-u swoją sławę, ale też pamięci o jej korzeniach z okresu międzywojen- nego i specyficznej, nie do podrobienia estetyce. Hanka została Budowę budynku rozpoczęto w  1927 r., od początku miał w  nim funkcjonować akademik uni- wersytetu Poznańskiego. Projekt wykonał roger Sławski – architektura „Hanki” wraz z  reprezenta- cyjnym wejściem z kolumnami ma niemal pałacowy charakter. Znakomicie wpisuje się w  pejzaż ulicy, wytyczonej i  zaprojektowanej przed i  wojną świa- tową przez wybitnego urbanistę Josepha Stübbena, po likwidacji umocnień fortecznych. wówczas pełna zieleni i spokojna ulica z willową głównie zabudową nosiła nazwę kasierring i  należała do urokliwych miejsc w Poznaniu (trudno to dziś odczuć…). w okre- sie międzywojennym nosiła nazwę wały Leszczyń- skiego. kiedy w  1950 r. została przemianowana na al. Stalingradzką, patronką akademika została Hanka historia nic, tylko się uczyć! Daina kOLBuSZewSka Poznański akademik „hanka” pachnie nowością i nowoczesnością, czeka na studentów i gości. Słynny budynek z reprezentacyjnym wejściem ma ciekawą, a poza tym długą, historię – pamięta jeszcze PeWuKę. Od 1984 r. „hanka” wpisana jest do rejestru zabytków. Sawicka i stąd po prostu „Hanka”. Od 1990 r. nosi nazwę al. niepodległości, ale „Hanki”, która wrosła w miasto, nikt nie zamierzał zmieniać. Zawiłe kwestie gruntowe Historia budowy „Hanki” jest od strony prawnej dość zawiła. Grunt przy wałach Leszczyńskiego, który pozyskał uP, pierwotnie przeznaczony był pod budowę Banku Polskiego i  pozostawał do dyspozycji Minister- stwa Skarbu. wojewoda poznański adolf Bniński zwrócił się do Ministerstwa robót Publicznych o zmianę decyzji na korzyść uczelni. Sprawa gruntu ciągnęła się długo i  pełna jest niejasności. rektor uniwersytetu przyznał w  1938 r., że budowa akademika odbyła się bez for- malnych rozstrzygnięć (jakoś mało po poznańsku!). Do wybuchu wojny nic się w tej kwestii nie zmieniło. na sfinansowanie budowy przeznaczono czesne i  wpisowe części studentów oraz kredyt z  Banku Cukrownictwa, a potem także w Banku Gospodarstwa krajowego i subwencje pozyskane przez uniwersytet. Ostatecznie koszt budowy wyniósł 2 529 040,10 zł. Kurator najważniejszy Pierwszą część budynku oddano do użytku w maju 1927 r. Podczas Powszechnej wystawy krajowej w  1929 r. w  akademiku nocowały i  stołowały się wycieczki studentów z innych miast. w sumie do dys- pozycji było 245 pokoi (ogółem 332 łóżka) oraz dwie sale jadalne, czytelnia, kaplica, kuchnia centralna z  pomieszczeniami gospodarczymi, pralnia, praso- walnia, mieszkanie kuratora oraz mieszkanie dla żeń- skiej służby kuchennej, portiernia (kluczy nie wolno było zabierać ze sobą, obecnie jako klucz służy karta magnetyczna) i poczta. Poznański SDE (obecnie Dom Studencki Hanka) zj 2 a > dziestoleciu międzywojennym „> i Kurator był postacią o dużych wpływach - miał prawo zawetować kandydatury mieszkańców zgła- szane przez korporację „Bratnia Pomoc”, miał też kilka miejsc do własnej dyspozycji oraz w prawo do wydalenia niesfornych mieszkańców. Był generalnie kimś w rodzaju gospodarza domu i zapewne warto było z nim dobrze żyć, tym bardziej że przywiązywano wtedy dużą wagę do morale mieszkańców. Kurator wybierany był raz na pięć lat i miał zapewnione dar- mowe mieszkanie i wyżywienie. Bez kobiet Nie ma żadnych zdjęć wnętrza akademika z okresu międzywojennego, a szkoda! Z regulaminu można się domyślać za to, jak wyglądało życie studenckie. By w ogóle się wprowadzić, należało po pierwsze być mężczyzną, a po drugie - przedstawić świadectwo zdrowia. Cisza nocna obowiązywała od godz. 23 do 6, jeśli ktoś wracał po północy, gdy akademik był już zamknięty, zobowiązany był zapłacić stróżowi 20 gro- szy. Wizyty kobiet były zabronione, mężczyźni mogli przebywać w budynku do godz. 22. Jest całkiem moż- liwe, że w akademiku pracowały osoby zajmujące się sprzątaniem pokoi! Dbano o zdrowie mieszkańców - w razie choroby należało zgłosić się do kuratora. Jeśli uznał on, że chory potrzebuje fachowej pomocy, mógł go skiero- wać do szpitala. Akademik? W 1945 r. budynek akademika został dość mocno zniszczony. Odbudowany w czasach entuzjazmu, przodowników pracy i braków materiałowych, wła- Ściwie nie powinien był, jak okazało się podczas ostatnich prac, przetrwać tyle lat. Ale nie zawalił się i dzięki gruntownemu remontowi jeszcze długo postoi. FOT. CYRYL.POZNAN.PL (3X) Z czasów PRL-u wszyscy pamiętają waletowiczów, woreczki z jedzeniem wiszące za oknem, nieco wybra- kowane prysznice na korytarzach, wyranżerowane łóżka i wyrównujące wszystkie niedostatki - niekoń- czące się imprezy. Ku zgrozie byłego mieszkańca, na zewnętrznym gzymsie na ostatnim piętrze położone zostały podczas ostatniego remontu dachówki, a była to najkrótsza droga do sąsiednich pokoi, w których odbywała się właśnie impreza! Akrobatyczne popisy jeden ze studentów przypłacił zresztą życiem. Obecny standard tak dalece odbiega od tego zapa- miętanego przez bywalców i mieszkańców „Hanki” z lat dawno minionych, że jakoś trudno używać słowa „akademik”... 4 IKS / marzec 2018 / 31 32 / IKS / marzec 2018 „Zakon braterstwa” – tak nazywałaś Teatr Ósmego Dnia… …bo nie mieliśmy nic poza tą wspólnotą. i prawdę mówiąc, nie wiem, jak by to było, gdybyśmy nie wie- rzyli w ideę grupy. kilka razy przecież mogliśmy się rozpaść, chociażby wtedy, kiedy znaleźliśmy się na emigracji. nasz przykład jest dowodem na to, że trzeba budować więzi, związki przyjacielskie, bo tylko one mają szansę przetrwać dłużej niż jakiekol- wiek inne. Nadal wierzysz też w moc sprawczą teatru? Jeślibym w  to nie wierzyła, nie miałabym siły do działania. to nie był zawód, tylko realizowanie przekonania, że coś mogę. Z  historii mojego życia wynika, że miałam rację. Bo tak długo pchaliśmy tę ścianę, aż upadła. Jasne, że na to złożyło się o wiele więcej niż teatr, ale byliśmy faktyczną częścią oporu, który potem zrodził Solidarność i  przekształcił się w potężny ruch społeczny. Wtedy uważałaś, że teatr musi być „bombą”, którą się podkłada, by zacząć rewolucję. i wciąż jestem przekonana, że teatr musi chociaż próbować robić te „bomby”. Myśmy od tego nigdy nie odstąpili. Zawsze dotykaliśmy „żywych ran”, często dość profetycznie. tak, nadal w to wierzę. ale oczy- wiście nigdy nie było też tak, że jedno przedstawienie mogło coś zmienić, mogło jednak wiele odsłonić. Czy rzeczywistość jest w  stanie Cię jeszcze zaskoczyć? nie tracę nadziei. nie wszystko można przewi- dzieć. upadku muru berlińskiego nie przewidzieliśmy. Sondaże, czy nawet ogląd rzeczywistości w galeriach handlowych, nie dają pełnego obrazu tego, co ludzie myślą naprawdę. w socjalizmie, za edwarda Gierka, też tak było: wielu myślało, że nic się nie zmieni… Dziś o tyle jestem spokojniejsza, że moje dzieci wyjechały. Dokąd? Julia do norwegii, a Piotrek do Barcelony, na stu- dia doktoranckie. Pewnie nie wrócą. a  ja czuję się dzięki temu bezpieczna. Bo przeżyłam, co przeżyłam, ale też i dużo czytałam, na przykład o rosji sowieckiej, z cyklu rozmowy w garderobie Ja tego teatru szukałam… z ewą wÓJCiak rozmawia anna kOCHnOwiCZ-kann i w związku z tym zawsze byłam zgięta strachem, żeby przeszłość nie powróciła w  kolejnych pokoleniach. każdy ma jedno życie i ma prawo poznać świat, a nie… Kiedyś uważałaś, że wybór takiej drogi jak Twoja oznacza życie wyłącznie dla idei. tak, to prawda. nie chciałam mieć dzieci. Ale nastąpiła zmiana u  Was wszystkich: w  pewnym momencie pojawili się partnerzy życiowi, dzieci i okazało się, że można dalej two- rzyć teatr równie zaangażowany. Chyba bardzo się zmieniłam. ale to normalne, życie ma swoje etapy. Jak się jest młodym – i chyba tak być powinno – jest się zero-jedynkowym. i na pewno jest tak – oczywiście w  systemach opresyjnych politycz- nie – że zakładanie rodziny, posiadanie dzieci jest nie- bezpieczne, bo może to stać się narzędziem władzy: dopadną nie ciebie, tylko twoją rodzinę. wtedy o  to chodziło. trzeba było być samemu, żeby się nie bać. Nie czujesz się już zmęczona tym ciągłym nasłuchiwaniem rzeczywistości? Jestem zmęczona, tak. Stąd coraz częstsze wyjazdy do Chorwacji? Chorwacja jest tak piękna, że nawet i  bez tego chciałabym pewnie tam często przebywać, nie była jednak następstwem mojego znużenia światem, poja- wiła się dużo wcześniej – pierwszy raz znaleźliśmy się w Borje, kiedy tam jeszcze wojna dymiła… Co dziś Ci daje? Dystans i zachwyt nad światem. A jak już nasycisz się jego urodą, to…? …czytam kryminały. kiedyś Chandlera, teraz – czarną powieść skandynawską. ale i wielką literaturę. Chętnie do niej wracam. Ciągle uważam, że Biesy Dostojewskiego, zwłaszcza w  nowym tłumaczeniu, nie mają konkurencji, ale czytam też dzienniki i różne świadectwa. to mnie zawsze bardziej interesowało niż literatura jako taka. Wróćmy do Poznania – miasta, które zawsze było trudnym partnerem do rozmów o sztuce. Specyficzne miasto, to prawda, ale trzeba pamię- tać, że ono nie miało elit, bo je stanowili niemcy, którzy wyjechali, a te niby-elity to było ziemiań- stwo, które z kolei nie mieszkało w Poznaniu. I to chyba pokutuje. Myślę, że stąd ta różnica między Poznaniem a Warszawą czy Krakowem. My to takie miasto klasy średniej, rzemieślniczo-przedsiębiorczej. 'To czym Was przyciągało? Kiedyś, lata temu, Leszek Długosz powiedział, że w Krakowie nasz teatr nie byłby możliwy, bo tam w życiu artystycznym wszystko się rozdrabnia... Życie na marginesie kultury stwarzało nam rodzaj azylu, byliśmy z daleka od „kawiarnianych sądów”, jakie odbywają się w Krakowie. I to pomagało. Ale Poznań nadmiernie Was nie rozpieszczał. I bardzo dobrze. Inaczej być nie powinno. Dzisiaj patrzę na to inaczej, bo niewielu ludziom naprawdę się udało zachować taką wolność, jaką my mamy, i dostawać do tego jeszcze pieniądze za to, co robimy. Nasze pensje nie są wielkie, ale jednak je mamy, co jest dzisiaj jakąś sytuacją wyjątkową - myślę teraz o naszym środowisku, na przykład o Akademii Ruchu, która została na lodzie. Nam się udało. Uważam, że mamy - tak, wywalczoną ciężko! - bardzo komfor- tową sytuację. Nigdy nie musiałam niczego robić wbrew sobie. A co by było, gdybyś jako 19-letnia dziew- czyna na swej drodze nie spotkała Ósemek? Zastanawiałam się przede wszystkim nad tym, co by było, gdyby żył mój ojciec, bo pewnie wybuchłaby między nami jakaś wojna, tak sobie wyobrażam - FOT. TADEUSZ BONIECKI Ewa Wójciak w najnowszym spektaklu Teatru Ósmego Dnia 196 KK (ćwiczenia z terroru) oczekiwałby zapewne, że skończę prawo, przejmę kan- celarię... A gdybym nie spotkała teatru? Wiesz, ja tego teatru szukałam. To nie był przypadek. Zawsze zdawa- łam sobie sprawę z tego, że dla takich ludzi jak ja nie było miejsca w tamtych latach. Szukałaś z potrzeby grania czy bycia we wspólnocie? To drugie. Nigdy nie chciałam grać. To było naj- trudniejsze w tej historii. Gdyby nie metoda Gro- towskiego, nie zostałabym aktorką. Dlatego też później nie przyjmowałam propozycji od innych - np. głównej roli w Pokocie Agnieszki Holland. Umiem być tylko tu... Ale powiem ci coś jeszcze, bo ludzie mogą pomyśleć, że ja tak tylko czytam książki... Mało kto zdaje sobie sprawę, że ten teatr to ciężka, fizyczna praca. Zrobiliśmy kilka wielkich przedstawień plenerowych, które razem - dosłow- nie - także budowaliśmy. Nauczyłam się operować kluczem nr 19, montowałam różne rury, dźwiga- łam ciężary, mam za sobą ileś tysięcy nocy, często dotkliwie zimnych... Dziś reumatyzm bardzo mi obrzydza życie. Ból jest zawsze ze mną. Tak, teatr to nie tylko pięknoduchostwo. No, ale to sobie wybraliśmy. 4 4%. Ewa Wójciak ur. 22.08.1951 r. w Poznaniu, od 48 lat aktorka Teatru Ósmego Dnia, w latach 2000-2014 jego dyrektor; działaczka opozycyjna w czasach PRL IKS / marzec 2018 / 33 34 / IKS / marzec 2018 ] ]na krótko przed ogłoszeniem stanu wojennego Jerzy Pilch, późniejszy autor Spisu cudzołożnic i  Pod mocnym aniołem, udał się wraz ze znajo- mymi: Marianem Stalą, tadeuszem Słobodziankiem oraz Bronisławem Majem do Poznania na spotka- nie z twórcami formacji poetyckiej nowa Fala. Do zawarcia znajomości z cenionymi literatami niestety nie doszło. ale ten rozczarowujący nieco wieczór odmieniło niespodziewane pojawienie się przy sto- liku zajmowanym przez Pilcha oraz jego towarzy- szy – Jana komolki, pisarza już wtedy cieszącego się w środowisku literackim wielką estymą. Pisarz zakazany w Dzienniku Jerzego Pilcha czytamy, że komolka „to wtedy nie był byle kto”, jako zwycięzca legendar- nego konkursu wydawnictwa Czytelnik na powieść został z  miejsca pisarzem zakazanym. urodzony w 1947 roku autor, absolwent filologii polskiej na uaM, pisał Ucieczkę do nieba w latach 1972–1973. Pomimo prestiżowego wyróżnienia jednak ta niewielka obję- tościowo powieść nie trafiła do druku. Powodem była niezgoda pisarza na dokonanie w  tekście pewnych zmian, które zasugerowane zostały – jak sam to okre- ślił – „dla jego dobra”. Fragmenty Ucieczki ukazały się w  czasopismach „Student” oraz „Zapis”, gromadzą- cym teksty, na których ciążył nałożony przez cenzurę zakaz publikacji. wyimki powieści komolki znalazły się w jego pierwszym numerze z 1977 roku, obok tek- stów tak kontrowersyjnych, jak fragmenty Nierze- czywistości kazimierza Brandysa i  Miazgi Jerzego andrzejewskiego. z cyklu okiem polonisty Jan komolka, demaskator zła JaCek aDaMieC ucieczka do nieba, debiutancka i jedyna powieść Jana Komolki, stanowiła śmiały głos krytyki skierowany przeciwko systemowi resocjalizacji młodzieży w PrL-u oraz – za sprawą licznych czytelnych aluzji – również przeciwko ustrojowi. książka doczekała się wydania dopiero pod koniec 1980 roku, nakładem Piw. Pilch powraca do tego pamiętnego wieczoru słowami: „Ucieczka do nieba po paru, bo po paru latach, ale właśnie się ukazywała, nagroda kościelskich wisiała w  powietrzu; gapili- śmy się – zwłaszcza ja – na spełnionego pisarza jak cielę na malowane wrota, on zaś zastanawiał się, czy zostać z nami i co nieco pobiesiadować, czy też pójść na strajk studentów na uniwersytecie”. Pisarz osta- tecznie udał się na strajk. a przeczucia Pilcha okazały się słuszne – w 1981 roku komolka został laureatem nagrody kościelskich. Jan Błoński, juror tegoż kon- kursu, pisał w „tygodniku Powszechnym”, iż twórca „z poprawczaka zbudował model totalitarnej społecz- ności, niezdolnej do jakiegokolwiek dialogu, porozu- mienia, wymiany wartości”. Poprawczak i ucieczka do nieba w tym też ponurym ośrodku toczy się akcja środo- wiskowej powieści poznaniaka. Ucieczka do nieba nie pozostawia złudzeń – opisywany poprawczak jest miej- scem powszechnej demoralizacji. Młodociani prze- stępcy nie odnajdują pozytywnych wzorców w wycho- wawcach – są przez nich upokarzani, zmuszani do bezcelowej, niekończącej się pracy, obligowani do uczestnictwa w  niezdrowym współzawodnictwie, wypaczającym w nich poczucie solidarności. Prowadzi to do powstawania kast „ludzi” i  „frajerów”. Sposo- bem na awans w strukturze jest donosicielstwo oraz prześladowanie nieprzystosowanych jednostek. Osa- dzeni nieustannie padają ofiarą przemocy fizycznej i  werbalnej; pozbawiani są przedmiotów osobistych z - = i strzyżeni. Poddani brutalnemu rygorowi, stopniowo ulegają depersonalizacji, co uniemożliwia im później- szy powrót do życia na wolności. Wyrazem tęsknoty za porzuconą rzeczywistością - a także pozycji w herme- tycznej wspólnocie - stają się kolejne tatuaże. Za kra- tami zakładu dochodzi do samookaleczeń oraz prób samobójczych. Jedyną formą ucieczki z piekła domu poprawczego okazuje się właśnie „ucieczka do nieba”. Powieść składa się z dwóch części. Pierwsza to historia Janka Plewy, wrażliwego piętnastoletniego chłopca, który za sprawą zgubnego wpływu kolegi recydywisty bierze udział w napadzie na młodą kobietę. Plewa zostaje oskarżony o gwałt i zesłany do zakładu poprawczego, gdzie doświadcza skutków dzia- łania zwyrodniałego systemu penitencjarnego. Druga część powieści stanowi natomiast monolog jednego z wychowawców, przedstawiającego współrozmówcy własną wersję historii Plewy oraz objaśniającego taj- niki opracowanej metody wychowawczej, która polega na nieustannej inwigilacji i okrutnym karaniu wycho- wanków za każde, często jedynie domniemane, wykro- czenie. Złamani chłopcy wkrótce dostosowują się do panujących reguł i wyżywają na słabszych. Fakty i mity Krytyk literacki Piotr Śliwiński uznał Ucieczkę do nieba za jeden z najbardziej błyskotliwych debiutów literackich powojennej Polski. Dostrzega w placówce opisanej przez Komolkę „rezerwat spo- łecznego zła i zarazem źródło moralnej infekcji rozprzestrzeniającej się poza mury”. Sugeruje, aby FOT. JACEK ADAMIEC LL U. odczytywać Ucieczkę jako tekst, który metaforycz- nie odnosi się do mechanizmów rządzących Polską Ludową. Jego zdaniem w wychowawcach widzieć powinniśmy doktrynerów oraz przedstawicieli aparatu bezpieczeństwa. Do podobnych wniosków doszedł również krytyk Leszek Bugajski, według którego dzieło Komolki „precyzyjnie przedstawia system funkcjonowania represji w społeczeństwie zamkniętym”. Ucieczka do nieba napisana przed ponad czter- dziestoma laty w odmiennych realiach politycz- nych nie straciła nic ze swej niepokojącej wymowy. Niezmiennie przeraża, obrazując najmroczniejsze skłonności natury ludzkiej. Stanowi psychologiczne studium terroru oraz przestrogę przed tym, jak nieograniczona władza czy też ostateczne poniżenie doprowadzić mogą do bestialskich praktyk. Źródła uparcie milczą na temat dalszych prób lite- rackich Jana Komolki, choć w środowisku twórczym długo pojawiały się głosy o jego następnej powieści. W „Młodej Kulturze”, dodatku do „Studenta”, już w 1976 roku ukazały się fragmenty tekstu Gwiazdy w górze, gwiazdy w dole. Pilch, który nazywa autora pisarzem „mitycznym”, pisze wręcz o „legendzie” tejże prozy, o której nie wiadomo, czy była jedynie opowiadaniem, czy też częścią większego dzieła. 4 M fra Filologii Polskiej UNIWERSYTET IM. ADAMA MICKIEWICZA W POZNANIU IKS / marzec 2018 / 35 © Z CYKLU Cyryl Wam pokaże Niesamowicie kolorowe archiwum PAWEŁ MICHALAK „Kultura jest tym, co sprawiło, że człowiek stał się czymś innym niż tylko przypadkowym wydarzeniem w przyrodzie”, twierdził Andrć Malraux, dlatego tak cenne są wszelkie instytucje i inicjatywy dbające, pielęgnujące i moderujące ten aspekt ludzkiego życia. Jedną z nich jest Estrada Poznańska, która właśnie została kolejnym partnerem Cyryla. V Instytucja powstała ponad 60 lat temu, dokład- nie 30 grudnia 1954 roku, a jej wpływu na rozwój kulturalny wielu pokoleń poznaniaków nie sposób przecenić. To w jej siedzibie przy ul. Masztalarskiej wykuwała się legenda polskiego kabaretu - słynny Tey. To dzięki Estradzie Poznań odwiedzały najwięk- sze gwiazdy PRL-owskiego show-biznesu, a były to gwiazdy nie byle jakie, poczynając od związanych 36 /IKS / marzec 2018 Narodowe Święto Odrodzenia Polski, 22 lipca 1972 r. z naszym miastem Zdzisławy Sośnickiej i Haliny Frąckowiak, przez Danutę Rinn, na wielkim Mie- czysławie Foggu kończąc. W latach 70. XX wieku Estrada była organizatorem słynnego dorocznego święta muzyki rozrywkowej, czyli Międzynarodowej Wiosny Estradowej, na którą zjeżdżały ówczesne gwiazdy polskie, a wśród nich: Krzysztof Krawczyk, Anna Jantar, Stanisław Sojka, Kombi, jak i artyści FOT. ESTRADA POZNAŃSKA / CYRYL.POZNAN.PL (2X) z dawnych tzw. demoludów. W hali MTP zagrał wtedy najpopularniejszy zespół rockowy w dawnej Jugosławii Bijelo Dugme, założony w 1974 roku przez Gorana Bregovicia. W 1979 roku na Międzynarodo- wej Wiośnie Estradowej debiutowała grupa VOX. Dzisiaj Estrada to organizator bardzo licznych wydarzeń kulturalnych - koncertów, wystaw i spekta- kli. W strukturach tej instytucji działają kultowe kino Muza i Scena na Piętrze. Estrada jest organizato- rem takich cyklicznych imprez, jak Międzynarodowy Festiwal Filmów Animowanych Animator Poznań Baroque i Made in Chicago. Bogate i niesamowicie kolorowe archiwum Estrady Poznańskiej właśnie trafiło do Cyryla. Pierw- sza kolekcja, którą wkrótce opublikujemy, składa się z około 200 zdjęć prezentujących wydarzenia orga- nizowane przez tę instytucję w latach 70. i 80. XX wieku. Wśród nich są fotografie gwiazd, które dzięki Estradzie zawitały do Poznania, plakaty wydane zespół Homo Homini z okazji 30-lecia działalności Estrady i promujące Międzynarodową Wiosnę Estradową czy Rock Arenę 1981 oraz fotografie z koncertów, ale również, co cie- kawe, obchodów wielkiego święta w PRL - 22 Lipca, wśród zdjęć są te z lata 1972 i 1973. Te ostatnie poka- zują rozmach i przepych państwowych uroczystości odbywających się na wypełnionym po brzegi Stadio- nie im. 22 Lipca (dziś: im. Edmunda Szyca). Ten zbiór to z jednej strony wspaniałe świadectwo intensywnej i różnorodnej działalności zasłużonej instytucji, z dru- giej zaś doskonały materiał poglądowy dla poznania dziejów poznańskiej kultury ostatnich kilkudziesięciu lat. Dla starszych to powrót do niedalekiej przeszłości, dla młodszych skok w niemal prehistorię, dla wszyst- kich zaś namacalny dowód na istnienie i działalność Estrady. 4 KULTURA+ LrFrL IKS | marzec 2018 / 37 38 / IKS / marzec 2018 ] ]wypowiedź kucharskiego powtarzam na tych łamach bodaj po raz trzeci, tak doskonale wprowa- dza w inność obecnych czasów. Młodzi potrafią korzy- stać ze smartfona z prędkością światła, obsługując po kilka funkcji jednocześnie. Zastanawiające, co dzięki temu budują. telefon, który zarazem jest aparatem fotograficznym, powstał przecież po to, by wszystko ułatwiać. Żeby owo wszystko było dosłownie pod ręką, natychmiast. Czy łatwość technologiczna ułatwia wybór motywu, kadru, znalezienie własnej drogi? nielicznym. widać to na portalach społecznościowych i z darmowymi zdjęciami, ale i u profesjonalistów. adrian wykrota, choć niestary, przeżył szok na warsztatach ze sprzętem jednej z  firm fotograficz- nych, które galeria Pix.House urządziła w pierwszym roku działalności. „Ci ludzie byli zainteresowani jedynie walizką z  aparatami, która leżała na stole, nawet nie zauważyli, co jest na ścianach”*. niektórzy uczestnicy tych warsztatów ostatecznie spojrzeli na prezentowane na ścianach fotografie, gdy już dostali aparaty do ręki. Jasne, starzy fotografowie powiedzą, że sprzęt zawsze był ważny, lecz przecież nie jako cel sam w sobie, bo wtedy wiałoby nudą. kucharski właściwie nigdy nie miał sprzętu, jaki mieć by chciał, a mimo to bezustannie patrzył wnikliwie na świat, co zresztą trwa do dziś. refleksja nad światem poprze- dzała u niego wynalazek techniczny. wymyślił montaż bi- i  polirefleksowy dla wyrażenia protestu przeciw wiecznie powracającym hegemonom i  żandarmom świata. Oczywiście pchnęły go do tego nie tylko książki, one jedynie pomogły mu zbudować tę myśl przez doświadczenie ii wojny i zimnej wojny. wykrota uważa, że zachowanie uczestników warsz- tatów wskazuje na potrzebę uczenia ludzi wrażliwo- ści estetycznej, lecz przecież fotografia estetyczna z cyklu fotografia Celebryci i „endemici” MOnika PiOtrOwSka „Książki to były moje uniwersytety” – tak swoje wykształcenie podsumował urodzony w 1930 roku poznański fotograf Marian Kucharski. W  ślad za humanistyczną refleksją nad książkami rozwijał wyobraźnię, również techniczną. dziś pomysł techniczny niestety wyprzedza refleksję, a niekiedy nawet ją zastępuje. ma dziś wielu fanów. wykonać ładne zdjęcie jest nie- bywale łatwo, stąd ta fiksacja na sprzęcie. edukacja estetyczna nie przechodzi jednak w  humanistyczną, jeśli nie idą za nią wiedza ogólna i doświadczenie. a ci, których stać obecnie na aparat i cały rytuał fotogra- fowania, doświadczenie zdobywają powszechnie na wycieczkach turystycznych, w  centrach fitnessu, na wyprzedażach i promocjach. nie oznacza to wcale, że wojna była lepsza. również dziś są i tacy, którzy rozmyślają nad kondycją ludzką, np. na podstawie lektury cudzych doświadczeń. nietrudno jednak stracić do tego ochotę w zderzeniu z zalewem prostszych możliwości, które są znacznie bardziej doce- niane. Celem większości amatorów aparatu jest po pro- stu ładne zdjęcie. Celem zaś większości wąskiego grona profesjonalistów, którym chce się zagłębiać w stosunek człowieka do człowieka, stał się pomysł techniczny na ładne zdjęcie. Zdjęcie, które samo w sobie nic nie mówi, za to kieruje do innego medium. używanie sta- rych technik, jak polaroid, fotografia otworkowa, eks- tremalne przetworzenia graficzne, a  nawet robienie dzieła sztuki z ewidencji fotograficznej (patrz. Spis rze- czy Sputnik Photos), jest wprowadzeniem do przekazu podanego w  innym języku niż fotografia. te zdjęcia stają się właściwie tylko zwiastunem, „zajawką” jakichś tekstów, kompozycji graficznych i samego autora. naj- wyraźniej fotografowie nieamatorzy utracili poczucie użyteczności społecznej i wynajdują inne rejony, gdzie mogą zaistnieć, często na zasadzie celebrytów. nie- liczni idą inną drogą i celebrytami nie zostają. imprezy z ich udziałem określa się raczej „spotkaniami z cieka- wym człowiekiem”. to prawdziwi „endemici”**. ◢ * cytat z książki M. Frąckowiaka Kruche medium. Rozmowy o fotografii, Pix.House, 2017 ** endemity – okazy z gatunku rzadko spotykanego Zdjęcie typowe we współczesnej estetyce stylizowanej na „ciekawą” przez wyszukanie motywu „artystycznego” czy też „wolnościowego”, kontrastującego z nędzą otaczającej go przestrzeni architektonicznej. Niestety taki motyw ani wyeksponowanie krzykliwej czerwieni (w programie graficznym) nie wystarczą, by zdjęcie przestało być pstrym kafelkiem i nabrało treści. Jest wręcz przeciwnie. Tu: amatorskie zdjęcie jednego z murali na Jeżycach Mniej znaczy więcej, także w fotografii. Czarno-biała technika, proste zabiegi artystyczne — fotomontaż przetworzony w kserokopiarce, a efekt głębi obra- zu i refleksji tak mocny, że zdjęcie od razu każe siebie czytać, rozpoznać pociski i wejść do głowy człowieka, który nie chce patrzeć na to, co sam sobie robi. „To ludzie ludziom zgotowali ten los” — pisała Nałkowska. Kucharski wzbudza niepokój, by zdanie Nałkowskiej, w czasie przeszłym, nie musiało paść znowu. Obraz mówi. Jego tytuł (Stan posiadania), jak i tytuł cyklu (Budzenie wyobraźni, 1967), pełni jedynie rolę posiłkową. FOT. KURTDEINER/WWW.PIXABAY.COM, MARIAN KUCHARSKI IKS / marzec 2018 / 39 40 / IKS / marzec 2018 ] ]nie ma chyba tematu związanego z przestrzenią dyskutowanego tak energicznie, jak komunikacja i  poruszanie się po mieście. Po roku 1989 budo- wano głównie drogi dla samochodów. trwające od kilku lat próby zrównoważenia tej sytuacji trakto- wane są jednak przez kierowców jako zamach na przywileje zdobyte w ostatnich dekadach. nowym władzom udaje się więc tylko częściowo realizować postulaty pasażerów MPk, pieszych i rowerzystów. w  centrum wyłączono zbędną sygnalizację na przejściach dla pieszych, zaczęło się uspokajanie ruchu i wytyczanie tras rowerowych. Spotyka się to z  tak silną krytyką poznaniaków, przyzwycza- jonych do status quo, że w roku przedwyborczym prezydent zlikwidował nawet stanowisko tzw. ofi- cera rowerowego. Z drugiej strony, ruszają wresz- cie inwestycje tramwajowe, które pozwolą uwolnić część mieszkańców od korzystania z  własnego samochodu. najważniejsza jest obecnie trasa na naramowice. kłopoty z dojazdem do tej części miasta to wynik wieloletnich zaniechań i  braku porządnego pla- nowania. Po wielu latach udało się jednak zacząć prace nad budową linii tramwajowej, która doce- lowo połączy skrzyżowanie ulic Garbary i  estkow- skiego z  umultowem. koniec pierwszego etapu, między pętlą na wilczaku a  ul. Błażeja, przewi- dziano na wiosnę 2022 roku. Później planowana jest budowa odcinka w ul. Szelągowskiej. Do umul- towa, za tory kolejowe, tramwaje pojadą w  bliżej nieokreślonej przyszłości. w  pierwszym etapie odcinek nad ul. Lechicką tramwaj pokona wiaduk- tem. Dalej, obok torów, powstanie też szeroka ulica nowa naramowicka, która zdaniem progresywnie z cyklu Poznań do poprawki komunikacja na nowych torach? JakuB GŁaZ Po wielu latach Poznań bierze się za budowę brakujących tras tramwajowych. Czy i kiedy uda się zapewnić mieszkańcom wszystkich dzielnic dogodne połączenia komunikacją miejską? myślących specjalistów od komunikacji jest prze- skalowana i będzie kosztować za dużo. w  najbliższym czasie powstanie też krótki odci- nek trasy tramwajowej na ul. Falistą, w  ul. unii Lubelskiej, za rondem Starołęka. Mimo że nigdy nie była to najważniejsza inwestycja, to właśnie ona zostanie chyba zrealizowana jako pierwsza. tram- wajowo-autobusowa pętla na Falistej pozwoli skrócić trasy kilku linii robiących teraz puste przebiegi na Starołękę oraz obsłuży izolowane osiedle spółdzielni enklawa, a  także nowe inwestycje mieszkaniowe i  biurowe planowane między ul. Hetmańską a  Sta- rołęką Małą. krótki, niespełna kilometrowy odcinek torów wraz z pętlą miał być gotowy przed końcem obecnej kadencji prezydenta Jaśkowiaka, czyli jesz- cze w tym roku. Listę konkretnych zamierzeń zamyka planowany od ponad 20 lat tramwaj w ul. ratajczaka, którego budowa będzie kolejnym etapem odnowy ulic ści- słego centrum, rozpoczętej remontem ul. święty Marcin. Miastu przyznano już unijne dofinansowanie na tę inwestycję, która znacznie skróci dojazd z wildy do centrum oraz przy okazji ucywilizuje mocno zanie- dbaną ulicę ratajczaka. Planowany termin zakończe- nia prac to także rok 2022. niestety, nie zdecydowano się na proponowany kiedyś wariant z przedłużeniem torów do pl. Cyryla ratajskiego i dalej – Młyńską do ul. Solnej, co dałoby miastu brakujące połączenie tramwajowe na osi północ–południe. w  pasie roz- działu Solnej planowano też niegdyś sensowny skrót tramwajowy z centrum na Sołacz i winogrady. Obec- nie jest o nim cicho. kształtów nabierają za to projekty innych tras. w  zeszłym roku zakończyły się społeczne Planowany tramwaj na Naramowice konsultacje w sprawie tramwaju na os. Kopernika, który ma w przyszłości jechać od Reymonta, przez Arciszewskiego, Pogodną i Promienistą do pętli przy ul. Kaczej. Czy i kiedy rozpocznie się ta inwestycja? Na razie brak konkretnych planów, terminów i pienię- dzy. Myśli się także o przedłużeniu kilku istniejących linii, tak by umożliwić wygodne przesiadki na pociąg lub autobus. Ostatnio odżyła koncepcja budowy toro- wiska z Dębca na Dębinę, z przystankiem przy stacji PKP i pętlą tuż obok autostradowego węzła, przy któ- rym może powstać parking park 6 ride. Obecnie trwa przygotowanie koncepcji. Społecznicy zaczęli też ostatnio walczyć o prze- dłużenie tramwaju z pętli na Junikowie, której nie- fortunne położenie utrwalono pięć lat temu, budując przy tym interesujące skądinąd zadaszenie przystan- ków. Tramwaj miałby jechać do planowanego węzła przesiadkowego przy stacji PKP i tunelu, który ma udrożnić korkujący się przejazd na Plewiska przez tory kolejowe. Z braku miejsca nie może powstać tam linia dwutorowa, aktywiści postulują więc nawet zbudowanie jednego toru obsługującego ostatni kilo- metr trasy. Reszta tramwajowych planów pozostaje nadal mglista, choć koncepcje kilku rozwiązań są gotowe od wielu lat. To między innymi coraz bardziej potrzebny tramwaj na rozbudowującą się Główną, do źle skomunikowanej stacji Poznań Wschód. FOT. MATERIAŁY UMP Jego budowa była zapowiadana jeszcze przed Euro 2012, ale brak unijnego dofinansowania uniemożli- wił prace. Od wielu lat mówi się też o budowie tzw. Bramy Zachodniej - węzła przesiadkowego przy ul. Polskiej z budynkami biurowymi i usługowymi. Tu rozbuchane koncepcje sprzed prawie dekady prze- widywały przedłużenie linii na Ogrody, tunel pod skrzyżowaniem Polskiej i Dąbrowskiego oraz zagłę- bioną pod poziomem gruntu pętlę tramwajową. Pomysły wpisano w miejscowy plan zagospodarowa- nia przestrzennego z 2010 roku i do dziś pozostają na papierze. Skomplikowanej inwestycji stanęły na przeszkodzie koszty, choć praktyczne przedłużenie linii tramwajowej można było zaplanować prościej i oszczędniej. Wreszcie najbardziej niesprecyzowaną, choć potrzebną koncepcją jest budowa trasy tramwajowej na Podolany i Strzeszyn, której coraz głośniej doma- gają się mieszkańcy rozwijającej się stale dzielnicy. Ich sytuacja zaczyna przypominać to, co dzieje się od lat na Naramowicach. Społecznicy proponują budowę tramwaju w al. Wojska Polskiego; myśli się o odga- łęzieniu z trasy na Piątkowską w ulicę Strzeszyńską. Oba warianty to na razie bardzo luźne koncepcje. Głośniej ostatnio było za to o planach drogowych uła- twień dla mieszkańców Strzeszyna. O nich i o innych planach oraz wyzwaniach dla drogowców i kolejarzy napiszemy w kolejnym numerze. 4 IKS / marzec 2018 / 41 © Z CYKLU jest taka ulica Kto rządzi Księstwem? WITOLD GOSTYŃSKI Tym razem poznamy Emilię Sczaniecką, wybitną Wielkopolankę, która całe życie pracowała dla sprawy narodowej. Nic dziwnego, że wkrótce po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, w styczniu 1920 roku, Sczaniecka została patronką ulicy na poznańskim Łazarzu. y Emilia Sczaniecka - filantropka i patriotka, orga- nizatorka szpitali powstańczych w 1831, 1848 i 1863 roku - urodziła się w rodzinie ziemiańskiej w 1804 roku w Brodach koło Lwówka, jako córka Łukasza, uczestnika powstania kościuszkowskiego, i Wero- niki z Wysogota-Zakrzewskich. Uczyła się na pry- watnych pensjach. Gdy wybuchło powstanie listopa- dowe, zbierała fundusze dla formowanych oddziałów wielkopolskich, pracowała też jako sanitariuszka w szpitalach powstańczych, między innymi w zało- żonym przez Raczyńskich tzw. Szpitalu Poznańskim. Wówczas też zaprzyjaźniła się z działającą w War- szawie Klaudyną Potocką i weszła w skład Towa- rzystwa Dobroczynności Patriotycznej Kobiet. Po upadku powstania majątek Sczanieckiej w Pakosła- wiu, odziedziczony po wcześnie zmarłych rodzicach, został skonfiskowany przez władze pruskie, ją zaś skazano na sześć miesięcy więzienia. Po apelacji (o łaskę królewską nie chciała prosić) król Fryde- ryk Wilhelm III ułaskawił ją i cofnął decyzję o kon- fiskacie. Humanitarna działalność Sczanieckiej podczas powstania doceniona została przez mię- dzynarodowe Towarzystwo Monthyona i Franklina (protoplastę Czerwonego Krzyża), które przyznało jej złoty medal „za jej poświęcenie się w opatrywa- niu i pielęgnowaniu w szpitalach warszawskich ran- nych w wojnie 1831 r. bez różnicy, czy rannym był jej rodak, czy nieprzyjaciel” [Dioniza Wawrzykow- ska Wierciochowa, Emilia Sczaniecka]. Po odzyskaniu majątku Sczaniecka umiejętnie gospodarzyła w Pakosławiu, zajmowała się też dzia- łalnością charytatywną i pracami Komitetu Dam Wiel- kopolskich, którego celem było udzielanie pomocy weteranom powstania listopadowego. W Pakosła- wiu założyła ochronkę i szkołę dla dzieci wiejskich, a w czasie epidemii cholery utworzyła mały szpital 42 |IKS | marzec 2018 Portret Emilii Sczanieckiej, autor Frangois Le Villain i sama pielęgnowała chorych. Dużo podróżowała po Europie, pełniąc rolę łączniczki emigracji z ziemia- nami polskimi. Ukrywała też przybywających do Wiel- kopolski emisariuszy. Po nieudanej próbie powstania w 1846 roku opiekowała się uwięzionymi. O jej zna- czeniu w Wielkopolsce świadczy wierszyk, który przed 1846 rokiem krążył po Wielkim Księstwie Poznań- skim: „Kto rządzi Księstwem, mówmy bez przekąsów: doktor, kobieta i para wąsów” - wspomniany „doktor” to Karol Marcinkowski, „kobietą” była Emilia Scza- niecka, natomiast „para wąsów” oznaczała Macieja Mielżyńskiego. W czasie Wiosny Ludów Sczaniecka zakładała szpitale i pełniła obowiązki sanitariuszki, a w czasie powstania styczniowego założyła szpital WIKIPEDIA.PL w Strzelnie, ratowała też powstańców rannych na pobojowiskach pod Brdowem oraz Ignacewem. Zmarła w 1896 roku. Mimo jej prośby o skromny pochówek - „...chcę, żeby nabożeństwo odprawiło się w kościele brodzkim, kościół nie ma być ustrojony i żadnej nie ma być mowy, a obiad dla księży w Pako- sławiu” - pogrzeb był manifestacyjny. Oprócz arcy- biskupa Stablewskiego żegnały ją tłumy okolicznej ludności oraz przedstawiciele organizacji polskich w zaborze pruskim. Grób Emilii Sczanieckiej, podob- nie jak innych członków rodziny, znajduje się na cmentarzu w Michorzewie. Poznańska ulica, której patronuje Emilia Scza- niecka, znajduje się na Łazarzu, dawnej wsi Święty Łazarz. Wraz z tą podmiejską gminą ulica została włą- czona w granice administracyjne Poznania w 1900 roku. Urbanizacja przedmieścia, odciętego od miasta torami kolejowymi i fortyfikacjami, rozpoczęła się już przed przyłączeniem do Poznania; wytyczono wów- czas sieć ulic z główną ulicą Głogowską i położonym w pobliżu Rynkiem Łazarskim. „U schyłku XIX wieku (...), mniej więcej w okolicy ulicy Emilii Sczanieckiej kończyła się wówczas zabudowa zwarta, a dalej roz- ciągały się już tylko pola i łąki, otwarta rozległa prze- strzeń pozwalała dostrzec z daleka w pobliżu dzisiej- szej ulicy Chociszewskiego dwa wiatraki” [Zbigniew Zakrzewski, Ulicami mojego Poznania]. Ulica ma 351 metrów długości i łączy Głogow- ską z Jarochowskiego. Według współczesnych ksią- żek adresowych w 1910 roku przy Jagowstrasse (tak nazywała się wówczas ulica Sczanieckiej) zamiesz- kiwało 173 mieszkańców; dla porównania pobliska ulica Augusty (Niegolewskich) liczyła w tym czasie około 900 mieszkańców. Większość budynków miesz- kalnych przy ulicy Sczanieckiej powstała w pierwszej ćwierci i w latach 30. XX wieku; najstarsza jest pocho- dząca z 1907 roku kamienica na rogu ulicy Głogow- skiej - dzieło spółki architektów, Paula Lidnera i Karla Roskama. Pod koniec XIX wieku przy ulicy Jagowa (Emilii Sczanieckiej 8) powstała elektrownia łazarska, która wyłączona została z użytkowania w 1910 roku, po zbudowaniu miejskiej elektrowni na Grobli. Ciekawym świadkiem historii ulicy są zachowane tory tramwajowe. Tramwaj poprowadzono przez ulicę Sczanieckiej dla wygody odwiedzających Powszechną Wystawę Krajową (PeWuKę), którą zorganizowano w Poznaniu z okazji 10-lecia odzyskania niepodległo- ści. Przez odgałęzienie od ulicy Głogowskiej do pętli przy terenach wystawowych kursowały wówczas aż trzy linie tramwajowe. Z powodu kryzysu w pierwszej połowie lat 30. trasy na ul. Sczanieckiej zostały jed- nak wyłączone z ruchu. Tramwaje pojawiły się tutaj FOT. ZBIGNIEW SZMIDT ponownie w połowie 1941 roku (w czasie okupacji niemieckiej ulica nazywała się Tirpitzstrasse) i kur- sowały z przerwami do początku lat 70. XX wieku. W mojej pamięci zachował się obraz konduktorów „jedenastki” i „czternastki” głośno nawołujących: „do Sczanieckiej...”, a później nadzorujących tzw. „trój- kątowanie”, czyli zmianę kierunku jazdy na końco- wym przystanku, w taki sposób, aby mimo braku pętli tramwaje powracające w kierunku śródmieścia - zawracając na trójkącie torów na ulicach Sczaniec- kiej i Bogusławskiego - znalazły się ponownie na pra- wym torze. 4 | | EE Ea Czytaj w jubileuszowym wydaniu b) 2 D = =) = = >a) > =) = = IKS / marzec 2018 / 43 REKLAMA © Z CYKLU z torby listonosza Trzy liście w liście DAINA KOLBUSZEWSKA 16 marca 1822 r. przyszły cesarz Wilhelm I wysłał z Niederwaldu do Elizy Radziwiłłówny w Poznaniu dwa liście bluszczu oraz liść trzciny znad brzegu Renu. Jego korespondencja była kontrolowana i tylko tak, w sposób zrozumiały jedynie dla Elizy, mógł przekazać swoje uczucia. V Historia miłości Wilhelma (1797-1888) i Elizy Radziwiłłówny (1803-1834) rozegrała się na oczach całej koronowanej Europy. Barbara z Dąbrowskich Mańkowska pisała w swoich pamiętnikach, że „wysmukła, pełna gracyi, uroku i anielskiej dobroci” Eliza „obudziła w sercu Wilhelma miłość młodą, gorącą i bez granic”. Co ciekawe, pominęła tempe- rament i poczucie humoru Elizy, co w połączeniu z pogodą ducha stanowiło o nieodpartym jej uroku. Siostry Wilhelma ułożyły wierszyk: „Ewig - liebe - Ich - solche - Anmut" (wiecznie - kocham - ja - taki - wdzięk), który składał się na imię Elisa. Młodzi poznali się jako dzieci na berlińskim dwo- rze - Luiza z Hohenzollernów, matka Elizy, była bra- tanicą Fryderyka Wielkiego, króla Prus. Z dziecięcej przyjaźni narodziło się głębokie uczucie. Ze względu na niższą pozycję Elizy (Antoni Radziwiłł, jej ojciec, był jednym z bogatszych ludzi w Europie, ale tylko arystokratą, poza tym Polakiem), nie było ono mile widziane przez ojca Wilhelma - Fryderyka Wil- helma III, który jednak, niezdecydowany, raz zezwa- lał na spotkania Elizy i Wilhelma, a raz ich zabraniał. Mańkowska uczyniła w pamiętniku ze spotkań pary romantyczną tajemnicę. Kiedy książę Antoni Radziwiłł został namiestnikiem Wielkiego Księstwa Poznańskiego, Wilhelm „w wielkiej tajemnicy, pod obcem nazwiskiem, w cywilnem ubraniu, przyjeż- dżał (...) ze świetnego Berlina do skromnej poznań- skiej siedziby w kolegium pojezuickim (...) ażeby swe serce rozjaśnić i ogrzać przy blasku swojego słońca”. Pewnego razu, jak wspominała Mańkowska, zapatrzony w Elizę potknął się na schodkach rezy- dencji i runął jak długi, tracąc przytomność. Trzeba było powiadomić Berlin, a tajemne wyjazdy wyszły na jaw. Wersja wydarzeń opisana przez Mańkowską 1 44 [IKS | marzec 2018 uk. 2BE Eliza Radziwiłłówna i książę pruski Wilhelm, późniejszy cesarz Wilhelm I jest urocza, trudno jednak przypuszczać, by żywot- nie zainteresowanego króla nie informowano o spo- tkaniach kochanków! Wszyscy znają meandry historii miłosnej trzymają- cej w napięciu Europę przez kilkanaście lat. Król Prus zamawia liczne ekspertyzy na temat ewentualnego ślubu Elizy i Wilhelma, pada propozycja, by Elizę adop- tował car Rosji. Sprawa kończy się definitywnie brakiem zgody na małżeństwo. Wilhelm się podporządkowuje. „Dla Króla, mego Ojca, żywię pełną czci i czuło- ści miłość. Będę się gorąco starać, by sprawić mu radość. Będę bezwzględnie posłuszny jego rozka- zom” - musiał powiedzieć Wilhelm podczas swojej konfirmacji (!). Takie połączenie władzy i religii nie dawało pola do sprzeciwu. Wysyła Elizie jeszcze czasem liście... 4 FOT. ZBIORY PAŁACU W CISZYCY/DOLNY-SLASK.ORG.PL (2X) IKS / marzec 2018 / 45 ] ] Historia naszego klubu nie jest może długa, ale mam nadzieję, że już wkrótce doczekamy się repre- zentantów kraju, którzy będą zdobywali medale podczas najważniejszych imprez międzynarodo- wych – mówi radosław Miśkiewicz, który tworzył akademię Judo wspólnie z  Barbarą Jopek. Oboje wcześniej uprawiali judo w poznańskiej Olimpii. treningi z  najmłodszymi adeptami zaczynali w Suchym Lesie, Daszewicach czy Czapurach. Potem był już Poznań, gdzie znaleźli swoją siedzibę przy ul.  Głogowskiej. Od września 2017 roku akademia Judo mieści się przy ul. taborowej. – Cały czas myślimy o  swojej własnej hali. w  poprzednim roku wystartowaliśmy w  programie budżetu obywatelskiego miasta Poznania i zabrakło nam niewiele głosów, aby otrzymać dofinansowanie do budowy hali judo. Chcemy, aby powstała obok Szkoły Podstawowej nr 77 przy ul. Dmowskiego. wie- rzę, że w niedalekiej przyszłości uda nam się to zro- bić – podkreśla Miśkiewicz. Obecnie kS akademia Judo prowadzi treningi w  ponad dwudziestu punktach nie tylko w  Pozna- niu, ale też w  pobliskich miejscowościach: Luboniu, Czapurach, Dąbrówce, Buku, Mosinie, Murowanej Goślinie i  Czerwonaku. Zajęcia prowadzi dwunastu szkoleniowców: radosław Miśkiewicz, Barbara Jopek, angelika kowalczyk, agnieszka nowak, kamila Busse, Joanna witkowska, Dariusz Migdałek, Paweł koszela, Jan wallus, Łukasz Zataj, Monika Jopek i  Michał nowaczyński. Ogromna większość ćwiczących to ponad 600 dzieci we wszystkich punktach. Przez prawie dziewięć lat funkcjonowania akademii Judo przy tej dyscyplinie pozostało przynajmniej dziesięć z cyklu mistrzowie sportu akademii Judo rosną talenty JaCek PaŁuBa historia judo w Poznaniu przez wiele lat związana była z Klubem Sportowym Olimpia. Ale od 2009 roku na sportowej mapie stolicy Wielkopolski niepoślednią rolę w tej dyscyplinie odgrywa KS Akademia Judo. procent trenujących. wielu natomiast po kilku latach treningów przeszło do innych dyscyplin sportowych. – Staramy się zapewnić naszym dzieciakom jak naj- lepsze warunki do zajęć. Dzięki współpracy z  rodzi- cami oraz dzięki naszym sponsorom, partnerom i przy- jaciołom udaje nam się to robić. Co roku organizujemy też bal akademii Judo, podczas którego nasi sponso- rzy i partnerzy mogą zobaczyć, jaka panuje atmosfera w klubie i jak są wszyscy związani z naszą dyscypliną. na pewno to daje satysfakcję i  zachętę do dalszej, ciężkiej pracy – tłumaczy radosław Miśkiewicz. Obecnie sponsorem głównym klubu jest Sushi4you, a  sponsorami wspierającymi firmy Dystrybucja Pol- ska i eurofol. Jest również grupa kilkunastu partne- rów oraz kilku przyjaciół. nie można też zapomnieć o  funduszach miejskich, w  ramach których funkcjo- nuje w akademii Judo Młodzieżowe Centrum Sportu. Chociaż historia akademii Judo nie jest długa, to jednak zawodniczki i  zawodnicy mają już na swoim koncie sporo sukcesów. Pierwszy przyszedł w  2010 roku, kiedy juniorki wywalczyły srebrny medal druży- nowych mistrzostw Polski. w kolejnych latach były też złote medale, głównie w młodszych kategoriach wie- kowych, razem 8 medali: 4 złote, 3 srebrne i 1 brązowy. Cieszą również występy indywidualne. Joanna wit- kowska została mistrzynią Polski w  kategorii junio- rek w 2011 roku. Vanessa Machnicka jest trzykrotną mistrzynią Polski juniorek (2013, 2014 i 2017). eliza wróblewska ma w dorobku złoto juniorek młodszych 2015 i 2016, złoto juniorek 2017 i złoto seniorek 2017. Mistrzyniami kraju są też juniorka Olivia Piechota 2017 i młodziczka anna Zakrzewska 2017. Srebrne medale mistrzostw Polski zdobywali: Joanna witkowska, Kamila Busse, Olivia Piechota, Eliza Wróblewska, Olga Jarmuż i Kacper Kubiak. Z kolei brązowe krążki MP: Agnieszka Lis, Sonja Liber, Oliwia Gawron, Agata Sza- fran, Joanna Milej, ale też wspomniane wcześniej Wit- kowska, Piechota, Machnicka i Kacper Kubiak. Trzeba dodać, że Akademia Judo prowadzi także sekcje dla osób niepełnosprawnych oraz dla niesły- szących. To jedne z nielicznych takich sekcji w Polsce, które są miejscem rywalizacji dla tych sportowców. Treningi dla osób niepełnosprawnych prowadzone są w Zespole Szkół Specjalnych nr 101 przy ul. Swoboda w Poznaniu. Ta grupa zawodników regularnie uczest- niczy w ogólnopolskich zawodach, które prowadzone są według zasad olimpiad specjalnych. W mistrzo- stwach Polski zawodnicy tej grupy wywalczyli prawie 50 medali, w tym 24 złote. Piękne sukcesy z kolei osiągają zawodnicy niesły- szący Akademii Judo. Natalia Brzykcy jest mistrzy- nią świata osób niesłyszących z 2016 roku. Ma też w dorobku brązowy medal igrzysk olimpijskich nie- słyszących (2013) i srebrny igrzysk w 2017 roku. Agnieszka Brzykcy jest brązową medalistką mistrzostw świata z 2016 roku. Natalia i Agnieszka są też drużyno- wymi mistrzyniami świata osób niesłyszących (2016). - Sukcesy osób niesłyszących oraz niepełnospraw- nych dają nam taką samą radość jak sukcesy zawod- niczek i zawodników naszej dyscypliny. Wieloletnie, systematyczne treningi pokazują, że warto ciężko pracować. Nasi zawodnicy przekonali się, że to jest najkrótsza droga do jeszcze większych sukcesów w przyszłości - opowiada Radosław Miśkiewicz. 46 /1KS / marzec 2018 Ostatnio nasze dwie zawodniczki, Vanessa Mach- nicka i Eliza Wróblewska, trafiły do kadry narodowej seniorek. Obie już na początku marca będą miały oka- zję zaprezentować się w Pucharze Europy. Klub bar- dzo liczy na to, że do nich będzie należała przyszłość w kadrze i że obie pojadą na igrzyska olimpijskie. Może już do Tokio, a może do Paryża. Akademia stara się, aby zawodnicy mogli potre- nować z najlepszymi na świecie. W tym roku po raz drugi przyjedzie do klubu Masaki Negishi z Japo- nii, który zna judo od podszewki. Organizowane są również tak zwane Olympic Camp z Gwiazdami Igrzysk. W poprzednim roku w Poznaniu gościła brązowa medalistka igrzysk z Rio de Janeiro Yar- den Gerbi z Izraela. W tym roku przyjedzie z kolei srebrny medalista z Rio Amerykanin Steven Tra- vis. - Wiem, że nasi zawodnicy byli bardzo zadowo- leni z zajęć z Yarden, więc pewnie podobnie będzie też po zajęciach ze Stevenem - zauważa Radosław Miśkiewicz. W tym roku Akademia Judo najbardziej liczy na Elizę Wróblewską i Vanessę Machnicką, które wresz- cie powinny zabłysnąć w gronie seniorek. Nadzieje na duży postęp rokują także: Kacper Kubiak, Filip Kubiak i Kacper Ignasiak. - Przede wszystkim przygotowu- jemy się do organizacji naszej sztandarowej imprezy, czyli 10. Turnieju im. Jigoro Kano, w którym udział bierze kilkuset juniorów, juniorów młodszych i młodzi- ków. To podczas takich imprez prezentują się talenty, które w przyszłości mogą zostać świetnymi sportow- cami - podsumowuje Radosław Miśkiewicz. 4 FOT. AKADEMIA JUDO POZNAŃ IKS / marzec 2018 / 47 ] ]Poznań wspiera rozwój rugby, co przejawia się nie tylko w dofinansowaniu szkolenia młodzieży, ale też w środkach przekazanych zespołom seniorskim star- tującym w  rozgrywkach ligowych. na przestrzeni ostatnich lat rugbiści i rugbistki klubu Sportowego Posnania Poznań odnosili sukcesy na krajowych are- nach. Szczególnie rozwinęła się siedmioosobowa, olimpijska odmiana rugby. kobiety, które w rozgryw- kach występują jako Black roses Posnania, są obecnie brązowymi medalistkami mistrzostw Polski. warto zaznaczyć, że to czwarty medal poznańskich zawodni- czek z rzędu. w dwóch poprzednich sezonach pozna- nianki zdobywały tytuł wicemistrzowski. Poprzedni rok był świetny również w  wykonaniu męskiego siedmioosobowego zespołu. Posnania Poznań po raz pierwszy w  ponad 60-letniej historii sekcji sięgnęła po tytuł mistrza Polski. Ponadto rugbiści wywalczyli Puchar Polski w finałowym turnieju w Gnieźnie. Poznań po raz kolejny Mistrzostwa europy do lat 18 rozgrywane są w  klasycznej formie 15-osobowego rugby. taka impreza już raz odbywała się na sportowych arenach wielkopolski. w kwietniu 2014 roku Poznań także był jednym z miast gospodarzy rywalizacji o prymat na Starym kontynencie. Cztery lata temu w  imprezie wzięły udział aż 24 zespoły podzielone na trzy ośmio- zespołowe dywizje. Po ponad dwóch tygodniach zma- gań zwycięzcami okazali się anglicy, którzy pokonali irlandczyków, broniąc tym samym tytułu mistrzow- skiego. w tegorocznym turnieju wystartuje 16 zespo- łów podzielonych na dwie grupy: elite i  trophy. sport Chuligańska gra dżentelmenów JanuSZ krenC 23 marca w Wielkopolsce rozpoczną się Mistrzostwa europy w rugby do lat 18. Impreza potrwa do 1 kwietnia, a oprócz Poznania mecze odbywać się będą w Szamotułach, Komornikach, Grodzisku, Jarocinie oraz żerkowie. Zwycięzca grupy elite otrzyma tytuł mistrza europy, natomiast zespół, który wygra w  grupie trophy, wywalczy awans do wyższej dywizji. turnieje w obu grupach rozegrane zostaną systemem pucharowym trzyetapowym. Oznacza to, że każda z drużyn rywali- zować będzie w trzech spotkaniach: ćwierćfinale, pół- finale oraz meczu o ostateczne miejsce w klasyfikacji. Poznań będzie gościł zespoły występujące w gru- pie trophy, w której zagra m.in. reprezentacja Polski. Spotkania będą się odbywać na stadionie klubu Spor- towego Posnania przy ul. Słowiańskiej. Organizacja euro rugby 2018 jest kolejnym przykładem wspar- cia ze strony miasta dla tej dyscypliny. Dzięki środ- kom miejskim możliwa będzie wymiana nawierzchni boiska trawiastego, tak by perfekcyjnie przygotować obiekt do zmagań młodych rugbistów. na przełomie stycznia i lutego pod czujnym okiem trenera krzysztofa krzewickiego i  całego sztabu szkoleniowego zawodnicy szlifowali swoją formę Podział na grupy: ] ]Grupa Elite: francja, Gruzja, Portugalia, hiszpania, Belgia, rosja, holandia, rumunia ] ]Grupa Trophy: Niemcy, Czechy, Polska, Luksemburg, Litwa, Ukraina, łotwa, dania ] ]Mecze w Poznaniu (stadion KS Posnania ul. Słowiańska 78): 27.03, g. 12 (wtorek) – przegrani meczów: Czechy vs łotwa i Polska vs Ukraina; 27.03, g. 16 (wtorek) – półfinał – zwycięzcy meczów: Czechy vs łotwa i Polska vs Ukra- ina; 30.03, g. 12 (piątek) – mecz o 7. miejsce i utrzymanie w dywizji; 30.03, g. 16 (piątek) – mecz o 1. miejsce i awans do dywizji wyższej oprac. J.K. Reprezentacja Polski w rugby Rę? ć Lf do lat 18 w Gdańsku. W drugiej połowie lutego kadra odbyła zgrupowanie w Treviso, podczas którego rozegrała dwa mecze testowe z rówieśnikami z Włoch. Obecnie reprezentacja Polski przechodzi ostatni etap przygoto- wań do zbliżających się mistrzostw Europy. Ostateczny skład, czyli 26-osobowa grupa zostanie wyselekcjono- wana po 17 marca. Start w turnieju Polacy zainaugu- rują meczem przeciwko Ukrainie w sobotę 24 marca. Rugby zaczęło się w... Rugby Termin poznańskiego turnieju zbiega się niemal ze 195. rocznicą powstania rugby jako gry. 7 kwietnia 1823 roku podczas gry w piłkę nożną rozgrywaną przez uczniów gimnazjum niejaki William Webb Ellis złapał piłkę w ręce i pobiegł z nią przez boisko do bramki prze- ciwnika. Działo się to w miejscowości Rugby, niedaleko Birmingham. Ellis został za to ukarany, ale szybko zna- lazł naśladowców. Oczywiście data jest czysto symbo- liczna, bo w gry podobne do rugby grano już w średnio- wieczu, a nawet w czasach starożytnych. Przypadek Ellisa nie był pierwszy, ale został dokładnie opisany. Do Polski rugby dotarło po zakończeniu I wojny światowej, wraz z repatriantami i misją wojskową z Francji. Jesienią 1920 roku rozegrano w Warsza- wie dwa pokazowe mecze rugby z udziałem żołnierzy 48 [IKS | marzec 2018 Francuskiej Misji Wojskowej. Wiosną 1921 roku Louis Amblard, dyrektor szkoły języków obcych, założył Związek Sportowy Orzeł Biały, pierwszy klub rugby w Polsce. Pierwszy oficjalny mecz rugby polskiej dru- żyny przy udziale publiczności odbył się we Lwowie na boisku LKS Pogoń 9 lipca 1922 roku między dwoma zespołami Orła Białego znanymi jako Biali i Czarni. Spotkanie zakończyło się zwycięstwem Czarnych 6:5. Choć rugby narodziło się de facto ze złamania przepisów piłki nożnej, wśród jego sympatyków popularne jest stwierdzenie, że „piłka nożna to gra dżentelmenów uprawiana przez chuliganów, pod- czas gdy rugby jest grą chuligańską uprawianą przez dżentelmenów”. 4 Trofea a sportowe i korporacyjne j 4 a = <a m) z ui 2 ul. Gąsiorowskich 3, Poznań tel. 61 866-77-88 GSM 501 45-55-77 Wwww.puchary=poznan.el WYBRANE PREMIERY FILMOWE film = Czerwona jaskółka thriller reż. Francis Lawrence premiera: 2 marca Ekranizacja bestsellerowej książki byłego agenta CIA Jasona Matthewsa. Dominika Egorova zostaje zmuszona do przyjęcia roli „jaskółki”, specjalnie szkolonej uwodzicielki na usługach rosyjskich służb specjalnych. Uczy się używać swego ciała jako broni i robi wszystko, by nie utracić własnego „ja” w trakcie szkolenia, które zaprzecza godności człowieka. Wkrótce staje się bezcennym nabytkiem dla swoich przełożonych. Jej pierwszym celem okazuje się Nate Nash, agent CIA, który prowadzi ściśle tajną infiltrację rosyjskiego wywiadu. Dwoje młodych agentów wpada w pułapkę, która zagraża ich przyszłości, międzynarodowym sojuszom i bezpieczeństwu obu mocarstw. = Twój Simon dramat reż. Greg Berlanti premiera: 16 marca Ekranizacja bestsellerowej powieści Becky Albertalli Simon oraz inni homo sapiens. Zabawna i wzruszająca opowieść o dorastaniu, poznawaniu prawdy o sobie i pierwszym uczuciu. Każdy zasługuje na wielką miłość, historia siedemnastoletniego Simona Spiera jest jednak nieco bardziej skomplikowana. Simon jest bowiem gejem, ale jeszcze nie powiedział o tym rodzinie ani nikomu ze swego otoczenia. Nie wie także, kim jest anonimowy kolega z klasy, w którym się zakochał, poznając go w internecie. Rozwiązanie tej niezwykłej sytuacji obfitować będzie w wydarzenia zarówno komiczne, jak i przerażające, które na zawsze zmienią życie tytułowego bohatera. " W czterech ścianach dramat reż. Philippe Van Leeuw premiera: 16 marca Bohaterką filmu jest matka trojga dzieci, uwięziona wraz z rodziną w budynku w Damaszku, znajdującym się pod stałą obserwacją snajpera. Zamknięci w klaustrofobicznej przestrzeni niczym w bunkrze bohaterowie nie mogą opuszczać mieszkania za dnia ani w nocy. Ryzykują nawet wtedy, gdy podchodzą do okien lub głośno rozmawiają. Jak zdobyć jedzenie? Jak przeżyć kolejną dobę? To nie jest wyjątkowa sytuacja, to syryjska codzienność... W roli głównej wybitna aktorka izraelska Hiam Abbass, której międzynarodowy rozgłos zapewniły role w takich filmach, jak Spotkanie Toma McCarthy'ego, Monachium Stevena Spielberga czy Exodus: Bogowie i królowie Ridleya Scotta. FOT. MATERIAŁY DYSTRYBUTORÓW (4X) = Daddy Cool komedia reż. Maxime Govare premiera: 23 marca Czterdziestoletni, kompletnie niedojrzały Adrien zostaje porzucony przez marzącą o założeniu rodziny Maude. Wizja końca wielkiej miłości jest dla niego nie do zniesienia. Dzięki sprzyjającemu zbiegowi okoliczności postanawia więc zostać w ich wspólnym mieszkaniu i założyć w nim... domowe przedszkole, by w ten sposób przekonać do siebie ukochaną. Jak łatwo się domyślić, maluchy przewracają jego beztroskie dotąd życie do góry nogami, same przy tym ucząc się w jego towarzystwie prawdziwej sztuki survivalu. Nowe oblicze „wkrótce-byłego-męża” sprawia, że mur wokół serca Maude zaczyna kruszeć... Propozycja w sam raz na okolice kalendarzowego początku wiosny. oprac. A.S. IKS / marzec 2018 / 49 film BARTOSZ ŻURAWIECKI poleca: Boski porządek (Die góttliche Ordnung), scen i reż. Petra Biondina Volpe Trudno w to uwierzyć, ale Szwajcaria — kraj, który od wieków szczyci się demokracją bezpośrednią — prawa wyborcze nadała kobietom dopiero w roku 1971, czyli kilka dekad później niż inne kraje europejskie. O tamtym historycznym momencie opowiada Boski porządek, który przyjmuje perspektywę młodej żony i matki z prowincjonalnego miasteczka koło Zurychu. Nie dotarła tu rewolucja obyczajowa lat 60. Rolą kobiety jest służenie mężczyźnie i wychowywanie dzieci. Nora (celowe, jak sądzę, nawiązanie do imienia bohaterki dramatu Ibsena Dom lalki) zrazu posłusznie poddaje się tym nakazom, jednak lektura feministycznych artykułów budzi w niej ducha buntu. KOBIETY MAJĄ GŁOS Wraz z kilkoma innymi kobietami zakłada ruch wspierający prawa wyborcze Szwajcarek. Zważywszy na obecną sytuację w Polsce, film Volpe to dzieło bardzo na czasie. Pokazuje, że równouprawnienie samo się nie zrobi. Trzeba o nie zawalczyć. Premiera 9 marca. Happy End PORTRET RODZINNY WE WNĘTRZU | Happy End, scen i reż. Michael Haneke Nowy film austriackiego reżysera Michaela Hanekego (któremu Miłość przyniosła szereg międzynarodowych nagród, z Oscarem włącznie) może nieco zaskoczyć jego wielbicieli. Co prawda w Happy Endzie twórca ponownie sięga po swoje ulubione „toposy”: zmierzch starej Europy, cierpienie, śmierć, alienacja, przemoc w relacjach międzyludzkich etc., tym razem jednak opowiada o nich w tonacji niemalże komediowej. Niemalże, bo też trudno wyobrazić sobie Hanekego jako wesołka. Happy End to ponura komedia, zbliżona w nastroju do dramatów Czechowa. Na ekranie oglądamy więc sceny z życia zamożnej francuskiej rodziny przemysłowców, zżeranej przez ich wewnętrzne demony. Familia Laurentów mieszka w Calais, francuskim mieście portowym, z którego blisko do angielskiego Dover. W mieście koczują grupy uchodźców, którzy chcieliby przedostać się na drugą stronę kanału La Manche. Ale Laurentowie nie utrzymują z nimi kontaktu, obracają się przecież w zupełnie innych sferach. 50. /IKS / marzec 2018 I oni jednak mają swoje problemy. Na ich budowie zginął robotnik — trzeba będzie jakoś tę sprawę zatuszować. Zmęczony życiem senior rodu Georges (znakomity Jean- -Louis Trintignant) uporczywie pragnie popełnić samobójstwo. Z powodzeniem udało się natomiast zabić pierwszej żonie Thomasa (Matthieu Kassovitz), więc teraz ich wspólna córka musi przejść pod opiekę ojca. Ale mała Ewa jako jedyna widzi, że gra w miłość, którą uprawiają Laurentowie, jest obłudna i fasadowa. Ukazując wsobność swoich bohaterów, dekadenckie niepokoje, jakim ulegają, a także klasowe podziały, w których utknęli, Haneke nie szydzi i nie miota oskarżeń. Bardziej interesuje go sytuacja egzystencjalna Laurentów niż ich miejsce w biegu dziejów. Dostrzega jednak, że nadszedł czas przesilenia. Jakiś „end” wkrótce nastąpi, choć niekoniecznie będzie „happy”. Premiera 16 marca. FOT. MATERIAŁY DYSTRYBUTORA Jestem najlepsza. Ja, Tonya (I, Tonya), reż. Craig Gillespie Jazda figurowa na lodzie kobiet kojarzy nam się nieodłącznie z gracją i pięknem łyżwiarek w kusych spódniczkach. Ale sportowa rywalizacja o medale, zwłaszcza olimpijskie, zawsze miała swoją ciemną stronę. W roku 1994 tuż przed olimpiadą w Lillehammer reprezentantka USA Nancy Kerrigan zostaje zaatakowana w szatni przez mężczyznę, który metalowym prętem chciał złamać kolano brązowej medalistce z Albertville. Świat sportu osłupiał na wieść, że napastnika wynajęła Tonya Harding, jej konkurentka z reprezentacji olimpijskiej, zresztą pierwsza kobieta w historii, która skoczyła potrójnego axla. Film Craiga Gillespie opowiada właśnie historię kariery Tonyi Harding, od czasu jej JAZDA OBOWIĄZKOWA dzieciństwa naznaczonego przez toksyczną matkę, która tresowała córkę do wygrywania konkursów, budząc w dziewczynie złość. Gdy więc przegrywała, rozjuszona Tonya potrafiła podjechać z gracją do sędziów i wykrzyczeć jurorce „Pocałuj mnie w broszkę!”. Premiera 2 marca. TAKA CÓRKA, JAKA MATKA / Lady Bird, scen. i reż. Greta Gerwig Gretę Gerwig zobaczyłem po raz pierwszy w filmie Green- berg (2010) Noaha Baumbacha, ale polubiłem na dobre po ich kolejnym filmie, rewelacyjnej Frances Ha, do której zresz- tą wspólnie pisali scenariusz roli skrojonej na miarę Gerwig. Aktorka i reżyser razem zrealizowali jeszcze Mistress Ame- rica (2015), ale Lady Bird, nagrodzoną Złotymi Globami dla najlepszej komedii i za rolę główną dla Saoirse Ronan, Greta Gerwig postanowiła zrobić już sama, odrzucając propozycję reżyserii Noaha Baumbacha. W efekcie film ten można uznać za jedno z najlepszych dzieł kina z rodzaju tzw. mumbleco- re — autorskich niskobudżetowych filmów niezależnych twór- ców. Takie indie — tyle że w konwencji komediodramatu. Już żartobliwa nazwa, wzięta od angielskiego słowa: mumble — mamrotać, ukazuje rdzeń — core, scenariusza. Fabuła filmów oparta jest na dialogach między młodymi bohaterami, z reguły przed 30-tką, którzy coś tam gadają, jak to w zwyczajnym ży- ciu. Greta Gerwig przez ostatnią dekadę napisała pięć takich FOT. MATERIAŁY DYSTRYBUTORA scenariuszy i sama zagrała z dwa tuziny ról, ale do najnow- szego projektu zaprosiła Saoirse Ronan, jedną z najlepszych aktorek młodego pokolenia (nagrody za Brooklyn, Nostalgię anioła i oczywiście morderczą Hannę). Deszcz nagród i nomi- nacji dla Lady Bird — z Oscarowymi na czele — jest najlepszym dowodem na słuszność decyzji, by zdobyć się na samodziel- ną reżyserię. Tytułowa Lady Bird to nastolatka kończąca ka- tolickie liceum w Sacramento. Pierwszy skręt, pierwszy seks i bal maturalny, tematy znane, ale w wersji Gerwig nabierają świeżości z racji nieustannej kłótni z matką (Laurie Metcalf — nominacja do Oscara za rolę drugoplanową) o odrębność. No a ponieważ obie kobiety mają podobny charakter, żadna nie odpuszcza drugiej, nawet na odrobinę oddechu. Najlep- szym pomysłem autorki jest osadzenie akcji w roku 2002. Internet raczkuje, smartfony nie istnieją, więc ludzie chcąc nie chcąc ze sobą rozmawiają. Premiera 2 marca. IKS / marzec 2018 / 51 teatr ANNA TOMCZYK poleca: NIEWIDZIALNE OBRAZY Żyjemy w kulturze obrazu, na każdym kroku wpadają nam w oko nowe produkty i promocje, a internet pochłania nas, obiecując niekończącą się wizualną rozrywkę. Oceniamy książki po okładkach i ludzi po wyglądzie. Czym byłby świat bez światła i oka? Czy nie istniałby wcale? Nie, taki świat istnieje, a na co dzień doświadczają go osoby niewidome. To rzeczywistość niedostępna i niepoznawalna dla człowieka widzącego, dlatego dla Adama Ziajskiego stała się tematem teatralnego reportażu. W swoim poprzednim niezwykłym spektaklu Nie mów nikomu Ziajski podjął współpracę z osobami głuchymi. Tym razem pojechał do Katowic, gdzie w Teatrze Śląskim z pomocą osób niewidomych poznawał świat pozbawiony obrazów. Jak udało mu się przekuć to doświadczenie w obraz teatralny? Między innymi za pomocą dźwięku i audiodeskrypcji, ale także pozostałych dostępnych zmysłów. Warto wybrać się z nim w tę podróż w niewidzialne — 9 i 10 marca w CK ZAMEK. REPERTUAR POZNAŃ Agencja Artystyczna Akrat ul. Fredry 7, tel. 61 639 32 75, www.akrat.pl "= Będą zmiany Zenona Laskowika i Kabareciarni wyst. Zenon Laskowik, Adrianna Biedrzyńska, Jacek Fedorowicz, Grzegorz Tomczak i zespół muzyczny Telemenele 12.03, g. 18, Teatr Muzyczny Agencja Artystyczno-Reklamowa Gruv Art iks ul. Prusa 6/3, tel. 61 847 11 17 www.gruv-art.com.pl "* Dobry wieczór Państwu „monodram w duecie” — komedia wyst. Krzysztof Materna, Olga Bołądź Autoironiczny spektakl autorstwa Krzysztofa Materny i w jego reżyserii. Autor prezentuje swój stosunek do zalewającej nas głupoty medialnej i estradowej. Opowiada anegdoty z życia estradowego, ironizuje na temat celebrytów i pseudo- medialnych gwiazd. 17.03, g. 17 i 20, AulaArtis; bilety: 30 i 55 zł (10 zł dla seniorów i dużych rodzin) Agencja Artystyczna WojArt ul. Rembertowska 17/5, tel. 602 267 421 www.wojart.pl = Między łóżkami — komedia wyst. m.in. Joanna Kurowska/Katarzyna Skrzynecka, Artur Barciś, Radosław Pazura 8.03, g. 18 i 21, kinoteatr Apollo; bilety: 100 zł = Kłamstwo — komedia wyst. m.in. Joanna LiszowskaJlzabela Kuna, Piotr Szwedes/ Wojciech Malajkat 16.03, g. 18 i 21, kinoteatr Apollo; bilety: 105 zł 52 /IKS / marzec 2018 "- Zacznijmy jeszcze raz — komedia wyst. Aldona Jankowska, Tomasz Sapryk 23.03, g. 18 i 20.30, kinoteatr Apollo; bilety: 85 zł Estrada Poznańska — Scena na Piętrze iks ul. Masztalarska 8, tel. 61 852 88 33 www.estrada.poznan.pl = Z cyklu Dzieciaki na Piętrze: Warsztaty animacji poklatkowej prowadzenie Łukasz Augustyniak 3.03, g. 15i 17, Galeria OKO/UCHO,; bilety: 10 zł Pippi Pończoszanka Teatru Lalki Tęcza reż. Jacek Popławski Historia piegowatej dziewczynki z rudymi warkoczami, kolorowymi pończochami i za dużymi butami na pozór wydaje się prosta. Pod osłoną dowcipu i lekkości opowiada o tęsknotach za własnym miejscem, ludźmi i akceptacją. 3.03, g. 16, Scena na Piętrze; bilety: 10 zł Szabadabada Teatru Fuzja 7.03, g. LL, Scena na Piętrze; bilety: 10 zł Warsztaty plastyczne Wiosenna przygoda prowadzenie Małgorzata Fabian 10.03, g. 15 i 17, Galeria OKO/UCHO, bilety: 10 zł Wiosenna przygoda TeatRyli To historia niesfornego Misia, który znajduje porzucone jajko. Czeka go naprawdę poważne zadanie — czy sobie z nim poradzi? 10.03, g. 16, Scena na Piętrze; bilety: 10 zł Jeżyckie Centrum Kultury ul. Jackowskiego 5/7 = Festiwal Teatrów Studenckich START: Umbra Teatru Granda z Poznania 15.03, g. 15, 16i 17 więcej na s. 53 teatr IKS / marzec 2018 / 53 Mój Teatr ul. Gorczyczewskiego 2/1A tel. 604 111 755, 668 856 444 www.mojteatr.pl bilety: 20 i 30 zł ◥ Querer – dotykając flamenco – wieczór muzyki i pieśni hiszpańskiej wyst. Izabella Tarasiuk-Andrzejewska (śpiew), Przemysław hałuszczak (gitara flamenco), Andrzej Mazurek (cajon i instrumenty perkusyjne) 1.03, g. 20 ◥ Nago w kisielu, reż. Marek Zgaiński 2, 8 i 10.03, g. 20 (8.03 – spektakl z okazji dnia Kobiet, połączony z koncertem jazzowo-bluesowym Trzeba uważać na serce) ◥ Mój stary mąż, moja nowa żona, reż. Mariusz Puchalski 3 i 24.03, g. 17 i 18.30 ◥ Mężczyzna o północy, czyli noc świra reż. Marek Zgaiński 3 i 9.03, g. 20 ◥ Nieporadnik mężczyzny, reż. Marek Zgaiński 4.03, g. 18; 16 i 24.03, g. 20 ◥ Randka w ciemno, reż. Marek Zgaiński 10.03, g. 17 i 18.30; 17.03, g. 18.30 i 20 ◥ Alibi do wynajęcia, reż. Marek Zgaiński 11.03, g. 18 ◥ Rokendrol albo mów mi teściu, reż. Marek Zgaiński 17.03, g. 17; 23.03, g. 20 ◥ Usta Angeliny, reż. Marek Zgaiński 18.03, g. 18 Pies Andaluzyjski ul. Nowowiejskiego 17 ◥ Festiwal Teatrów Studenckich START: ◥ Koncert piosenki aktorskiej: Mateusz ławrynowicz, Teatr Nowy w Poznaniu 15.03, g. 21.30 ◥ DJ Bogna Wróż 16.03, g. 21.30 ◥ Matsili/Woźny 17.03, g. 22 ◥ Gala festiwalu oraz koncert Swiernalis 18.03, g. 21.30 (gala) i 22.30 (koncert) więcej w ramce obok Polski Teatr Tańca Studio, ul. Kozia 4, tel. 61 852 42 41 www.ptt-poznan.pl ◥ Z cyklu Odpowiednie dać Tańcowi słowo. Czwartkowe rozmowy o tańcu: spotkanie poświęcone książce Polskie artystki awangardy tanecznej. historie i rekonstrukcje pod red. Joanny Szymajdy 15.03, g. 19, Studio PTT; wstęp wolny ◥ Polka reż. Igor Gorzkowski, chor. Iwona Pasińska, muz. Zbigniew Kozub 24.03, g. 20, Aula Artis ◥ Gorycz chor. Kaya Kołodziejczyk, muz. Jacek Sienkiewicz Spektakl został zrealizowany we współpracy z Instytutem Muzyki i Tańca. 27.03, g. 20, Scena Wspólna Sala Ziemi ul. Głogowska 14 (wejście od ul. śniadeckich) ◥ Romeo i Julia Moscow City Ballet 14.03, g. 19; bilety: 125–175 zł Scena Robocza Centrum Rezydencji Teatralnej kino Olimpia, ul. Grunwaldzka 22 (IV p.) www.scenarobocza.pl bilety: 15 i 20 zł Studenckie teatry na start! Unikatowy w skali kraju konkursowy przegląd spektakli studenckich – festiwal Teatrów Studenckich STArT – odbędzie się w marcu w różnych teatralnych i nieteatralnych przestrzeniach Poznania. Cztery festiwalowe dni to: 10 spektakli studenckich grup teatralnych z Warszawy, Poznania, Katowic, Zabrza, Gdańska, Piotrkowa Trybunalskiego, Częstochowy oraz Bielska Podlaskiego, 4 występy muzyczne oraz cykl pokazów performatywnych. Spektakle prezentowane w Teatrze Polskim, Teatrze ósmego dnia, Scenie roboczej oraz Jeżyckim Centrum Kultury oceniać będzie jury, w którym zasiądą: Joanna Nowak (dyrektor Teatru w Gnieźnie), Marcin Kęszycki (aktor Teatru ósmego dnia) oraz Juliusz Tyszka (prof. UAM, teatrolog, recenzent). Koncerty odbędą się w klubokawiarni Pies Andaluzyjski, a pokazy performatywne w Galeriach Miejskich UAP. Organizatorami festiwalu są: Stowarzyszenie Międzynarodowych Inicjatyw Kulturalnych, UAM oraz UAP. S.K. ◥ V Festiwal Teatrów Studenckich START, 15–18.03, szczegóły w repertuarze teatr Wagner chciał zbawiać Pierwszy raz od ponad stu lat na polską scenę wracają Śpiewacy norymberscy Richarda Wagnera. Premiera — 4 marca w Teatrze Wielkim. Wystawiana wcześniej między innymi w Metropolitan Opera w Nowym Jorku opera w Poznaniu pojawi się w nowatorskiej odsłonie. Reżyserem realizacji jest Michael Sturm, współpracujący z teatrem we Fryburgu, dyrektor artystyczny Internationale Theater und Opern Company. — Chodzi o zasadnicze pytanie, dlaczego istota ludzka jest istotą ludzką, a odpowiedzią jest sztuka, która nadaje mu tożsamość. Ponadto sztuka ma rolę zbawiać. Wagner chciał zbawić przy pomocy sztuki jednostki, ale i całe społeczeństwo — mówi reżyser. Surrealną scenografię i kostiumy, pełne odniesień do Biblii, stworzył austriacki artysta Matthias Engelmann. W roli Hansa Sachsa wystąpi znakomity bas — Frank van Hove, a orkiestrę poprowadzi maestro Gabriel Chmura. oprac. S.K. = Śpiewacy norymberscy Richarda Wagnera, reż. Michael Sturm, Teatr Wielki, premiera: 4.03, g. 17 - Spójrz na mnie premiera poznańska! reż. Adam Ziajski Spektakl zrealizowany przez Adama Ziajskiego z zespołem Teatru Śląskiego im. St. Wyspiańskiego w Katowicach (prapremiera: 23.02) 9i 10.03, g. 19, CK ZAMEK więcej na s. 52 (spektakl poleca Anna Tomczyk) = Festiwal Teatrów Studenckich START: Love and Information Teatru Nieoetykietkowani z Zabrza 16.03, g. 18 54 [IKS / marzec 2018 Zapałki Teatru Wyjście Ewakuacyjne z Kielc 17.03, g. 18 Kontrakt Teatru Trybik z Częstochowy 18.03, g. 18 więcej na s. 53 " Nowa wizja: ekskluzje, akty, sublimacje Teatru Automaton reż. Krzysztof Cicheński 24.03, g. 19 "= Nie mów nikomu scen. i reż. Adam Ziajski 25.03, g. 18 Scena STA ul. Ratajczaka 18, tel. 691 736 212, www.studiosta.pl = Widzowie uwaga! premiera! reż. Benjamin Bukowski 9.03, g. 19.03; 10, 11, 16-18.03, g. 19.03 = Chwilówka, reż. Jacek Lisewski 23-25.03, g. 19.03 Scena Wspólna Teatru Łejery i Centrum Sztuki Dziecka ul. Brandstaettera 1/ul. Za Cytadelą, www.csdpoznan.pl bilety: 19 zł iks - Jagoda i niedźwiedzie Karin Serres uwaga! premiera! reż. Jerzy Moszkowicz dla widzów 9+ 12.03, g. 18 — premiera; 13.03, g. 10i 13 koprodukcja: Teatr Nowy w Poznaniu więcej na s. 55 = Stopklatka Maliny Prześlugi reż. Łukasz Chrzuszcz dla widzów 14+ 19.03, g. 10 i 12; 23.03, g. 18 " Scena Czytana: Martin Baltscheti, Wrona i Niedźwiedź albo słońce świeci wszystkim czytają: Przemysław Chojęta i Julia Rybakowska opieka reżyserska: Artur Romański dyskusja: Krzysztof Cicheński dla widzów 10+ 19.03, g. 18 " Morfeusz Sen monodram Radosława Elisa reż. Jerzy Moszkowicz dla widzów 5-7 lat 20.03, g. 10i12 FOT. MATERIAŁY TEATRU WIELKIEGO = Odsłonięcie Pomnika Dziecięcej Radości na skwerze przy Scenie Wspólnej Projekt pomnika powstał podczas 21. Biennale Sztuki dla Dziecka Do śmiechu. Autorką projektu jest Martyna Karolczuk. Odsłonięciu towarzyszyć będzie wystawa prezentująca kolejne etapy pracy nad pomnikiem (w holu Sceny). 21.03, g. 10 Sollus Entertainment ul. Bednarska 13 tel. 61 679 27 27 www.sollus.pl < Triathlon story, czyli chłopaki z żelaza reż. Piotr Nowak wyst. Bartłomiej Topa, Leszek Lichota, Waldemar Błaszczyk, Michał Żurawski, Piotr Nowak 2.03, g. 17.30 i 20.30; 25.03, g. 17 i 20, kinoteatr Apollo; bilety: 95-130 zł = Eko Wyprawa Króla Juliana „Widowisko pełne tańca, śpiewu i dowcipnych gagów w wykonaniu papugi Ary” — piszą twórcy. 3.03, g. 11, kinoteatr Apollo; bilety: 39 zł = Andropauza 3 reż. Piotr Dąbrowski, Katarzyna Mikiewicz wyst. m.in. Maciej Damięcki/Tadeusz Ross/Jacek Fedorowicz 3 i 4.03, g. 17 i 20, kinoteatr Apollo; bilety: 95-130 zł = Prywatna klinika reż. Grzegorz Reszka wyst. m.in. Tomasz Oświeciński, Klaudia Halejcio, Rafał Cieszyński 18.03, g. 17 i 20, kinoteatr Apollo; bilety: 95-130 zł Studio Teatralne Blum OK Wierzbak, ul. Wojska Polskiego 6/8 www.teatr-blum-pl bilety rodzinne: 40 zł = Gra dla dzieci w wieku 1,5 roku-6 lat 4.03, g. 10 i 11.30 + Śpiewanki dla dzieci w wieku 1,5 roku-5 lat 25.03, g. 10i 11.30 Teatr Animacji > ul. Św. Marcin 80/82, tel. 61 853 72 20 www.teatranimacji.pl < Żabka, reż. Fabrizio Montecchi 1i 2.03, g. 9.30 i 11.30; 3.03, g. 11i 13 FOT. MATERIAŁY CENTRUM SZTUKI DZIECKA teatr Jagoda i tajemnica Premierę sztuki Karin Serres Jagoda i niedźwiedzie szykuje w marcu Centrum Sztuki Dziecka we współpracy z Teatrem Nowym. Spektakl reżyseruje Jerzy Moszkowicz. Dedykowany jest widzom 9+. Jagoda ma 11 lat. I tatę. | siostrę. | niedźwiedzia, który chodzi za nią krok w krok, choć nikt poza dziewczynką go nie widzi. Czy coś może być tak małe, że nie da się tego dostrzec gołym okiem? Czy coś może być tak duże, że wzrok tego nie ogarnia? Czy na świecie jest tylko to, co widać? A co z tym, czego nie widzimy, ale rozumiemy? Co z tym, czego nie widzimy, ale czujemy? Co z tajemnicą? Zapytajcie Jagodę. oprac. S.K. " Jagoda i niedźwiedzie Karin Serres, reż. Jerzy Moszkowicz, Scena Wspólna, premiera: 12.03, g. 18, koprodukcja: Teatr Nowy w Poznaniu = Baron Miinchhausen Gottfrieda Augusta Biirgera uwaga! premiera! reż. Konrad Dworakowski 3.03, g. 18; 9-11 i 16-18.03, g. 18; 20.03, g. 12 więcej na s. 56 = Calineczka, reż. Artur Romański 6 i 7.03, g. 9.30 i 11.30 IKS / marzec 2018 / 55 teatr A dodaje. LENA 5 premiera: 3.03, g. 18 = Dziób w dziób Maliny Prześlugi, reż. Ireneusz Maciejewski 8.03, g. 9.30 i 11.30 % A niech to Gęś kopnie!, reż. Marta Guśniowska 9.03, g. 9.30 i 11.30; 10 i 11.03, g. 11i 13; 15.03, g. 11.30 "O diabełku Widełku, reż. Lech Chojnacki 13 i 14.03, g. 9.30 i 11.30; 15.03, g. 9.30 " Jaś i Małgosia Jana Brzechwy reż. Janusz Ryl-Krystianowski 16 i 23.03, g. 9.30 i 11.30; 17 i 18.03, g. 11i 13 = Odlot Maliny Prześlugi, reż. Janni Younge 21i 22.03, g. 9.30 i 11.30 "< Miłość nie boli, kolano boli, czyli dzieci piszą, dorośli grają — koncert, reż. Artur Romański 23.03, g. 18; 24 i 25.03, g. 13 - Pan Tobiasz i książki, reż. Ewa Piotrowska 27 i 28.03, g. 9.30 Teatr Atofri ul. Rybaki 22/22, tel. 601 378 158, 605 318 716 www.teatratofri.pl, bilety: 16 zł + Ślady, reż. Barbara Kólling, dla dzieci w wieku 2+ 4.03, g. 10.30 i 12 = Słoń Trąbibombi scen. i reż. Beata Bąblińska, Monika Kabacińska dla dzieci w wieku 1 rok-5 lat 11.03, g. 10.30 i 12 = Len, reż. i wyk. Beata Bąblińska, Monika Kabacińska dla dzieci w wieku 1 rok-5 lat 18.03, g. 10.30 i 12 = Grajkółko Maliny Prześlugi scen. i reż. Beata Bąblińska, Monika Kabacińska dla dzieci w wieku 1 rok-5 lat 25.03, g. 10.30 i 12 56 /IKS / marzec 2018 Z Baronem do źródeł prawdy Kolejna propozycja dla młodzieży i dorosłych pojawi się w marcu w repertuarze Teatru Animacji - Baron Minchhausen w reżyserii Konrada Dworakowskiego. „To spektakl dla dociekających prawdy” — pisze reżyser. „Historie zręcznego mistyfikatora i łgarza stają się w nim pretekstem do rozmowy na tematy fundamentalne. Filozoficzna podróż do źródeł prawdy opowiedziana językiem teatru plastyki, poszukuje sensu budowania narracji (...). Próbując dotrzeć do prawdy bezwzględnej, podróżnicy dowiadują się, że podróż ta nie ma końca...” — oprac. S.K. " Baron Miinchhausen G.A. Biirgera, reż. Konrad Dworakowski, Teatr Animacji, Teatr Muzyczny iks ul. Niezłomnych le, tel. 61 852 29 27 www.teatr-muzyczny.poznan.pl "= Madagaskar — musicalowa przygoda reż. Jerzy Jan Połoński 1i2.03, g.11 = Zakonnica w przebraniu reż. Jacek Mikołajczyk 1i2.03, g. 19; 3.03, g. 18 = Uśmiechnij się z Kiepurą uwaga! premiera! reż. Łukasz Lech, kier. muz. Agnieszka Nagórka 819.03, g. 19; 10.03, g. 15.30 19 więcej na s. 58 = Akompaniator Anny Burzyńskiej reż. Grzegorz Chrapkiewicz 11.03, g. 17 "= Nine Maury'ego Yestona reż. Jacek Mikołajczyk 16.03, g. 19; 17.03, g. 15 i 19; 18.03, g. 17 " Krakowski Salon Poezji z Joanną Szczepkowską 17.03, g. 12 (Teatr Muzyczny), g. 17 (Biblioteka w Zamku w Kórniku) = Skrzypek na dachu Jerry'ego BockalJosepha Steina kier. muz. Agnieszka Nagórka, reż. Artur Hofman 22-24.03, g. 18 = Klimakterium Il, czyli menopauzy szał 4.03, g. 17; 25.03, g. 17 i 20.15 = Jakobi i Leidental Hanocha Levina reż. Marcin Hycnar, wyst. Jacek Braciak, Katarzyna Herman, Michał Sitarski 5.03, g. 19 = Dziwactwa Mistrza Bulbulasa Teatru Baniek Mydlanych 19.03, g. 9, Li 18.30 FOT. MATERIAŁY TEATRU ANIMACJI teatr IKS / marzec 2018 / 57 służb, relacje świadków i zatrzymanych zmienią ten wieczór w przejmującą, dokumentalną podróż. Czy tylko w przeszłość?” – pytają. 19.03, g. 18 ◥ Dom lalki reż. Michał Siegoczyński 20 i 21.03, g. 20 ◥ Na obraz i podobieństwo swoje reż. Piotr Trojan 23–25.03, g. 19.30 Trzecia Scena ◥ Co się właściwie stało z Betty Lemon? uwaga! premiera! monodram Ireny dudzińskiej reż. Mikita Valadzko Kim jest pani Lemon? Zrzędliwą, nienawidzącą całego świata i bardzo samotną staruszką, której nie starcza już sił na wyjście z domu? Kobietą o ogromnym harcie ducha i witalności, będącą doskonałym przykładem na to, jak w każdym momencie życia oraz okolicznościach zachować czyste serce i ostry jak brzytwa umysł? A może obie odpowiedzi okażą się prawidłowe? Aktorka Teatru Nowego Irena dudzińska świętuje tym monodramem 50-lecie swojej obecności na scenie. 16.03, g. 20.30 – premiera; 17 i 18.03, g. 20.30; 20 i 21.03, g. 18 ◥ Spotkanie z cyklu Nowy czyta dzieciom 25.03, g. 11 ◥ Przesilenie reż. Anna Gryszkówna 27.03, g. 20.30; 28.03, g. 18 i 20.30 Teatr Ósmego Dnia ul. ratajczaka 44, II p., tel. 61 855 20 86 www.teatrosmegodnia.pl ◥ Socjalny Kongres Kobiet. O wysokie płace i niskie czynsze do udziału w Socjalnym Kongresie Kobiet zaproszone są: pracownice, lokatorki, matki, bez względu na miejsce zamieszkania, pozycję społeczną, wiek, przynależność narodową czy religijną. „Chcemy rozmawiać o wspólnych doświadczeniach i potrzebach” – piszą organizatorzy. 3.03, g. 11 ◥ Spis kobiet Kolektywu Polka Twórcy piszą: „Spis kobiet to spektakl-pułapka. Jej mechanizm tworzy się na naszych oczach, łapiemy się w nią, sami ulegając naszym przyzwyczajeniom w myśleniu o pracy i o kobietach. Tekst, na którym bazuje przedstawienie, powstał z rozmów i ze spotkań z kobietami pracującymi na ul. 1 Maja w Lublinie”. 6.03, g. 19 Teatr Nowy im. Tadeusza łomnickiego ul. dąbrowskiego 5, tel. 61 848 48 85 www.teatrnowy.pl ◥ Z cyklu Czytnik: ◥ Spotkanie ze Stanisławem łubieńskim 5.03, g. 19, Trzecia Scena ◥ Spotkanie z Mikołajem Grynbergiem 26.03, g. 19, Trzecia Scena duża Scena ◥ Będzie pani zadowolona, czyli rzecz o ostatnim weselu we wsi Kamyk reż. Agata duda-Gracz 2–4.03, g. 18 ◥ Wiśniowy sad Antoniego Czechowa reż. Izabella Cywińska 8–10.03, g. 19 ◥ Kanapka z człowiekiem reż. Jerzy Satanowski 13–15.03, g. 20 ◥ Elvis Magdaleny Zaniewskiej i Michała Siegoczyńskiego reż. Michał Siegoczyński 17 i 18.03, g. 18 ◥ Iwona, księżniczka Burgunda reż. Magdalena Miklasz 20–22.03, g. 17 ◥ Życie to nie teatr reż. Jerzy Satanowski 24, 25 i 27.03, g. 19 (27.03 – spektakl z okazji Międzynarodowego dnia Teatru) ◥ Dziady reż. radosław rychcik 29 i 30.03, g. 19 Scena Nowa ◥ Versus rodriga Garcíi reż. Jędrzej Piaskowski 3 i 4.03, g. 19.30 ◥ Osiecka. Byle nie o miłości recital Julii rybakowskiej, reż. Piotr Kruszczyński 9–11.03, g. 19.30 ◥ Kalina® monodram muzyczny Anny Mierzwy reż. Agata Biziuk 14–16.03, g. 18 ◥ Z archiwum Marca ’68 Marzec 1968. Co zapoczątkowało wydarzenia, które stały się największym aktem antysemityzmu po II wojnie światowej? Jak zostało to zapisane w dokumentach z tamtych dni? Aktorzy Teatru Nowego przeczytają niedostępne na co dzień materiały. „dziennikarskie plotki, stenogramy z posiedzenia Związku Literatów Polskich, tajne notatki teatr Kiepura i inni Pomysł na widowisko muzyczne o legendarnym polskim tenorze zrodził się w głowie twórców podczas Festiwalu im. Jana Kiepury w Krynicy Zdroju. 8 marca spektakl Uśmiechnij się z Kiepurą będzie miał premierę na scenie Teatru Muzycznego. „Twórcy zabiorą publiczność w niezapomnianą podróż do lat 20. i 30.” — czytamy w zapowiedzi. Oprócz porywających arii duetów oraz piosenek widzowie usłyszą wiele barwnych, zarówno tych autentycznych, jak i fikcyjnych, historii z życia Kiepury. Grają: Anna Lasota, Łukasz Gaj, Joanna Horodko, Jakub Oczkowski oraz orkiestra Teatru Muzycznego pod dyrekcją Agnieszki Nagórki. = Uśmiechnij się z Kiepurą, reż. Łukasz Lech, Teatr Muzyczny, premiera: 8.03, g. 19 = Festiwal Teatrów Studenckich START: Jarosław Ocalony Teatru Poświęconego z Katowic 15.03, g. 20 W Teatru Naprzeciwko z Warszawy 16.03, g. 16 58 /IKS / marzec 2018 oprac. S.K. Dzień, w którym pękło niebo Grupy Działań Teatralnych Conspexit z Poznania 16.03, g. 20 Hamlet. Miłość Standby Studio z Gdańska 17.03, g. 20 Nieobecność Teatru Órzko z Poznania 18.03, g. 16 Sztuka mięsna, czyli krótki utwór na formę grupy The M.A.S.K. z Bielska Podlaskiego 18.03, g. 20 więcej na s. 53 "- Paragraf 196 KK (ćwiczenia z terroru) Przedsięwzięcie z pogranicza performance'u i happeningu, które zespół Teatru Ósmego Dnia realizuje we współpracy ze znanym malarzem i artystą przestrzeni publicznej — Pawłem Hejnclem. 22-24.03, g. 19 = Z cyklu Historia pod prąd: Zapiski z wygnania — spotkanie autorskie z Sabiną Baral (USA) prowadzenie: Anna Karolina Kłys Zapiski z wygnania to przejmujące opowiadanie- -dokument z wydarzeń marcowych 1968 roku. Przymusowa emigracja opisana oczami młodej dziewczyny, która wraz z rodziną opuszcza Polskę. Na ich podstawie powstaje spektakl w reżyserii Magdy Umer z okazji 50. rocznicy Marca '68. Premiera — 9 marca w warszawskim Teatrze Polonia. Wystąpi Krystyna Janda. 26.03, g. 19 Teatr Polski > iks ul. 27 Grudnia 8/10 tel. 61 852 56 27-9 www.teatr-polski.pl, bilety: 20—70 zł = Krakowiacy i Górale Wojciecha Bogusławskiego reż. Michał Kmiecik 3 14.03, g. 19.30 = Odys uwaga! premiera! reż. Ewelina Marciniak 17.03, g. 19 — premiera; 18, 20-25 i 27.03, g. 19 więcej na s. 9 "- Myśli nowoczesnego Polaka Romana Dmowskiego reż. Grzegorz Laszuk 2.03, g. 19; 3 i 4.03, g. 17.30 = Ojczyzna Krystyny Miłobędzkiej reż. Justyna Sobczyk 8.03, g. 12; 9.03, g. 10i12 FOT. MATERIAŁY TEATRU MUZYCZNEGO teatr IKS / marzec 2018 / 59 ◥ XVI Przegląd Kabaretowy 12.03 ◥ Festiwal Teatrów Studenckich START: moral insanity. Tragedia ludzi głupich Teatru Papahema z Białegostoku 15.03, g. 18 więcej na s. 53 ◥ Spotkanie z cyklu Nie-boskie narracje 20.03, g. 19 ◥ Great Poland reż. Aleksandra Jakubczak 22–25.03, g. 19.30 Galeria ◥ Dr@cula. Vagina dentata, reż. Agata Biziuk 1, 6 i 9.03, g. 19 Piwnica pod Sceną ◥ Extravaganza o władzy reż. Joanna drozda 7.03, g. 22; 8, 23 i 24.03, g. 22.30 foyer I piętro ◥ Teatranki zabawy teatralne dla fajnych dzieci i fajnych rodziców 4, 11, 18 i 25.03, g. 11 Teatr U Przyjaciół ul. Mielżyńskiego 27/29 tel. 61 851 67 95 www.uprzyjaciol.pl bilety: 15 zł ◥ Gomber, reż. Tomasz Zajcher 2.03, g. 20 ◥ Dementia praecox, reż. Monika Chuda 3.03, g. 20 ◥ K., reż. filip Borowiak 9.03, g. 20 ◥ Appendix, reż. Tomasz Zajcher 10.03, g. 20 ◥ Legenda o Świętym Patryku 16 i 17.03, g. 18 ◥ Sherlock Holmes – Dolina strachu uwaga! premiera! spektakl na motywach twórczości sir Arthura Conan doyle’a scen. i reż. Mateusz Paszkiewicz Widzowie odwiedzą mieszkanie przy Baker Street, gdzie Sherlock holmes usiłuje znaleźć związek między przestępstwami, do których dochodzi na ulicach Londynu. Z czasem śledztwo zmienia się w obsesję, a geniusz – w obłęd... 22.03, g. 20 – premiera; 23.03, g. 20 ◥ Teatroza, reż. Krzysztof Skibski/Tomasz Zajcher 27.03, g. 20 Teatr Wielki im. Stanisława Moniuszki ul. fredry 9, tel. 61 659 02 00 www.opera.poznan.pl ◥ Śpiewacy norymberscy richarda Wagnera uwaga! premiera! reż. Michael Sturm kier. muz. Gabriel Chmura 4.03, g. 17 – premiera; 7 i 10.03, g. 17 więcej na s. 54 ◥ Parsifal richarda Wagnera kier. muz. Gabriel Chmura, reż. Kirsten dehlholm 16.03, g. 18; 18.03, g. 17 ◥ Macbeth Giuseppe Verdiego kier. muz. Gabriel Chmura, reż. Olivier fredj 23.03, g. 19; 25.03, g. 18 ◥ Królowa Śniegu spektakl baletowo-operowo-akrobatyczny reż. Anna Niedźwiedź, muz. Gabriel Kaczmarek 27 i 28.03, g. 11 i 18 Sala im. W. drabowicza ◥ Anioł dziwnych przypadków Brunona Coliego kier. muz. Grzegorz Wierus, reż. Krzysztof Cicheński 8 i 9.03, g. 19 Teatr im. Aleksandra Fredry w Gnieźnie ul. Chrobrego 32, tel. 61 426 22 91 www.teatr.gniezno.pl ◥ Klub Samotnych Serc „Portofino” reż. łukasz Czuj 2 i 3.03, g. 19; 4.03, g. 18 ◥ Droga reż. Beata Bąblińska, Monika Kabacińska (Teatr Atofri) spektakl dla najnajmłodszych widzów 7 i 8.03, g. 9 i 11; 9.03, g. 9.30 i 11 ◥ Solaris wg Stanisława Lema dramat. i reż. elżbieta depta 10.03, g. 19; 11.03, g. 18 ◥ Gniazdo Marii Wojtyszko reż. Agnieszka Mielcarek 15 i 16.03, g. 9 i 11; 17.03, g. 11 ◥ Szajba Małgorzaty Sikorskiej-Miszczuk reż. Marcin Liber 22–24.03, g. 19; 25.03, g. 17 Teatr – oprac. Sylwia Klimek sylwia.klimek@wm.poznan.pl więcej na © muzyka ELŻBIETA WOŹNA poleca: Okres Wielkiego Postu sprzyja wyciszeniu i spowolnieniu tempa życia. Przynajmniej dotyczy to większości spośród nas. W tym czasie organizowane są koncerty i festiwale z muzyką pasyjną, a jednym z nich jest XVIII Festiwal Muzyki Pasyjnej i Paschalnej. Koncerty odbędą się w Poznaniu i w Wielkopolsce. Te poznańskie są trzy i odbędą się 16 i 18 marca oraz 14 kwietnia. Istotnym aspektem Festiwalu jest ekumeniczny charakter i otwartość na projekty wielokulturowe. Tegoroczny stanowić będzie uhonorowanie 100. rocznicy obchodów niepodległości Polski przez włączenie do programów koncertów wartościowych polskich dzieł muzycznych z różnych epok i stworzenie oprawy literackiej składającej się z utworów rodzimych twórców. Koncerty poznańskie odbędą się w dwóch świątyniach: kościele Łaski CZAS REFLEKSJI Bożej i w bazylice archikatedralnej, a wśród wykonawców usłyszymy m.in. Orkiestrę CoOperate pod dyrekcją Adama Domurata, Poznański Chór Katedralny pod dyrekcją ks. Szymona Daszkiewicza i Chór Kameralny Collegium Cantorum Małgorzaty Kwaśnik-Chmielewskiej. Więcej na www.nowowiejski.pl. Filharmonia Poznańska iks im. Tadeusza Szeligowskiego ul. Św. Marcin 81 tel. 61 852 47 08, www.filharmoniapoznanska.pl 4% Inny Donizetti Natalia Rubiś — sopran Agnieszka Rehlis — mezzosopran Jaroslav Bfezina — tenor Jan Martinik — bas Roman Hoza — bas Chór Opery i Filharmonii Podlaskiej Violetta Bielecka — przygotowanie chóru Vaclav Luks — dyrygent Orkiestra Filharmonii Poznańskiej w programie: Gaetano Donizetti - Messa da Requiem 2.03, g. 19, Aula UAM, bilety: 55—100 zł, wejściówki: 30 zł Martin Helmchen 60 /1KS / marzec 2018 "% Mozart z... Nowego Świata Martin Helmchen — fortepian Marta Murawska-Bednarska — waltornia Piotr Kowalski — waltornia Łukasz Borowicz — dyrygent, prowadzenie koncertu Orkiestra Filharmonii Poznańskiej ks. Piotr Nawrot — prowadzenie koncertu w programie: Georg Philipp Telemann — Suita F-dur TWV 44:7, Pedro Ximónes de Abrill Tirado — Symfonia nr 40 (ks. Piotr Nawrot — rekonstrukcja i edycja; europejskie prawykonanie), Johannes Brahms — II Koncert fortepianowy B-dur op. 83 9.03, g. 19, Aula UAM, bilety: 20-50 zł, wejściówki: 15 zł * W dawnym i nowym stylu. Koncert w ramach Poznańskiej Wiosny Muzycznej Marcin Suszycki — skrzypce Jakub Chrenowicz — dyrygent Orkiestra Symfoniczna Filharmonii Pomorskiej Mikołaj Rykowski — wprowadzenie słowne do koncertu w programie: Krzysztof Penderecki — Trzy utwory w dawnym stylu z filmu Rękopis znaleziony w Saragossie, Henryk Mikołaj Górecki — Trzy utwory w dawnym stylu, Witold Lutosławski — Łańcuch Il. Dialog na skrzypce i orkiestrę, Janusz Stalmierski — Morze traw na orkiestrę (2017) — prawykonanie, Onute Narbutaite — La Barca na orkiestrę symfoniczną 16.03, g. 19, Aula UAM, bilety: 20-50 zł, wejściówki: 15 zł "”% Muzykoteczka — urodzinowy tort koncertowy — Muzyczne podróże małe i duże Koncert dla dzieci w wieku 0-5 lat. 17.03, g. 10, Sala Lubrańskiego UAM, wejściówki: 15 zł "4 Muzykoteka młodego człowieka — Pary (nie) do pary. Hop! W hip-hop Marzena Michałowska — sopran FOT. GIORGIA BERTAZZI Jarosław Thiel — dyrygent Wrocławska Orkiestra Barokowa Daniel Moszczyński — wokal Jan Adamczewski — saksofon Jacek Szwaj — fortepian Bartek Pietsch — gitara basowa Waldemar Franczyk — perkusja Czy Monteverdi i Bach znali się na hip-hopie? Kto miał najlepszy flow? Koncert dla dzieci od 6 lat. 17.03, g. 11, Aula UAM, wejściówki: 15 zł Akademia Muzyczna im. I.J. Paderewskiego ul. Święty Marcin 87, tel. 61 856 89 00, www.amuz.edu.pl 4% Pianiści u Paderewskiego 1.03, g. 19, Aula Nova "4% Warsztaty musicalowe 45.03, g. 10-18, Sala Prezydencka 4% Koncert klasy perkusji 4.03, g. 17, Aula im. S. Stuligrosza "4% Koncert musicalowy 5.03, g. 19, Aula im. S. Stuligrosza 4 VIII Forum Akademickie Muzyka naszych czasów 6.03, g. 10-16, Sala Prezydencka "*% Sympozjum naukowe Convenium Musicae Sacra dedicatum. Troska o organy piszczałkowe w kościołach 7.03, g. 10-14, Sala Prezydencka "4% Koncert Estote ergo fideles W ramach obchodów 1050. rocznicy biskupstwa w Poznaniu. 7.03, g. 19, Aula Nova "w V Międzynarodowa Konferencja z cyklu Nowoczesne metody edukacji muzycznej 8.03, g. 9-19, Aula im. S. Stuligrosza "% Koncert Baby, ach, te baby 8.03, g. 19, Aula Nova w V Międzynarodowa konferencja Barwy instrumentów dętych — muzyka świata połączona z jubileuszem 60-lecia Katedry Instrumentów Dętych oraz z jubileuszem 35-lecia pracy artystycznej prof. Romana Grynia 11--14.03, g. 10, sale Akademii Muzycznej Koncerty w ramach Konferencji: 11.03, g. 18, Aula Nova, Koncert Orkiestry Dętej 12.03, g. 19, Aula Nova, Koncert kameralny pedagogów Katedry Instrumentów Dętych 13.03, g. 19, Aula Nova, Koncert gości z najlepszych muzycznych uczelni europejskich 14.03, g. 16, Aula Nova, Koncert studentów uczestniczących w konferencji FOT. MATERIAŁY ORGANIZATORÓW % Dyplomy licencjackie Wydziału Dyrygentury Chóralnej, Edukacji Muzycznej i Muzyki Kościelnej 14.03, g. 19, Aula im. S. Stuligrosza 4% II Ogólnopolska Sesja Naukowa W kręgu kameralistyki fortepianowej 15.03, g. 10-16, Sala Prezydencka 4% Czwartki z muzyką dawną 15.03, g. 18, Aula im. S. Stuligrosza "% Koncert w ramach II Ogólnopolskiej Sesji Naukowej W kręgu kameralistyki fortepianowej 15.03, g. 19, Aula Nova "4 Konferencja z cyklu Musica Archi 16-17.03, g. 10-18, Sala Kameralna "4% Koncert Międzyuczelnianej Orkiestry Barokowej 16.03, g. 19, Aula Nova Chóry w Wielką Środę Poznański Chór Chłopięcy zaprasza w Wielką Środę na koncert zatytułowany Wykonało się. Odbędzie się on w kościele oo. Franciszkanów na Górze Przemysła. Wystąpi Poznański Chór Kameralny pod dyr. Bartosza Michałowskiego, Poznański Chór Chłopięcy pod dyr. Jacka Sykulskiego oraz Jakub Pankowiak, który zagra na pozytywie. W programie znajdą się utwory rodziny Bachów: Johanna Michaela Bacha, Johanna Christopha Bacha, Johanna Ludwiga Bacha oraz Johanna Sebastiana Bacha. "% 28.03, g. 19 Wykonało się, kościół 00. Franciszkanów na Górze Przemysła iks IKS / marzec 2018 / 61 © muzyka "4 Koncerty w ramach 47. Międzynarodowego Festiwalu Muzyki Współczesnej Poznańska Wiosna Muzyczna 16-23.03 16.03, g. 17, Aula im. S. Stuligrosza 17.03, g. 17, Aula im. S. Stuligrosza 19.03, g. 19, Aula Nova 20.03, g. 17, Sala Błękitna 20.03, g. 19, Aula Nova 21.03, g. 21, Sala Błękitna 23.03, g. 16, Sala Błękitna 23.03, g. 19, Aula Nova " Rozmowy o kameralistyce wokalnej 17.03, g. 11, Sala Prezydencka "% Koncert Prof. Jadwiga Kaliszewska in memoriam w 6. rocznicę śmierci w ramach konferencji Musica Archi 17.03, g. 19, Aula Nova % 44. Koncert z cyklu Rodzinne spotkania z poezją i muzyką Trąbka w kolorach wiosny 18.03, g. 17, Aula im. S. Stuligrosza 4 Koncert Big-Bandu Akademii Muzycznej im. Ignacego Jana Paderewskiego w Poznaniu 18.03, g. 19, Aula Nova "% Akademickie Forum Doktorantów 19.03, g. 10, Sala Prezydencka "*% Koncert w ramach Akademickiego Forum Doktorantów 19.03, g. 19, Sala Prezydencka 4 Prof. Maja Urbanek-Jaworowicz in memoriam w 4. rocznicę śmierci Amadeus zaprasza W ramach 50. jubileuszowego sezonu artystycznego Orkiestra Amadeus zaprasza na koncert, który odbędzie się 11 marca w Auli UAM. Wystąpią Orkiestra Kameralna Polskiego Radia Amadeus pod dyrekcją Agnieszki Duczmal oraz rodzinny duet wybitnych skrzypków: Krzysztof Jakowicz i Jakub Jakowicz, a także młoda, utalentowana skrzypaczka Inćs Issel Burzyńska. w programie: Gustaw Holst — St. Paul's Suite, op. 29, nr 2, Camille Saint-Saćns — Introdukcja i rondo capriccioso op. 28 (ar. Agnieszka Duczmal), Sławomir Czarnecki — Concerto „Liliowe” na dwoje skrzypiec i smyczki op. 41, Piotr Czajkowski — Serenada na orkiestrę smyczkową C-dur op. 48 411.03, g. 18, Aula UAM, bilety: 30-50 zł iks 62 /1KS / marzec 2018 Wręczenie studentom Wydziału Wokalno-Aktorskiego stypendiów imienia prof. Mai Urbanek-Jaworowicz. 20.03, g. 19, Aula im. S. Stuligrosza 4% Dyplomy licencjackie Wydziału Dyrygentury Chóralnej, Edukacji Muzycznej i Muzyki Kościelnej 21.03, g. 19, Aula im. S. Stuligrosza 4% Koncert Rytmiki Muzyka — Ruch — Przestrzeń 22.03, g. 18, Aula Nova 4% Spotkania z muzyką Projekt edukacyjny dla Szkoły Podstawowej nr 73 i Gimnazjum nr 63 w Poznaniu. 23.03, g. 11, Sala Kameralna 4% Mikstury kultury. Międzyuczelniany projekt artystyczny 24.03, g. 18, Aula Nova "4% Koncert w ramach projektu Dni Muzyki C. Debussy'ego w 100. rocznicę śmierci 2526.03, g. 19, Aula Nova "4% Koncert pasyjny Christus factus est pro nobis oboediens usque ad mortem W ramach obchodów 1050. rocznicy biskupstwa w Poznaniu. 26.03, g. 19, Aula im. S. Stuligrosza 4% Koncert muzyki chóralnej Chór Ogólnouczelniany Akademii Muzycznej im. Ignacego Jana Paderewskiego w Poznaniu pod dyr. Macieja Grosza 27.03, g. 19, Aula Nova na wszystkie koncerty Akademii wstęp wolny FOT. KATARZYNA BABKA muzyka IKS / marzec 2018 / 63 Salon Muzyczny – Muzeum Feliksa Nowowiejskiego Willa Wśród róż, al. Wielkopolska 11 www.nowowiejski.pl ◥ 3.03, g. 11–12.30 Przygoda z piosenką – warsztaty artystyczne z cyklu muzyczne zabawy u mistrza Feliksa dla dzieci w wieku przedszkolnym, opłata uczestnika – 15 zł (konieczna rezerwacja) ◥ 13.03, g. 18 Koncert z cyklu Wieczory Akademickie w Willi Wśród Róż z udziałem studentów i pedagogów Akademii Muzycznej wstęp wolny ◥ 17.03, g. 16 Koncert laureatów X Ogólnopolskiego Konkursu Pianistycznego im. T. Szeligowskiego wstęp wolny ◥ 21.03, g. 17 I Koncert rezydencki Aleksandry Chmielewskiej w ramach projektu Nowowiejski w Poznaniu dawniej i dziś oraz festiwalu Poznańska Wiosna Muzyczna w programie: wybrane utwory rezydentki oraz feliksa Nowowiejskiego wykonawca: Zespół Wokalny Minimus pod dyr. Sławomiry raczyńskiej wstęp wolny Towarzystwo Muzyczne im. Henryka Wieniawskiego ul. świętosławska 7, tel. 61 852 26 42 biuro@wieniawski.pl ◥ 28.03, g. 18 w ramach cyklu Środowe widowiska – środowiska Wieniawskiego pokaz filmu dokumentalnego o Czesławie Niemenie Sen o Warszawie, wstęp wolny, liczba miejsc ograniczona, konieczna rezerwacja Akademickie Gorzkie Żale ◥ 4.03 Miejsce wypełniania woli Bożej kazanie: o. prow. Bernard Marciniak OfM Chór Kameralny UAM, Joanna Piech-Sławecka – dyrygent ◥ 11.03 Zdrada w ogrodzie kazanie: o. Kamil Paczkowski OfM Schola duszpasterstwa Postakademickiego PULS – śpiew oraz zespół instrumentalny ◥ 18.03 Złożenie do grobu kazanie: o. Leonard Bielecki OfM Chór Kameralny Sine Nomine – śpiew, zespół instrumentalny studentów Akademii Muzycznej, Anna hyjek – dyrygent ◥ 25.03 Tu zmartwychwstał kazanie: o. Klaudiusz Michalski OfM Jakub Tomalak i uczestnicy warsztatów AGż – śpiew oraz zespół instrumentalny kościół oo. franciszkanów, pl. Bernardyński, g. 20 organizacja: duszpasterstwo Akademickie Plus INNE KONCERTY ◥ U2 Symfonicznie Występują m.in. Marek Piekarczyk, Małgorzata Ostrowska, rafał Brzozowski. 2.03, g. 18, Arena, bilety: 60–150 zł ◥ Queen Symfonicznie 3.03, g. 19, Sala Ziemi, bilety: 140–180 zł ◥ Lao Che: Wiedza o społeczeństwie Koncert promujący nową płytę zespołu Wiedza o społeczeństwie. Na krążku zespół sięga do brzmień mogących kojarzyć się z muzyką rozrywkową lat 80. Brzmienia te podane są jednak w charakterystyczny dla twórczości Lao Che sposób, nawiązujący do wielu gatunków muzycznych. Za produkcję płyty ponownie odpowiada Piotr „emade” Waglewski oraz filip „Wieża” różański. 3.03, g. 20, CK Zamek, Sala Wielka, bilety: 50 zł ◥ 40-lecie zespołu Pod Budą 3.03, g. 20, Aula UAM ◥ Tede 3.03, g. 20, Tama, bilety: 45 zł ◥ Stare Dobre Małżeństwo 5.03, g. 19, Aula UAM, bilety: 60–90 zł ◥ Hanna Banaszak 6.03, g. 19, Teatr Wielki ◥ Kobiety kobietom – IV Wielka Gala Charytatywna przeciw przemocy w rodzinie, wystąpią Małgorzata Ostrowska, Urszula i Wanda Kwietniewska 8.03, g. 19, Teatr Wielki, bilety: 89–139 zł ◥ Chór Czarownic na Dzień Kobiet 8.03, g. 20, Aula Artis, bilety: 40–50 zł ◥ Nosaj Thing 8.03, g. 20, Projekt LAB, bilety: 45 zł ◥ Krzysztof Daukszewicz 9.03, g. 19, OdK Pod Lipami, bilety: 60 zł ◥ Voo Voo 9.03, g. 20, Aula Artis, bilety: 79–89 zł ◥ Tribute to Dirty Dancing 10.03, g. 19, Sala Ziemi, bilety: 49–139 zł ◥ Illusion 11.03, g. 18.30, Tama, bilety: 55–65 zł ◥ JazZamek – Tomasz Dąbrowski & Ad Hoc 11.03, g. 19, CK Zamek, Sala Wielka, bilety: 30 zł ◥ Selfish Murphy 11.03, g. 20.30, Tanner’s Irish Pub, bilety: 5 zł ◥ Artur Andrus – recital kabaretowy 12.03, g. 19, Teatr Wielki ◥ Rosalie. Podczas koncertu poznańsko-berlińska artystka rosalie. będzie promowała swój debiutancki album zatytułowany OCZUCH Flashback. Kiedy debiutowała epką Enuff, miała już na koncie występy na Open'erze i Spring Breaku. Klip do piosenki Pozwól osiągnął ponad pół miliona wyświetleń. Twórczość Rosalie. to efekt jej własnych muzycznych poszukiwań w odpowiedzi na coraz szerzej eksplorowane trendy we współczesnej muzyce r'n'b, czerpiącej z klasycznego hip-hopu i nowej elektroniki. 16.03, g. 19, Tama, bilety: 30—35 zł "% Natalia Przybysz / Mikromusic / Odet 16.03, g. 19, CK Zamek, Sala Wielka, bilety: 80-85 zł "< Christian Lóffler 16.03, g. 23, Tama, bilety: 45 zł 4 Fisz Emade Tworzywo Grupa promuje ukazujący się właśnie dwupłytowy album Numer 1, który będzie zawierał 26 utworów wyselekcjonowanych przez Fisza z lat 2000-2011. Znajdą się tu także dwa nowe utwory, m.in. Zwykły. Płyta dokumentuje prawie 15 lat „stylu bla bla bla” — pierwszego etapu twórczości braci Waglewskich. 17.03, g. 19, Tama, bilety: 69—80 zł "4 Kult Akustik 18.03, g. 19, Aula UAM, bilety: 100-130 zł 4% Tribute to John Williams — Symphony Show / Music 6 Light Experience Koncert muzyki filmowej Johna Williamsa. Wystąpią Orkiestra Collegium F., Mariusz Patyra. 19.03, g. 17.30, Sala Ziemi, bilety: 70-200 zł " Tre Voci The Tenors! 20.03, g. 19, Sala Ziemi, bilety: 50-139 zł 4% EABS — inauguracja cyklu muzycznego beat2beat beat2beat to nowy cykl koncertów organizowany przez Estradę Poznańską, prezentujący artystów i artystki, których charakteryzuje świeże spojrzenie na muzykę i swobodne poruszanie się między muzycznymi gatunkami. 64 /1KS / marzec 2018 Septet EABS kontynuuje tradycję polskiej szkoły jazzu, wymykając się równocześnie wielu brzmieniowym schematom i prezentując zupełnie nowe podejście, przeciwstawiając się utartym muzycznym standardom. Zespół jest odpowiedzią na powiew wiatru płynącego z Los Angeles przez Londyn nad samą Odrę. Debiutancki krążek EABS Repetilions (Letters to Krzysztof Komeda) w całości poświęcony jest twórczości legendy polskiego jazzu — Krzysztofa Komedy. 23.03, g. 20, Scena na Piętrze, bilety: 40-45 zł "4 Julia Pietrucha 24.03, g. 19, Aula UAM, bilety: 59-99 4% L.U.C — muzyka do filmu Good L.U.C.K. 24.03, g. 20, CK Zamek, Sala Wielka, bilety: 45 zł % Another Pink Floyd 25.03, g. 19, Aula UAM, bilety: 79-99 zł KLUBOWE GRANIE Blue Note Jazz Club ul. Kościuszki 79 tel. 61 657 07 77, www.bluenote.poznan.pl %.3.03, g. 20 Hermon Mehari Quartet: From Kansas City with Love iks Czołówka muzycznej sceny Kansas City! W autorskim kwartecie uzdolnionego trębacza usłyszymy między innymi perkusistę Mike'a Warrena, współpracownika Wyntona Marsalisa w Jazz at Lincoln Center Orchestra. Hermon Mehari — trąbka, Peter Schlamb — fortepian, Dominique Sanders — kontrabas, Mike Warren — perkusja bilety: 50-70 zł 4.4.03, g. 20 Noam Vazana (Izrael) iks Po raz pierwszy w Polsce! Subtelna i żywiołowa, liryczna i zadziorna, hipnotyzująca! Noam Vazana to fascynujący wokal oddychający nowym życiem, łączący bliskowschodnie i północnoafrykańskie mieszanki i własne przebojowe kompozycje. W unikatowy sposób łączy śpiew z graniem na fortepianie i puzonie. bilety: 40-55 zł % 6.03, g. 20 Marcin Kydryński prezentuje: Elida Almeida wschodząca gwiazda z Wysp Zielonego Przylądka iks proponuje muzykę czerpiącą z klasycznych rytmów i gatunków Wysp, jednak dynamiczny i rozkołysany styl wokalistki różni się od tego, co zapamiętaliśmy z twórczości Cesarii Evory, ale przecież zachwyt ten sam. A także przejmujące, przepełnione szczerością przesłanie i urzekający wdziękiem oraz emocjami głos artystki. bilety: 90-115 zł FOT. ALEKSANDER KIENITZ 49.03, g. 20 Sztywny Pal Azji bilety: 40-50 zł 410.03, g. 20, 20 lat klubu Blue Note: Greg Osby Quartet Greg Osby — jeden z głównych filarów amerykańskiego jazzu, współtwórca ruchu m-base, jeden z najbardziej charakterystycznych i rozpoznawalnych saksofonistów współczesnego jazzu. iks Greg Osby — saksofon altowy, Jakub Płużek — piano, Max Mucha — kontrabas, Ivars Arutyunyan — perkusja bilety: 60-80 zł 4 11.03, g. 18 Podaj łapę — Karma wraca — vol. 2! koncert charytatywny dla schroniska dla zwierząt w Przyborówku. Hoi Polloi, Adam Wolski (Golden Life) z synem Filipem, Glasspop, Hope 49.16.03, g. 20 Korpus Legenda festiwalu w Jarocinie powraca z albumem Respekt. bilety: 35—45 zł 417.03, g. 20 Dzień Świętego Patryka: Carrantuohill wstęp wolny 418.03, g. 19, 20 lat klubu Blue Note: Linda May Han Oh Quartet iks Niezwykle utalentowana artystka dała się poznać szerokiej publiczności jako basistka Pata Metheny'ego, ale od wielu lat pracuje z własnymi zespołami, pisząc także muzykę filmową. Linda Oh — kontrabas, gitara basowa, Matthew Stevens — gitara, Greg Ward — saksofon, Artur Hnatek — perkusja bilety: 60-80 zł EABS wystąpi 23.03 w Scenie na Piętrze FOT. MATERIAŁY ORGANIZATORÓW muzyka (0 4% 21.03, g. 20 The New Conrad Miller Trio (Holandia/ Urugwaj) iks Powiązanie południowoamerykańskich rytmów i harmonii z tradycyjnym jazzem, bluesem i soulem zaowocowało lirycznymi, impresjonistycznymi kompozycjami. Coen Molenaar (Holandia) — fortepian, David de Marez Qyens (Holandia) — kontrabas, Enrique Firpi (Urugwaj) — perkusja bilety: 35 zł 4% .23.03, g. 20 Kiedy byłem... — polskie przeboje stulecia Piotr Lemańczyk — kontrabas, Marcin Wądołowski — gitary, głos, Adam Czerwiński — perkusja iks bilety: 50-70 zł 4% .25.03, g. 19 Rene Pawelec, Jose Duarte, Ricardo Anastacio: Moje fado iks bilety: 50-70 zł Klub Dragon ul. Zamkowa 3 4% .28.03, g. 20.30 Pokusa Natan Kryszk — saksofon, śpiew, Tymon Bryndal — bass, Teodor Olter — perkusja bilety: 10-25 zł Klubokawiarnia Meskalina iks Stary Rynek 6, www.meskalina.com "4 1.03, g. 19 Molk bilety: 20—25 zł 44.03, g. 19 Złodzieje Opowiadane przez piątkę Złodziei historie to podróż przez swobodnie zmieniające się tematy i konwencje. W ich muzyce ulice Szczecina stają się drogami Miami z lat 80., pomorskie puszcze zapełniają się greckimi bogami, a przyszłość ma apokaliptyczny posmak. Łączą gitarowe riffy i przestrzenne ściany dźwięku z jazzową lekkością. Progresywne podejście do muzyki spotyka się z humorem i dystansem, właściwym dla straceńców w słusznej sprawie. bilety: 39-49 zł %.8.03, g. 19 Daniel Spaleniak 25-letni artysta pochodzi z Kalisza. Jego eteryczne, bluesowo-folkowe, ocierające się o oniryzm utwory wzbudziły zainteresowanie na amerykańskim rynku. Daniel jest człowiekiem, który lubi grać na gitarze, po prostu. I skoro sam zawarł swoją biografię w tym zdaniu, czy należy dodawać coś więcej? bilety: 20—25 zł 4% 11.03, g. 19 Peter J. Birch + Sonia Pisze Piosenki bilety: 20-25 zł, więcej na s. 66 4% 14.03, g. 19 Henry David's Gun bilety: 15—20 zł IKS / marzec 2018 / 65 © muzyka TOMASZ JANAS poleca: W OBRONIE ZWIERZĄT Zespół Dezerter koncertuje w Poznaniu regularnie. Każdy jego występ dowodzi jednak po raz kolejny, jak ważny w kontekście całej historii polskiej muzyki rockowej — i jej współczesności — jest to zespół. Z całą pewnością jednak najbliższy, marcowy wieczór z twórczością legendarnego punkowego warszawskiego tria będzie szczególny. Oto bowiem 25 marca w klubie U Bazyla (początek o g. 19) odbędzie się koncert benefitowy dla Otwartych Klatek, podczas którego zagrają cztery zespoły. Otwarte Klatki to organizacja pożytku publicznego walcząca z okrucieństwem wobec zwierząt, która edukuje i promuje pozytywne postawy w społeczeństwie. Właśnie dla tej idei zagrają w klubie Robert „Robal” Matera, Krzysztof „Krzysiek” Grabowski i Jacek Chrzanowski (znany m.in. także z Heya), którzy tworzą od lat skład Dezertera. Przypomnijmy, że zespół jest na scenie od 1981 roku, a jego ostatnim póki co albumem jest wydany ponad trzy lata temu krążek Większy zjada mniejszego. Obok Dezertera wystąpią tego dnia też inni cenieni przedstawiciele krajowej sceny hard core punk: złotowski 1125, wrocławski The Dog i poznański Lazy Jack and The Spinning Jenny. Bilety: 35-45 zł. 4% 18.03, g. 19 Gniewomir Tomczyk Project 4% 11.03, g. 20 Traitors bilety: 20-30 zł bilety: 45-50 zł " 21.03, g. 19 Stray Dogg Stray Dogg to zespół grający muzykę z obszaru folk i indie-rock. _ U Bazyla Pochodzą z Belgradu w Serbii i po raz pierwszy wystąpią ul. Norwida 18a w Meskalinie. % 4.03, g. 19 Cała Góra Barwinków, Vespa, Qulturka bilety: 15-20 zł bilety: 30-40 zł % 25.03, g. 19 The Underground Man % 8.03, g. 19 Sautrus bilety: 16-20 zł bilety: 10-30 zł 4% 10.03, g. 19 The Brew, One Future, The Walkers Pod Minogą bilety: 40-50 zł ul. Nowowiejskiego 8 4 11.03, g. 19 Hunter "% 1.03, g. 19 Kalamata, Kapitan Bongo, Tortuga bilety: 40-50 zł bilety: 30-40 zł 417.03, g. 19 Rome "4.2.03, g. 19 Booze 6 Glory bilety: 65-75 zł bilety: 45-55 zł % 3.03, g. 19 Sielska/Fink Tree POLECAMY bilety: 15-25 zł Birch i Sonia Peter J. Birch h * Swój najnowszy krążek, wydany ledwie kilka tygodni temu Inner Anxiety, będzie w Poznaniu promował Peter J. Birch. A jako że czwarty album w jego dyskografii jest dziełem bardzo udanym, a sam artysta ma w naszym mieście spore grono wiernych fanów, należy się spodziewać bardzo udanego wieczoru. Birch jest jedną z najciekawszych osobowości młodej polskiej sceny muzycznej. Z dala od meandrów show- -biznesu, nagrywając dla niezależnej wytwórni, tworzy muzykę ujmująco melodyjną, przyjazną, a przy tym bardzo szlachetną. Naprawdę nazywa się Piotr Brzeziński, pochodzi z Wołowa na Dolnym Śląsku, ujmująco śpiewa i gra na gitarze. Swą pierwszą dużą płytę, When the Sun's Risin' over the Town, wydał w 2013 roku, jesienią roku następnego ukazał się drugi album 66 /1KS / marzec 2018 FOT. MATERIAŁY ORGANIZATORÓW Yearn. Dotychczasową dyskografię zamykała płyta The Shore up in the Sky. Przez kilka lat aktywności muzycznej wypracował sobie mocną pozycję wśród twórców kameralnej piosenki, łączącej avant pop, folk, alt-country z muzyką niezależną. Stał się ważną postacią tzw. songwritingu. Tego samego wieczoru w klubie wystąpi też Sonia Pisze Piosenki, czyli znana już również na niezależnej scenie Sonia Wąsowska. TJ. 4% Peter J. Birch, Meskalina, 11.03, g. 19, bilety: 22-25 zł Ablaye Cissoko — kora i głos To niewątpliwa i wielka atrakcja dla poznańskich wielbicieli muzyki świata. Gwiazdą tegorocznych Dni Kultury Francuskiej i Frankofonii będzie znakomity senegalski artysta, wirtuoz kory Ablaye Cissoko. Wystąpi on w Scenie na Piętrze. Cissoko pochodzi z Saint Louis w Senegalu. Jest artystą o międzynarodowej renomie, autorem i kompozytorem wykonywanych przez siebie pieśni. Urodził się w rodzinie griotów — wędrownych muzyków, bardów, mędrców, strzegących tradycji i kulturowego dziedzictwa. W wieku 8 lat rozpoczął naukę gry na korze, która jest tradycyjnym instrumentem ludu Mandingo z Afryki Zachodniej. Ukończył konserwatorium muzyczne w Dakarze. Ablaye Cissoko w wyrafinowany sposób łączy tradycję muzyczną swego ludu z własną, nowoczesną twórczością. Na koncie ma kilkanaście płyt. Nagrywał i koncertował (również w Polsce) z międzynarodowym zespołem Constantinople. Za szczególnie udaną trzeba jednak uznać jego niezwykle owocną współpracę z niemieckim trębaczem Volkerem Goetze. Wspólnie nagrali oni m.in. płyty Sira i Amanke Dionti, będące wyrazem muzykowania pełnego pasji, a zarazem pełnego liryzmu i uduchowienia graniem ponad barierami językowymi i kulturowymi. Dbając o ciągłość przekazu tradycji instrumentalnej, artysta założył w 2016 roku w Saint Louis pierwszą i dotychczas jedyną w Senegalu szkołę kory. W Poznaniu wystąpi solo. TJ. % Ablaye Cissoko, XXVIII Dni Kultury Francuskiej i Frankofonii, Scena na Piętrze, 25.03, g. 19, bilety: 30 zł (przedsprzedaż), 40 zł (w dniu koncertu) więcej na s. 101 iks Roni Size! Na swój jedyny koncert w naszym kraju, podczas aktualnej trasy koncertowej, przybywa do Poznania słynny Roni Size. To jedna z ikonicznych postaci nurtu drum and bass, muzyk, producent. Do Poznania przyjeżdża w ramach trasy w 20. rocznicę wydania słynnej przełomowej płyty New Forms, którą firmował wraz z didżejskim kolektywem pod FOT. YOURI LENQUETTE muzyka (0 Ablaye Cissoko szyldem Roni Size/Reprazent. Naprawdę nazywa się Ryan Owen Granville Williams, urodził się w, jakże znaczącym dla muzyki końca wieku, Bristolu. W jego twórczości odnajdziemy jednak nie tylko odniesienia do onirycznych triphopowych klimatów i nie tylko reminiscencje jamajskie (jego rodzice byli imigrantami z Jamajki). Fundamentem jego muzyki jest — przepełniona tętniącym, nerwowym pulsem — struktura rytmiczna, jej źródłami są też hip-hop i elektronika. Roni Size był jednym z założycieli oficyny Full Cycle Records, którą współtworzył z takimi artystami jak m.in. DJ Krust, DJ Sw i DJ Die, którzy także byli członkami formacji Reprazent. Album New Forms przyniósł artystom prestiżową nagrodę Mercury Prize. Sprzedał się w ponadpółmilionowym nakładzie, a grupa zaczęła koncertować na całym świecie nie tylko w elektronicznym składzie, ale i z „żywymi” muzykami — perkusistą, basistą i parą wokalistów. Teraz czas na huczną zabawę jubileuszową w Poznaniu. T.J. % Roni Size, Tama, 8.03, g. 20.30, bilety: 89-100 zł Muzyka — oprac. Tomasz Janas tomasz.janasQwm.poznan.pl więcej na kulturapoznan pl IKS / marzec 2018 / 67 RYSZARD GLOGER i WOJCIECH SKRZYDLEWSKI polecają nowe płyty BOB SEGER — | Knew You When kac) (Capitol) Już w latach 70. ubiegłego wieku był czołową postacią mięsistego, agresywnego rocka z Detroit. Na 18. płycie kompozytor i ciągle w doskonałej formie wokalista składa hołd zmarłemu przyjacielowi Glennowi Freyowi z grupy The Eagles oraz Lou Reedowi i Leonardowi Cohenowi. Jak w przeszłości, Seger uderza z rockowym impetem w utworach The Sea Inside i Runaway Train, lecz potrafi również poruszyć dramatyczną balladą Il Remember You. Płytę nagraną w Detroit i Nashville wyprodukowano w szorstkiej, drapieżnej konwencji klasycznego rocka. Seger bardziej przemawia w piosenkach, w których odkrywa swój bardziej melancholijny i refleksyjny stan ducha. Przypomina wówczas Bruce'a Springsteena wzmocnionego dźwiękami gitary elektrycznej i saksofonu. Jest wtedy wierny sile przekazu i estetyce, z których zrodził się sukces Segera. (8,9) VANJA SKY — Bad Penny (Ruf) Niemiecka wytwórnia Ruf od 20 lat stawia na odkrywanie samorodnych talentów, a zwłaszcza śpiewających gitarzystek. Kariery Samanthy Fish, Joanne Shaw Taylor czy Anny Popovic pokazały, że nie chodzi tylko o gitarę jako elektryzujący gadżet wizerunkowy. Vanja Sky z chorwackiego Zagrzebia jest kolejną debiutantką, która może dołączyć do nowego pokolenia kobiet grających bluesa. Ze wsparciem świetnego Mike'a Zito jako producenta i gitarzysty rytmicznego, słynnego realizatora Jima Gainesa oraz kilku klasowych muzyków sesyjnych, Sky demonstruje swoje atuty jako autorka większości piosenek, równie stylowa wokalistka i przede wszystkim jako intrygująca instrumentalistka. Jej solowe improwizacje dowodzą sporych kompetencji, podobnie jak niebanalne kompozycje. (7,9) 68 /IKS / marzec 2018 RUSTY YOUNG — Waitin” for the Sun (Blue Elan) Amerykański weteran gatunku country-rock kojarzy się z dorobkiem dwóch świetnych zespołów: Buffalo Springfield i Poco. Young napisał kilkanaście wielkich przebojów i zawsze imponował jako mistrz pedal steel gitar. Paradoksalnie dopiero po pięciu dekadach aktywności nagrał swój pierwszy solowy album. Na krążku w pełni eksponuje swój potencjał jako autor 10 piosenek, wokalista i wszechstronny muzyk grający na wielu instrumentach strunowych, od gitar, przez bandżo, aż po mandolinę. Young ma wsparcie nietuzinkowych postaci, m.in. Jima Messiny, Richiego Furraya i Timothy'ego B. Smitha. Bogactwo instrumentów uzupełniają skrzypce, saksofon, organy i akordeon. Kiedy do lekkości melodycznej dodamy magnetyczne harmonie wokalne wtopione w mieszankę barw, wraca cały urok country-rocka w klasycznej postaci. (9,10) PERO LANCE LOPEZ — Tell the Truth (Provogue) Sukces zespołu Supersonic Blues Machine, w którym Lopez gra od prawie trzech lat, ani na moment nie przerwał solowych działań tego muzyka. Teksański wirtuoz gitary po 20 latach od debiutu wspina się na wyżyny blues-rocka. Na audiogeniczność muzyki z już szóstej płyty Lopeza składają się doskonale zespolone brudne brzmienie gitar, ostre rytmiczne kontury piosenek i ekspresyjny śpiew chropowatym głosem. Odbiorca bez oporów wsiąka w tak wykreowane środowisko, wypełnione naturalną energią i szczerym przekazem. Piosenki krążą na krawędzi bluesa i rocka, uderzają dosadnością artykulacji i krwistym brzmieniem. Lopez co rusz błyskotliwie szarżuje brawurową solówką. Obok własnych kompozycji przedstawia wersję utworu Johna Lee Hookera Mr. Lucky. Porządny ładunek adrenaliny spod znaku gitary elektrycznej. (9,10) MIL EBY i VARIOUS ARTISTS — A Tribute to Dan Fogelberg (BMG) Po 10 latach od śmierci wielkiego amerykańskiego barda ukazała się płyta, uhonorowanie jego geniuszu. Dan Fogelberg miał ugruntowaną pozycję wielkiego autora piosenek, czarującego wokalisty, przyjaciela wielu amerykańskich gwiazd. Stąd album przypominający jego najlepsze piosenki zgromadził naprawdę czołowych wykonawców zza oceanu. Są tu m.in. Garth Brooks, The Eagles, Zac Brown, Jimmy Buffett, Vince Gil, Michael McDonald i Boz Scaggs. Obok Jean Fogelberg, żony artysty, która skutecznie zabiegała o udział w sesji nagraniowej największych gwiazd muzyki folkowej, country, rocka i pop, nieoceniony udział w powstaniu płyty ma producent Norbert Putnam, który znakomicie oddał klimat niezapomnianej muzyki Fogelberga. 14 utworów z olbrzymiego repertuaru Fogelberga to zapewne mało, ale jakość artystyczna tych nowych wersji przypomina tego genialnego autora piosenek, wokalistę i niezrównanego performera. (9,8) TRAVIS MEADOWS - First Cigarete (McDowell Road Records) Niebanalny i oryginalny wokalista, autor piosenek z Jackson w Missisipi ugruntowuje swoją popularność kolejnym studyjnym krążkiem. Jego życie to wielka ucieczka przed uzależnieniem od alkoholu i narkotyków oraz chorobą nowotworową. Uwolnienia od tych plag Meadows szukał w religii, przez kilka lat był kaznodzieją, jednak dopiero pasja muzyczna przyniosła ukojenie i artystyczny sukces. Wśród artystów, którzy wspomagali Meadowsa w niełatwej walce o życie, nagrywając jego piosenki, są największe amerykańskie gwiazdy, m.in. Eric Church, Wynonna, Blackberry Smoke, Hank Willimas, Jr., Randy Houser. Nowa płyta jest doskonałym zbiorem 11 utworów brawurowo napisanych i wykonanych. To opowieść o życiu, trudnych doświadczeniach i nadziei na przyszłość. Jeśli Travis wytrwa w swoim postanowieniu o godnym życiu, świat zyska niebanalnego twórcę stylistyki americana, którego możliwości artystyczne są wielkie. (9,8) muzyka © CHRIS STAPLETON — From a Room vol. 2 (Mercury) Jak zapowiadał, tak się stało. Oto część druga muzycznej sesji nagraniowej From a Room, jaką wokalista i autor piosenek z Kentucky zrealizował w legendarnym Historic Studio A w Nashville. Światowy sukces Stapletona, nawet na amerykańskie warunki, jest sensacyjny. Po odejściu z bluegrassowej grupy The Steeldrivers i zmianie stylu wykonywanej muzyki w 2015, za sprawą rewelacyjnej płyty Traveller, z trubadura muzyki z Appalachów stał się światową gwiazdą rocka. Ten znakomity autor piosenek i jeszcze lepszy wokalista szybko powtórzył sukces krążkiem From the Room w maju 2017. Płyta ta, doceniona, wywołała za sprawą tylko 30 minut muzyki falę krytyki, na którą artysta zareagował wydaniem zaledwie po kilku miesiącach drugiej części. Ten krążek jest mocniejszy, zawiera bardziej rockowy materiał muzyczny i kilka przebojowych piosenek (Scarecrow in the Garden, Midnight Train to Memphis, Nobody's Lovely Tonight). (8,8) LĄ DB VIR” LA SANTA CECILIA — Amar Y Vivir (Universal) Meksykanie z amerykańskiej Kalifornii w kolejnym wydaniu. W 2014 zdobyli Grammy w kategorii muzyka latynoska za płytę Treinta Dias, dali się poznać szerszej widowni udziałem w warstwie muzycznej filmu Coco, no i teraz mamy ich kolejną odsłonę muzyczną. Nazwa zespołu pochodzi od patronki muzyków, jednak dobrym duchem zespołu jest charyzmatyczna wokalistka Marisol „La Marisoul", obdarzona rewelacyjnymi warunkami wokalnymi. Najnowszy album jest, jak mówią sami jego twórcy, audiowizualny, powstał bowiem live w różnych miejscach Mexico City. Nagrania brawurowo przedstawiają meksykańską stylistykę ranchera, boleros, mariachi, a także hiszpańsko- i angielskojęzyczny pop, a nawet elementy muzyki soul. Grupę w nagraniach wspierają największe gwiazdy muzyki latynoskiej, m.in. Mon Laferte, Eugenia Leon, Mariachi de Amórica de Jesus Rodriguez de Hijar. Płyta jest dedykowana nieodżałowanemu Juanowi Gabrielowi, wielkiej gwieździe Meksyku. (9,8) Ocena w skali dziesięciostopniowej. Pierwsza cyfra oznacza muzyczne wykonanie, druga — produkcję i realizację. IKS / marzec 2018 / 69 Kapela ze Wsi Warszawa W — Re:Akcja Mazowiecka (Karrot) Klasycy polskiego folku nagrali fantastyczną płytę, na której nie tyle wskazują na swe inspiracje, ile zaplatają ludową tradycję w swą własną muzykę, tworząc przejmującą i zachwycającą całość. Tak bowiem jak na poprzednim albumie muzyczną tkankę współtworzyli wybitni goście ze świata, tym razem podobne zadanie spełniają polscy artyści ludowi. A są tu znani wielbicielom tradycji: wspaniałe Maria Bienias czy Marianna Rokicka, zespół śpiewaczy Bandysionki, Grupa Śpiewacza Mężczyzn z Czarni, instrumentaliści Stefan Nowaczek, Eugeniusz Szymaniak i Kapela Zdzisława Kwapińskiego. Co najbardziej fascynujące, wraz z muzykami KZWW tworzą oni absolutnie spójną i fascynująco energetyczną, współczesną opowieść. Kiedy wiejscy artyści śpiewają, mając w tle towarzystwo instrumentalne Kapeli, kiedy w brzmieniu Kapeli rozkwita nagle „ludowy” saksofon Zdzisława Kwapińskiego, to tworzą one tak integralną całość, że zdają się nie do rozdzielenia. I to jest chyba największy walor nowej płyty KZWW. Że to nie „spotkanie” czy tym bardziej „konfrontacja” muzyki wiejskiej z miejską, tylko pełna radości, naturalności, ale i namiętności wspólnota muzykowania. Rewelacja. Antoni Gralak — Ganga (Audio Cave) Ta płyta to owoc swego rodzaju field recordingu. Owe „nagrania terenowe” zrealizował w Indiach mniej więcej dekadę temu Antoni Ziut Gralak — wybitna postać polskiej sceny niezależnej i improwizowanej. Zarejestrowane wówczas muzyczne ślady z udziałem hinduskich artystów poddał teraz studyjnej obróbce, dodał liczne własne partie — zagrał nie tylko na trąbce, ale też na gitarze basowej i syntezatorze, do zagrania na instrumentach perkusyjnych zaprosił również świetnego Zbigniewa Brysiaka. 70 /IKS/ marzec 2018 Powstała z tego całość niecodzienna, hipnotyczna, medytacyjna i transowa. Osadzona w tradycji hinduskiej, a zarazem bliska współczesnej scenie muzyki improwizowanej, eksperymentalnej, ambientu. To twórczość nieoczywista, enigmatyczna, przykuwająca uwagę i skłaniająca do zasłuchania w jej swoiście minimalistyczne, arabeskowe, rozkwitające struktury. Członkowie zespołu Tie Break, z którym Gralak gra od wielu lat, mieli kiedyś wielką słabość do twórczości Ustada Bismillaha Khana, który grał na instrumencie shehnai. Całkiem naturalne wydało mi się więc, że i tu shehnai jest, obok trąbki Ziuta, dominującym instrumentem. I dobrze! Ich współbrzmienia są bowiem prawdziwie magnetyczne. Andrzej Bauer — Cellonet (ArtHorse) Andrzej Bauer to artysta nietuzinkowy. Ten wybitny wiolonczelista od dekady prowadzi grupę Cellonet (grała w Poznaniu na Enter Music Festivalu), która niniejszym fonograficznie świętuje dziesięciolecie działalności. Powołanie do życia wiolonczelowego oktetu to gest przywodzący na myśl tyleż zdobycze muzyki XX i XXI wieku, co i istniejące w dawnych wiekach kameralne zespoły, łączące brzmienie instrumentów tylko z jednej rodziny. Oba tropy wydają się słuszne, grupa bowiem w brawurowy sposób łączy na swym krążku muzykę dawną i współczesną, prezentując zachwycającą wszechstronność. Mamy tu więc z jednej strony kompozycje Carla Gesualdo, fascynująco opracowane na kwintet wiolonczelowy, czy utwory Bruno Mantovaniego, odwołujące się wprost do twórczości Jana Sebastiana Bacha, z drugiej — dzieła Luciana Berio czy ukraińskiego kompozytora Aleksandra Szczetyńskiego. Całość znajduje zaś swoje epicentrum — i spełnienie — najpierw w pełnym niepokoju Fingetrips Sławomira Wojciechowskiego, potem — w Cello Counterpoint Steve'a Reicha. Płytę wieńczy zaś w sposób nieoczywisty Sleep Safe and Warm, czyli Komedowska kołysanka z filmu Dziecko Rosemary, wykonana z gościnnym udziałem Leszka Możdżera. Piękna płyta. 19-21.04 POZNAŃ KARNET KORTEZ O.S.T.R. COMA PRO8L3ZM LEMON OTSOCHODZI NATALIA KUKULSKA BOKKA GRUBSON NIXES L.STADT JAZZ BAND MŁYNARSKI-MASECKI R R I WIELU INNYCH! ky sztuka MARTA SMOLIŃSKA poleca: NA TLE I WSKUTEK HISTORII W marcu mija pół wieku od tzw. Marca '68, gdy Władysław Gomułka jako inspiratorów zajść i protestów studenckich wskazałtych, którzy mieli żydowskie pochodzenie. Gestten zapoczątkował antyżydowską akcję i masową emigrację tych, którzy jeszcze w Polsce pozostali. W Galerii Miejskiej Arsenał zobaczymy wystawę Krystyny Piotrowskiej, w której centrum stanie wideoinstalacja Wyjechałam, wyjechałem z Polski, bo..., na którą składa się kilkadziesiąt zebranych wypowiedzi tzw. emigrantów marcowych. Jak relacjonuje artystka: „Na dwóch przeciwstawnych ekranach wypowiadają się ludzie, którzy wskutek antysemickiej nagonki po 1968 roku wyjechali z Polski. Wyjechali w różnym wieku. Reprezentowali różne środowiska społeczne, różne miejsca zamieszkania i wykształcenia. Ich zwięzłe wypowiedzi w języku polskim i w języku kraju, do którego wyjechali, pokazują indywidualne motywy wyjazdów, które w wypadku jednych znaczyły katastrofę, a dla innych nadzieję na nowe, lepsze życie”. Bardzo polecam! Słuchamy opowieści ludzi, wczuwamy się w ich indywidualne losy. Piotrowska czujnie za kamerą słucha tych opowieści, gromadząc dla nas oral history i konfrontując nas z mikronarracjami, które rozegrały się na tle i wskutek historii. Nie sposób nie zadawać sobie pytania, jak wyglądałaby dziś Polska i co by było, gdyby tzw. marcowi emigranci wciąż byli naszymi sąsiadami... WERNISAŻE Galeria EGO ul. Wyspiańskiego 41/3 tel. 510 230 269 www.galeriaego.pl wt.-pt., g. 12-19, sob., g. 11-14 "4% Are we there yet? — wystawa Ewy Kubiak i Piotra Machy To wizualna opowieść o wspólnym terytorium, jego przekraczaniu, opuszczaniu i powracaniu. Ekspozycja porusza także temat przenikania się mediów, zapożyczeń i cytatów. wernisaż: 21.03, g. 19 czynna do 7.05 Galeria Miejska Arsenał > Stary Rynek 6 tel. 61 852 95 02 www.arsenal.art.pl "% Twarda Awangarda. Stażewski, Sosnowski, Bąkowski — wystawa nawiązująca do ubiegłorocznego Roku Awangardy kurator: Włodzimierz Nowaczyk wernisaż: 2.03, g. 18 czynna do 1.04 oprowadzanie kuratorskie: 8.03, g. 17 więcej w ramce na s. 74 iks "% Wyjechałam, wyjechałem z Polski, bo... — wystawa Krystyny Piotrowskiej wernisaż: 9.03, g. 18 czynna do 8.04 oprowadzanie kuratorskie: 23.03, g. 17 — wystawę poleca Marta Smolińska 72 |IKS / marzec 2018 Galeria Miejska Mosina pod patronatem ZPAP Okręgu Poznańskiego, UA w Poznaniu i MOK ul. Niezłomnych 1 tel. 61 819 15 91 www.galeriamosina.pl wt.-pt., g. 9-15, niedz., g. 10-13 (tylko wystawy czasowe) 4% Poddasze — wystawa malarstwa Agnieszki Sowisło- -Przybył otwarcie: 3.03, g. 17.30 czynna do 30.03 PBG Gallery Wysogotowo k. Poznania, ul. Skórzewska 35 tel. 61 665 17 00 pon.-pt., g. 3-16 % Nieustające piękno — wystawa malarstwa Małgorzaty Ciernioch wernisaż: 12.03, g. 12 czynna do połowy kwietnia PBG Gallery Skalar Office Center ul. Górecka 1 Galeria pokazuje sztukę w otoczeniu biznesu. Artyści wystawiający tam prace cenią przestrzeń, dającą duże możliwości aranżacyjne. Wystawy czasowe oglądać można po uprzednim zgłoszeniu, tel. 605 470 560 lub 605 470 565. 4% Unikatowa tkanina artystyczna — wystawa Marii Gostylli-Pachuckiej wernisaż: 16.03, g. 18 czynna do 31.03 Galeria Profil >k CK Zamek, ul. Św. Marcin 80/82 tel. 61 646 53 21, www.ckzamek.pl "% Ekspozycja wybranych prac studentów pracowni otwartych interpretacji sztuki (Wydział Edukacji Artystycznej, Katedra Interdyscyplinarna) opieka merytoryczna: prof. Rafał Boettner Łubowski czynna: 16 i 17.03 "W Pejzaż w przestrzeni czasowej — wystawa z okazji 85 lat ZPAP w Poznaniu wernisaż: 21.03, g. 18 czynna do 14.04 Galeria Rodriguez ul. Wodna 13/4 tel. 606 908 087 www.rodriguezgallery.com wt.-pt., g. 12-19, sob., g. 12—17 (w czasie trwania wystaw) W 12 concrete songs — wystawa Gonzalo Elviry wernisaż: 16.03, g. 19 czynna do 21.04 Elvira „rozkłada” na części pierwsze pomnik poświęcony robotnikom zamordowanym w czasie manifestacji i strajków w Berlinie w 1920 roku, a następnie komponuje postulowane przez Bauhaus dzieło totalne. Galeria Sztuki Rozruch ul. Jackowskiego 5/7, tel. 693 077 170 "% Obecność — Nieobecność — wystawa malarstwa Nadii Kotkowskiej Najczęściej eksplorowanym przez artystkę tematem jest portret. Nie ma potrzeby komentowania aktualnych zdarzeń ze świata. wernisaż: 23.03, g. 18 czynna do 30.03 w g. 15-18 z wyjątkiem soboty i niedzieli Galeria Sztuki Współczesnej Cechmanowicz ul. Paderewskiego 7 tel. 61 855 10 58, 505 370 600 www.galeria-cechmanowicz.pl "% Wystawa malarstwa Kai Soleckiej, czynna: 1-31.03 Strefa Wyobraźni strefawyobrazni.weebly.com "4 Wystawa indywidualna Anny Kruczkowskiej, Galeria Caffe 6 Crema (CH Poznań Plaza), czynna: 8.03-21.04 Uniwersytet Artystyczny Poznań iks Al. Marcinkowskiego 29 www.uap.edu.pl FOT. MATERIAŁY GALERII SZTUKI WSPÓŁCZESNEJ CECHMANOWICZ sztuka Kaja Solecka — jedna z prac "% Wystawa malarstwa Barbary Pilch, Galeria WMiR Szewska 16, wernisaż: 5.03, g. 12 czynna do 10.03 "% Wystawa zbiorowa pedagogów i studentów malarstwa UAP, Galeria Szewska 16 kurator: Janusz Marciniak wernisaż: 14.03, g. 12 czynna do 29.03 "% Archeologia miejsca. Przedmioty wyobrażone — wystawa organizowana przez Bramę Poznania ICHOT i Il Interdyscyplinarną Pracownię Rysunku Wydziału Edukacji Artystycznej i Kuratorstwa UAP, Brama Poznania (Śluza) wernisaż: 3.03, g. 16 czynna do 25.03, więcej na s. 81 % Porozumienie/Understanding (FAQ) — wystawa Wydziału Architektury i Wzornictwa; w ramach Arena Design — Generations, MTP, czynna: 6-9.03 "4% Spotkanie — wystawa Pracowni Programów Edukacyjnych i Współpracy z Przemysłem; w ramach Arena Design — Generations, MTP, czynna: 6-9.03 "% Wystawa prac powstałych na plenerze prowadzonym przez Andrzeja Kurzawskiego, Atrium UAP, bud. B, czynna: 26—30.03 Miejskie Galerie UAP > iks poznangalleries.com Galeria Curators'Lab, ul. Nowowiejskiego 12; Galeria Duża Scena UAP, ul. Wodna 24; Galeria Mała Scena UAP, Al. Marcinkowskiego 28/2; Galeria R20, ul. Ratajczaka 20; Galeria Design UAP, ul. Wodna 24 IKS / marzec 2018 / 73 sztuka Zdzisław Sosnowski, praca z cyklu Goalkeeper, 1975/1976 Długie trwanie awangardy Na wystawie zestawione zostały twórczość klasyka polskiego malarstwa Henryka Stażewskiego z twórczością fotografa i performera Zdzisława Sosnowskiego oraz artysty multimedialnego Wojciecha Bąkowskiego. Zdaniem kuratora wystawy Włodzimierza Nowaczyka oraz dyrektora Arsenału Marka Wasilewskiego trójkę tę łączy „awangardowe przekonanie o nierozłączności sztuki i życia manifestowane poprzez kreowanie wizerunku artysty — autorytetu, celebryty, outsidera”. Ekspozycja pokazuje, jak zmieniały się realia sztuki od lat 60. ubiegłego wieku do dzisiaj. Próbuje, jak czytamy w jej zapowiedzi, „uchwycić »długie trwanie« awangardy jako procesu, kierowanego logiką cyklu”. oprac. M.N.-L "% Twarda Awangarda. Stażewski, Sosnowski, Bąkowski, kurator: Włodzimierz Nowaczyk, Galeria Miejska Arsenał, wernisaż: 2.03, g. 18, czynna do 1.04 "4 Wystawa Martyny Ścibior w ramach cyklu Punkty styczne, Galeria R20 kuratorki: Natalia Czarcińska i Dorota Tarnowska-Urbanik wernisaż: 1.03, g. 18 czynna do 25.03 "4% Wejścia/Wyjścia — pokaz prac studentów/absolwentów Pracowni Sztuki Performance Wydziału Rzeźby i Działań Przestrzennych UAP, Galeria CuratorsLab, czynna: 15-18.03 "% Wystawy laureatów Konkursu im. Marii Dokowicz w MGUAP Wojciecha Weissa, Galeria Design UAP wernisaż: 22.03, g. 17 Aleksandry Polerowicz, Galeria Curators'Lab wernisaż: 22.03, g. 18 74. |IKS / marzec 2018 iks Wielkopolski Związek Artystów Plastyków i Fundacja Rozwoju Miasta Poznania www.wzap.info www.frmp.poznan.pl 4% Zderzenia „Termin »zderzenia« na ogół przywołuje skojarzenia z karambolem, kolizją, wypadkiem, konfliktem i ma zdecydowanie wydźwięk negatywny. Jako artyści chcemy zaprezentować prace, gdzie zderzenia przywdziewają »pozytywne kolory«, nie będą kąsać ani boleć” — sekretarz WZAP Ewa J. Partyka. World Trade Center (ul. Bukowska 12) otwarcie: 1.03, g. 18 czynna do 30.05 FOT. MATERIAŁY GALERII MIEJSKIEJ ARSENAŁ sztuka IKS / marzec 2018 / 75 Galeria YES ul. Paderewskiego 7, tel. 61 851 58 48, 501 431 400 ◥ Światło-cienie – wystawa Olgi Podfilipskiej-Krysińskiej wernisaż: 8.03, g. 19 czynna do 5.04 WYSTAWY CZASOWE, SPOTKANIA, WYKłADY Assembly Gallery ul. Paderewskiego 8, Bazar Poznański, www. info@assemblygallery.com ◥ Poor speechless creatures – wystawa Wery Bet, kuratorka: Katarzyna Kucharska czynna do 11.03, wt.–niedz. w g. 11–19 Galeria 9/10 ul. Piekary 9/10, tel. 784 151 445, www.910.gallery ◥ Tourrorism all inclusive – wystawa Karoliny Mełnickiej i Stacha Szumskiego, czynna do 2.03 Galeria Artykwariat ul. Paderewskiego 8, Bazar Poznański, tel. 61 855 10 16 www.artykwariat.pl pon.–pt., g. 11–18, sob., g. 11–15 ◥ Spotkanie #Wojna #Kobieta #hollywood. Biżuteria lat 40./50. XX wieku, prowadzenie: Anna dobaczewska, 8.03, g. 19 Galeria AT ul. Solna 4, tel. 61 853 11 81, www.galeria-at.siteor.pl ◥ Treści – wystawa Pawła Kaszczyńskiego czynna do 2.03, g. 15–18 Galeria Dalíneum ul. Wielka 24, www.artexpo-international.com pon.–niedz., g. 10–18 ◥ Flora Dalinae – wystawa prac Salvadora dalí, czynna do 2.07 ◥ Le Tricorne – wystawa prac Salvadora dalí, czynna do 3.07 ◥ Design Works – wystawa prac Salvadora dalí, czynna do 4.07 ◥ Different Facets of the Belle Époque – wystawa prac henriego de Toulouse-Lautreca, czynna do 19.08 Galeria El Arte malarstwo-rzeźba-grafika, elżbieta rozpłochowska ul. Włada 7, tel. 605 665 625, www.galeriaelarte.pl ◥ Iberia – wystawa Jana Wojciecha Malika czynna do 25.03 Galeria FWD: ul. św. Marcin 47, Pasaż różowy, lokal 24 www.galeriafwd.pl, śr. i czw., g. 16–19 ◥ Frame me Każdy odwiedzający będzie miał okazję stworzyć popularny w dzisiejszych czasach autoportret (selfie) wpisujący się w cyfrowe obramowania zaprojektowane przez zaproszonych artystów, m.in. Kasię Balicką i Kubę Borkowicza. czynna do 17.03 Galeria Jerzego Piotrowicza Pod Koroną ul. Kramarska 3, tel. 504 029 441 www.asocjacja2006.pl śr., g. 16–19, sob., g. 12–16  ◥ Pan Ignacy Czwartos umie rysować! – wystawa prac Ignacego Czwartosa kuratorka: Krystyna różańska-Gorgolewska czynna do 15.03 Galeria łęctwo ul. łukaszewicza 1, tel. 787 371 215 www.lectwo.pl czynna: śr. i pt., g. 16–19 ◥ Lokalne uwagi do nerwicy i równowagi – wystawa Grzegorza Bożka czynna do 18.03 O klasyku polskiej fotografii Książka marek Piasecki. With care, wydana przez fundację 9/11 Art Space oraz Galerię Piekary, jest próbą nowego spojrzenia na twórczość artysty, który obok m.in. Zdzisława Beksińskiego i Jerzego Lewczyńskiego uznawany jest za klasyka polskiej fotografii. – Publikacja została pomyślana jako połączenie monografii artysty z wnikliwym studium krytycznym, proponującym nowe spojrzenie na najważniejsze pola działalności artystycznej członka Grupy Krakowskiej. Jest ona rodzajem rozprawy naukowej połączonej z bogatą prezentacją najważniejszych prac artysty. Stanowi też znaczące uzupełnienie dotychczasowego stanu badań nad twórczością Piaseckiego – podkreśla wydawca publikacji. W książce znajdują się teksty dobromiły Błaszczyk, doroty łuczak oraz Marty Smolińskiej. oprac. M.N.-L. sztuka Galeria Miejska Arsenał > Stary Rynek 6, tel. 61 852 95 02 www.arsenal.art.pl % Warsztaty Zbudujmy sobie miasto, wiek: 5-10 lat, wraz z opiekunami, 3.03, g. 11-13, zapisy: tel. 61 852 95 01 lub e-mail: joanna.teklaQarsenal.art.pl % Spotkanie wokół książki Kruche medium. Rozmowy o fotografii Macieja Frąckowiaka, 7.03, g. 18 "% Spotkanie wokół wystawy Twarda Awangarda, 8.03, g. 18 % Spotkanie Oroński czakram idei i sztuki poświęcone 8. Triennale Młodych w Orońsku, prowadzenie: Liliana Piskorska, Romuald Demidenko, Tobiasz Jędrak, Tomek Pawłowski, 11.03, g. 14-15.30 "4 Warsztat i spotkanie z twórczością Henryka Tomaszewskiego Uliczne Opowieści, z cyklu Sztukmistrzowie, wiek: 9-12 lat, 13.03, g. 9-12 (2 grupy po 1,5 h), zapisy: tel. 61 852 9501 lub e-mail: joanna.teklaQarsenal.art.pl 4% Warsztaty Między warstwami pamięci, wiek: 11-15 lat, 14 i 15.03, g. 9-10.15 (I grupa) i 10.30-11.45 (II grupa), zapisy: tel. 61 852 9501 lub e-mail: joanna.teklaQarsenal.art.pl "% Spotkanie Marzec '68 z perspektywy 50 lat z Michałem Sobelmanem, 23.03, g. 18 % Oprowadzania dla grup (klasy, koła zainteresowań) Nowe znaczenia. Lekcje sztuki... czyli zwiedzanie i dyskusja, wt.-pt., g. 12-16, po wcześniejszym umówieniu Fotoplastykon Poznański > 4 Galeria Miejska Arsenał Stary Rynek 6, www.fotoplastykonpoznanski.pl bilety: 5-20 zł Jedno z niewielu w Polsce czynnych urządzeń do podziwiania zdjęć stereoskopowych. "% Romantyczne przygody Beth Stephens i Annie Sprinkle z rakiem piersi, czynna do 1.04 Galeria Miejska Mosina pod patronatem ZPAP Okręgu Poznańskiego, UA w Poznaniu i MOK, ul. Niezłomnych 1, tel. 61 819 15 91 www.galeriamosina.pl wt.-pt., g. 9-15, niedz., g. 10-13 (tylko wystawy czasowe) "% Spotkanie Wiersze w odcieniach czułości gość: Jerzy Struk oraz zespół Arete, 17.03, g. 17 Galeria Profil >k CK Zamek, ul. Św. Marcin 80/82 tel. 61 646 53 21, www.ckzamek.pl 4% This is my movie / Grafika — wystawa Magdaleny Uchman czynna do 10.03 76 /IKS / marzec 2018 Agnie$zka SowisłosRrzybył, Poddaszegolej na płótnie, 2017 Galeria Rodriguez ul. Wodna 13/4, tel. 606 908 087 www.rodriguezgallery.com wt.-pt., g. 12—19, sob., g. 12-17 (w czasie trwania wystaw) 4% Second Shower — wystawa Agnieszki Grodzińskiej czynna do 8.03 Uniwersytet Artystyczny Poznań iks Al. Marcinkowskiego 29 www.uap.edu.pl "w Spotkanie Kilka prac w miarę możliwości z Grzegorzem Klamanem, Atrium UAP, bud. B, 7.03, g. 18, wstęp wolny "w Spektakl Podróże przez sny i powroty, Lech Raczak i Trio Targanescu, Atrium UAP, bud. B, 14.03, g. 19, wstęp wolny % Wykład Janusza Bałdygi Próba obecności — rozważania o sztuce performance; w ramach Festiwalu Teatrów Studenckich START, Atrium UAP, bud. B, 16.03, g. 14, wstęp wolny 4% Drzwi Otwarte UAP, 24.03, g. 10-16 "4% Warsztaty i zajęcia, Centrum Aktywności Artystycznej, zapisy: tel. 61 853 00 18, w. 109, 519 837 269 lub e-mail: caa.biuroQuap.edu.pl FOT. MATERAŁY GALERII MIEJSKIEJ MOSINA W marcowym „Arteonie” ń magazyn o sztuce sztuka Michał Haake odczytuje obraz Pojmanie Chrystusa Caravaggia, Piotr Bernatowicz, analizując pracę Naziści Piotra Uklańskiego, przygląda się przesuwaniu znaczeń, a Karolina Staszak przybliża fenomen sztuki tworzonej w nazistowskim obozie zagłady Auschwitz- -Birkenau. Wojciech Delikta przedstawia environmenty Anne Hardy prezentowane w rotterdamskim Boijmans van Beuningen w ramach projektu Sensory Spacer 13, z kolei Anna Bartosiewicz recenzuje wystawę Asamblaże Angeli Melitopoulos i Maurizia Lazzarato w Muzeum Sztuki w Łodzi. Ponadto w najnowszym „Arteonie”: Agnieszka Salamon- -Radecka pisze o fotomontażach Alicji Białej towarzyszących poezji Marcina Świetlickiego, które prezentuje poznańska Galeria Ego, twórczość Bianki Rolando rekomenduje Krystyna Różańska-Gorgolewska, Andrzej Biernacki natomiast pisze o malarstwie Włodzimierza Pawlaka, laureata Nagrody Cybisa 2017. Serię Literaci plastycznie przypomina Aleksandra Sikorska tekstem o rysunkach Zbigniewa Herberta, natomiast rubrykę Rynek sztuki artykułem o rynkowych szansach i pułapkach dla zbieraczy kontynuuje Dorota Żaglewska. W marcowym „Arteonie” także felieton Andrzeja Biernackiego, aktualia i inne stałe rubryki. Kurs rysunku i malarstwa dla młodzieży ponadgimnazjalnej, 1, 8, 15, 22 i 29.03 Kurs fotograficzny, 1 i 15.03 Warsztaty ceramiczne dla początkujących, 3, 10, 17 i 24.03 Kurs Realizacja wideo, 6, 13, 20.03 Warsztaty dla dzieci Sztuka — jak to się robi?, 10 i 24.03 Podstawy projektowania dla młodzieży, 10 i 24.03 Kurs Rzeźba portretowa, 10, 17 i 24.03 Miejskie Galerie UAP > iks poznangalleries.com Galeria Curators'Lab ul. Nowowiejskiego 12; Galeria Duża Scena UAP, ul. Wodna 24; Galeria Mała Scena UAP, Al. Marcinkowskiego 28/2; Galeria R20, ul. Ratajczaka 20; Galeria Design UAP, ul. Wodna 24 4% Porozumienie — Work in progres — wystawa Katedry Mebla UAP w ramach Miasto Żyje Designem, Galeria Curators'Lab, czynna do 11.03, "4% Dykteryjki/Anecdotes — wystawa duetu Pawlak 56 Stawarski, Galeria Design UAP, czynna do 18.03 % Sztuczna obecność — wystawa Wojciecha Ledera, Duża Scena UAP, ul. Wodna 24 czynna do 25.03 Strefa Wyobraźni strefawyobrazni.weebly.com "4% Wystawa obrazów Lidii Męczywór i Małgorzaty Zgoły, Galeria Caffe 6 Crema (CH Poznań Plaza), czynna do 7.03 4% 4 — wystawa zbiorowa Strefy Wyobraźni, Galeria Cafe 6 Restaurant Mandala (ul. Wrocławska 25), czynna do 21.05 Galeria VA. Fundacja Pro Veritate et Arte > Al. Marcinkowskiego 26 (domofon nr 50), tel. 502 564 572, 695 796 556 www.facebook.comi/vagaleria, wt.-sob., g. 12-18, oraz po uzgodnieniu telefonicznym 4% Wieczór literacki Po co poezja?..., z cyklu Spotkania ze słowem, gość: Maciej Mazurek, 8.03, g. 19 4% Droga Krzyżowa — wystawa prof. Elżbiety Wasyłyk czynna do 31.03 WYSTAWY STAŁE ABC Gallery ul. Koszalińska 15 tel. 605 446 182 www.abcgallery.pl wt.-pt., g. 12-18, sob., g. 12-16; w pozostałe dni tygodnia galeria czynna po uprzednim kontakcie tel. Galeria mil'ART Danuty Milian ul. Wroniecka 6 tel. 61 851 74 01 pon.-pt., g. 11-18, sob., g. 11-14 Sztuka — oprac. Monika Nawrocka-Leśnik monika.nawrockaQwm.poznan.pl więcej na kulturapoznanepl IKS / marzec 2018 / 77 GRAŻYNA WROŃSKA poleca: Z DALEKIEGO BAMBERGU Poznaniacy o odpowiednio dostojnej metryce czują się tutaj jak u siebie w domu, no, może u babci: kanki na mleko, haftowane makatki z bogobojnymi hasłami, kredens pełen szuflad, słojów, kwirlejek etc. to kuchnia. Sypialka, podobnie jak jadalka świadczy o zamożności gospodarzy i staraniach o godny wygląd. Jeszcze tak niedawno wyglądały poznańskie mieszkania, nie tylko wiejskie. Ale dokumenty sprzed wieków, stare zdjęcia, kwietne kornety, spódniki, gorsety, mapy z wykreślonymi trasami podróży z dalekiego Bambergu do Poznania nie pozostawiają wątpliwości: jesteśmy w dostatnim bamberskim domu, w którym zgromadzono skarby licznych po dziś dzień rodzin, których przodkowie trzy wieki temu odpowiedzieli na zaproszenie władz Poznania i szybko stali się najprawdziwszymi obywatelami miasta. W piątki i soboty od 10 do 14 można to wszystko podziwiać na Mostowej, w muzeum powstałym piętnaście lat temu dzięki autentycznej pasji Towarzystwa Bambrów Poznańskich. Na gości czekają uśmiechnięci i kompetentni przewodnicy, którzy barwnie, także gwarą, opowiadają o obecności Bambrów w Poznaniu i okolicach. Muzeum Archeologiczne > iks ul. Wodna 27, tel. 61 852 82 51 www.muzarp.poznan.pl wt.-czw., g. 9-16, pt. i sob., g. 10-17, niedz., g. 12-16 w soboty wstęp wolny (na niektóre wystawy czasowe również w soboty obowiązują bilety) 31.03 nieczynne ekspozycje stałe * Pradzieje Wielkopolski — prezentuje życie ludzi w Wielkopolsce od epoki kamienia do schyłku starożytności "* Tu powstała Polska — obejmuje czasy średniowiecza i przedstawia rolę, jaką odegrał nasz region w tworzeniu polskiej państwowości " Śmierć i życie w starożytnym Egipcie — jedna z najlepszyc| w Polsce ekspozycji zabytków ze starożytnego Egiptu = Archeologia Sudanu — największa w Polsce kolekcja prezentująca w sposób przekrojowy dzieje tego kraju od paleolitu aż po podbój Arabów - Sztuka naskalna Afryki Północnej — ryty naskalne sprzed tysięcy lat ekspozycje czasowe = Uratowane skarby podziemnego Lwowa z cyklu Bliskie spotkania z... czynna do 15.03 kuratorzy: Joanna Kurkowicz, Antoni Czerwiński Na ekspozycji prezentowanych jest prawie 500 artefaktów, w tym rzadkie i unikatowe znaleziska, np. taca cynowa z najstarszym godłem Lwowa wykonanym na przedmiocie metalowym, staroruskie enkolpiony, brązowa gotycka figurka błazna, kości do gry i wiele innych przedmiotów. "= Sacrum et profanum. Rytuał i codzienność u schyłku epoki kamienia czynna do 19.05 kuratorzy: Danuta Żurkiewicz, Mateusz Stróżyk FOT. INSTYTUTU ARCHEOLOGII NARODOWEJ AKADEMII NAUK UKRAINY WE LWOWIE Ekspozycja Uratowane skarby podziemnego Lwowa w Muzeum Archeologicznym czynna do 15.03 Przedstawiciele społeczności pucharów dzwonowatych pod koniec epoki kamienia pozostawili w okolicy dzisiejszego Supraśla fragmenty unikatowych naczyń ceramicznych, narzędzia krzemienne i kamienne, a także ozdoby z bursztynu, towarzyszące spalonym szczątkom ludzkim. Na wystawie obrazowe rekonstrukcje odtwarzają kontekst ich odkrycia. " Siekiery kamienne Indian brazylijskich Z cyklu Bliskie spotkania z... czynna do 15.05 kurator: Małgorzata Winiarska-Kabacińska więcej w ramce na s. 80 IKS / marzec 2018 / 79 Indiańskie siekiery Siekiery kamienne były narzędziami powszechnie używanymi przez społeczeństwa pradziejowe. Znaleziska z epoki neolitu znane są z terenu Europy, Afryki, Azji i Ameryki. Indianie, którzy zamieszkiwali przez tysiąclecia południowe regiony obecnej Brazylii, byli nie tylko rolnikami — niektóre grupy prowadziły koczowniczy tryb życia, a myślistwo i zbieractwo było podstawą ich egzystencji. Na wystawie zaprezentowane zostaną siekiery kamienne pochodzące z Brazylii, znajdujące się w zbiorach Muzeum Archeologicznego w Poznaniu. Przedstawione na niej będą informacje o tym, w jaki sposób zabytki te trafiły do Muzeum, kim byli ci, którzy ich używali, i do jakich celów ich używano. " Ekspozycja czasowa Siekiery kamienne Indian brazylijskich w Muzeum Archeologicznym czynna do 15.05 wydarzenie 17.03, od g. 12 impreza edukacyjna Dzień Świętego Patryka, wstęp wolny Muzeum Archeologiczne jak co roku organizuje warsztaty i wykłady związane z kulturą Irlandii! Dzięki Fundacji Kultury Irlandzkiej Poznań świętuje Dzień św. Patryka z wielkim rozmachem! Warsztaty na Wodnej dedykowane są dzieciom w wieku 3-14 lat. Muzeum Archidiecezjalne ul. Lubrańskiego 1, tel. 61 852 61 95 www.muzeum.poznan.pl wt.-pt., g. 10-17, sob., g. 9-15 Wspólny bilet patrz ramka na s. 82 17 i 29-31.03 nieczynne 80 /1KS / marzec 2018 ekspozycje stałe Sztuka gotycka, Skarbiec, Salon ofiarodawców, Galeria sztuki nowożytnej wydarzenia 3.03, g. 12 spotkanie z cyklu NajMuzeum, wstęp wolny 7.03, g. 17 promocja książki Akademia Lubrańskiego, z cyklu Zabytki Poznania, wstęp wolny 24.03, g. 12 spotkanie z cyklu Spotkania w salonie — opowieści z historią w tle, wstęp wolny Muzeum Armii „Poznań” > Oddział Wielkopolskiego Muzeum Niepodległości Cytadela-Mała Śluza tel. 663 866 414 www.wmn.poznan.pl wt.-sob., g. 10-17, niedz. g. 10-16 we wtorki wstęp wolny ekspozycja stała Wierni przysiędze — Armia „Poznań” w kampanii wrześniowej 1939 r. Muzeum Bambrów Poznańskich ul. Mostowa 7 pt. i sob., g. 10-14, grupy po wcześniejszym umówieniu, tel. 602 658 961 ekspozycja stała Dzieje osadników z Bambergu, którzy przybyli na zaproszenie władz miasta Poznania do wsi podmiejskich w 1. poł. XVIII w. Brama Poznania ICHOT ul. Gdańska 2 tel. 61 647 76 34 www.bramapoznania.pl wt.-pt., g. 9-18, sob. i niedz., g. 10-19 Wspólny bilet patrz ramka na s. 82 26-31.03 nieczynne ekspozycja stała Ekspozycja to angażująca zmysły dzięki multimediom opowieść o Ostrowie Tumskim, która prowadzi przez kolejne rozdziały niezwykłych dziejów tego miejsca. Zwiedzanie odbywa się z audioprzewodnikiem. Po wizycie na ekspozycji gość może zwiedzić Ostrów Tumski i katedrę z audioprzewodnikiem. W ofercie znajdują się ścieżki zwiedzania przeznaczone dla odbiorców indywidualnych oraz rodzin z dziećmi. ekspozycje czasowe " Miasto jak się patrzy czynna do 25.03 scenariusz: Maciej Moszyński, Anna Pikuła FOT. PATRYCJA SILSKA Poznań na przestrzeni wieków rozbudowywał się i zmieniał. Powstawały kolejne dzielnice, reprezentacyjne budynki, układy przestrzenne. Wystawa Miasto jak się patrzy spróbuje odkodować Poznań, wyczytać z jego historycznych widoków, jakim potrzebom i wyzwaniom próbowali sprostać budowniczowie. = Archeologia miejsca. Przedmioty wyobrażone wystawa II Interdyscyplinarnej Pracowni Rysunku UAP czynna: 4-25.03 wernisaż: 3.03, g. 16, wykład Zofii Małkowicz o spotkaniu sztuki z archeologią kuratorki: Anna Tyczyńska, Justyna Olszewska więcej w ramce obok = Sto lat. Jak organizowano wolność? czynna: 17.03-31.12 Cykl wystaw z okazji 100. rocznicy odzyskania przez Polskę niepodległości, miejsce: kładka między Bramą Poznania a Śluzą Katedralną. wydarzenia 1, 15.03 i 5, 19, 26.04, g. 18 warsztaty dla mieszkańców Fest Fyrtel. Łazarz, Inkubator Kultury PIREUS, ul. Głogowska 35, wstęp wolny 3.03, g. 11 oprowadzanie dla rodzin Zbudujmy Ostrów Tumski, wstęp wolny, zapisy: tel. 61 647 76 34 7.03, g. 12, 21.03, g. 16 oprowadzanie po ekspozycji dla seniorek i seniorów Ostrów Tumski przez wieki, wstęp wolny, zapisy: tel. 61 647 76 34 8.03, g. 13 oprowadzanie Wszystko jasne! — zwiedzanie dla osób z dysfunkcją wzroku, wstęp wolny, zapisy: tel. 61 647 76 34 8.03, g. 17 zwiedzanie dla dorosłych Kobiecy Ostrów Tumski, wstęp wolny, zapisy: tel. 61 647 76 34 10.03, g. 11 zwiedzanie dla rodzin Wyprawa z Mieszkiem, wstęp wolny, zapisy: tel. 61 647 76 34. 10.03, g. 16 oprowadzanie po wystawie Miasto jak się patrzy, wstęp wolny 11.03, g. 12 spotkanie Pochówki i szczątki ludzkie w pracy archeologa, na wystawie Archeologia miejsca. Przedmioty wyobrażone, prowadzenie: Olga Dec i Anna Haberland, wstęp wolny, zapisy: wydarzenia) bramapoznania.pl 11.03, g. 13 spotkanie Archeologiczne warsztaty ceramiczne, na wystawie Archeologia miejsca. Przedmioty wyobrażone, prowadzenie: Piotr Majorek i Mateusz Jarecki, wstęp wolny, zapisy: wydarzenia(Qbramapoznania.pl 11.03, g. 14 spotkanie Archeologiczne zwierzęta i jak je badać, na wystawie Archeologia miejsca. Przedmioty wyobrażone, prowadzenie: Dominika Wybult, Monika Stelmasiak, wstęp wolny, zapisy: wydarzenia bramapoznania.pl FOT. ALEX RADZISZEWSKI, JOANNA BAJUS, JAN DOŁGOWICZ muzea Archeologia wyobrażona Studenci Il Interdyscyplinarnej Pracowni Rysunku UAP we współpracy ze studentami i wykładowcami Instytutu Archeologii UAM podejmują tematy związane z historią, archeologią i pamięcią. Na wystawie, która nie przez przypadek odbędzie się w Bramie Poznania, zaprezentowany zostanie wybór najciekawszych prac zrealizowanych w pracowni i dotyczących archeologii, aw szczególności miejsca i przedmiotu. Prace w szeroki i swobodny sposób traktują postawiony temat; intymny i osobisty, analityczny, a czasem żartobliwy. Wśród prezentowanych prac znajdą się przede wszystkim obiekty, ale także filmy wideo, rysunki i fotografie. Na wystawie swoje prace zaprezentują: Joanna Bajus, Joanna Bartkowiak, Maggie Weizhi Chen, Jan Dołgowicz, Damian Dudek, Karolina Galla, Jędrzej Hofman, Joanna Januszewska, Liu Mingxin, Justyna Olszewska, Klaudia Pietrzak, Patrycja Plich, Aleksander Radziszewski, Patrycja Rutkowska, Iza Szulc, Szymon Tomaszewski, Anna Tyczyńska. m Ekspozycja czasowa Archeologia miejsca. Przedmioty wyobrażone, wystawa Il Interdyscyplinarnej Pracowni Rysunku UAP, czynna od 4 do 25.03 w Bramie Poznania, wernisaż 3.03, g. 16 IKS / marzec 2018 / 81 "- 12.03, od g. 9.30 konferencja Dziedzictwo: wyobraźnia — zmysły — narzędzia, obowiązują zapisy, szczegóły na www. bramapoznania.pl "17.03, g. 11 oprowadzanie dla rodzin Sekrety dźwięcznej wyspy, wstęp wolny, zapisy: tel. 61 647 76 34 "17.03, g. 16 wykład Piękne miasto w Polsce, towarzyszący wystawie Miasto jak się patrzy, wstęp wolny " 18.03, g. 12 oprowadzanie kuratorskie na wystawie Archeologia miejsca. Przedmioty wyobrażone, wstęp wolny - 20.03, g. 17 wycieczka z rosyjskim przewodnikiem lllae 3a Wae0M — OKCKYDCUA C pyCCKOABBI4HbIM eu00M/ Krok za krokiem, wstęp wolny, zapisy: tel. 61 647 76 34 - 22.03, g. 17 zwiedzanie dla dorosłych Co jest za Bramqą?, wstęp wolny, zapisy: tel. 61 647 76 34 " 24.03, g. 11 zwiedzanie ekspozycji dla rodzin Poszukiwacze skarbów, wstęp wolny, zapisy: tel. 61 647 76 34 - 25.03, g. 12 archeologiczne warsztaty tkackie na wystawie Archeologia miejsca. Przedmioty wyobrażone, prowadzenie: Barbara Wielgus, wstęp wolny, zapisy: wydarzeniaQ bramapoznania.pl - 25.03, g. 13.30 warsztaty z wytwarzania narzędzi pradziejowych z krzemienia, na wystawie Archeologia miejsca. Przedmioty wyobrażone, prowadzenie: Jan Dołgowicz, Maciej Kaczor, wstęp wolny, zapisy: wydarzeniaQ bramapoznania.pl Muzeum Etnograficzne ul. Grobla 25 (wejście od ul. Mostowej 7) tel. 61 852 30 06, www.mnp.art.pl 82 /IKS / marzec 2018 Spotkanie BI „UB (EOS Galina Kru, BU CU LSB iR Kajetan uzeum wt.-czw., g. 11-17, pt., g. 12-21, sob. i niedz., g. 11-18 w soboty wstęp wolny 30.03 czynne w g. 10-16, 31.03 nieczynne - Prezentacja zagadnień kultury polskiej, regionu Wielkopolski, jak również terytoriów odległych, nieznanych i egzotycznych. 100 lat zbiorów etnograficznych w Poznaniu Wystawa z cyklu Rzeczy mówią. Każdy obiekt jest samodzielnym bohaterem z indywidualną „biografią”, własną historią do opowiedzenia. Smiuitkeliai. Litewskie świątki z kolekcji Gediminasa Petraitisa czynna do 20.05 kuratorki: Aneta Skibińska, Joanna Minksztym Wspólny bilet W ramach jednego biletu można zwiedzić ekspozycję w Bramie Poznania, Rezerwacie Archeologicznym Genius loci oraz w Muzeum Archidiecezjalnym. Bilet ważny jest przez 10 dni od wejścia na ekspozycję w Bramie Poznania, obowiązuje od wtorku do soboty, do kupienia w kasie Bramy Poznania lub poprzez stronę internetową www.bilety.bramapoznania.pl: 21 zł normalny, 13 zł ulgowy, 39 zł rodzinny, grupowy (od 10 osób) 12 zł od osoby. FOT. KAJETAN GOSŁAWSKI Na wystawie zorganizowanej we współpracy z Ambasadą Republiki Litewskiej prezentowane są unikatowe drewniane rzeźby ludowe datowane na XIX oraz początek XX wieku pochodzące z prywatnego zbioru Gediminasa Petraitisa, cenionego na Litwie kolekcjonera. Wystawę wzbogacają eksponaty ze zbiorów poznańskiego Muzeum Etnograficznego. wydarzenia 4.03, g. 12 spotkanie Birmańskie dni — Kajetan Gosławski i Galina Krupa, z cyklu Pasjonaci, wstęp: 7 zł 24.03, g. 11 impreza dla dzieci i dorosłych Pisanka w Muzeum Etnograficznym, wstęp wolny Muzeum Farmacji Al. Marcinkowskiego 11 tel. 61 851 66 15 pon., śr., pt., g. 9-15 wstęp wolny ekspozycja stała Meble z apteki w Miłosławiu w stylu neorenesansu północnego z końca XIX w., naczynia apteczne: porcelanowe, cynowe, szklane od XVII w., sprzęt apteczny zXIX i XX w. Muzeum Historii Miasta Poznania Stary Rynek 1, tel. 61 856 81 93 www.mnp.art.pl wt.—czw., g. 1-17 pt., g. 12-21, sob. i niedz., g. 11-18 w soboty wstęp wolny 30.03 czynne w g. 10-16, 31.03 nieczynne ekspozycja stała Historia Poznania od XV w. do 1945 r. ekspozycja czasowa "- Z bliska i z daleka. Katedra poznańska na dawnych widokach Wystawa z okazji jubileuszu 1050-lecia wzmianki o pierwszym polskim biskupie Jordanie. wernisaż: 9.03, g. 18 czynna do 20.05 kurator: Waldemar Karolczak Wystawa z cyklu 1918-2018. Wolność kocham i rozumiem Szczegóły w ramce obok Muzeum Komunikacji Miejskiej >k MPK Poznań ul. Głogowska 131/133, tel. 61 839 62 07 czynne dla grup po wcześniejszym uzgodnieniu telefonicznym FOT. ARCHIWUM MNP muzea Najstarszy widok poznańskiej katedry z roku 1618 Biskup i katedra Prima sedes episcoporum Poloniae, czyli pierwsza siedziba biskupów Polski, tak głosi napis umieszczony nad głównym wejściem do katedry. W bieżącym roku napis ten ma szczególnie doniosłe znaczenie z uwagi na przypadające w tym czasie obchody 1050. rocznicy ustanowienia diecezji poznańskiej i konsekrowania Jordana na biskupa poznańskiego. A ponieważ granice diecezji pokrywały się wówczas z zasięgiem władzy księcia Mieszka I, Jordan był więc równocześnie biskupem polskim. Wystawa w poznańskim ratuszu przedstawia bez mała 70 różnorodnych widoków budowli powstałych na przestrzeni ostatnich 400 lat, pokazując, jak zmieniała się forma najważniejszej świątyni Poznania kryjącej relikty jednego z najstarszych kościołów w Polsce. " Ekspozycja czasowa Z bliska i z daleka. Katedra poznańska na dawnych widokach w Muzeum Historii Miasta Poznania, wernisaż: 9.03, g. 18, czynna do 20.05 ekspozycja stała Muzeum prezentuje pamiątki związane z historią komunikacji miejskiej w Poznaniu: przedwojenne bilety, mundury, torby i akcesoria konduktorskie, kasowniki i automaty biletowe oraz oryginalne elementy wagonów tramwajowych. IKS / marzec 2018 / 83 muzea 84 / IKS / marzec 2018 Muzeum Literackie Henryka Sienkiewicza   Stary rynek 84 tel. 61 852 89 71 (72) www.bracz.edu.pl/MhS/ wt.–pt., g. 9–17, sob., g. 9–16 30 i 31.03 nieczynne ekspozycja stała ◥ Muzeum Literackie henryka Sienkiewicza powstało dzięki fundacji Ignacego Mosia, jako jeden z oddziałów Biblioteki raczyńskich. Można w nim zobaczyć pamiątki po nobliście. wydarzenia ◥ 3.03, g. 10 wykład Jak skutecznie przygotować się do matury z historii? wygłosi Marek Jekel, w ramach wykładów przygotowujących do matury z języka polskiego i historii, wstęp wolny, obowiązują zapisy, tel. 61 852 89 71 ◥ 3, 10, 17, 23.03, g. 11 turniej gier planszowych W pustyni i w puszczy, wstęp wolny ◥ 8.03, g. 14 oprowadzanie tematyczne na dzień Kobiet Nie tylko marie. Kobiety w życiu henryka Sienkiewicza, wstęp: 1 zł, obowiązują zapisy, tel. 61 852 89 71 ◥ 10.03, g. 10 wykład Kto da więcej (punktów)? Test czytania ze zrozumieniem – wskazówki praktyczne wygłosi dorota Staszewska, w ramach wykładów przygotowujących do matury z języka polskiego i historii, wstęp wolny, obowiązują zapisy, tel. 61 852 89 71 ◥ 17.03, g. 11 wykład Rozprawka problemowa, czyli od lektury fragmentu utworu literackiego do... sukcesu na egzaminie maturalnym. Wskazówki praktyczne wygłosi Agnieszka śląska-ryczaj, w ramach wykładów przygotowujących do matury z języka polskiego i historii, wstęp wolny, obowiązują zapisy, tel. 61 852 89 71 ◥ 24.03, g. 10 wykład Konstrukcja pracy pisemnej na maturze z historii wygłosi Marek Jekel, w ramach wykładów przygotowujących do matury z języka polskiego i historii, wstęp wolny, obowiązują zapisy, tel. 61 852 89 71 Makiety Dawnego Poznania   podziemia klasztoru franciszkanów na Górze Przemysła (wejście od ul. Ludgardy) tel. 61 855 14 35 www.makieta.poznan.pl codziennie, pokazy o g. 11.45, 12.30, 13.15, 14, 14.45, 15.30, 16.15 29–31.03 nieczynne ekspozycja stała ◥ W podziemiach klasztoru franciszkanów można oglądać makiety dawnego Poznania. Pierwsza przedstawia gród na Ostrowie Tumskim w czasach pierwszych Piastów, druga – miasto z początku xVII w. Muzeum Martyrologii Wielkopolan Fort VII   Oddział Wielkopolskiego Muzeum Niepodległości ul. Polska, tel. 61 848 31 38 www.wmn.poznan.pl wt.–sob., g. 10–17, niedz. g. 10–16 we wtorki wstęp wolny ekspozycje stałe ◥ męczeństwo więźniów Fortu Vii w okresie ii wojny światowej ◥ Więźniowie Fortu Vii w więzieniach i obozach iii Rzeszy – zmarli i zaginieni ◥ Wysiedlenia ludności polskiej z Wielkopolski do generalnego gubernatorstwa ◥ Twierdza fortowa Poznań – wystawa fotograficzna poświęcona poznańskim fortyfikacjom ◥ Ja szukam życia i umrę cicho… – życie i twórczość Stefana Balickiego ◥ …i ślad po nich zaginął. zagłada chorych psychicznie w komorze gazowej w Forcie Vii ekspozycja czasowa ◥ Gusen. Granit i śmierć, pamięć i zapomnienie czynna do 30.04 Wystawa przedstawia tragiczną historię Gusen i dramat wieloletniego zapomnienia o niemieckiej zbrodni, mocno też wpisuje się w obecną dyskusję o obozach koncentracyjnych, ich ofiarach i historycznej prawdzie. W Gusen był obóz, który Niemcy nazywali „obozem zagłady dla polskiej inteligencji”. Polaków zginęło najwięcej. Wśród nich byli Wielkopolanie, więźniowie fortu VII. Mieszkanie-Pracownia   Kazimiery Iłłakowiczówny ul. Gajowa 4 m. 8 tel. 61 847 36 45 czw., g. 16–18, pt., g. 10–12 wstęp wolny 30.03 nieczynne ekspozycja stała ◥ ekspozycja prezentuje dorobek literacki, materiały ikonograficzne i pamiątki po poetce. Muzeum Narodowe Al. Marcinkowskiego 9 tel. 61 856 80 00, 61 852 59 69 www.mnp.art.pl wt.–czw., g. 11–17 pt., g. 12–21, sob. i niedz., g. 11–18 w soboty na wystawy stałe wstęp wolny 30.03 czynne w g. 10–16, 31.03 nieczynne ekspozycje stałe Nowy gmach: Galeria Sztuki Polskiej (od oświecenia do współczesności) Stary gmach: Galeria Sztuki Starożytnej, Galeria Sztuki Średniowiecznej, Galeria Sztuki Polskiej XVI-XVIII w., Galeria Malarstwa Obcego ekspozycja czasowa "- Seweryn Mielżyński (1804—1872) czynna do 8.04 kuratorzy: Tadeusz Grabski, Agnieszka Murawska, Ewa Siejkowska-Askutja Wystawa ukazuje tę barwną postać, której dokonania w wielu dziedzinach nie są szerzej znane, a te, które podjął na polu sztuki, stały się przecież podstawą dla stworzenia w Poznaniu pierwszej na ziemiach polskich publicznej galerii malarstwa i wielodziałowego muzeum. Mielżyński jako kolekcjoner sztuki to ciągle nieodkryta księga, którą dziś, mimo ogromnych strat wojennych w dziełach sztuki i archiwaliach, autorzy wystawy starają się odczytać i pokazać. wydarzenia 2.03, g. 18 wykład Powstanie styczniowe 1863 r. w obrazach polskich twórców lat 60. i 70. XIX w. wygłosi Maria Gołąb, w cyklu 1918-2018. Wolność kocham i rozumiem, wstęp: 12 zł 8.03, g. 12.15 spotkanie Za drzwiami pracowni, w ramach cyklu Czwartki dla seniorów „MotywARTory”, wstęp: 12 zł 9-10.03 i 23-24.03, w pt. g. 18, w sob. g. 11, z cyklu Kaligrafia. Warsztaty z kaligrafii i iluminacji, zapisy na: kaligrafia Qmnp.art.pl lub tel. 61 856 81 36, cena kursu: 150 zł 10.03, g. 11.15 zajęcia dla dzieci Przygoda XVII — Jest w muzeum obraz taki... Co to jest abstrakcja, kubizm, konceptualizm. O sztuce współczesnej wierszem, w ramach cyklu Muzealna Akademia Dziecięca, wstęp: 12 zł 10.03, g. 11.15 wykład z pokazem Bardziej dbamy o włości, a nie o wolności. Modne damy i strojni panowie wygłosi Adrian Podmostko-Kłos, w cyklu 1918—2018. Wolność kocham i rozumiem, wstęp wolny 10, 17, 24.03, g. 15 cykl warsztatów plastyczno- -projektowych Kreatywni dla gimnazjalistów i licealistów, zgłoszenia do 2.03 pod adres kreatywniAOmnp.art.pl lub tel. 61 856 81 36, cena kursu: 190 zł Poznańska Karta Turystyczna Do większości poznańskich muzeów z Poznańską Kartą Turystyczną wstęp wolny. Kartę można nabyć m.in. w punktach informacji turystycznej PLOT i CIM. Szczegóły: tel. 61 851 96 45. FOT. ARCHIWUM MNP muzea Wykład z pokazem Bardziej dbamy o włości, a nie o wolności. Modne damy i strojni panowie wygłosi Adrian Podmostko-Kłos, Muzeum Naro- dowe, 10.03, g. 11.15, na zdjęciu: wzory ubiorów polskich, XVII w. 16.03, g. 18 spacer świąteczny Wielkanocne konteksty, dzieła sztuki i inspiracje artystów przez pryzmat Wielkanocy, wstęp: 12 zł 16.03, g. 18 wykład Rola Seweryna Mielżyńskiego we wspieraniu sprawy polskiej w czasach zaborów wygłosi Tadeusz Grabski, wydarzenie na wystawie Seweryn Mielżyński, wstęp wolny 17.03, g. 11.15 spotkanie Tadeusz Makowski, „Maskarada”, 1928, w ramach cyklu Świat obrazów: dwudziestolecie, wstęp wolny 17.03, g. 13 prelekcję Ocalić od zapomnienia. Tematy i motywy patriotyczne w twórczości Seweryna Mielżyńskiego wygłosi Ewa Siejkowska-Askutja, wydarzenie na wystawie Seweryn Mielżyński, wstęp: 12 zł 17.03, g. 16 warsztaty audiowizualne Zofia Kulik, „Z archiwum gestów”, 1987—1991, z cyklu Dekoder, wstęp wolny, zapisy: dekoderQOmnp.art.pl 18.03, g. 18 wykład z oprowadzaniem kuratorskim Seweryna Mielżyńskiego drogi do Niepodległości, cz. l. Walka, w cyklu 1918-2018. Wolność kocham i rozumiem, wstęp: 12 zł 23.03, g. 18 spotkanie „Janosika imię nigdy nie zaginie”. Wątki narodowowyzwoleńcze w drzeworytach Władysława IKS / marzec 2018 / 85 Spotkanie Tadeusz Makowski, „Maskarada”, 1928, w ramach cyklu Świat obrazów: dwudziestolecie, Muzeum Narodowe, 17.03, g. 11.15 Skoczylasa (1883-1934), prowadzenie: Agnieszka Salamon- -Radecka, w ramach cyklu 1918-2018. Wolność kocham i rozumiem, wstęp: 12 zł " 24.03, g. 11.15 warsztaty dla dzieci Tęczowe okulary, z cyklu Sito sztuki, wstęp: 8 zł "= 24.03, g. 18 wykład z oprowadzaniem kuratorskim Seweryna Mielżyńskiego drogi do Niepodleglości, cz. Il. Praca, w cyklu 1918—2018. Wolność kocham i rozumiem, wstęp wolny Muzeum Powstania Poznańskiego > — Czerwiec 1956 Oddział Wielkopolskiego Muzeum Niepodległości ul. Św. Marcin 80/82 tel. 61 852 94 64 www.wmn.poznan.pl wt.-sob., g. 10-17, niedz., g. 10-16 we wtorki wstęp wolny " Powstanie Poznańskie 1956 — ocalona pamięć 86 /IKS / marzec 2018 Muzeum Powstania > Wielkopolskiego 1918-1919 Oddział Wielkopolskiego Muzeum Niepodległości Odwach, Stary Rynek 3, tel. 61 853 19 93 www.wmn.poznan.pl wt.-sob., g. 10-17, niedz., g. 10-16 - Prezentacja genezy, przebiegu i rezultatów powstania wielkopolskiego w latach 1918-1919. Otwarta w grudniu 2017 r. nowa wystawa została przygotowana z myślą o obchodach 100. rocznicy wybuchu powstania wielkopolskiego. Jest także swoistym zwiastunem przyszłego nowego muzeum. Wystawa ma nową aranżację, wzbogacono ją o nowe zabytki, plansze i multimedia. Zgodnie z zapowiedziami są też nowe wątki w historii opowiadanej na wystawie. Pokazano m.in. udział Armii Wielkopolskiej w wojnie polsko-bolszewickiej i Poznań międzywojenny. " Poznań II Rzeczypospolitej. Miasto z klasą kurator: Jan Szymański FOT. ARCHIWUM MNP muzea IKS / marzec 2018 / 87 Wystawa przypomina zapomniany dorobek stolicy Wielkopolski w okresie II rzeczypospolitej. Przedstawia Poznań jako nowoczesny, dynamicznie się rozwijający ośrodek życia ekonomicznego, kulturalnego i intelektualnego na mapie II rzeczypospolitej. Pracownia-Muzeum   Józefa I. Kraszewskiego ul. Wroniecka 14 tel. 61 855 12 44 pon.–pt., g. 10–15 wstęp wolny ekspozycja stała ◥ ekspozycja obejmuje dary i pamiątki, które otrzymał pisarz w 1879 r. z okazji 50-lecia pracy literackiej (depozyt PTPN). ekspozycja czasowa ◥ Otwarty proces kosmicznej kultury – edycja 1 czynna do 31.03 Wystawa malarstwa/collage’u Agnieszki Balewskiej, absolwentki Państwowej Wyższej Szkoły Sztuk Pięknych w Poznaniu, autorki przeszło 40 publikacji w periodykach o sztuce w Polsce i za granicą. Od 1994 roku prowadzi Galerię Werbalną „duck-Tak”, gdzie prezentuje sztukę współczesną szczególnych osobowości artystycznych. Rezerwat Archeologiczny Genius loci   ul. ks. Posadzego 3 tel. 61 852 21 67 www.muzarp.poznan.pl/rezerwat/ wt.–czw., g. 10–16, pt.–sob., g. 10–18, niedz., g. 10–15 Wspólny bilet patrz ramka na s. 82 w niedziele wstęp wolny ekspozycje stałe ◥ doskonale zachowane umocnienia drewniano-ziemnych wałów grodu Mieszka I i Bolesława Chrobrego z x/xI w. oraz fundamenty muru ceglanego otaczającego wyspę, wybudowanego z inicjatywy biskupa Jana Lubrańskiego w początkach xVI w. ◥ Pokolenie 966 – świt wielkich przemian dzięki dobrze zachowanym szczątkom kostnym nauka pozyskała informacje o ludziach żyjących pod koniec x i w początkach xI w. w grodzie Poznana. Nowoczesne metody antropologiczne pozwalają na poznanie ich twarzy, po tysiącu lat spojrzenie w oczy pokoleniu czasów Mieszka. ekspozycje czasowe ◥ Ostrów Tumski XI-XXI wieku – spacer architekta czynna do 30.03 kuratorzy: Katarzyna Słuchocka, Agnieszka Stempin Wystawa prac studentów Wydziału Architektury Politechniki Poznańskiej. ◥ Za drzwiami karczmy... – szemrane rozrywki w XIV– XVII wieku czynna do 31.03 Wystawa wprowadza w temat rozrywek, którym w karczmach oddawali się dorośli w xIV–xVII wieku. ◥ Polska drewniana czynna: 1–30.03 kuratorzy: Katarzyna Słuchocka, Agnieszka Stempin Wystawa prac studentów Wydziału Architektury Politechniki Poznańskiej. wydarzenie ◥ 16.03, g. 18 wykład Św. Tomasz z Akwinu – Arystoteles ochrzczony wygłosi ks. prof. Andrzej Maryniarczyk, w ramach cyklu Blask christianitatis, wstęp wolny Rogalowe Muzeum Poznania Stary rynek 41/2 (wejście od ul. Klasztornej) tel. 690 077 800 (rezerwacje) www.rogalowemuzeum.pl godziny pokazów: 12.30, 13.45, 15 w poniedziałki nieczynne 30 i 31.03 nieczynne ekspozycja stała ◥ Pokaz wypieku rogali świętomarcińskich, prezentacja historii Poznania, poznańskiej gwary oraz zwiedzanie zabytkowych wnętrz kamienicy, w której mieści się placówka. Muzeum Sztuk Użytkowych – Zamek Przemysła ul. Góra Przemysła 1, tel. 61 856 81 82 www.mnp.art.pl wt.–czw., g. 11–17 pt., g. 12–21, sob. i niedz., g. 11–18 we wtorki wstęp wolny 30.03 czynne w g. 10–16, 31.03 nieczynne ekspozycja stała ◥ Wystawa o królu Przemyśle II oraz znaku Orła Białego. Zwiedzający mogą też poznać historię zamku poznańskiego od xIII w. do 1945 r., a także koleje powojennych koncepcji odtworzenia dawnego zamku królewskiego. W dalszej części ekspozycji zobaczymy przedmioty, pośród których od średniowiecza do współczesności żył człowiek i które mu służyły w różnych okolicznościach. Po zwiedzeniu ekspozycji można wejść na zamkową wieżę. wydarzenia ◥ 4.03, g. 12 zajęcia dla dzieci Domki dla lalek – zabawa nie dla dzieci, z cyklu Wehikuł czasu, obowiązują zapisy: a.podzorska@mnp.art.pl, wstęp: 12 zł ◥ 10.03, g. 13 spotkanie Poszukiwany, poszukiwana: Alessandro m. (l. 15) i Anna g. (l. 24), z cyklu ikony designu, wstęp: 12 zł 8 muzea Ekspozycja czasowa Ignacy Matuszczak — miłośnik i znawca polskiego munduru wojskowego w Wielkopolskim Muzeum Wojskowym czynna do 25.03 "17.03, g. 13 spotkanie Domki dla lalek — zabawa tylko dla dorosłych, z cyklu Wielka mi sztuka!, wstęp: 12 zł =" 24.03, g. 13 spotkanie Projektowanie nowego świata, z cyklu Graphic concept, wstęp: 12 zł Salon Muzyczny > iks — Muzeum Feliksa Nowowiejskiego al. Wielkopolska LL, tel. 61 853 40 76 www.nowowiejski.pl wt.-sob., g. 10-16 30-31.03 nieczynne ekspozycja stała = Salon istnieje w miejscu, gdzie żył i tworzył Feliks Nowowiejski w latach 1929-1939 i gdzie zmarł 18 stycznia 1946 r., po powrocie z wojennej tułaczki. Muzeum Uniwersytetu Medycznego w Poznaniu ul. Bukowska 70, w budynku Centrum Stomatologii tel. 61 854 71 21, pon.-pt., g. 10-15 wstęp wolny ekspozycja stała = Muzeum gromadzi przedmioty związane z historią poznańskiej uczelni medycznej oraz rozwojem medycyny i farmacji. Muzeum Uzbrojenia — Cytadela Poznańska > Oddział Wielkopolskiego Muzeum Niepodległości al. Armii Poznań, tel. 61 820 45 03, www.wmn.poznan.pl wt.-sob., g. 10-17, niedz., g. 10-16 we wtorki wstęp wolny ekspozycje stałe = Między Wehrmachtem a Armią Czerwoną — poznaniacy w bitwie o swoje miasto w 1945 roku = Wystawa plenerowa ciężkiego sprzętu wojskowego XX w. "- Za mundurem panny sznurem. Mundury, broń i oporządzenie polskich formacji wojskowych w latach 1914-1945 88 /IKS / marzec 2018 Wielkopolskie Muzeum Wojskowe Stary Rynek 9, tel. 61 852 67 39 www.mnp.art.pl, wt.-czw., g. 11-17 pt., g. 12-21, sob. i niedz., g. 11-18 w soboty wstęp wolny 30.03 czynne w g. 10-16, 31.03 nieczynne ekspozycja stała = Ekspozycję tworzą: pamiątki po kryptologach Enigmy, broń i oporządzenie wojska w XVII w., broń i pamiątki narodowe z XVI--XIX w., kolekcja biżuterii patriotycznej, galeria starej broni, pamiątki z powstania wielkopolskiego 1918-1919 (największy zbiór w kraju), pamiątki po Wojsku Polskim Il Rzeczypospolitej i PSZ na Zachodzie. ekspozycja czasowa =" Ignacy Matuszczak — miłośnik i znawca polskiego munduru wojskowego czynna do 25.03 finisaż: 25.03, g. 12 kurator: Jarosław Łuczak Prezentacja spuścizny po wybitnym znawcy broni, munduru i oporządzenia wojskowego ofiarowanej do zbiorów Wielkopolskiego Muzeum Wojskowego przez syna Stanisława. wydarzenia "* 10.03, g. 14 spotkanie Problemy warsztatowe przy rysowaniu tablic mundurowych, na wystawie Ignacy Matuszczak — miłośnik i znawca polskiego munduru wojskowego, wstęp wolny "* 17.03, g. 12 wykład Wiosna Ludów w Wielkopolsce 1848 wygłosi Jarosław Łuczak, w cyklu 1918-2018. Wolność kocham i rozumiem, wstęp wolny Muzea - oprac. Jan Gładysiak jan.gladysiakQwm.poznan.pl RYS. IGNACY MATUSZCZAK PIOTR ŚLIWIŃSKI poleca: POD SŁOŃCEM SZATANA Nie ma bodaj książki, która by mocniej odstawała od tego, co dziś uważamy za interesującą literaturę, niż Pod słońcem szatana Georges'a Bernanosa! Klasyczna powieść katolicka z 1926 roku zajmuje już tylko badaczy tematów religijnych w prozie. Opowieść o duchowej walce głównego bohatera, młodego księdza, w której stawką jest świętość lub poddanie się złu, do tego emfatyczna, pełna wykrzykników, zdaje się nijak wiązać z naszym doświadczeniem. A jednak! Rozwój technologiczny i społeczny nie przekłada się na zmniejszenie wszechobecnego poczucia nie- sprawiedliwości, co gorsza zaś na słabsze występowanie budzącej grozę, iście szatańskiej podłości w człowieku. I dlatego powieść Bernanosa nie jest aż tak anachroniczna. A tkwi w niej zdolność wzruszania, jest bowiem portretem ludzi naprawdę głęboko myślących o swoim chrześcijaństwie. Na naszym gruncie taki namysł próbował wzbudzić Jan Grze- gorczyk w cyklu zainaugurowanym przez Adieu. Przypadki księdza Grosera. To powieść warta przypomnienia, choćby z tego względu, że autor jako jeden z pierwszych świeckich pisarzy próbował przedstawić Kościół od środka. Okazało się, że albo w tym środku jest Człowiek, albo pustka. SPOTKANIA / WYDARZENIA Biblioteka Raczyńskich >k pl. Wolności 19 tel. 61 885 89 62, www.bracz.edu.pl wydarzenia =" 8.03, g. 18, sala 1, Kobiety ze Lwowa — spotkanie z Beatą Kost Bohaterkami książki Kobiety ze Lwowa Beaty Kost są ko- biety, które nie mają pomników i nie są patronkami ulic, ale ich życie i działalność tworzyły niezwykłą atmosferę miasta. Spotkanie poprowadzi Kalina Olejniczak. = 14.03, g. 19, sala 1, Od Becketta do Sofoklesa — spotka- nie z Antonim Liberą W jaki sposób zmieniał się światowy dramat? Czym różni się tłumaczenie Becketta od przekładu Szekspira? Jakie wyzwania stają przed inscenizatorem sztuk współczesnych? Gościem będzie tłumacz, pisarz, reżyser, znawca sztuk Becketta i krytyk literacki Antoni Libera. * 21.03, g. 18, Dom Literatury, wieczór autorski Roberta Ślotały „Powiedzmy, że pisanie jest jakąś formą ingerencji w świat, bo powstaje coś, czego wcześniej nie było. To jest właśnie fenomen pisania — nagle się pojawia tekst, a nie było go wcześniej” — mówi o swojej poezji Robert Ślotała. Spotkanie poprowadzi Paweł Czapczyk. "= 22.03, g. 18, sala 1, Klub Książki u Raczyńskich: Parnas u nas — Piotr Bojarski o książce Morfina Spotkanie z nowego cyklu Parnas u nas. Gość, pisarz i dziennikarz Piotr Bojarski wybrał do dyskusji książkę Szcze- pana Twardocha Morfina. - 23.03, g. 17, sala 1, Dzień Czytania Owidiusza Spotkanie z twórczością jednego z najważniejszych twórców antycznego Rzymu w 2000. rocznicę śmierci poety. Można będzie wysłuchać fragmentów Metamorfoz, Sztuki kochania i Lekarstw na miłość prezentowanych przez studentów i wykładowców filologii klasycznej. Dzień Czytania Owidiu- sza zwieńczy czytanie wierszy wygnańczych w interpretacji aktora Teatru Nowego w Poznaniu, Michała Kocurka. Centrum Kultury Zamek > ul. Św. Marcin 80/82 tel. 61 646 52 76, kasa tel. 61 646 52 60 www.ckzamek.pl " 1.03. g. 18, Hol Balkonowy, spotkanie z Renatą Lis, autorką książki Lesbos, prowadzenie: Katarzyna Kuczyńska- -Koschany i Anita Jarzyna, wstęp wolny Lesbos to najnowsza, trzecia książka eseistyczna Renaty Lis, pisarki, ttumaczki, której twórczość wpisuje się w najlep- sze tradycje najbardziej wymagającego gatunku literackiego i potwierdza, że każda realizacja eseju jest właściwie ponow- ną kodyfikacją (nigdy przecież nie ostateczną). W Lesbos autorka podejmuje, znaną z jej dwóch poprzednich publika- cji, formułę psychobiografii. = 6.03, g. 18, Scena Nowa, Festiwal Fabuły, Wymazane — spotkanie z Michałem Witkowskim, prowadzenie: Bartosz Dąbrowski, wstęp wolny Witkowski zadebiutował zbiorem opowiadań Copyright. Roz- głos przyniosła mu druga książka Lubiewo. Był nominowany do Paszportu „Polityki” w kategorii literatura oraz dwukrotnie do Nagrody Literackiej Nike. Otrzymał Nagrodę Literacką Gdynia 2006. Wymazane to jego najnowsza powieść. " 12.03, g. 18, Sala Wielka, Festiwal Fabuły, Gombrowicz, goście: Jerzy Jarzębski, Klementyna Suchanow, Piotr Sewe- ryn Rosół, prowadzenie: Piotr Śliwiński, wstęp wolny Punktem wyjścia do rozmowy, w której wezmą udział wybitni znawcy twórczości Witolda Gombrowicza, będzie książka IKS / marzec 2018 / 89 Klementyny Suchanow Gom- browicz. Ja, geniusz — pierw- sza pełna biografia pisarza. Autorka przez lata zbierała materiały, prowadziła rozmo- wy i podróżowała śladami Gombrowicza. Efektem jest monumentalne dzieło, w któ- rym odbija się nie tylko Itek/ Witold, ale także fermentują- ca kulturowo Europa XX wie- ku na tle skomplikowanych historycznych wydarzeń. "= 20.03 g. 18, Scena Nowa, Seryjni Poeci: spotkanie z Anną Fiałkowską i Tomaszem Bąkiem, prowadzenie: Piotr Śliwiński, wstęp wolny Promocja zbiorów lalka bellmer Fiałkowskiej oraz Utylizacja. Pęta miast Bąka. Księgarnia z Bajki os. Przyjaźni 125 os. Wichrowe Wzgórze 124 tel. 61 820 05 82 www.ksiegarnia-bajka.com.pl rejestracja gości: ksiegarniaQlksiegarniazbajki.pl A u nas powstanie! z z w Gdy dziadek postanowi 4 Micni omas napisać książkę, nie wia- domo, czego można się spodziewać. A książka powstała na podstawie wspomnień jego ojca — czyli pradziadka — i do- tyczy zdarzeń sprzed stu lat, gdy ów pradziadek był małym Kaziem. W ten sposób pewna po- znańska rodzina pozna dwa tygodnie z życia swoich przodków w czasie, gdy w Poznaniu wybuchło po- wstanie wielkopolskie, które umożliwiło przyłączenie terenów Wielkopolski do niepodległej Polski (z opisu wydawcy). Książka dla czytelników w wieku 8-14 lat. Magdalena Podbylska, A u nas powstanie!, Wydawnictwo Bis 90 /1KS / marzec 2018 poranki literackie = Poranek literacki, czyli godzina radości dla najmłodszych — czytanie i zabawy integracyjne z rodzicami, dziadkami, opiekunami; w każdą sobotę o g. 11 (os. Przyjaźni), wstęp wolny " Warsztaty dla Maluszków — zajęcia dla rodziców z dziećmi już od 6 miesiąca do 2 lat, w każdy poniedziałek o g. 11.30 (os. Przyjaźni), bilety: 25 zł w przedpłacie lub 30 zł w dniu warsztatów czwartki literackie warsztaty literackie dla dzieci w wieku 5-9 lat na podstawie książek "- 1.03, g. 16.30 Skarpetka na tropie = 8.03, g. 16.30 Opowieści dla młodych buntowniczek " 15.03, g. 16.30 Podróż przez historię magii "= 22.03, g. 16.30 Niezwykły świat Calpurnii Tate = 29.03, g. 16.30 Barwny świat motyli bilety: 10 zł (os. Przyjaźni) inne spotkania = 8.03, g. 18.30 O miłości wierszem, prozą i muzyką " 21.03, g. 18.30 Porozumienie bez przemocy — wykład Pałac Działyńskich, Sala Czerwona Czwartek Literacki "= 22.03, g. 18 wspomnienie o Wandzie Chotomskiej, roz- mawiają: Ewa Chotomska, Ewa Gruda i Joanna Papuzińska, prowadzenie: Grażyna Wrońska Wydawnictwo Zakamarki ul. Romana Maya 1 "4 18.03, g. 10.30, Pracownia Heho, ul. Żydowska, Lepie- nie z Zakamarkami — warsztaty ceramiczno-literackie, wstęp: 30 zł (dziecko + rodzic), kolejne dziecko 28 zł = 17.03, g. 10.30, kino Muza, Rodzinny Poranek — seans filmowy dla dzieci oraz warsztaty na podstawie książki Kajtek i Tosia, wstęp: bilet do kina = 18.03, g. 15.30, Concordia Design, Zakamarkowa niedzie- la warsztatowa — spotkanie dla dzieci Rycerze, księżniczki i smoki, na podstawie książek Christiny Bjórk i Evy Eriksson, rezerwacja biletów: www.concordiadesign.pl " 23-25.03 VII Poznańskie Targi Książki „Pegazik” Zakamarkowe stoisko pełne książek oraz warsztaty: 23.03, g. 12 warsztaty na podstawie książki Maskarada 24.03, g. 12 warsztaty na podstawie książki Kajtek i Tosia 25.03, g. 12 pokaz filmu Biuro detektywistyczne Lassego i Mai. Cienie nad Valleby 25.03, g. 13.30 warsztaty dla dzieci Kartka urodzinowa dla Martina Widmarka wstęp wolny WYBRANE NOWOŚCI POZNAŃSKICH WYDAWNICTW Fundacja Font Grupa Literyczna na Krechę www.grupanakreche.pl "= Dagmara Kacperowska, Martwy sezon Rebis www.rebis.com.pl = Ewa Madejska, Ostatni portret Melanii Pierwsza część szkatułkowej trylogii Ostatnie. Autorka bawi się motywami rodem z kultury masowej i stereotypowymi cechami „literatury kobiecej”. = Robin Cook, Szarlatani Noah Rothauser jest rezydentem w Boston Memorial Ho- spital. Szpital słynie z nowoczesnego wyposażenia, w tym „hybrydowych sal operacyjnych przyszłości”, które wydają się istnym dobrodziejstwem, do czasu aż w jednej z nich umiera pacjent... = Agnieszka Hałas, W mocy wichru Ostatni tom cyklu powieściowego o świecie Zmroczy Teatr węży. = Philip K. Dick, Inwazja z Ganimedesa Pierwsze polskie wydanie. Ziemię podbili przybysze z Ga- nimedesa, obdarzeni zdolnościami telepatycznymi kosmici, którzy wyglądem przypominają wielkie robaki. Ludzkość bez szczególnego oporu ogłosiła kapitulację i jedynie nieliczne grupy partyzanckie podjęły walkę z okupantem. = Joe Windy (Olaf Jarzemski), Central Park. Kraina Koe. Tom II Druga z prezentowanych w serii Strażnicy Globusa książek o baśniowych miejscach ukrytych na całym świecie. = Therese Huston, Jak kobiety podejmują decyzje "* Heidi Murkoff, W oczekiwaniu na dziecko (nowe wy- danie) Replika replika.eu = Shirley Jackson, Nawiedzony dom na wzgórzu Do starego, mrocznego i owianego złą sławą domu na wzgórzu przybywają cztery osoby... Jedna z najważniej- szych powieści grozy wszech czasów. Utwór doczekał się dwóch kinowych ekranizacji, a w 2018 roku ukaże się serial produkcji Netflix. = Włodzimierz Kruszona, Cień Mieszkańcy poznańskiego osiedla Stary Grunwald: troje przyjaciół z jednej klasy, ich dawna wychowawczyni ze szkoły podstawowej oraz jej mąż bibliotekarz żyją w poczu- ciu niespełnienia, zawiedzeni sobą. Jak mają poznać, czym książki "MPa naprawdę jest dobro? Wchodzą *GURYULLPNNA sobie wzajemnie w paradę, narzeka- pE ją. A może to ironiczny los miesza im szyki? Doprowadził do kolizji pra- gnień i planów, niczym cień kładzie się na wszelkich poczynaniach. To kolejna książka, która brała udział w organizowanym przez Wydaw- nictwo Miejskie Posnania konkursie „Poznań — miasto to powieść”. Wagros wagros.com.pl " Mateusz Hurysz, Mistrz widziany oczami ucznia. Rzecz o Honorowym Obywatelu Miasta Poznania, histo- ryku prof. dr. hab. Lechu Trzeciakowskim = Ewa Burchard, Katarzyna Stelmachowska, Taki Po- znań pamiętamy... Życie na Winiarach w XX wieku To drugi album autorek (po wydanym w 2014 roku Winiary, jakie pamiętamy. Dawny Poznań i jego mieszkańcy). Jak pisze wydawca: „lata od wydania poprzedniego albumu były dla autorek czasem bardzo efektywnie PORE wykorzystanym. W tym okresie do wydawnictwa z chęcią zakupu albumu trafiały osoby, które dzieliły | FI się z nami swoimi winiarskimi wspo- mnieniami. Niektóre z tych osób e. dotarły ze swoimi opowieściami i zdjęciami do autorek. I tak dzięki wspólnemu działaniu wielu mieszkańców Poznania powstał ten niecodzienny dokument. Dzięki niemu stajemy się gośćmi winiarczyków, oglądamy ich fotografie z przeszłości i czujemy atmosferę tej jakże ciekawej poznańskiej dzielnicy. Możemy skonfrontować te zdjęcia z naszymi wspomnieniami z nieod- ległych, a już niekiedy zapomnianych czasów”. (więcej na s. 22) Ta Bati © kotary etatowa + Jaki Poznań pamiętamy... W drodze www.wdrodze.pl = Fulton J. Sheen, Siedem grzechów głównych Pełne pasji rozważania na temat tytułowych siedmiu grze- chów: gniewu, zawiści, nieczystości, pychy, łakomstwa, lenistwa i chciwości. Fulton J. Sheen — charyzmatyczny kaznodzieja odkrywa przed nami moc słów wypowiedzianych przez Jezusa tuż przed śmiercią na krzyżu. Niezwykłe spo- tkanie z Bogiem, Biblią i prawdziwą religijnością. = Adrienne von Speyr, Msza święta Książeczka Adrienne von Speyr skrywa prawdziwe skarby. Szwajcarska autorka dokonała w niej tego, czego tak bardzo IKS / marzec 2018 / 91 książki Mały Kolberg w Wielkopolsce Na rynku ukazała się pierwsza z wie- loczęściowej serii publikacja Mały Kolberg. Ma ona być (i przyglądając się wydawnictwu, są na to chyba wielkie szanse) znakomitą okazją » dla najmłodszych uczestników kultury na to, by bez uprzedzeń oraz z naturalną ciekawością i spontanicznością, a przy okazji bezpretensjonalnie (i w mądry sposób), wejść w świat tradycji ludowej. Rzecz skierowana jest do dzieci, ale przecież w nie mniejszym stopniu do ich rodziców, opiekunów, animatorów czasu wolnego, organizatorów zabaw etc. Ów pierwszy tom, chyba ku radości i zainteresowaniu wszystkich tutejszych sympatyków tradycji, poświę- cony jest Wielkopolsce. Dołączona do książeczki płyta CD jest integralną częścią całości. Znajdziemy na niej bowiem 31 muzycznych ilustracji omawiane- go tematu: utworów instrumentalnych i wokalnych. W książeczce umieszczono zaś teksty do wspólnego śpiewania, propozycje figur tanecznych i zabaw przypisanych do wszystkich kolejnych utworów. A do tego bardzo interesujące wprowadzenie w temat, not- ki o wykonawcach i autorach publikacji, a wreszcie bogata bibliografia. Całość wydana w stosunkowo skromnej formie, za to przepiękna od strony gra- ficznej i estetycznej. Szalenie pożyteczna i godna wielkich pochwał publikacja! T.J. " Mały Kolberg. Niezbędnik, część 1. Wielko- polska, wyd. Stowarzyszenie Orliczko, Instytut Muzyki i Tańca brakuje współczesnemu uczestnikowi liturgii Eucharystii. Ożywiła rytuał, który przez wielokrotne powtarzanie zatraca świeżość i powszednieje, mimo że wyraża najgłębsze i naj- bardziej żywotne prawdy wiary. " Rowan Williams, Wiara na areopagu To książka o wierze i wierności w przestrzeni publicznej. O nieustannym napięciu między akceptowaną postawą obywatelską a głosem sumienia. Rowan Williams podkreśla, że dla epoki, w której przyszło nam żyć, to napięcie ma 92 /IKS / marzec 2018 fundamentalne znaczenie; i choć wydaje się ono nie do przezwyciężenia, powinniśmy je uważać za konstytutywne zarówno dla wiary, jak i dla samej przestrzeni publicznej. Warto zmierzyć się z tym punktem widzenia. Wojewódzka Biblioteka Publiczna i Centrum Animacji Kultury www.wbp.poznan.pl " Anna Fałkowska, Lalka Bellmera = Anna Augustyniak, Dzięki bogu O książkach mówi Mariusz Grzebalski, szef wydawnictwa: „W pewnym sensie Lalka Bellmera to książka o niemożliwo- ści życia we współczesnym świecie, a nawet we własnym ciele. A jednak żyje się w jednym i w drugim. Jako konsu- ment i jednocześnie produkt — przedmiot wymiany. Wszystko wokół jest wątpliwe i obarczone kłamstwem (...). Nie są to przyjemne wiersze, które dawałyby łatwą pociechę. Nie dają żadnej. Rzadko zdarzają się tak dojrzałe debiuty jak Lalka Bellmera. To tak dobra poezja, że chce się ją cytować, nie o niej pisać. Jeśli feminizm to wciąż forma walki o równouprawnienie kobiet, to Dzięki bogu Anny Augustyniak jest książką na wskroś feministyczną. Nie w formie bezpośrednio wyraża- nych postulatów, ale w charakterze opisanego w niej świata przedstawionego. To świat, w którym jedna forma przemocy dominuje kolejną, a na końcu tego przemocowego łańcucha stoi zwykle kobieta”. Wydawnictwo Miejskie Posnania www.wmposnania.pl = „Kronika Miasta Poznania” 2017/4, Mieszczanie Poznań to najbardziej mieszczańskie z polskich miast. Ta obiegowa opinia jest rozpowszechniona zarówno lokalnie, jak i w ogólnopolskiej świadomości społecznej. Mieszczański jest w Poznaniu urbanistyczno-architektoniczny pejzaż, mimo wojen i przekształceń całkiem dobrze zachowany i uporządkowany, a modułem wypełniającym jego historycz- ną przestrzeń jest nie tyle kościół czy pałac, co raczej so- lidna czynszowa kamienica — ikona i metafora tego miasta. Mieszczańskość Poznania nie jest autokreacją, importem, strategicznym konstruktem, lecz historycznym faktem, przy- najmniej od XIX wieku na tyle intensywnym, zapośredniczo- nym w wydarzeniach, instytucjach i rytuałach, że zyskującym znamiona wyjątkowości. Jan Skuratowicz, Akademia Lubrańskiego Gdy w 1518 r. biskup poznański Jan Lubrański — wykształcony królewski doradca i dyplomata — fundował w miejscu swej biskupiej stolicy kolegium, pragnął, aby powstał tu uniwersytet, ważny ośrodek kształcący urzędników i duchownych. Choć losy Akademii Lubrańskiego potoczyły się inaczej, niż planował, na Ostrowie Tumskim do dziś pozostał gmach z ciekawą historią, przez kilkaset lat istnienia pełniący różne funkcje. Na 2018 r. przypada 500. rocznica utworzenia Akademii, w której dziś mieści się Muzeum Archidiecezjalne. Z tej okazji w serii „Zabytki Poznania” ukazuje się wznowienie poświęconej jej dziejom książki, ze zaktualizowaną treścią oraz dodatkowymi zdjęciami i planami. - Eliza Piotrowska, Tajemnice Biblioteki Raczyńskich Popularna i ciesząca się uznaniem autorka zaprasza naj- młodszych czytelników w podróż po Bibliotece Raczyńskich, najstarszej nieprzerwanie funkcjonującej bibliotece w Polsce. AKADEMIA LUBR. Poetycka fuga s | ż sk ZIMINY | AL BUM - sk |x wyjść 4 książki Ta fascynująca opowieść z pewnością zachęci dzieci do czytania oraz pokaże im, że każda książka to nowa i wielka przygoda. Wydawnictwo Naukowe UAM www.press.amu.edu.pl = Piotr Pawlak, Cyfrowa kultura masowa a kultura poli- tyczna społeczeństwa informacyjnego w perspektywie teorii kultury Rzeczywistość społeczna XXI wieku, pomimo olbrzymiego potencjału komunikacyjnego ludzkości i nieograniczonego niemalże dostępu do informacji i wiedzy, zdradza objawy kryzysu. Świat okazuje się nie tak bezpieczny, przewi- dywalny i oparty na rozumie, jak przez dziesięciolecia przewidywali orędownicy koncepcji społeczeństwa infor- macyjnego. Michał Buchowski, Czyściec. Antropologia neoliberal- nego postsocjalizmu To studium środkowoeuropejskiej i polskiej wersji kapitali- zmu. W krytyczny sposób przedstawia, jak neoliberalizm "W Trzy tomiki. Ale jakie! Dyskretna okładka serii, bo mamy nadzieję, że to początek nowej serii poetyckiej (w mieście coraz bardziej poetyc- kim), „trafieni” autorzy i... wiersze, będące swego rodzaju fugą na temat przemijania (tylko czytać). Album Poznański... Jerzego Grupińskiego zapisuje lirycznie pejzaże, miejsca i ludzi „stąd” (wielkich, zapominanych, ale i mających się A krzepko). Trochę tu klimatów Z. Zakrzewskiego, jednak bardziej tęsknie, współcześnie — dopełnione „starymi” zdjęcia- mi. Trochę o legendach: A. Babińskim, W. Burtowym, M. Obarskim, Witku Różańskim i wspominania. „Wciąż przeze mnie płynie rzeka/ i stoi dom na gęstych świerszczach”. Tegoroczny Jubilat nie odpuszcza! Zanim obłożą nas lodem Elżbiety Tylendy to tomik, który przywraca czucia chwilom niełatwym, acz przypisanym naszemu tu i teraz; szuka poruszeń „(...) zanim spadnie pierwsza kropla i czas popłynie w słowach”, podsumowuje, przy tym nie oszczędza siebie i czytelnika. Wszystko na swoim miejscu, w swoim czasie; jednak nie zostajemy sami, wystarczy bowiem, że „(...) wybierzemy takie pieśni, by odnaleźć/ wszystko, nie patrząc za siebie”. Księga wyjść Jerzego Beniamina Zimnego — pięć części. Pięć wyjść (z epilogiem), rozpisanych „na piątkę” w skali ocen! Pozornie od młodzieńczego, rozedrganego do sepii, kiedy przejrzałe na ziemi, w ziemi. Pełne refleksji, konkret- ne, z właściwym Poecie pochyleniem nad prawdą naszych dni lub prawdą o naszych dniach, także z Poznaniem w tle. „Wnuczka w świecie poszukuje prawdy,/ córce wydaje się, że byliśmy,/ jesteśmy i będziemy.// Ale z obecnością jest/ jak z pustym miejscem./ Nie wiadomo, do kogo należało i czy było wystarczająco widoczne (...)". Najważniejsze i tak pozostaje niezapisane. Czekamy na kolejne zbiorki, w charakterystycznych zeszytowo-tapetowych okładkach-owijkach „z dawnych czasów”. Andrzej Sikorski "| Wszystkie tomiki wydane nakładem Wydawnictwa Miejskiego Posnania IKS / marzec 2018 / 93 książki Elektrownia = , Przepięknie „Znaczenie poszczególnego, „2 . ; wydana książka, pojedynczego wydarzenia historycznego nigdy nie zo- będąca OCE stanie wyczerpane czy, jak i SWoistym podsu- wolisz, jego sens nigdy nie mowaniem wy- stawy, która miała miejsce w Bramie Poznania w paź- zostanie w pełni opowiedzia - ny. Jego potencjalny wpływ na zmianę teraźniejszości wy * daje się nieskończony. My zaś zierniku ubiegłe- zawsze jesteśmy odpowiedzial- EE kę IE ses, w go roku. Rzecz ni za jego życie po życiu... 5 dotyczy Elektrow- ni Garbary (choć jak sami wydawcy przyznają, nigdy ta nazwa nie była oficjalna), która po całym wieku dostarczania energii mieszkańcom Po- znania zaprzestała działalności. Będąc wyrazistym, choć rzadko dostrzeganym elementem poznańskiego Ostrowa Tumskiego. Centralną część publikacji stanowi zbiór przejmująco pięknych zdjęć, których autorem jest Michał Sita, ukazujących głównie industrialny krajobraz wokół elektrowni i jej wnętrza. Uzupełnią je bardzo ciekawe teksty teoretyczne i krytyczne, w tym świetna rozmo- wa z prof. Ewą Rewers. A skąd owa „potencjalność”, która pojawia się w tytu- le? Podkreśla ona, jak pisze Michał Kępski w jednym z tekstów, „możliwości, jakie wynikają z historii i są obecne w tym postindustrialnym miejscu”. Potencjal- ność ma być jako perspektywa twórcza „impulsem do innego spojrzenia na dzieje”. Książka w wersji papierowej opublikowana została w bardzo ograniczonym nakładzie. Wciąż jednak jest dostępna na stronie internetowej Bramy Poznania: bramapoznania.pl/brama-poznania/nasze-publikacje/ elektrownia-garbary-dokument-potencjalny. T.J. " Elektrownia Garbary — dokument potencjalny (red. Michał Kępski), wyd. CTK Trakt wyklucza z głównego nurtu społeczeństwa całe jego seg- menty oraz ich opór wobec stanowionych relacji władzy i podporządkowania. */ Marek Hendrykowski, Drugie wejrzenie. Analizy i in- terpretacje Zbiór szkiców i studiów zamieszczonych w tej książce obejmuje blisko półwiecze — począwszy od roku 1971 aż po okres najnowszy. 94 |1KS / marzec 2018 - Ścieżki interpretacji. Szkice nie tylko o poezji, Joanna Grądziel-Wójcik, Agnieszka Kwiatkowska (red.) " Pomniki w epoce antropocenu, Małgorzata Praczyk (red.) Książka traktuje o problematyce pomników w perspektywie współczesnych dyskursów krytycznych tzw. nowej humanistyki. Wydawnictwo Poznańskie www.wydawnictwopoznanskie.com " Emmanuel Macron, Revolution Wielu osobom zdaje się, że Francja znajduje się w fazie schyłkowej, że jej kultura ginie, że grozi jej wybuch wojny domowej. Inni uważają, że względny spokój zapewni jej stara zasada naprzemienności politycznej. Po lewicy — prawica. Te same twarze, ci sami ludzie, od tylu już lat. Macron jest przekonany, że i jedni, i drudzy nie mają racji. = Atticus Lish, Następne życie Nowy Jork. Zou Lei żyje na marginesie społecznym jako nielegalna imigrantka. Brad Skinner zmaga się z niestabilno- ścią, traumą i zniszczoną psychiką po trzykrotnym pobycie w Iraku. Gdy spotykają się pewnego razu, oboje znajdują w tej drugiej osobie coś, czego od dawna szukali i pragnęli. = Charlie English, Przemytnicy książek z Timbuktu Opowieść o bibliotekarzach, którzy ocalili dorobek afrykań- skiej cywilizacji przed dżihadystami. Mogło się wydawać, że zagrożeniem dla manuskryptów z Timbuktu są jedynie klimat i termity, ale gdy miasto zajęli dżihadyści, stało się jasne, że wspaniałe skarby wiekowej cywilizacji zostaną zniszczone. * Łukasz Skop, Zrób ten zielnik To nie jest zwykły zielnik. W tym zielniku nie ma miejsca na nudę. Tryskające humorem i oryginalnymi pomysłami strony zaskoczą na każdym kroku! Zasuszysz tu sznurek z pokrzyw i łzy winorośli, skrzypową choinkę i owocową tęczę. Czwarta Strona " Sylwia Trojanowska, A gdyby tak To miała być kolejna nudna konferencja szkoleniowa. Gdy do sali wykładowej wchodzi Aleksander, Zuzanna nie może uwie- rzyć, że to ten mężczyzna, który na studiach złamał jej serce... " Agnieszka Pietrzyk, Porwanie Borykający się z problemami finansowymi Seweryn, ojciec kilkuletniego Tymka, wpada na szalony pomysł — upozorowu- je porwanie syna, aby wymusić okup od swojego zamożnego brata. Akcja nabiera dramatyzmu, kiedy ktoś rzeczywiście porywa Tymka, a niewinną ofiarą staje się babcia chłopca. = Aleksandra Marinina, Sztuka śmierci Wydawnictwo Świętego Wojciecha www.swietywojciech.pl " Aleix Cabrera i Rosa M. Curto, Maks i dieta, czyli labirynt pełen skarbów Walter Kasper Walter Kasper jest jednym z najbardziej rozpoznawal- nych i cenionych kardyna- łów Kościoła katolickiego. Ekumenista, niespecjalnie lubiany przez kościelnych tradycjonalistów, jest jedną z osób bliskich papieżowi Franciszkowi. Tym razem otrzymujemy jego rozwa- żania na Wielki Post. Wydaje się, że dla katolickich czytelników może to być w tym okresie szczególnie cenna i pomocna lektura. Jak apeluje wydawca: „Nie sprowadzajmy Wielkiego Postu do pustego żołądka, bo nie o to w nim chodzi”. Dlatego też ta w gruncie rzeczy niewielka książka ma szansę stać się dla odbiorców ważnym przyczynkiem do głębszych roz- ważań. A autor przekonuje wierzących, że „po Zmar- twychwstaniu żadna sytuacja, choćby najbardziej zagmatwana, nie jest całkowicie beznadziejna — ani żadna choroba, ani niepełnosprawność, ani kryzys w relacjach małżeńskich czy zawodowych, ani wina czy błąd. Człowiek zawsze może zacząć na nowo, wypłynąć w rejs ku nieznanym lądom, rozpocząć nowe życie”. TJ. "| Kard. Walter Kasper, Zacznij wszystko na nowo. Wielki Post i Zmartwychwstanie, Wydawnictwo św. Wojciecha ZACZNI| WSZYSTKO NA NOWO Maks kocha jeść. Wkrótce przekona się, że objadanie się czym popadnie wcale nie jest dobre dla jego zdrowia. = Aleix Cabrera i Rosa M. Curto, Basia i higiena, czyli eksplozja baniek Basia nie lubi myć zębów. Wkrótce odkryje, że ten zły zwy- czaj ma okropne konsekwencje. Obie książki w serii Zdrowe nawyki dla dzieci w wieku 3—6 lat. = Connilyn Cossette, Merit z Egiptu Najnowszy tytuł w serii Na osi czasu. Jeszcze nie tak dawno Merit, córka zamożnego egipskiego kupca, żyła w dostatku i beztrosce. Jej świat runął, gdy pogrążony w długach ojciec sprzedał ją w niewolę, by ratować resztę rodziny. Teraz Merit musi służyć kobiecie, która znajduje upodobanie w poniżaniu jej, do niedawna równej sobie. Nagle kraj zaczynają pustoszyć plagi, zapowiedziane przez obcego boga — boga Hebrajczyków. Krwawe rzeki, martwe bydło, grad niszczący plony, ciemności, głód... książki | jeszcze wiadomość, że najbliższej nocy zginą wszyscy pierworodni. Zakamarki zakamarki.pl " Jujja i Tomas Wieslander, Kajtek i Tosia Pamiętacie Kajtka i Misia? Oto drugi tom opowiadań o nich i o ich przyjaciółce Tosi. Kajtek i Tosia bawią się razem każdego dnia. Posłuchajcie o tym, jak wyhodowali kijanki, jak znaleźli jamnika, jak jeździli po domu na nartach czy jak zgubili się w lesie. Każdego wieczora przed zaśnięciem Kajtek opowiada Misiowi o tym, co się wydarzyło w ciągu dnia. I razem zasypiają. Książka idealna do głośnego czytania. Zysk i S-ka www.zysk.com.pl = China Mieville, Ostatnie dni Nowego Paryża Surrealistyczny thriller o wojnie, której nigdy nie było, i o pró- bie przetrwania w mieście po niewyobrażalnym kataklizmie. = Anna Tabak, Deadline na szczęście Ewa, ambitna menedżerka, nie waha się ani sekundy, gdy na horyzoncie pojawia się szansa awansu czy choćby nagrody. Zupełnie nie spodziewa się nadchodzącego huraganu, który zburzy jej uporządkowaną codzienność. = Eryk Łon, Patriotyzm gospodarczy Książka oparta na serii wykładów wygłoszonych przez Eryka Łona na Uniwersytecie Ekonomicznym w Poznaniu. Autor zachęca w niej do refleksji nad rolą narodu oraz patriotycz- nych postaw w kształtowaniu gospodarki. Jack London, Biały Kieł Wzruszająca historia przyjaźni człowieka z wilkiem. = Natalia Jagiełło-Dąbrowska, Kiedy przyjdzie czas Książki — oprac. Tomasz Janas tomasz.janas Qwm.poznan.pl więcej na kulturapoznanepl WIELKOPOLSKI INFORMATOR KULTURALNY IKS / marzec 2018 / 95 REKLAMA _ _ Atrakcje całego regionu azdego yróżnienie arszałka Województwa elkopolskiego 6. Ogólnopolskim eglądzie Książki ajoznawczej i Turystycznej arszawa — Poznań 2018 Do nabycia w Wydawnictwie WBPiCAK iw sklepie internetowym: wydawnietwo.wbp.poznan.pl OJEWÓDZKA IBLIOTEKA UBLICZNA ENTRUM NIMACJI INSTYTUCJA KULTURY SAMORZĄDU WOJEWÓDZTWA WIELKOPOLSKIEGO ULTURY WPOZNANIU centra kultury IKS / marzec 2018 / 97 CENTRUM KULTURY ZAMEK ul. św. Marcin 80/82 tel. 61 646 52 76 www.ckzamek.pl kino ◥ 1.03, g. 13, Sala Kinowa, Seans dla Seniora: The Place, reż. Paolo Genovese, bilety: 13 zł (dla seniorów), 17 zł (n), 14 zł (u) ◥ 1.03, g. 19, Sala Kinowa, National Theatre Live: Kotka na gorącym blaszanym dachu Tennessee Williamsa bilety: 40 zł (n), 30 zł (u) ◥ 4.03, g. 12, Sala Kinowa, Poranek dla dzieci: Wiplala, reż. Tim Oliehoek, wiek: 5+, bilety: 10 zł ◥ 6.03, g. 13, Sala Kinowa, Kino ze smoczkiem: lady Bird, reż. Greta Gerwig, bilety: 11 zł ◥ 7.03, g. 20.30, Sala Kinowa, seans z cyklu DKF zamek, bilety: 10 zł ◥ 8.03, g. 13, Sala Kinowa, Seans dla Seniora: W ułamku sekundy, reż. fatih Akin, bilety: 13 zł (dla seniorów) 17 zł (n), 14 zł (u) ◥ 10.03, g. 18.55, Sala Kinowa, Met Opera: Semiramida, muz. Gioacchino rossini, bilety: rzędy A–d: 50 zł (n) 40 zł (u); rzędy e–M: 60 zł (n), 50 zł (u) ◥ 11.03, g. 12, Sala Kinowa, Poranek dla dzieci: miś Bamse i córka wiedźmy, reż. Christian ryltenius, Maria Blom, wiek: 4+, bilety: 10 zł ◥ 13.03, g. 13, Sala Kinowa, Kino ze smoczkiem: W ułamku sekundy, reż. fatih Akin, bilety: 11 zł ◥ 13.03, g. 19, Sala Kinowa, Kino wokół fotografii: Fire Followers, reż. Karolina Breguła, bilety: 11 zł ◥ 14.03, g. 20.30, Sala Kinowa, seans z cyklu DKF zamek, bilety: 11 zł ◥ 15.03, g. 13, Sala Kinowa, Seans dla Seniora: maria callas, reż. Tom Volf, bilety: 13 zł (dla seniorów), 17 zł (n), 14 zł (u) ◥ 16.03, g. 19.30, Sala Kinowa, Met Opera: Tosca muz. Giacomo Puccini, bilety: rzędy A–d: 40 zł (n), 30 zł (u); rzędy e–M: 50 zł (n), 40 zł (u) ◥ 17.03, g. 19.30, Sala pod Zegarem, pokaz filmu Solidarność według kobiet Marty dzido i dyskusja z autorką, organizator: Klub debat UAM, bezpłatne wejściówki do odbioru w kasie CK ZAMeK ◥ 18.03, g. 12, Sala Kinowa, Poranek dla dzieci: miś Bamse w lesie złodziei, reż. Christian ryltenius, wiek: 4+, bilety: 10 zł ◥ 18.03, g. 16.30, Nowe Kino Pałacowe, ukryte działania, reż. Theodore Melfi, bilety: 10 zł ◥ 19.03, g. 18.15, Sala Kinowa, pokaz filmu Obywatelka Jane. Walka o miasto, reż. Matt Tyrnauer, połączony z dyskusją i promocją polskiego wydania książki Wielkie małe plany Jane Jacobs, bilety: 10 zł ◥ 20–25.03, Sala Kinowa, Short Waves festival, bilety: 10 zł ◥ 20.03, g. 13, Sala Kinowa, Kino ze smoczkiem: Jestem najlepsza. Ja, Tonya, reż. Craig Gillespie, bilety: 11 zł ◥ 27.03, g. 13, Sala Kinowa, seans z cyklu Kino ze smoczkiem, bilety: 11 zł ◥ 28.03, g. 20.30, Sala Kinowa, seans z cyklu DKF zamek, bilety: 10 zł ◥ 29.03, g. 13, Sala Kinowa, seans z cyklu Seans dla Seniora, bilety: 13 zł (dla seniorów), 17 zł (n), 14 zł (u) ◥ 29.03, g. 20.30, Sala Kinowa, seans z cyklu Kino Psychologiczne, bilety: 12 zł ◥ 30.03, g. 18.55, Sala Kinowa, Met Opera: Tak czynią wszystkie albo Szkoła kochanków muz. Wolfgang Amadeusz Mozart, bilety: rzędy A–d: 50 zł (n), 40 zł (u); rzędy e–M: 60 zł (n), 50 zł (u) ◥ 31.03, g. 20, Sala Kinowa, National Theatre Live: hamlet Williama Szekspira, bilety: 40 zł (n), 30 zł (u) teatr ◥ 2.03, g. 19.05, Scena Nowa, Post – monodram autorski Antoniny Tosiek, opieka artystyczna: Bogdan żyłkowski, Studio Teatralne Próby, wstęp wolny ◥ 3.03, g. 19.05, sala 322a, Striptiz Sławomira Mrożka, reż. Bogdan żyłkowski, Studio Teatralne Próby, wstęp wolny ◥ 4.03, g. 10.30 i 12, Scena Nowa, Ślady Teatru Atofri, wiek: 3–8 lat, bilety: 16 zł ◥ 9.03 i 10.03, g. 19, Sala Wielka, Teatr Powszechny: Spójrz na mnie, reż. A. Ziajski, Teatr śląski im. S. Wyspiańskiego w Katowicach, bilety: 30 zł (n), 20 zł (u) ◥ 11.03, g. 10.30 i 12, Scena Nowa, Słoń Trąbibombi Teatru Atofri, wiek: 1–5 lat, bilety: 16 zł ◥ 18.03, g. 10.30 i 12, Scena Nowa, len Teatru Atofri, wiek: 1–6 lat, bilety: 16 zł ◥ 21.03, g. 18.30, Sala Wielka, Teatr Powszechny: Nisza, reż. J. Stolarski, Teatr pod fontanną, bilety: 15 zł (n), 10 zł (u) ◥ 24–27.03, przestrzenie CK ZAMeK, Wiosna Młodych, wstęp wolny ◥ 25.03, g. 10.30 i 12, Scena Nowa, grajkółko Teatru Atofri, wiek: 1–5 lat, bilety: 16 zł Powodzenia Premierę nowego albumu L.U.C-a zaplanowano na połowę marca. Muzyka do filmu good l.u.c.K jest pełna pozytywnych jazzowo-chilloutowych bitów wymieszanych z nagraniami i samplami z lat 70. Muzycy pracowali nad materiałem wraz z czołowymi polskimi aktorami. ◥ Koncert L.U.C-a, Sala Wielka, 24.03, g. 20, bilety: od 45 zł centra kultury Mieć realny wpływ | Inst III Akupunktura miasta to wystawa prezentująca projekty ulepszające przestrzeń publiczną za pomocą niewielkich obiektów i niewielkich interwencji projektowych — czasami pojedynczych i dedykowanych konkretnym miejscom, czasami systemowych z możliwością wprowadzenia tych rozwiązań w całym mieście. Wystawa stawia pytanie, czy możemy leczyć lub ulepszać przestrzeń miejską drobnymi interwencjami, działaniami w skali mikro, które mogą mieć realny wpływ na zmianę jej funkcjonowania. Ekspozycji towarzyszył będzie bogaty program edukacyjny. "*% Wystawa Akupunktura miasta, Sala Wystaw, wernisaż: 2.03, g. 18 (Atrium), czynna do 15.04, bilety: 4 zł (n), 2 zł (u) koncerty % 3.03, g. 20, Sala Wielka, Lao Che, bilety: 50 zł (przedsprzedaż), 60 zł (w dniu koncertu) 4 11.03, g. 19, Sala Wielka, JazZamek 414: Tomasz Dąbrowski AD HOC Strings, bilety: 30 zł (przedsprzedaż), 40 zł (w dniu koncertu) 4% 16.03, g. 19, Sala Wielka, Natalia Przybysz/Mikromusic/ Odet, współorganizacja: PW Events, bilety: od 65 zł 4% 17.03, g. 19, Sala Wielka, Gramy u Siebie: Wojtek Więckowski Solo/WCIAS (dawniej We Call It a Sound), bilety: 15 zł (przedsprzedaż), 20 zł (w dniu koncertu) 4% 22.03, g. 17 i 19, Scena Nowa i Sala Wielka, 47. Międzynarodowy Festiwal Muzyki Współczesnej „Poznańska Wiosna Muzyczna”: Anna Karpowicz i Zofia Dowgiałło oraz Barbara Borowicz i Bartosz Sałdan, wstęp wolny 4% 24.03, g. 20, Sala Wielka, L.U.C, bilety: miejsca stojące 45 zł (przedsprzedaż) i 55 zł (w dniu koncertu); miejsca siedzące 65 zł 4% 25.03, g. 17, Sala pod Zegarem, Skowronkowe Śpiewanki — wiosenny koncert Chóru Dziewczęcego Małe Skowronki, wstęp wolny 98 /IKS / marzec 2018 spotkania "4% 1.03, g. 18, Hol Balkonowy, spotkanie z Renatą Lis, autorką książki Lesbos, wstęp wolny 4% 3.03, g. 12, zbiórka: Hol Wielki, spacer, zwiedzanie Bałtyku oraz warsztaty Poczuj miasto. Wchodzimy na górę. Wieżowce w mieście, prowadzenie: Jakub Głaz/Centrum Otwarte, bezpłatne wejściówki do odbioru w kasie CK ZAMEK "% 6.03, g. 18, Scena Nowa, Festiwal Fabuły Przedakcje: spotkanie Wymazane z Michałem Witkowskim, współpraca: Wydawnictwo Znak, wstęp wolny 4% 7.03, g. 18.30, Sala Kominkowa, debata o architekturze współczesnej; w ramach wystawy Akupunktura miasta, wstęp wolny "4% 8.03, g. 18.30, Hol Balkonowy, Czwartek o sztuce: Poprawianie miasta. Historyczne doświadczenia Poznania; w ramach wystawy Akupunktura miasta, wstęp wolny 4 10.03, g. 12, ul. Św. Marcin 57/siedziba Projektu Centrum, spacer po remontowanej części ul. Święty Marcin połączony z wizytą w siedzibie Projektu Centrum, wstęp wolny 4% 12.03, g. 18, Sala Wielka, Festiwal Fabuły Przedakcje: Gombrowicz, prowadzenie: Piotr Śliwiński, współpraca: Wydawnictwo Czarne, wstęp wolny FOT. MATERIAŁY CK ZAMEK centra kultury IKS / marzec 2018 / 99 fOT. AUde-MArIe BOUdIN ◥ 13.03, g. 18, hol Balkonowy, Uniwersyteckie Wykłady na Zamku: uwolnić głos! – prof. Krzysztof Szydzisz, dyrygent Chóru Kameralnego UAM, organizatorzy: UAM, fundacja UAM, CK ZAMeK, wstęp wolny ◥ 13.03, g. 18.30, sala 304, warsztaty twórcze dla dorosłych mikrorewitalizacje. Wycinkowe przywracanie życia w mieście; w ramach wystawy Akupunktura miasta, bezpłatne wejściówki do odbioru w kasie CK ZAMeK ◥ 15.03, g. 18.30, hol Balkonowy, Czwartek o sztuce: Poznań za 200, 300, 400 i więcej lat…; w ramach wystawy Akupunktura miasta, prowadzenie: prof. Andrzej Wielgosz/UAP, wstęp wolny ◥ 17.03, g. 12, zbiórka: hol Wielki, nauka jazdy po mieście w okolicy Strefy Tempo 30 oraz warsztaty Poczuj miasto. Ach, ci rowerzyści! Jak poruszać się po mieście, prowadzenie: rowerowy Poznań, bezpłatne wejściówki do odbioru w kasie CK ZAMeK ◥ 18.03, g. 11.15, hol Balkonowy, Wspólna Niedziela na Zamku: wykład o historii zamku, wstęp wolny ◥ 18.03, g. 13, Sala Wielka, Wspólna Niedziela na Zamku: lunch z zapomnianymi kobietami, wstęp wolny ◥ 20.03, g. 18, Scena Nowa, spotkanie z Anną fiałkowską i Tomaszem Bąkiem z cyklu Seryjni poeci, organizatorzy: Wojewódzka Biblioteka Publiczna, Centrum Animacji Kultury oraz CK ZAMeK, wstęp wolny ◥ 22.03, g. 18.30, hol Balkonowy, Czwartek o sztuce: Projektowanie sportowej przestrzeni publicznej; w ramach wystawy Akupunktura miasta, prowadzenie: dorota Kabała/ School of form, wstęp wolny ◥ 24.03, g. 12, zbiórka: hol Wielki, spacer po remontowanej części ul. św. Marcin oraz spotkanie ze specjalistą Projektu Centrum Poczuj miasto. Remont – i co dalej?, bezpłatne wejściówki do odbioru w kasie CK ZAMeK rezydenci w rezydencji ◥ 7.03, g. 18.30, hol Balkonowy, spotkanie z kolektywem Ostrøv, wstęp wolny ◥ 21.03, g. 18.30, hol Balkonowy, spotkanie Fotograf Warszawski – sztuka rzemiosła z Antoniną Gugałą, wstęp wolny ◥ 28.03, g. 18.30, hol Balkonowy, wprowadzenie do rezydencji Azema deliu, wstęp wolny warsztaty ◥ 3.03, g. 11–11.45, Bawialnia, Strefa Zabawy, Dwa zajączki, wiek: 3–5 lat, prowadzenie: Wojciech Lawin bilety: 10 zł ◥ 7–9.03, Sala pod Zegarem, Teatr Powszechny: ciałoPerformans, wiek: b.o., prowadzenie: Justyna Wielgus, wstęp wolny ◥ 10.03, g. 11–11.45, Bawialnia, Strefa Zabawy, warsztaty muzyczno-taneczne Wiosna tuż, tuż, wiek: 3–5 lat, prowadzenie: Anna Bogusławska, Martyna Zyska, bilety: 10 zł ◥ 17.03, g. 11–11.45, Bawialnia, Strefa Zabawy, hej, poczuj to! – miłość, wiek: 3–5 lat, prowadzenie: dorota Piekarczyk, bilety: 10 zł ◥ 18.03, g. 13, Sala Wielka, Kolorowanka z megaBabkami dla rodzin i dzieci, wiek: b.o., wstęp wolny ◥ 18.03, g. 13, Atrium, innym kobietom chcę powiedzieć… – tablica, na której kobiety będą mogły zapisać wiadomości dla innych kobiet, wstęp wolny ◥ 18.03, g. 13, Atrium, sesja foto moje #bodystory, wstęp wolny ◥ 18.03, g. 14, Sala Prób, warsztaty/gra zagrajmy w Skłodowską, wiek: 10–18 lat, bezpłatne wejściówki do odbioru w kasie CK ZAMeK ◥ 24.03, g. 11–11.45, Bawialnia, Strefa Zabawy, warsztaty plastyczne Wielkanocne kurczaki w akcji, wiek: 3–5 lat, prowadzenie: Wojciech Lawin, bilety: 10 zł zwiedzanie ◥ 18.03, g. 12, hol Wielki, Wspólna Niedziela na Zamku: zwiedzanie zamku z przewodnikiem, wstęp wolny wystawy ◥ This is my movie/Grafika – Magdalena Uchman, Galeria Sztuki Współczesnej Profil, czynna do 10.03, wstęp wolny ◥ Okrągły Stół – Paweł Grześ, Galeria fotografii pf, czynna do 25.03, wstęp wolny ◥ Akupunktura miasta. Drobne działania zmieniające przestrzeń miejską, Sala Wystaw, wernisaż: 2.03, g. 18 (Atrium), czynna do 15.04, więcej w ramce na s. 98 ◥ pokaz wybranych prac studentów Uniwersytetu Artystycznego w Poznaniu, Galeria Sztuki Współczesnej Profil, Pracownia Otwartych Interpretacji Sztuki czynna: 16–17.03, wstęp wolny ◥ Pejzaż w przestrzeni czasowej – 85 lat ZPAP w Poznaniu, Galeria Sztuki Współczesnej Profil, wernisaż: 21.03, g. 18, czynna do 14.04, wstęp wolny ◥ Salon Ilustratorów 2018, hol Wielki, 23–25.03, wstęp wolny Misterium ludzkiego ciała Spektakl c.O.R.P.uS. Compagnie de L’oiseau- Mouche (francja) pozwala widzowi zanurzyć się w misterium ludzkiego ciała i jego możliwości wyrazu, a jednocześnie stanowi kartę historii tańca. Spektakl zaczyna się jak konferencja naukowa z żywymi modelami. Szybko jednak spotkanie to zakłócają duchy, biorące we władanie scenę oraz znajdujące się na niej osoby. ◥ Teatr Powszechny: C.O.R.P.uS. reż. Sarah Nouveau, Sala Wielka, 14.03, g. 19 bilety: 30 zł (n), 20 zł (u) Austriacki Ośrodek Kultury UAM Centrum Egzaminacyjne ÓSD ul. Zwierzyniecka 7, tel. 61 829 24 24 austruniQamu.edu.pl, www.austria-uniwersytet.poznan.pl 13.03, g. 18 wykład prof. Beate Sommerfeld (Instytut Filologii Germańskiej UAM) w języku niemieckim: Picassos Knabe, Matisse's Tischdecke — Friederike Mayrócker und die bildende Kunst, wstęp wolny marzec rekrutacja na kursy języka niemieckiego — wszystkie poziomy zaawansowania Biblioteka Raczyńskich > pl. Wolności 19, tel. 61 885 89 62, www.bracz.edu.pl 10.03 g. 11, Biblioteka dla Dzieci, spotkanie z cyklu Rodzinne czytanie z asz.teatrem: Żabek i Ropuch Arnolda Lobela g. 12, Filia Naramowicka, ul. Rubież 14a/37, spotkanie o modzie nie tylko XIX-wiecznej Ach, ten gorset! i pokaz strojów g. 12, sala 1, spotkanie Lech, Popiel i inni. Baśnie polskie z cyklu Czytaty 2 13.03, g. 16.30, sala 1, prelekcja Tomasza Umerle Przedwojenne melodie — o piosenkach Andrzeja Własta, z cyklu Wtorek dla seniora 100 /IKS / marzec 2018 15.03, g. 18, sala 1, spotkanie wokół książki Kwatera Ł. Wolność jest kuloodporna, z cyklu Przystanek Historia. IPN w Bibliotece Raczyńskich 19.03, g. 18, Galeria Atanazego, wernisaż wystawy Exlibris znak intymny 24.03, g. 18, sala 1, spotkanie Na zielonej wyspie. Baśnie świata, z cyklu Czytaty 2 na wszystkie wydarzenia wstęp wolny Biblioteka Uniwersytecka > ul. Ratajczaka 38/40, tel. 61 829 38 72, library amu.edu.pl do 5.03 wystawa Exlibrisy z biblioteką w roli głównej 12.03, g. 12 otwarcie XXIII Poznańskiego Przeglądu Książki Naukowej, wystawa czynna do 25.04 do 25.04 wystawa wierszy laureatów 5. edycji Ogólnopolskiego Konkursu Poetyckiego Erotyk na krechę im. Tadeusza Stirmera na wszystkie wydarzenia wstęp wolny, wystawy czynne w godzinach otwarcia Biblioteki Centrum Sztuki Dziecka ul. Św. Marcin 80/82, tel. 61 646 44 70, www.csdpoznan.pl 21.03, g. 10, skwer przy Scenie Wspólnej, ul. Brandstaettera 1, odsłonięcie Pomnika Dziecięcej Radości, wstęp wolny Sceniczne czytanie sztuki Karmelek 25.03 na scenie głównej Poznańskich Targów Książki „Pegazik” FOT. MACIEJ ZAKRZEWSKI Wernisaż wystawy Życie z fotografiami Fulvio Pettinato 19.03 w Domu Bretanii XXVIII Dni Kultury Francuskiej i Frankofonii — Senegal iks Język francuski tworzy dziś na kontynencie afrykańskim imponującą przestrzeń kulturową. Posługuje się nim w Afryce około 115 milionów ludzi. To prawie połowa ogólnej liczby frankofonów na świecie. Wspólnotę ludzi i państw posługujących się językiem francuskim nazywamy frankofonią. Jej święto przypada 20 marca. Z kolei Senegal jest państwem w Afryce Zachodniej, posiadającym bogate dziedzictwo kulturowe i naturalne. Dlatego w tegorocznym programie Dni Kultury Francuskiej i Frankofonii znajdziemy m.in. filmy Mambśty'ego — legendy afrykańskiego kina, recital gwiazdy world music griota Ablaye Cissoko oraz spotkania z polskimi Senegalczykami, którzy najlepiej opowiedzą nam o swoim rodzinnym kraju. oprac. A.S. Program: "19.03, g. 17 wernisaż wystawy fotografii Fulvio Pettinato Życie oraz g. 17.30 i 19 wykłady Ewy Kalinowskiej Siedem cudów Senegalu i Wyspa Gorće — historia rzeczywista a siła symboli "20.03, g. 18 wykład Mamadou Dioufa Religijność i wielożeństwo w Afryce 4 21.03, g. 18 Dakar — prezentacja prof. Jeana Diatty Wstęp do miasta i g. 18.30 projekcja filmu Market Imaginary % 22.03, g. 19 i 21, kino Muza, Senegalski Tani czwartek z filmami Mambety'ego "% 23.03, g. 18 spotkanie z prof. Jeanem Diattą Senegal liderem frankofonii w Afryce i g. 19.30 projekcja filmu Mała handlarka słońcem "% 25.03, g. 19, Scena na Piętrze, koncert Ablaye Cissoko (kora, śpiew) 4% 19-25.03, Dom Bretanii, kino Muza, Scena na Piętrze, XXVIII Dni Kultury Francuskiej i Frankofonii Senegal, bilety: wstęp wolny, 8 zł (projekcje w kinie Muza), 30 i 40 zł (koncert) więcej na www. www.dombretanii.org.pl FOT. FULVIO PETTINATO IKS | marzec 2018/1011 centra kultury "25.03, g. 13, scena główna Poznańskich Targów Książki „Pegazik”, MTP, hala nr 1, czytanie sztuki Marty Guśniowskiej Karmelek w wykonaniu aktorów Teatru Animacji połączone z akcją detektywistyczną, wstęp wolny Dom Bretanii > iks Fundacja Poznań - Ille-et-Vilaine Stary Rynek 37 tel. 61 851 68 51 www.dombretanii.org.pl 4% 19-25.03 XXVIII Dni Kultury Francuskiej i Frankofonii Senegal, więcej w ramce na s. 101 Fundacja Ad Arte ul. Hawelańska 1, tel. 501 951 145 fundacjaQadarte.pl % 3.03, g. 21 projekcja Wieczór Oscarowy: filmy aktorskie i animowane, bilety: 25 i 30 zł Oscar Nominated Shorts 2018 to świetna okazja, by przyjrzeć się najlepszym produkcjom krótkometrażowym na świecie. W programie projekcja m.in. takich filmów, jak The Silent Child, Lou czy Revolting Rhymes. 4% 20-25.03, CK ZAMEK, Kino Pałacowe, kino Muza, kino Rialto, Concordia Design, Aula Artis, Centrum Amarant, 10. Short Waves Festival, wstęp: darmowe wejściówki lub bilety, więcej na www.shortwaves.pl oraz na s. 8 IKS-a Fundacja Mały Dom Kultury > ul. Zamkowa 3/4, mdkQ©krzyk.pl, www.mdk.krzyk.pl "4.03, g. 11 spektakl Sens Życia dla dzieci w wieku 4-10 lat w wykonaniu Teatru Sytuacje Grupa, bilety: 20 zł Ogród Botaniczny Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu ul. Dąbrowskiego 165 tel. 61 829 20 23 www.obuam.robia.pl % do 11.03, Pawilon Ekspozycyjno-Dydaktyczny, wystawa Maho Ikushimy Rośliny w kaligrafii japońskiej i poezji haiku, wstęp wolny 4% 15.03, g. 16, Pawilon Ekspozycyjno-Dydaktyczny, wernisaż wystawy twórczości plastycznej inspirowanej przyrodą w ramach festiwalu Bliżej Natury 2018, wstęp wolny Festiwal Bliżej Natury jest projektem długoterminowym. Tegoroczna koncepcja odnosi się do szeroko pojętej promocji twórczości związanej z przyrodą. Wydarzenie obejmuje wystawę prac studentów Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu i wystawę stałą w Centrum Zarządzania Łęgami w Ośrodku Edukacji Leśnej w Czeszewie. Obie wystawy czynne do 22.04. iks 102 /IKS / marzec 2018 4% 18.03, g. 16, Sala Wykładowa im. Z. Czubińskiego, Pawilon Ekspozycyjno-Dydaktyczny, spotkanie z cyklu Ławeczka literacka, wstęp wolny uwaga! w marcu Ogród otwarty w g. 9-17 więcej na www.obuam.robia.pl PoemaCafe ul. Langiewicza 2, www.poemacafe.pl "2.03, g. 20 wieczór włoski z Luigi Pagano Trio, bilety: 40 zł "%3.03, g. 19 spektakl Sztuka kochania kabaretu literackiego Cabaret BB, bilety: 45 zł %.8.03, g. 19 koncert Agaty Amelii Wawrzyniak (wokal) i Rafała Karasiewicza (piano) Muzyka jest Kobietą z okazji Dnia Kobiet, bilety: 35 zł "16.03, g. 20 koncert Piotra Kuźniaka Od Niemena do Santany, bilety: 35 zł 4% 17.03, g. 19 koncert Michała Zatora (harfa/śpiew) z okazji Dnia św. Patryka, bilety: 20 i 30 zł 4% 22.03, g. 18.30 spotkanie z Ewą Najwer z cyklu Salon Poetycki im. Wincentego Różańskiego, wstęp wolny Prezentacja poetycka: Ewa Najwer, Agata Amelia Wawrzyniak, Marek Słomiak. w .23.03, g. 20 koncert Mirosława Czyżykiewicza The Best of Mirosław Czyżykiewicz z gościnnym udziałem Witolda Cisło (gitara barytonowa), bilety: 60 zł " 24.03, g. 19 wieczór grecki z Aresem Chadzinikolau z okazji Narodowego Święta Grecji, bilety: 35 zł Praca Krystyny Bileńki Zaułek Katarzynki z wystawy Dawny i współ- czesny pejzaż Poznania od 16.03 czynnej w holu Wielkopolskiego Urzędu Wojewódzkiego FOT. MATERIAŁY ORGANIZATORÓW na wszystkie wydarzenia oprócz Salonu Poetyckiego obowiązuje rezerwacja miejsc Stowarzyszenie Twórców i Sympatyków Kultury ul. Kochanowskiego 2a, www.stisk.pl 416.03, g. 12, Wielkopolski Urząd Wojewódzki, hol główny, wernisaż wystawy z okazji 15-lecia STISK Dawny i współczesny pejzaż Poznania wystawa czynna do 13.04 iks % do 30.03 Klub Seniora, SP 62, Druskiennicka 32, wystawa prac Anny Klimaszewskiej Tak sobie myślę... Galeria 2.piętro w SP nr 62, ul. Druskiennicka 32, wystawa prac plastycznych wykonanych przez uczestników projektu Aktywni i bezpieczni 4% 31.03-30.06, Galeria 2.piętro w SP nr 62, ul. Druskiennicka 32, wystawa Batiki i oleje Elżbiety Suszek % do 12.04, Green Galeria, ul. Zeylanda 6, wystawa Seniority i nasz Vincent na wszystkie wydarzenia wstęp wolny Wojewódzka Biblioteka Publiczna i Centrum Animacji Kultury ul. Bolesława Prusa 3 tel. 61 664 08 50 www.wbp.poznan.pl 48.03, g. 17, Galeria WBPiCAK, wernisaż wystawy fotografii Mariusza Hertmanna Portret powszedni, wystawa czynna do 8.04 w godzinach pracy biblioteki, wstęp wolny DOMY KULTURY Młodzieżowy Dom Kultury nr2 > ul. Za Cytadelą 121, tel. 61 820 11 12 mdk2Qmdk2.pl, www.mdk2.pl 4 .1-20.03, termin nadsyłania utworów na Wojewódzki Konkurs Wiersz Miesiąca na adres: literackimdk(©Q© gmail.com 43 i 17.03, g. 9.30, sala 114, warsztaty z designu Poduszki na dobry sen, z cyklu Mamy projekt!, zapisy: d.szydlowskaQ mdk2.pl 43.03, g. 10, sala 12, Półfinał XXXIII Wojewódzkiego Konkursu Recytatorskiego (klasy VII SP oraz Il--III gimnazjum) 4% 14.03, g. 17, sala 12, otwarte warsztaty Wszystko wokół wielkanocnego jajka, z cyklu Rodzinne spotkania ze sztuką 4% 15.03, g. 18, Bursa Szkolna nr 2, ul. Czeremchowa 22, wieczór artystyczny Art Spotkania, temat: Zawód literat % do 16.03, hol MDK, wystawa plastyczna Koła Sztuki Dziecięcej „Twórczość” Bajkowe postacie — odgadhnij bajkę FOT. MATERIAŁY ORGANIZATORÓW Wieczór z Krzysztofem Daukszewiczem 10.03 w CKiBP Suchy Las 4 17.03, g. 10, sala 12, Finał XXXIII Wojewódzkiego Konkursu Recytatorskiego % od 20.03, hol MDK, wystawa Powidoki 4% 24.03, g. 10.45, sala 6, otwarte warsztaty lepienia w glinie Lepi-My — Lepienie naczynka ze zdobioną pokrywką — wykonanie metodą wałeczkową "% marzec, hol MDK (szklane gabloty), wystawa Ceramiczne postacie z bajek Koła Ceramiki Lepi-My na wszystkie wydarzenia wstęp wolny Młodzieżowy Dom Kultury nr3 > ul. Jarochowskiego 1 tel. 61 866 57 47 www.mdkslazarz.pl 4.2.03, g. 17.30 wieczór tworzenia gier planszowych dla dzieci w wieku 8—11 lat 4.3, 10, 17 i 24.03, g. 10.30 warsztaty plastyczne z cyklu TworzyMy dla dzieci w wieku 3-5 lat, z rodzicami, wstęp: 5 zł 3.03 Kwiat w doniczce na Dzień Kobiet 10.03 Katapulta na piłeczki 17.03 Rzeżuchowe warsztaty 24.03 Warsztaty wielkanocne 49.03, g. 17.30 spotkanie dla małych pań Dzień Kobiet 4% 16.03, g. 17.30 wielkanocne warsztaty plastyczne dla dzieci, młodzieży i dorosłych IKS | marzec 2018 /103 centra kultury 104 / IKS / marzec 2018 ◥ 23.03, g. 17.30 zakończenie konkursu plastycznego i fotograficznego Kwiaty i ogrody na wszystkie wydarzenia oprócz warsztatów plastycznych TworzyMy wstęp wolny Centrum Kultury i Biblioteka Publiczna Suchy Las ul. Szkolna 16 tel. 61 250 04 00 ekontakt@osrodekkultury.pl www.osrodekkultury.pl ◥ 10.03, g. 18, sala widowiskowa CKiBP, autorski program Krzysztofa daukszewicza, bilety: 40 i 50 zł, dostępne w sekretariacie (pon.–pt., g. 9–17) oraz na www.bilety24.pl ◥ 24.03, g. 20, sala widowiskowa CKiBP, koncert Talizman Kamila Bednarka z zespołem, bilety: 25 i 35 zł, dostępne w sekretariacie CKiBP (pon.–pt., g. 9–17) oraz na www.bilety24.pl DK Na Skarpie os. Piastowskie 104 tel. 61 877 05 51 dknaskarpie@gmail.com ◥ 6.03, g. 17 koncert zespołu seniorów „Wrzosy” im. J. Golferta z okazji Międzynarodowego dnia Kobiet, wstęp wolny ◥ 10.03, g. 9–12.30 Ogólnopolskie filatelistyczne Spotkania Wymienne, wstęp wolny DK Orle Gniazdo os. Lecha 43 tel. 61 877 78 42 dkorlegniazdo@o2.pl ◥ 3.03, g. 20–24 milonga z muzyką na żywo – na akordeonie zagra Michał Gajda, wstęp: 20 zł, konieczna wcześniejsza rezerwacja miejsc: tel. 61 877 78 42 lub 695 151 784 ◥ 10.03, g. 11 spektakl Puk! Puk! dla dzieci od 3 lat w wykonaniu Teatru Chrząszcz w Trzcinie z rabki Zdroju, z cyklu Sobotnie Bajdurki – czyli familijne spotkania z teatrem, bilet dla dziecka z opiekunem: 15 zł (przedsprzedaż) lub 20 zł (w dniu spektaklu) ◥ 17.03, g. 11 spotkanie dla dzieci mamma mia! Smaczne nuty prosto z Włoch!, z cyklu Sobotnie spotkania ze sztuką, bilet dla dziecka z opiekunem: 5 zł ◥ 24.03, g. 11 spektakl mały Książę dla dzieci od 3 lat w wykonaniu Teatru Mer z łodzi, z cyklu Sobotnie Bajdurki – czyli familijne spotkania z teatrem, bilet dla dziecka z opiekunem: 15 zł (przedsprzedaż) lub 20 zł (w dniu spektaklu) DK Stokrotka ul. Cyniowa 11 tel. 61 867 19 19 dkstokrotka@tlen.pl, www.dkstokrotka.pl ◥ 8.03, g. 18 koncert z okazji dnia Kobiet Bądź moją muzą w wykonaniu dariusza łakomego (śpiew, saksofon) oraz Sławomira Sikory (pianino), wstęp wolny ◥ 9–10.03, g. 18 warsztaty muzyczno-liturgiczne Śpiewy Triduum Paschalnego, wstęp: 50 zł, obowiązują zapisy ◥ 15.03, g. 12 spotkanie oraz wspólne ćwiczenia z fizjoterapeutką heleną Szulc w ramach Klubu Seniora, wstęp wolny ◥ 17.03, g. 10 Otwarty Turniej Brydża Sportowego Par, obowiązują opłaty członkowskie ◥ 18.03, g. 17 wspólne wyjście do Teatru Wielkiego na spektakl Parsifal z Małgorzatą Walewską w roli głównej, wstęp: 55 zł, obowiązują zapisy ◥ 22.03, g. 18 koncert Wiosenne inspiracje w sztuce i muzyce, wstęp wolny ◥ 23.03, g. 18 warsztaty artystyczne Papieroplastyka – wiosenne i wielkanocne dekoracje oraz ozdoby na okna i drzwi, wstęp: 20 zł, obowiązują zapisy ODK Pod Lipami   os. Pod Lipami 108a tel. 61 630 33 47 odkpodlipami@psmwinogrady.pl ◥ 7.03, g. 19 wernisaż wystawy malarstwa Adam Kucz – surrealizm, wstęp wolny ◥ 9.03, g. 19 recital kabaretowy Krzysztofa daukszewicza, bilety: 50 i 60 zł ◥ 12.03, g. 19 44. PeStKa, czyli Poznańskie Spotkanie Kabaretowe, bilety: 18 i 25 zł ◥ 21.03, g. 19 recital Agaty Amelii Wawrzyniak czekaniem jestem przy akompaniamencie rafała Karasiewicza, bilety: 20 i 25 zł W programie utwory m.in. Osieckiej, Młynarskiego, Krajewskiego, Brela. ◥ 23.03, g. 18 projekcja filmu Niczego nie żałuję – edith Piaf, z cyklu Kino Pod lipami, wstęp na zaproszenia – do odbioru w OdK Pod Lipami od 5.03 ◥ 30.03, g. 17 spektakl niespodzianka w wykonaniu Studia Teatralnego Krak-Art z Krakowa, z cyklu Teatr młodego Widza, bilety: 6 zł ODK Słońce os. Przyjaźni 120 tel. 61 630 32 68 odkslonce@psmwinogrady.pl www.psmwinogrady.pl 4 1.03, g. 18 spotkanie zapoznawcze Studio Przyjaźni, wstęp wolny Otwarte miejsce dla wszystkich mieszkanek i mieszkańców Winograd i okolic. Poznajmy się i porozmawiajmy o tym, czego potrzebujemy i jak możemy to zrealizować. Na dobry początek, aby dodać nam trochę energii, wystąpi zespół Zakręcone Babki 413.03, g. 19 spotkanie Książkotok w ODeku, wstęp wolny Przyjaciółki i przyjaciele książek, czekamy tu na was. To miejsce dla tych, co lubią opowiadać lub słuchać o książkach. 415.03, g. 18 spotkanie Studio Przyjaźni — zaczynamy działać, wstęp wolny Jak wygląda życie na osiedlu blokowym i czego tu brakuje? Jakie mamy narzędzia i co możemy zrobić? Czas na rozpoznanie sytuacji i możliwości. Zapraszamy na warsztat z diagnozy, który poprowadzi Jakub Walczyk. 417.03, g. 10.30 (dzieci w wieku 2-5 lat) i g. 12 (dzieci w wieku 6-12 lat), rodzinne warsztaty plastyczne Śpiewające kolory, z cyklu Dzieciaki do dzieła, wstęp: 10zł/dziecko, obowiązują zapisy: tel. 61 630 32 68 FOT. MATERIAŁY TEATRU MER 4 27.03, g. 10, siedziba Telewizyjnego Studia Filmów Animowanych w Poznaniu, warsztaty animacji dla dzieci — laureatów XII edycji Międzyszkolnego Konkursu Plastycznego Zatrzymany w kadrze Klub Literacki Dąbrówka Piątkowskie Centrum Kultury Dąbrówka os. Bolesława Chrobrego 117 46.03, g. 18, bistro Cezar, promocja książek Album poznański... Jerzego Grupińskiego i Księga wyjść Jerzego B. Zimnego, spotkanie poprowadzi Stanisław Szwarc 4% 20.03, g. 18 wieczór z małą prozą: Stanisław Chutkowski, Zdzisław Czwartos, Ewa Moskalik, omówienie — Barbara Kęcińska-Lempka na wszystkie wydarzenia wstęp wolny Centra kultury — oprac. Anna Solak CK ZAMEK — oprac. Martyna Łokuciejewska anna.solakQwm.poznan.pl m.lokuciejewskaQckzamek.pl więcej na kulturapoznan pl IKS | marzec 2018 / 105 varia MARCOWE ROCZNICE 1.03.1958 Zmarł Stanisław Pogórski (ur. 1908), architekt, autor m.in. projektów gmachów Sądu Woje- wódzkiego, Miastoprojektu i Domu Technika. 2.03.1998 W budynku Arkadii otwarto Centrum Informacji Miejskiej. 6.03.1568 Zmarł Józef Struś (ur. 1510), lekarz, autor pionierskiej pracy O tętnie, burmistrz Poznania w la- tach 1557-59. 6.03.1898 Uruchomiono pierwszy tramwaj elektrycz- ny. Jego trasa prowadziła z Dworca Głównego na Ostrów Tumski. 6.03.2013 Zmarł Tomasz Kowalski (ur. 1985), himala- ista. Zginął w drodze powrotnej po dokonaniu pierw- szego zimowego wejścia na Broad Peak. 17.03.1898 Urodził się Józef Krzyżański (zm. 1987), malarz. Na domu przy ul. Krakowskiej 30, gdzie artysta mieszkał i tworzył, znajduje się poświęcona mu tablica pamiątkowa. 17.03.2013 Zmarła Krystyna Laskowicz (ur. 1938), absolwentka i pracownik naukowy Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, działaczka uniwersyteckiej i podziemnej Solidarności. Po 1990 twórca poznań- skiego Radia S i telewizji TV-ES. 19.03.1238 Zmarł Henryk I Brodaty (ur. ok. 1168), książę wrocławski i wielkopolski. 19.03.1993 Przy ul. Wieniawskiego otwarto Ośrodek Nauki Polskiej PAN (proj. Zygmunt Skupniewicz i Zygmunt Lutomski). 20.03.1743 Urodził się Tymoteusz Gorzeński (zm. 1825), w latach 1809-21 biskup poznański, póź- niej arcybiskup gnieźnieńsko-poznański, prymas Polski. 20.03.1848 Utworzenie Komitetu Narodowego w Po- znaniu zapoczątkowało wydarzenia Wiosny Ludów w Wielkopolsce. 24.03.1888 Zmarł Kazimierz Jarochowski (ur. 1828), historyk, publicysta, działacz polityczny. Wybór jego prac zatytułowany Zdobywcy i okupanci staropolskie- go Poznania opublikowało Wydawnictwo Miejskie. 24.03.1938 Zmarł Karol Zyndram Maszkowski (ur. 1868), malarz, witrażysta, w latach 1925-38 dyrektor poznańskiej Szkoły Sztuk Zdobniczych (dzisiaj Uniwersytet Artystyczny). 26(27?).03.1998 Zmarł Kornel Michałowski (ur. 1921), muzykolog, bibliograf, dla swoich zasług określany mianem „Korbuta polskiej muzykologii”. oprac. J.P. 106 /IKS / marzec 2018 Kapela Wileńska 25. Jubileuszowy Kaziuk Wileński 4.03 święto ku czci patrona Polski i Litwy, Świętego Kazi- mierza Królewicza (1458—1484) z rodu Jagiellonów, w 560. rocznicę urodzin g. 10, fara, ul. Gołębia 1, msza św. dziękczynna koncele- browana pod przewodnictwem litewskiego biskupa Jonasa Ivanauskasa g. 11-16, Stary Rynek, Kiermasz Kaziukowy: występy ze- społów z Litwy i Wielkopolski, czarny wileński chleb, cepe- liny, bliny, kindziuki, wędliny, obwarzanki, palmy, koszyczki, wyroby rękodzieła, kaziukowe serduszka g. 11.30 prezentacja Dynastii Jagiellonów i zespołów w log- giach ratusza. Hejnały wileński i poznański. Po koziołkach, ok. g. 12.10, przemarsz Orszaku Jagiellonów ze św. Kazi- mierzem Królewiczem wokół ratusza g. 12.10-16, Stary Rynek (scena), wystąpią m.in.: Kapela Wileńska z Wilna, Solczanie z Solecznik, Swarzędzka Orkie- stra Flażoletowa, Zespół Folklorystyczny Wielkopolanie g. 13, Stary Rynek, wręczenie nagrody „Żurawina 2018" sio- strze Michaeli Rak (twórcy pierwszego hospicjum na Litwie) g. 14, Dom Polonii, Stary Rynek 51, Roman Dmowski, Igna- cy Jan Paderewski, Józef Piłsudski — trzy różne koncepcje odzyskania niepodległości — prelekcja z pokazem multime- dialnym Krzysztofa Styszyńskiego, której będzie towarzyszyć wystawa Olafa Bergmanna Roman Dmowski (1864-1939) Polak, mąż stanu, pisarz i publicysta g. 15, Dom Polonii, Stary Rynek 51, Ścieżka obok drogi — alter ego Kazimiery Hłakowiczówny — prelekcja Elżbiety Andrzejewskiej oraz z cyklu Kresy w Fotografii Wielkopolan wystawa Kazimiera Hłakowiczówna in memoriam w 35. rocznicę śmierci g. 17, Poznańska Ogólnokształcąca Szkoła Muzyczna Il stopnia im. M. Karłowicza, ul. Solna 12, koncert galowy zespołu Kapela Wileńska pod kierownictwem Romualda Piotrowskiego Organizator wydarzenia: Towarzystwo Miłośników Wilna i Ziemi Wileńskiej Oddział w Poznaniu FOT. MATERIAŁY ORGANIZATORÓW Akcja społeczna: POWSTANIE Wydawnictwo Miejskie Posnania ogłasza akcję zbiórki rodzinnych archiwów związanych z powstaniem wielkopolskim. Założeniem tego przed- sięwzięcia jest przede wszystkim: zgromadzenie, digi- talizacja, archiwizacja i udostępnienie obiektów zwią- zanych z powstaniem w setną rocznicę jego wybuchu. Misterium na Cytadeli Wielka rocznica powstania jest prawdopodobnie jed- W sobotę poprzedzającą Niedzielę Palmową odbędzie się nym z ostatnich, jeżeli nie ostatnim momentem na 17. Misterium Męki Pańskiej, największe plenerowe widowi- przeprowadzenie tego typu akcji. Projekt ma na celu sko pasyjne w Europie — tradycyjnie na Cytadeli, w tym roku wydobycie z archiwów rodzinnych i instytucjonalnych 24 marca, początek o g. 19. Misterium poprzedzone zostanie wszelkiego rodzaju pamiątek dotyczących powstania mszą św. w kościele u Salezjanów na Winogradach o g. 17, wielkopolskiego, jego genezy, przebiegu, uczestników skąd wspólnie z aktorami widzowie przejdą na Cytadelę. i następstw. Organizatorzy akcji nie stawiają ograni- W tym roku przypada jubileusz 20-lecia istnienia Misterium; czeń w rodzaju gromadzonych obiektów, mogą to być: pierwszy spektakl odbył się w 1998 roku. Po raz trzeci w rolę zdjęcia, negatywy, dokumenty rękopiśmienne i dru- Jezusa wcieli się Cezary Łapa. Będzie można posłuchać no- kowane, legitymacje, szkice, rysunki, plany, mapy, wego playbacku, nagranego w ubiegłym roku w Radio Mer- przedmioty codziennego użytku czy elementy wypo- kury (Radio Poznań). Misterium Męki Pańskiej jest bezpłatne, sażenia wojskowego. Właściciele pamiątek będą mo- a uczestniczyć w nim może każdy. Więcej na: misterium.eu. gli je udostępniać do skanowania w siedzibie Wydaw- nictwa Miejskiego Posnania oraz w wyznaczonych Poznański sposób na niepodległość iks miejscach na terenie Wielkopolski. Zbiórka potrwa co Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk zaprasza na najmniej do końca maja 2018 roku. marcowe wykłady otwarte w ramach wieloletniego projektu Zgromadzone materiały zostaną wpierw poddane Poznański sposób na niepodległość. procedurze kwalifikacyjnej prowadzonej przez ze- Godzinne wykłady odbędą się w Sali Posiedzeń PTPN, spół ekspercki, a następnie przekazane pod obrady ul. Mielżyńskiego 27/29, początek zawsze o g. 18: specjalnie powołanego jury, które nagrodzi najlepsze % 8.03, prof. UAM dr hab. Tadeusz Janicki (Zakład Historii kolekcje lub wyjątkowe pojedyncze obiekty. Wszyst- Gospodarczej Instytutu Historii UAM) Ubogi zaścianek kie zakwalifikowane w ramach akcji obiekty zostaną Rzeszy Niemieckiej? Sytuacja gospodarcza ziem zaboru szczegółowo opisane i w formie wirtualnej kolekcji pruskiego (1871-1914) opublikowane na portalu CYRYL. Obiekty nagrodzone 4% 22.03, dr hab. Anna Weronika Brzezińska (Instytut Etno- i wyróżnione zostaną pokazane w formie mobilnej wy- logii i Antropologii Kulturowej UAM, Polskie Towarzystwo stawy w Poznaniu, a następnie w wybranych miastach Ludoznawcze) Niepodległy dzień codzienny mieszkańców Wielkopolski. Właściciele, którzy zechcą zdeponować wsi wielkopolskiej. pamiątki, będą mieli taką możliwość w instytucji wy- Obu wykładom towarzyszyć będą jednodniowe wystawy pCO YrZzYdoyęzrZzIJCH przygotowane przez pracowników Biblioteki PTPN, związane Partnerami projektu są: Miasto Poznań, Samorząd z tematami wykładów. Wstęp na wykłady i wystawy jest wolny. Województwa Wielkopolskiego, Archiwum Państwo- Varia — oprac. Mateusz Malinowski we w Poznaniu, Teatr Polski w Poznaniu, Biblioteka mateusz.malinowskiQ©wm.poznan.pl Raczyńskich, Wielkopolskie Muzeum Niepodległości oraz Wojewódzka Biblioteka Publiczna. Szczegóło- wych informacji na temat akcji należy szukać na stro- |. nie internetowej Wydawnictwa Miejskiego Posnania: więcej na kulturapoznan.pl wmposnania.pl. oprac. K.K. biuletyn.poznan.pl FOT. MARCIN MELANOWICZ/MATERIAŁY ORGANIZATORÓW IKS | marzec 2018 / 107 Centrum Sztuki Dziecka w Poznaniu ce raJI PREMIERA JaGoDa I niepźwiepzie Karin Serres 12.03. g. 18 13.03.g.10i13 reżyseria: Jerzy Moszkowicz scenografia: Jakub Psuja muzyka: Maciej Zakrzewski kostiumy: Angelina Janas-Jankowska ruch sceniczny: Paulina Wycichowska obsada: Malwina Brych, Martyna Zaremba-Maćkowska, Paweł Binkowski, Radosław Elis wiek: od 9 lat więcej niż ul. Brandstaettera 1/Za Cytadelą teatr AQUANET JAZZ FESTIVAL 11-15 kwietnia 2018 Poznań OMAR SOSA 8 PAOLO FRESU KACPER SMOLIŃSKI NICHOLAS PAYTON La Ka (74 E.J. STRICKLAND TINGVALL TRIO www.jazz.pl SPONSOR STRATEGICZNY AQUANET POZnań Organizatorzy: | | Jil | Polska Akademia Nauk Oddział w Poznaniu Instytut Chemii Bioorganicznej PAN Instytut Genetyki Człowieka PAN Partner: i l 3 _ | 7 marca, w godz. 17-19, wstęp wolny Ośrodek Nauki PAN, ul. H. Wieniawskiego 17/19 www.pan.poznan.pl Organizatorzy: Patronat honorowy: MARSZAŁEK WOJEWÓDZTWA WIELKOPOLSKIEGO MAREK WOŹNIAK s o INSTYTUT GENETYKI CZŁOWIEKA "M POLSKIEJ AKADEMII NAUK Patronat medialny: 4 satenamycm JĄ SWPS AQUANET iks Gekorolsn SAMORZĄD WOJEWÓDZTWA WIELKOPOLSKIEGO Fundacja Zakłady Kórnickie

  IKS_-_2018-04.pdf

  3 x x Ł «x x KULTURA © W POZNANIU LYN MUZYCZNY W POZNANIU Poznański Informator Kulturalny, Sportowy i Turystyczny IKS JGIUCIUWACNÓWI c” 7% Cena 4,90 zł (w tym 5% VAT) ISSN 1231-9139 200751) Oi kwiecień nr 4(318)/2018 PREMIERA: 21.04 SPEKTAKLE: 22-28.04 / 5-6.05 / 7-10.06 www.teatr-muzyczny.poznan.pl POZNAŃSKI p SZLAK KOBIET W 100. rocznicę uzyskania braw "wyborczych przez Polki wyrusz na Trakt śladem Poznanianek. Od maja do września zapraszamy na bezpłatne wycieczki z przewodnikiem/czką! Szczegóły na stronie: www.trakt.poznan.pl Szlak zwiedzisz sam/a z folderem turystycznym! POBIERZ . FOLDER brama_. trakt 3 ŚJ” "ów POZnań ATICZOSYNCLOSGEKNYT CITI w sobie nowej nadziei słowami poety Andrzeja iw życzy Redakcja Kultura na wyciągnięcie ręki Miasto Poznań regularnie wspiera wszelkie działa- nia na rzecz komunikacji i wymiany doświadczeń. Szczególnie dumny jestem z wydarzenia, którego gospodarzami będziemy w kwietniu, czyli III Nie- Kongresu Animatorów Kultury. Przez trzy dni — od 9 kwietnia w CK ZAMEK animatorzy, edukatorzy i sa- morządowcy z całej Polski rozmawiać będą o „sile współpracy”. To niezwykle ważna kwestia, gdyż aż 75 procent środków przeznaczonych na działania kulturalne pochodzi właśnie z budżetu samorządów. Koniec NieKongresu zwiastować będzie kolejne wielkie wydarzenia. Takie, które już na stałe za- pisały się w kulturalnym krajobrazie Poznania. Zapraszam na Aquanet Jazz Festival — od 11 do 15 kwietnia. Tegorocznym laureatem Nagro- dy Ery Jazzu jest poznański muzyk i kompozytor Kacper Smoliński. Młody wirtuoz harmonijki wy- stąpi 12 kwietnia w CK ZAMEK. W ramach festi- walu zagrają także m.in. nowoorleański trębacz Nicholas Payton oraz kubańsko-włoski duet Omar Sosa 6 Paolo Fresu. Tego miłośnicy jazzu przegapić nie mogą. Następne duże wydarzenie muzyczne to Enea Spring Break Showcase Festival 6 Conferen- ce 2018. Piąta już edycja tego festiwalu zawładnie Aquanet Jazz Festival kilkunastoma scenami w mieście. Będzie kogo po- słuchać! To nie koniec atrakcji. W Teatrze Muzycznym odbę- dzie się premiera musicalu Footloose. Jego fabuła nawiązuje do jednego z najpopularniejszych filmów lat 80. Dla miłośników sztuki, a wiem, że takich w Poznaniu nie brakuje, też się coś znajdzie. Na wernisaże zapraszają m.in. galeria :SKALA i Galeria Miejska Arsenał. Dokładne informacje na temat wy- staw znajdą Państwo w bieżącym numerze IKS-a. Zachęcam do lektury! Zanim sięgniemy jednak po te wszystkie kulturalne smakołyki, zasiądziemy przy świątecznym stole. Życzę Państwu wiosennych Świąt Wielkanocnych! Jacek Jaśkowiak Prezydent Miasta Poznania V Oko Kalejdoskopu FOT. MATERIAŁY ORGANIZATORÓW, BAZYLI JĘDRZEJEWSKI W TEMAT NUMERU 4 Wyjść naprzeciw /K. Kamińska i A. Skowrońska o III NieKongresie Animatorów Kultury opowiadają Justyna Makowska i Bartek Lis W WYDARZENIA 9 Poznaniakom brakuje życzliwości /M.S. Bochniarz wystawa Magdaleny Starskiej w Galerii Miejskiej Arsenał 10 Jazz w kilku językach /A. Bliźniuk Aquanet Jazz Festival 12 Dać się zakoczyć /T. Janas Enea Spring Break Festival 14 Stary wilk /P. Toboła koncert Luxtorpedy 15 Sztafeta pokoleń /S. Klimek rozmowa o premierze Footloose w Teatrze Muzycznym 16 Film lepszy niż tort /M. Nawrocka-Leśnik rozmowa o Przeglądzie Oko Kalejdoskopu W RECENZJE 17 W lesie czarnych parasolek /S. Klimek spektakl Kanapka z człowiekiem w Teatrze Nowym 18 Interpretuj mnie, mądralo! /A.Biiźniuk spektakl Śpiewacy norymberscy w Teatrze Wielkim 20 Trudna awangarda /J. Żarczyńska wystawa Twarda Awangarda. Stażewski, Sosnowski, Bąkowski w Galerii Miejskiej Arsenał 22 Poznań do nakłucia /J. Głaz wystawa Akupunktura miasta w CK ZAMEK 23 Trzy pokolenia skrzypków /A. Bliźniuk koncert Orkiestry Kameralnej Polskiego Radia Amadeus 24 Podwójny przekład /A. Szulc-Woźniak koncert Mozart... z Nowego Świata 25 Musicie mi uwierzyć... / M. Nawrocka-Leśnik spektakl Baron Miinchhausen w Teatrze Animacji W ROZMOWY 26 Poznawanie innych kultur nigdy się nie nudzi / G. Wrońska z Elżbietą Sokołowską 28 Jak łączyć sztukę z nauką? /M.S. Bochniarz z prof. Anną Tyczyńską Poznański Informator Kulturalny, Sportowy i Turystyczny IKS W HISTORIA 30 Wujek Hoover /P. Grzelczak o wizycie Herberta Hoovera, byłego prezydenta USA, w Poznaniu 32 Klempicz to śmierć /P. Grzelczak o demonstracji przeciwko elektrowni atomowej w Klempiczu W Z CYKLU 33 Z torby listonosza / D. Kolbuszewska złoty łańcuch Ojczyzny 34 Okiem polonisty / K. Szmyt wędrówka w przeszłość 36 CYRYL Wam pokaże / M. Grzelak-Grosz kamienica zmienną jest 38 Fotografia / M. Piotrowska co ma etnomuzykolog do fotografii 40 Poznań do poprawki /J. Głaz metropolia do zlepienia 42 Jest taka ulica / W. Gostyński krajoznawca i obrońca przyrody 44 Rozmowy w garderobie /A. Kochnowicz-Kann z Barbarą Prokopowicz 46 Mistrzowie sportu /J. Pałuba pasjonat motoryzacji W SPORT 248 Nie mamy się czego wstydzić / M. Malinowski rozmowa z Łukaszem Miadziołką 50 Alan Mack /J. Krenc o kapitanie Alfonsie Wiktorze Maćkowiaku W CO, GDZIE, KIEDY 51 FILM 79 MUZEA 54 TEATR 89 KSIĄŻKI 61 MUZYKA 97 CENTRA KULTURY 73 SZTUKA 106 VARIA 2% instytucje i imprezy dotowane przez Urząd Miasta Poznania iks wydarzenia, którym patronuje IKS RU partnerem wydawniczym IKS-a jest Biblioteka Uniwersytecka w Poznaniu Wydawca Wydawnictwo Miejskie Posnania, ul. Ratajczaka 44, 61-728 Poznań, tel. 61 851 86 01, iks©©wm.poznan.pl, wmposnania.pl, kulturapoznan.pl Redaktor naczelna IKS-a Katarzyna Kamińska Zespół (Dział Publikacji Informacyjnych) Mateusz Malinowski (61 854 07 41), Elżbieta Woźna (61 854 07 42), Jan Gładysiak (61 854 07 40), Monika Nawrocka-Leśnik (61 854 07 43, afisz©©wm.poznan.pl), Sylwia Klimek (61 854 07 50), Anna Solak (61 854 07 44) Współpraca Tomasz Janas Korekta Anna Nowotnik Opracowanie graficzne Joanna Pakuła, Marta Stachowska Skład i łamanie Studio Graficzne WMP Druk Betmor Sp. z o.o., ul. Chlebowa 16, 61-003 Poznań Nakład 2000 egz. Prenumerata RUCH S.A., prenumerata.ruch.com.pl, prenumerataQruch.com.pl, tel. 801 800 803 lub 22 717 59 59, w g. 7-18 Fotografie w działach stałych: M. Ciesielski, M. Stachowska, J. Pakuła, A. Skowrońska Informacje o imprezach i wydarzeniach przyjmowane są do 8. dnia każdego miesiąca. Zastrzegamy sobie prawo do skrótów oraz opracowania zamówionych tekstów. Nie odpowiadamy za zmiany repertuarowe oraz treść reklam (również na stronach okładkowych). Organizatorzy zastrzegają sobie możliwość zmian w programach. Copyright by Wydawnictwo Miejskie Posnania 2018 Indeks nr 369845 CENTRUM SB Poznań | ru.fŚ ZAMEK A — TEMAT NUMERU Wyjść naprzeciw III NIEKONGRES ANIMATORÓW KULTURY Rejestracja na NieKongres zakończyła się 5 marca. Dzień później do wiadomości podane zostały pierwsze statystyki... Zdecydowaną większość zgłoszeń nadesłały kobiety — bo aż 77 procent! Na prowadzenie wysunęły się Anny — 32 procent chętnych to właśnie one, kolejne były Agnieszki i Magdaleny. Większość zainteresowanych pochodzi z dużych miast oraz tych liczących od 5 do 50 tys. mieszkańców. Dominująca część z nich deklaruje także, że udział w NieKongresie weźmie pierwszy raz! Jesteście wśród nich? Otworzyć ludzi SIA na kulturę KOPY ŁIOSTYNĄ MAKOWSKĄ WSO EKOZE dyrektor Wydziału Kultury Urzędu Miasta Poznania, rozmawia KATARZYNA KAMIŃSKA z BARTKIEM LISEM, Przed nami III NieKongres Animatorów Kul- OO CEO WEI COCHESIZNNINYCE tury organizowany z inicjatywy Centrum Kultury torów Kultury, rozmawia ALEKSANDRA ZAMEK, Forum Kraków i Miasta, w szczególno- SKOWROŃSKA ści Wydziału Kultury i Pani osobiście, bo prze- cież edukacja kulturowa to Pani pasja. Wiem Co wynika z NieKongresu? Czy o tym z wielu naszych rozmów. Dlaczego jest. impreza może pochwalić się mierzalnym ona tak ważna? pom efektem? Edukacja kulturowa - najogólniej rzecz AB JnL_E_4r Tegoroczny NieKongres jest ujmując - służy przygotowaniu dzieci, mło- EE / '5 "i trzecią edycją wydarzenia (dwa dzieży, ale także dorosłych do uczestnic- ; s : £*% poprzednie odbywały się w War- twa w kulturze. Zadaniem edukatorów H SPA 1 szawie i Lubiążu k. Wrocławia). i animatorów kultury jest uzupełnienie PA A, Każde z tych wydarzeń przybie- działań szkół, a niekiedy niestety „są a rało nieco inną formułę, z czego nawet ich wyręczenie, wiele placó- |--$ s i a wyciągnęliśmy, jako organiza- wek bowiem z różnych względów 24 „dj PID) wnioski. Pomysłem na nie zawsze realizuje program z tego f s BR poznańską edycję było możliwie zakresu i nie przygotowuje dzieci " ć M. JF jak największe upraktycznienie wydarze- oraz młodzieży do odbioru kul- 2 kg F | nia. Chcielibyśmy, żeby po tym trzydniowym tury, a nauczycieli do prowadzenia +3 4 spotkaniu zostało coś konkretnego, nama- takich działań. Szkoły skupiają się : calnego. Stąd pomysł, by NieKongres stał przede wszystkim na swoich zada- ku cjj < się wydarzeniem „kroczącym”. Realizacja niach statutowych. Wsparcia w tym iż sy | . F tego punktu przyjmie formułę mikrograntów. RYS. FRANCISZKA KUJAWSKA (4X) dZzatk, 4% Justyna Makowska językoznawczyni i medioznawczyni, doktor nauk humanistycznych, od lipca 2015 roku dyrektor Wydziału Kultury Urzędu Miasta. Wcześniej m.in. wykładowczyni Akademii Humanistyczno- -Ekonomicznej w Łodzi i prodziekan Wydziału Humanistycznego tej uczelni. względzie potrzebują także rodziny. Rodzicom czę- sto brakuje czasu, sił lub ochoty na to, by edukować dzieci w dziedzinie kultury. Nierzadko zdarza się, że i oni nie mają odpowiednich kompetencji. Barierą są również finanse. Trzeba zatem stworzyć warunki do tego, by udział w kulturze mógł odbywać się stale. Żeby nie były to jednorazowe, odświętne wydarzenia. Pójście na koncert, do kina, teatru czy galerii sztuki powinno stać się rodza- skótóyróc jem nawyku i w żadnym wypadku nie | żĄ powinno być obarczone lękiem przed | sx R niezrozumieniem. Edukacja kultu- 4 rowa przygotowuje do odbioru kul- 4Ń kor tury i jej interpretacji, umożli- | wia odbiorcom odnoszenie się do tego, co wcze- śniej widzieli, otwiera i niweluje lęk przed U tym, co nowe i nieznane. Najistotniejsze AH jest dla mnie wyrobienie nawyku uczest- A nictwa w kulturze. Moim marzeniem byłyby 1 takie tłumy ludzi w muzeach, galeriach czy 4 | teatrach, jak w centrach handlowych. ń 1 A kim są dziś animatorzy kultury? To pro- fesja, czy może obszar działalności? Cały czas aktualne jest pytanie, czy animator kultury to zawód, czy misja. Oczywiście instytucje kultury zatrudniają animatorów i powoływane są sta- nowiska pracy o takiej nazwie. Zauważmy jednak, 6 /1KS/ kwiecień 2018 W Bartek Lis koordynator III NieKongresu Animatorów Kultury, socjolog, badacz społeczny, specjalista ds. edukacji kulturowej w Centrum Kultury ZAMEK w Poznaniu W ramach dofinansowanych przez miasto Poznań oraz Samorząd Województwa Wiel- kopolskiego projektów będziemy mieć oka- zję sprawdzić, w jaki sposób funkcjonują i są realizowane założenia Samorządowej Karty dla Kultury - czyli powstałego w ostatnich miesiącach dokumentu, który zawiera wska- zania dotyczące współpracy pomiędzy przed- stawicielami samorządów oraz działaczy kul- tury. Podsumowanie kroczącego kongresu odbędzie się jesienią w Centrum Kultury ZAMEK. Wtedy też porozmawiamy o zrealizo- wanych projektach, ich przebiegu i o tym, czy zapisane w Samorządowej Karcie dla Kultury cele udaje się sprawdzić w praktyce. Hasło tegorocznej edycji « NieKongresu to „siła współpracy” - pomiędzy animato- rami i samorządami. Kultury nie stworzy się jednak w pojedynkę. Czy przypomnienie o sile współpracy i zachęcenie do integracji wewnątrz środowiska adresowane jest także do samych animatorów i działaczy kultury? Oczywiście, hasło „siła współpracy” odnosi się do współpracy na linii samorządy- FOT. URZĄD MIASTA POZNANIA, ARCHIWUM PRYWATNE że w sferze organizacji pozarządowych czy działań niezależnych pracuje nawet więcej animatorów kul- tury niż w instytucjach. Dziś - w moim przekona- niu - głównym zadaniem animatorów jest poznawa- nie potrzeb lokalnej społeczności, sieciowanie osób zainteresowanych konkretnym tematem i włączanie ich w nurt kultury. Jak w tym przypadku rozumieć pojęcie sieciowania? To łączenie osób o podobnych zainteresowaniach i potrzebach, ułatwianie im nawiązywania i podtrzy- mywania kontaktów przydatnych w realizacji ich pasji. Uczestników kultury trzeba wyposażyć w kon- kretne narzędzia poznawcze i umożliwić im uczest- nictwo w kulturze. To właśnie zadanie animatorów, którzy w kontekście edukacji kulturowej pełnią nie- zwykle istotną funkcję. Wspierają, pokazują dobre praktyki i otwierają ludzi na kulturę. Odbiorca kul- tury coraz częściej nie przyjmuje tylko postawy bier- nej. Twórcy różnego typu wydarzeń kulturalnych zakładają aktywność odbiorców, którzy tym samym stają się ich współtwórcami. Poznański NieKongres jest trzecią edycją tego wydarzenia. Skąd jego nazwa? Nazwa sygnalizuje chęć postawienia tego wyda- rzenia w opozycji do dużych, formalnych spotkań, na które zapraszane są wielkie autorytety, jedno- stronnie dzielące się swoją wiedzą. Na NieKon- gres przyjadą osoby, które pracują w sferze -animatorzy. Celem NieKongresu jest zwróce- nie uwagi na to, że szereg rzeczy, projektów i sposobów ich realizacji w polskich miastach, miasteczkach i wioskach mogłoby przebiegać jeszcze lepiej. Taka zmiana na lepsze mogłaby nastąpić w momencie, w którym samorzą- dowcy dostrzegą animatorów kultury jako partnerów w realizacji swojej polityki miej- skiej i lokalnej - i to właśnie najbardziej eks- ponujemy. Tymczasem na drugim planie znaj- duje się współpraca pomiędzy animatorami, Co Gy zi AA CIEST ÓW UCZE UTRATA podobnymi - coś, co się wydarza i dzieje, na co mamy też szereg dowodów. A dzieje się także dzięki uczestnictwu w tego typu spotkaniach i w nieformalnych sytuacjach, które powstają po oficjalnych wydarzeniach. Oczywiście obecnie można się zorganizo- wać także przez internet - i to działa. PS Nic jednak nie przynosi takich efektów jak osobiste spotka- nie, sieciowanie się w tak zwanym realu... Wtedy jeste- śmy w stanie rozpoznać pewną energię, dynamikę, wspólne cele - i to się zdecydowanie pod- czas NieKongresów dzieje. Jakie znaczenie NieKongres ma dla odbiorców treści tworzo- = F =— R : kultury: animatorzy, edukatorzy, pracownicy $ZZŻŻŻZEJEOSWYZZNNAMWÓIJKUWOS aj pcz | samorządowi i lokalni działacze. Wszyscy EFC AKOZUUNA oni, w przyjaznej i luźnej atmosferze, będą fZZZEŻZ- Chociaż NieKongres kierowany jest mogli się spotkać, porozmawiać i nawią- REŻ głównie do animatorów kultury, to tego- 2 : . . — KA Ń p ZEĄ zać kontakty. NieKongres służy temu, żeby === roczna edycja będzie szczególnie mocno O—— >= ŻŻŻCKCGA się na uczestników kultury, pozna- poznać innych, zobaczyć, co dobrego Ę u nich się dzieje, ale też dowiedzieć 2 się, czego nie warto realizować. Ta wymiana doświadczeń będzie, jak | sądzę, istotą naszej imprezy. Hasłem | przewodnim NieKongresu jest „siła współ- | pracy”. Stawiamy na to, że porozumienie | pomiędzy samorządowcami a animatorami jest możliwe tylko wówczas, gdy się poznają, | opowiedzą o swoich potrzebach i oczekiwa- | niach, ale również ograniczeniach. Trzy „nie- | kongresowe” dni mają być okazją do ich roz- mowy i przezwyciężenia ograniczeń formalnych i barier psychologicznych. Jednym z istotniej- szych punktów NieKongresu będzie podpisanie Samorządowej Karty dla Kultury, która ramowo określi zasady i reguły współdziałania pomiędzy animatorami kultury a lokalnymi władzami. niaków. Co prawda część wydarzeń dostępna jest jedynie dla osób wcześniej zarejestrowa- nych, jednak spotkania w klubie festiwalo- wym, debaty, nietargi grantodawców i panele są w pełni otwarte na gości i słuchaczy. Nie chcemy zamykać się na trzy dni w Centrum Kultury ZAMEK po to tylko, żeby debato- wać w zamkniętym gronie. Wręcz prze- ciwnie - zależy nam na tym, by jak naj- bardziej się otworzyć. Jednocześnie szereg tematów CZUWA SOSAWZTNYA OKAY ców kultury dotyczy nowych spo- sobów komunikacji z odbiorcą kultury, włączania go do działania. Ważne jest, by IKS / kwiecień 2018 / 7 Jeden z nich ma bardzo praktyczny wymiar. O narzędziach skutecznego działa- ; dla (ludzi. Zaangażowanie odbiorcy sprawia, że czuje się W programie mamy trzy moduły tematyczne. e robić coś z ludźmi, nie tylko nia dla animatorów i samorządow- ł on współautorem, jest współod- ców opowiedzą m.in. specjaliści zj powiedzialny za wspólne działanie - z Wydziału Kultury. Jaki będzie „3 > o , to zmienia perspektywę i stwarza więk- cel tego modułu? > 8 sze szanse na to że, zainicjowane przez Chcemy wyjść naprzeciw 4/4, MZR animatorów kultury działania będą mogły potrzebom środowiska poznań- +4 Eh być dalej rozwijane również przez mieszkań- skich organizacji pozarządowych | NJ ców miast czy wsi. i niezależnych twórców i podzielić się b ś e : pa IIEBIĄ INEO U NO naszą wiedzą, jak napisać dobrą ofertę 4 "M wydarzenia w konkursie dotacyjnym oraz co miasto | p M im=- - VJ czytamy, że dla może dać osobie, która chciałaby coś | NieKongresu w kulturze zrobić. Będziemy prezento- =zf2 j Ą ważne Są: wali formy współpracy i pomocy, której = A edukacja miasto może im udzielić. Będzie mowa i k Ę ) kulturowa, o tym, jak dobrze wypełnić wniosek, jak wygląda zawie- " społeczna ranie umowy z samorządem, jak prawidłowo sprawozda- | więzotwór- wać wykonanie dotowanego projektu. Przedstawimy cza rola kul- katalog dobrych praktyk w tej dziedzinie, ale opowiemy tury, kultura żywa, lokalna i bliska oraz też o naszych złych doświadczeniach. Będą to warsz- oddolne praktyki wokół inicjatyw lokal- taty, z których skorzystają przede wszystkim organiza- nych i społecznych. To bardzo szerokie cje pozarządowe i animatorzy kultury z Poznania. i pojemne spektrum działalności. Jak Pozostałe moduły to Animatorzy kultury bardzo różni są uczestnicy NieKongresu w realizacji zadań publicznych oraz Niezależ- i jak różnice wpływają na przebieg oraz ność instytucji kultury. Ten drugi z pewnością wynik dyskusji i warsztatów? zelektryzuje miejscowe instytucje. Uczestnicy bardzo się od siebie róż- Niestety w relacjach samorządu i instytucji kultury nią - i bardzo dobrze! Jednym z kryteriów nadużywane jest słowo nadzór, które jest często źle towarzyszących zespołowi, który rekruto- interpretowane. My wolimy mówić o opiece nad insty- wał i wybierał spośród przesłanych zgłoszeń, tucjami kultury i takie rozumienie tej relacji jest dla nas było kryterium różnorodności. Dlatego wśród najistotniejsze. W ramach tego modułu chcielibyśmy uczestników znajdą się między innymi ani- porozmawiać o dobrych i złych praktykach i znaleźć mator kultury z Suwalszczyzny, dyrektorka optymalne dla obu stron rozwiązania. Chcemy uzgod- galerii miejskiej w Gorzowie Wielkopolskim, nić, jak harmonijnie współpracować, a czego unikać. bibliotekarz z południa Polski, urzędnicy Nie wątpię, że NieKongres będzie ważny dla z Poznania i Trójmiasta. Gdybyśmy przeana- tzw. branży. A czy przeciętny mieszkaniec Pozna- lizowali profile, wiek, zakres działań uczest- nia też będzie miał z niego jakąś korzyść? YE CG te ZATOR yZzYe A AZIKZE) Dla poznaniaków otwarte będą wydarzenia kultu- mapa animacji kulturowej i zjawisk z nią zwią- ralne towarzyszące NieKongresowi, ale również sto- zanych w Polsce jest bardzo zróżnicowana. iska, do których każdy będzie mógł podejść, podzielić Jaka wartość powstaje z takiego miksu? się swoim pomysłem na kulturę i dowiedzieć się, jak Każdy z uczestników wnosi do kongresu go zrealizować i na jaką pomoc może liczyć. swoje doświadczenie - dlatego może się A jak Pani zachęciłaby potencjalnych uczest- nagle okazać, że dyrektorka biblioteki miej- ników do wzięcia udziału w tym wydarzeniu? skiej z Wielkopolski dogaduje się z anima- To będzie bardzo praktyczne wydarzenie. Skupimy torem działającym na co dzień w Słupsku - się na tym, by poszerzyć kompetencje wszystkich i będzie z nim współpracować np. w ramach uczestników. Celem NieKongresu jest zsieciowanie poszerzania obszaru działalności instytucji, pracowników kultury i stworzenie okazji do wymiany AGO EC Tej ZZO ZZA CJE) doświadczeń. Jestem przekonana, że w jego wyniku potencjalności do współdziałania - po prostu narodzi się wiele nowych, wspólnych projektów. 4 ukazuje moc „siły współpracy”. 7 WYDARZENIA sztuka Poznaniakom brakuje życzliwości MAREK S. BOCHNIARZ Galeria Miejska Arsenał zaprosiła artystkę wizualną i performerkę Magdalenę Starską, aby przygotowała wystawę o charakterze akcji. Plecienie lekkoatletyczne ma pomóc zintegrować mieszkańców Starego Miasta z galerią. V Starska jest często zapraszana przez różne insty- tucje kultury, aby podczas performance'ów wcią- gać odbiorców do wspólnych aktywności. Takie zdarzenia są zwykle odpowiedzią na potrzeby, które artystka intuicyjnie wyczuwa. Paradoksalnie naj- łatwiej jej było jednak dotąd przygotowywać tego rodzaju akcje w obcych miejscach. Jako poznanianka próbowała nabrać dystansu i popatrzeć z zewnątrz na swoje miasto. - W Poznaniu brakuje prostego, zwykłego kontaktu międzyludzkiego, który odpo- wiadałby na podstawowe potrzeby. Zachowujemy się przedsiębiorczo i racjonalnie. Widzę duże spięcie w ciałach ludzi w moim mieście i chcę im zapropono- wać możliwość zrelaksowania się - wyjaśnia artystka. Starska zaprosiła do współpracy artystów, z któ- rymi przyjdzie z noszami na płytę rynku, aby zacze- piać przechodniów i proponować im pomoc - na przy- kład przeniesienie ich tam, gdzie zmierzają. Hamak, który będzie pełnił funkcję noszy (nosidła), będzie można zrobić wspólnie z artystką w pasażu między Arsenałem a Wielkopolskim Muzeum Wojskowym. Tak jak Starska podejdzie do przestrzeni miasta, unosząc mieszkańców i ich potrzeby, tak podczas warsztatów w galerii będzie też traktować prywatną sferę mieszkania. Uczestnicy zajęć 13 i 14 kwietnia nauczą się robić plecionki dla przedmiotów, które mają w swoich domach - rzeczy porzuconych i pozba- wionych swojego miejsca. - Chodzi o to, aby bar- dziej „domowo” się czuć w swoim domu dzięki temu, że samemu wykona się półkę czy hamak na drobne przedmioty. Gdy plecionki będą gotowe, odwiedzimy domy uczestników warsztatów i pomożemy im je zamontować - tłumaczy Starska. FOT. MATERIAŁY ORGANIZATORÓW Specyficzny, rozwojowy charakter wystawy Ple- cienie lekkoatletyczne powoduje, że funkcję otwiera- jącego ją wernisażu będą pełniły warsztaty. Na eks- pozycji nie zobaczymy też najnowszych prac artystki, lecz prototypy plecionek i zdjęcia Dawida Misiornego, dokumentujące prace mieszkańców. Z kolei na finisaż 6 maja Magdalena Starska wraz z Izabelą Sitarską przygotują niespodziankę - działanie, które natu- ralnie wyniknie ze wspólnej akcji z mieszkańcami Poznania. 4 Magdalena Starska, Plecienie lekkoatletyczne Galeria Miejska Arsenał, 13.04--6.05 iks IKS / kwiecień 2018 / 9 10 / IKS / kwiecień 2018 ] ]era Jazzu w  tym roku obchodzi 20. urodziny. W  ciągu dwóch dekad festiwalu usłyszeliśmy takie gwiazdy, jak m.in. Herbie Hancock, Keith Jarret, taj mahal, mariza, Cassandra Wilson, larry Coryell czy Flora Purim. Wszystko to dzięki pracy, pomysłom, kreatywności i  zaangażowaniu dionizego Piątkow- skiego, dyrektora festiwalu, dziennikarza i  krytyka muzycznego, etnografa od lat silnie związanego z  jazzem, muzycznego autorytetu podziwianego tak przez jazzmanów, jak i melomanów. Wybitny trębacz jazzowy tomasz stańko powiedział o Piątkowskim: – Jest rasowym jazzmanem rozkochanym w tej muzyce, a jako etnolog zafascynowany także tą kulturą. entu- zjasta pięknych brzmień i  profesjonalny promotor jazzu. zna w  jazzie wszystkich i  wszyscy go znają i szanują. równie swobodny jest, pracując z Hancoc- kiem, shorterem czy dianą Krall. Wymagający, gdy lansuje debiutantów. By realizować swoje pomysły, prowadzi prestiżowy cykl era Jazzu i  aby wszystko usystematyzować, napisał najbogatszą, pierwszą w Polsce Encyklopedię jazzu. młody lew nowoorleańskiego jazzu Festiwal zainauguruje Nicholas Payton, trębacz, uznawany za jednego z  najważniejszych muzyków współczesnej sceny jazzowej. Jego twórczość jest głę- boko osadzona w tradycji tej muzyki. Nic dziwnego – Payton pochodzi z Nowego orleanu, uważanego za kolebkę jazzu. to, a także przyjaźń ze słynną jazzową rodziną marsalisów pozwoliło Paytonowi już od naj- młodszych lat chłonąć aurę synkopowanych rytmów i  improwizacji. – W  Nowym orleanie rytm był cały czas wokół mnie. do niego się pracowało, tańczyło, żyło po prostu. oczywiście w  jazzie rytm jest naj- ważniejszy, ale nie tylko w  jazzie. to on organizuje muzykę, umieszcza ją w  czasie, powoduje, że staje wydarzenia festiwale Jazz w kilku językach AleKsANdrA BlIŹNIuK Czujecie już kwietniowy powiew wiosny? To znak, że wkrótce w Poznaniu zabrzmi Era Jazzu. Podczas pięciu dni poznamy najważniejsze trendy tej sceny oraz najbardziej inspirujących artystów. się muzyką, a nie przypadkowym ciągiem dźwięków – powiedział w rozmowie z markiem romańskim. Jazz w języku szwedzkim dużym wydarzeniem dla poszukiwaczy nowych, muzycznych trendów z  pewnością będzie występ ting vall trio. Chociaż szwecja specjalnie nie kojarzy się z jazzem, to właśnie stamtąd pochodzi założyciel zespołu martin tingvall. skandynawski ton tria da się uchwycić w  minimalistycznych, filmowych wręcz frazach. to wraz z  inspiracjami folkiem, muzyką klubową czy klasyczną daje niezwykle atrakcyjną dla słuchaczy syntezę, którą wielu nazywa „skandynawskim jazzem z  kubańskimi smaczkami i  rockową pozą”. zespół znalazł swoje miejsce na awangardowej i  międzynarodowej scenie jazzowej, zdobywając pierwsze miejsce na german Jazz Charts. Ich słuchaczami są zazwyczaj osoby, które w  jazzie szukają emocji, a  w  łączeniu z  innymi gatunkami dostrzegają potencjał brzmieniowy, nie zaś zamach na „prawdziwość” gatunku. Jak co roku podczas festiwalu wręczona zostanie Nagroda ery Jazzu. tegorocznym jej laureatem jest Kacper smoliński – jedyny Polak studiujący jazzową harmonijkę chromatyczną. młody wirtuoz ma na swoim koncie wielkie osiągnięcia. zagrał wraz z  wybitnym francuskim skrzypkiem jazzowym Jean-lukiem Pon- tym, brał udział w licznych konkursach i festiwalach, m.in. w  International tarnów Jazz Contest, Harmo- nica Bridge Festival, World Harmonica Championship w trossingen, rCK Pro Jazz Festival, Czech Jazz Con- test, Jazz Juniors, Krokus Jazz Festiwal, Jazz nad odrą, Jazz Fruit, Blue Note Jazz Competition. Jest także sta- łym rezydentem Workshop Jazz Institut Berlin. Występ zespołu Kacper smoliński Quintet będzie częścią kon- certu tingvall trio. 100 procent jazzu w jazzie EJ. Strickland Quintet to dzisiejsza elita jazzu. Jego muzyka stanowi podsumowanie i punkt odnie- sienia dla współczesnego jazzu. Założycielem kwin- tetu jest wybitny amerykański perkusista E.]J. Strick- land. Wraz ze swoim bratem bliźniakiem Marcusem (saksofon tenorowy/sopranowy) szybko podbili serca niezwykle wymagającego środowiska jazzowego. Wkrótce dołączyli do nich muzycy związani z pre- stiżową oficyną Blue Note Records (Godwin Louis - saksofon altowy, Taber Gable - fortepian, Josh Gins- burg - kontrabas). Powstał kwintet, o którym Dionizy Piątkowski powiedział: - To sto procent jazzu w jazzie! Blues, swing i... Paryż Kobiecym głosem Ery Jazzu będzie Sarah McKen- zie - australijska pianistka i wokalistka. Jej twórczość nierzadko porównywana jest do muzyki Diany Krall. I rzeczywiście - obie artystki wykonują podobny repertuar, są pianistkami, a w ich głosie wyczuć można zarówno szorstkość, jak i wrażliwość oraz subtelność. Porównania jednak szkodzą indywidual- nej stronie twórczości McKenzie. Chociaż mocno zakorzeniona w swingującym jazzie i bluesie, to ma w sobie współczesną świeżość i unikatowy nastrój. Jak mówi Marta Jundziłło z „Jazzarium”: - Najnowsza FOT. MATERIAŁY ORGANIZATORÓW E.J. Strickland płyta artystki, Paris in the Rain to miłosny list adreso- wany do Paryża, wspaniałego miejsca z magią i arty- stycznym duchem. Kulturowa inklinacja Ostatniego dnia Ery Jazzu usłyszymy duet wybit- nych muzyków. Kubański pianista i kompozytor Omar Sosa spotka się na jednej scenie z włoskim trębaczem Paolo Fresu. - Muzyka Omara jest niezwykle synte- tyczna. Słychać w niej wpływy od diaspor kubańskich i brazylijskich, od Ameryki Środkowej po afrykańskie społeczności zamieszkałe w Ekwadorze, od San Fran- cisco i Nowego Jorku do Europy Zachodniej, aż po basen Morza Śródziemnego i Afrykę - poleca koncert Dionizy Piątkowski. Muzykę Fresu łączy się zazwy- czaj ze stylistyką italian jazz. Jego twórczość jest nie- zwykle ognista, czerpie garściami z muzyki tanecznej, swobodnie improwizuje w bardzo ekspresyjne i zmy- słowe rejony. Wspólne projekty muzyków uznawane są za jedne z najciekawszych propozycji współcze- snego jazzu. 4 Aquanet Jazz Festival, 11-15.04, CK ZAMEK, Aula UAM, Blue Note, wykonawcy: Nicholas Payton, Kacper Smoliński, Tingvall Trio, E.J. Strickland Quintet, Sarah McKenzie, Omar Sosa 6 Paolo Fresu, bilety: 100-160 zł, www jazz.pl IKS / kwiecień 2018/ LL WYDARZENIA festiwale Dać się zaskoczyć! TOMASZ JANAS Na trzy dni Poznań znów stanie się stolicą muzyki (nie tylko) niezależnej, emanującej młodością, spontanicznością i oryginalnością. W dniach 19-21 kwietnia już po raz piąty odbędzie się Enea Spring Break. V Na ile ważnym wydarzeniem dla polskiej branży muzycznej jest poznański festiwal? Zapytany o to przez naszą redakcję Bartek Chaciński z tygodnika „Polityka” twierdzi zdecydowanie: - Branża odpowie- działa na to pytanie bodaj dwa lata temu, gdy termi- nowo Spring Break zbiegł się z Fryderykami. Więk- szość pisujących stale o muzyce dziennikarzy można było wtedy spotkać w Poznaniu. Jeden z kolegów wspomniał mi zresztą, że o ile może część branży została w Warszawie, to środowisko przyjechało do Poznania. Ciekawe rozróżnienie, zostało mi w głowie. Ponad siedmiuset... Kwietniowy Enea Spring Break Showcase Festival Gz Conference (bo tak brzmi jego pełna nazwa) to pio- nierskie w Polsce przedsięwzięcie. Główną jego ideą jest szeroka prezentacja, w krótkim czasie, przede wszystkim młodych i nieznanych, czasami wręcz debiutujących wykonawców. Dodajmy: wykonawców Maniucha i Ksawery 12 /IKS / kwiecień 2018 krajowych, zagraniczni goście bowiem, co też jest wyróżnikiem imprezy, są tu jedynie dodatkiem. Kon- certy mają charakter showcase'ów, a zatem krótkich, zwartych scenicznych prezentacji. Odbywają się one równolegle w kilkunastu miejscach. Jak przyznają organizatorzy, tym razem wystąpi ponad 130 wyko- nawców, którzy zostali wyselekcjonowani spośród ponad siedmiuset zgłoszonych. Koncertom, już tra- dycyjnie, towarzyszy też część teoretyczna: wykłady, debaty i konferencje. Nowości Festiwalowe imprezy odbywają się na wielu sce- nach w samym centrum miasta. Przedstawiciel orga- nizatorów, Tomasz Waśko, opowiada: - Jak co roku na uczestników czeka kilka nowych lokalizacji - zor- ganizujemy m.in. koncerty w klimatycznej kawiarni Bardzo na ulicy Żydowskiej, klubem afterparty stanie się Tama, nocą bawić będzie się można także w Opcji na ulicy Półwiejskiej, a rockowe zespoły będziemy oglądać w klubie BaRock. Do tego przestrzenie znane z poprzednich edycji, łącznie ponad piętnaście miejsc. Na pewno dużą zmianą będzie też większa obec- ność gości zagranicznych, co jest efektem tego, że nasz festiwal został częścią sieci INES, gromadzącej osiem festiwali showcase'owych z całej Europy dzięki wsparciu Unii Europejskiej. Opowiadając o gościach zagranicznych, Waśko dodaje: - Swoje miejsce w programie znajdzie m.in. ponownie showcase francuski, z takimi wykonawcami jak Adam Naas czy KillASon. Chciałbym też zwrócić uwagę na naszą kooperację z Moscow Music Week i koncert rosyjskich wykonawców w Starym Kinie, for- macja Shortparis to jedni z nowych ulubieńców Mary Anne Hobbs z BBC6, nie można przegapić ich występu. FOT. MATERIAŁY ORGANIZATORÓW (3X) W Poznaniu Jakie znaczenie ma fakt, że ta właśnie impreza odbywa się w stolicy Wielkopolski? Bartek Chaciński odpowiada: - Z całą pewnością w jakiś sposób Poznań - z dość dużą liczbą drobnych scen - definiuje ten festi- wal. Dla miasta to na pewno ważne przedsięwzięcie. Czy wyobrażam sobie podobną imprezę w innym mie- ście? Owszem. Choćby w Krakowie czy w Warszawie. Ale wygodny komunikacyjnie Poznań jest ciekawszy, bo, wyciągając z ważniejszych dla mediów i biznesu muzycznego miast profesjonalną publiczność, rzeczy- wiście staje się okazją do dokładniejszego prześledze- nia koncertów przez tych kilka dni. Szczęśliwa formuła Kogo usłyszymy podczas tegorocznej imprezy? Wydaje się, że do kategorii wydarzeń mogą przejść koncerty Stefana Wesołowskiego - w świetnym pro- jekcie solowym oraz jako Nanook of the North wspól- nie z Piotrem Kalińskim, znanym m.in. z solowej grupy Hatti Vatti. Ten ostatni przedstawi też swój duet Ffrancis z Misią Furtak. Gniewomir Tomczyk zagra m.in. z Kubą Więckiem. Będzie folkowe odkry- cie: Maniucha i Ksawery oraz, po części poznański, avant hiphopowy duet Syny. Scenę hiphopową będą reprezentowali też m.in. Grubson i Pro8l3m. Swój nowy zespół BAiKA zaprezentuje Piotr Banach pamię- tany z Heya, a z grupą niXes wystąpi Ania Rusowicz. Usłyszymy też projekt Albo Inaczej, w którym arty- ści sceny popularnej (także legendy) wykonują nowe wersje polskich utworów hiphopowych. Na scenie zaprezentują się m.in. Fismoll, Monika Borzym i... Andrzej Dąbrowski. To oczywiście tylko niektórzy spośród wykonawców zaproszonych na festiwal. Będą też inni twórcy, znani szerszemu krę- gowi słuchaczy, m.in. Krzysztof Zalewski, Kortez, Arek Jakubik, Natalia Kukulska, Coma, Jazz Band Młynarski-Masecki, Bokka. Czy przybywają tu po prostu w charakterze gwiazd, czy jako wzorzec dla młodszych artystów, czy może są (przynajmniej nie- którzy) w przełomowym momencie kariery? Tomasz Waśko mówi: - Każda z tych odpowiedzi jest po czę- ści prawidłowa. Na pewno liczymy, że ci artyści przy- ciągną na festiwal osoby, które na co dzień nie słu- chają młodych polskich wykonawców, a dzięki temu, że zakupiły karnet na całą imprezę, nie ograniczą się tylko do koncertów tych najbardziej znanych twórców. Tę formułę przyjęliśmy od pierwszej edycji, gdy szczę- śliwie okazało się, że publiczność chciała oglądać nie tylko gwiazdy, lecz także cały szereg mniej znanych zespołów. Eklektycznie Naturalnie każdy z uczestników imprezy będzie mógł po swojemu zaplanować listę wykonawców, któ- rych chce usłyszeć - oczywiście o ile ich koncerty nie będą się nakładały i o ile da się wejść do przepełnio- nych momentami klubów. Zapytany o swoje prywatne festiwalowe preferencje Waśko przyznaje: - Bardzo czekam chociażby na koncert duetu Pro8l3m, na Ste- fana Wesołowskiego (zarówno solo, jak i w Nanook Of The North), MNKR, Syny, Ala/Zastary, duet Maniucha i Ksawery czy Albo Inaczej 2. Bardzo eklektycznie, ale taki jest ten festiwal. A jakie są rekomendacje Bartka Chacińskiego? - Bardzo czekam na to, by pierwszy raz zobaczyć na żywo zespół Sorja Morja, duet Ffrancis i Kamila Pivota. Ale oczywiście najchętniej dam się zaskoczyć, jak przy poprzednich edycjach, jakiemuś zupełnie nieznanemu wykonawcy, który dobrze wpasuje się w festiwalowy grafik na jakiejś sympatycznej małej scenie. 4 Enea Spring Break Showcase Festival 6 Conference, 19-21.04, więcej: www.spring-break.pl IKS / kwiecień 2018 / 13 0 WYDARZENIA muzyka Stary wilk PREMYSŁAW TOBOŁA Mało na polskiej scenie muzyków tak obdarzonych talentami przez Boga jak Litza. W ilu wcieleniach ciężkiego „łojenia” na gitarze spotkać go można było na scenie, trudno zliczyć. Muzyk w połowie kwietnia skończy 50 lat i z tej okazji wraz z Luxtorpedą zagra w Zamku. V Robert „Litza” Friedrich urodził się 15 kwiet- nia 1968 roku w Babimoście. Na scenie występuje od 1986 roku, ale nie jest to niczym nadzwyczaj- nym w życiu współczesnych rockmanów. Wyjątko- wość Litzy to kwestia jego wyborów, zarówno tych muzycznych, jaki duchowych. Friedrich razem z Tomaszem Pukackim „Titusem” założył kapelę Acid Drinkers, nazwaną tak na pamiątkę koncertu Iron Maiden w Poznaniu w 1986 roku. Litza z Titusem sprzedali bilety na ten wymarzony przez fanów heavy metalu koncert i zakupili kwas, bynajmniej nie LSD - też nazywane żargonowo kwasem - lecz polskiego jabola. Ostro koncertować zaczęli w 1989 roku i szybko stali się prawdziwym objawieniem polskiej „kuźni”, jak nazywa Piotr Kaczkowski z radiowej Trójki ciężkie granie o rozmaitych nazwach: thrash metal, death metal, heavy metal, hardcore punk itp. Ale Litzy było mało łoskotu, więc jednocześnie grał w Turbo, Creation of Death i Flapjack, a przy okazji wspierał też gitarą i śpiewem Kazika Staszewskiego. Intensywne życie rockmana dało się jednak we znaki sercu muzyka, który zapadł na zdrowiu. Po dwukrotnej operacji wszczepienia zastawek serca wrócił na scenę, ale zupełnie odmieniony. Friedrich wobec perspektywy śmierci przeszedł głębokie religijne nawrócenie. Z muzyka z szatanem w tle stał się neokatechumenem. W roku 1996 razem z legendą polskiego punka - Tomaszem Budzyńskim i Dariuszem „Maleo” Malejonkiem założył zespół 2Tm2,3. Nazwa grupy jest oznaczeniem 3. wersu z 2. rozdziału Listu św. Pawła do Tymoteusza, który brzmi tak: „Bierz udział w trudach i przeciwnościach jako dobry żołnierz Chrystusa Jezusa!”. Ciężkie granie, tym razem do tekstów z Ewangelii, stało się dla fanów muzyka szokującą, ale też inspirującą 14 [IKS / kwiecień 2018 duchowo przygodą. Widziałem to na własne oczy podczas koncertu na festiwalu Jarocin 2000. Litza ma też niepowtarzalny talent do pisania pio- senek. W 1999 roku, z okazji pielgrzymki papieża Jana Pawła II do Polski, powstała śpiewająca dziecięca for- macja Arka Noego, która wykonuje listę prawdziwych przebojów ze szlagwortami prosto z duszpasterstwa, jak choćby Nie ma to tamto - subito santo. Potem był jeszcze raz Flapjack i KNŻ, aż w końcu w roku 2010 powołał zespół Luxtorpeda. Tak jak przed laty legen- darny pociąg, tak samo muzyczna Luxtorpeda stała się na polskim rynku muzycznym synonimem nie tylko najszybszego, ale też najlepszego grania cięż- kiego rocka. Piosenka Wilki dwa przez dziewięć tygo- dni była na pierwszym miejscu Listy Przebojów Trójki. Specjalnie dla jubilata zagrają podczas jego uro- dzinowego koncertu kumple, m.in. Armia z Toma- szem Budzyńskim czy Penerra z Maciejem Jahnzem, który gra z Litzą od początku swojej kariery w takich formacjach jak Slavoy, Flapjack. Jako support gwiazd wystąpi natomiast śląska formacja metalowa EneDueRabe. 4 Koncert Luxtorpedy, CK ZAMEK, 14.04, g. 16 bilety: 50 zł FOT. TOMASZ NOWAK WYDARZENIA teatr Sztafeta pokoleń z JERZYM JANEM POŁOŃSKIM, reżyserem Footloose, którego premierę szykuje Teatr Muzyczny, rozmawia SYLWIA KLIMEK Footloose - kultowy amerykański film muzycz- ny z 1984 roku ze znakomitym Kevinem Baco- nem w roli głównej. Raczej trudno będzie uniknąć porównań... Czym teatralna wersja może zasko- czyć zagorzałych wielbicieli filmu? Zastanawiam się, ilu jest dziś jeszcze prawdzi- wych fanów Footloose. W latach 80. to faktycznie był film kultowy, dedykowany zbuntowanym nastolatkom. Opowiadał o tym, że warto walczyć o swoje prawa, buntować się przeciw absurdalnym zakazom. To, co dla nas jest ciekawe i na co będziemy się starali zwrócić uwagę w teatralnej wersji, to... histo- ria dorosłych. Tak jest ten świat skonstruowany, że rodzice wychowują dzieci, nakazują i zakazują im różnych rzeczy, a dzieci się wobec tego buntują. Do momentu aż same nie mają dzieci. Wtedy nagle zaczyna im się zmieniać optyka, sami zaczynają zaka- zywać. Nieustająca sztafeta pokoleń. Fajnie powie- dzieć: „nie zgadzam się”, „buntuję się”, „nie obchodzi mnie to”. Rzadko ci młodzi buntownicy starają się zro- zumieć optykę drugiej strony. Ren McCormack, nasz główny bohater, też na początku uważa, że wszystko jest głupie, że dorośli są głupi, bo zakazują tańca. Gdy dowiaduje się, dlaczego to robią, zaczyna mieć wyrzuty sumienia: „kurczę, gdybym wiedział, z jakiego powodu, to zachowałbym się inaczej”. I to jest ciekawe, że czasami reagujemy impulsywnie, walczymy o coś, a nie chcemy poznać argumentów drugiej strony. To na pewno daje do myślenia. I może być otwierające. Footloose jest opowieścią o konflikcie pokoleń, o tym, że jak świat światem starzy z młodymi nie mogą się dogadać. Że starzy swoje traumy przeno- szą na dzieci, zarażają je swoimi fobiami, lękami itd. Dlaczego tak się dzieje? Z czego to wynika? O tym chciałbym zrobić ten musical. Dedykujecie go nie tylko dzisiejszym czter- dziestolatkom, wychowanym na filmie, ale też ich zbuntowanym dzieciom, współczesnej mło- dzieży. Jak zamierzacie dotrzeć do młodych? Rock'n'roll to raczej nie ich bajka... Nie możemy nic więcej zrobić, poza tym, co jest zapisane w scenariuszu. Nie możemy przearanżować muzyki, zrobić z rock'n'rolla hip-hopu. Rock-opera musi pozostać rock-operą. Spróbujemy zadziałać formą, sposobem grania, rodzajem energii. Dla młodych ludzi zakaz tańczenia, którego doświadcza bohater Footloose, może wydawać się absurdalny. Ale w niektórych stanach USA taki zakaz istniał naprawdę. To nie jest historia wyssana z palca. Patrząc na to, co dzieje się dziś w Polsce, nie możemy mieć pewności, że za parę lat nie pojawią się w naszej rzeczywistości równie absurdalne zakazy. Nie chodzi o to, co jest zakazywane, ale o sam fakt zakazywania... Jedną z głównych ról zagra Karol Drozd, debiu- tujący na poznańskiej scenie aktor musicalowy. Zobaczył Pan w nim drugiego Kevina Bacona? Nie szukałem drugiego Kevina Bacona, bo nie da się go znaleźć. Pracowałem z Karolem wcześniej w Operze na Zamku w Szczecinie. Robiliśmy wspólnie musical Crazy for you. To była jego pierwsza duża rola. Droga, jaką do niej pokonał - i aktorsko, i wokalnie - jest imponująca. Karol przede wszystkim świetnie tań- czy, ma ukończone kursy mistrzowskie. Ułożoną rękę, nogę, ciało. Taniec jest jego drugim najważniejszym sposobem wyrażania się. Jeśli zatem robimy spektakl o chłopaku, który kocha tańczyć i któremu ten taniec zabierają, to Karol do tej roli jest idealny. 4 Footloose reż. Jerzy Jan Połoński, kier. muz. Jakub Kraszewski Teatr Muzyczny, przedpremiera: 19 i 20.04, g. 19 premiera: 21.04, g. 19 iks 4% Jerzy Jan Połoński ur. 1979, aktor, reżyser, muzyk i artysta kabaretowy, absolwent PWST we Wrocławiu. Reżyser spektakli teatralnych, telewizyjnych oraz widowisk muzycznych. IKS / kwiecień 2018/ 15 WYDARZENIA film Film lepszy niż tort z BAZYLIM JĘDRZEJEWSKIM, laureatem kilku edycji Przeglądu Oko Kalejdoskopu, rozmawia MONIKA NAWROCKA-LEŚNIK Ile Ty masz właściwie lat? Dziewięć. A jak długo robisz filmy? Chyba już cztery. To chyba kiedy przyszedłeś pierw- szy raz do Pracowni Animacji Filmowej w CK ZAMEK, nie umiałeś jeszcze ani czytać, ani pisać... Pisałem już wtedy drukowanymi literami. Ale jeszcze trochę nieporządnie... Mama mnie zapisała na te zajęcia. Poszedłem na próbne i mi się spodo- bało. Teraz najbardziej lubię czwartki! Zajęcia pro- wadzą pani Dorota i pan Andrzej Gosienieccy. To oni mnie właściwie wszystkiego nauczyli. Potem dopiero poszedłem na warsztaty w ramach Animatora, gdzie zrobiliśmy filmy Straszydła rodzime i Gdzie jest mój but, który chyba zdobył jakąś nagrodę. Jakąś? To nagrody nie są ważne? Ja nie po to robię filmy. A po co? Bo można przedstawić swoje myśli. A właściwie to je zobaczyć. Przy robieniu filmów jest więcej pracy czy zabawy? Myślę, że chyba jednak zabawy. Jak w takim razie powstaje taki film? To zależy w jakiej technice. Możemy np. ulepić ludzika z plasteliny i robić mu zdjęcia. Najpierw jak stoi, potem jak unosi nogę, opuszcza ją... Wycinanka też jest prosta, bo wycinamy osobno nogi, osobno ręce. I potem je inaczej układamy. Najmniej lubię technikę rysunkową. Lubię rysować, ale to jest bar- dzo męczące i czasochłonne. Ile czasu zajmuje zrobienie kilkuminutowej animacji? Żeby zrobić krótki film, potrzebuję czterech, pię- ciu zajęć. Ale np. Divindo robię już chyba pół roku. To pierwsza część filmu, który powstał już wcze- śniej. Tak trochę jak w Gwiezdnych wojnach. Robię go razem z moim kolegą Julkiem. Chciałbym jeszcze 16 /1KS / kwiecień 2018 zrobić w przyszłości film o Puszczy Białowiejskiej, którą wycinają. Twoje filmy podobają się dorosłym. A rówie- śnikom? Kogo oceny boisz się bardziej? Wolę, jak kolegom się podoba. I raczej nie wstydzę się pokazywać swoich filmów. Chyba że Dla Emilki. Ten film właśnie wyróżniono na ubiegłorocz- nym Przeglądzie. Dlaczego się go wstydzisz? Emilka to moja kuzynka. Kiedy była malutka, nie chciała jeść wielu rzeczy, a ja próbowałem ją do tego zachęcić. Myślę, że moi koledzy by go nie zrozumieli. Robisz takie filmy, jakie sam chciałbyś oglądać? Raczej tak. A masz swój ulubiony? Wzorujesz się na kimś? Ostatnio np. widziałem fajną animację Nazywam się Cukinia [reż. Claude Barras - przyp. red.]. Podo- bał mi się też Coco, niby droga produkcja z dużego studia, ale z fajnym pomysłem i nieźle narysowany [reż. Lee Unkrich i Adrian Molina - przyp. red.]. Wolisz oglądać filmy czy je robić? Chyba robić. Myślę, że wielu by się takie zajęcia ani- macji spodobały. Bo dzieci lubią bajki. A kiedy można zrobić taką swoją, bez żadnych ograniczeń... to już w ogóle jest fajnie. Filmy dla dzieci są zazwyczaj takie, za przeproszeniem, „słodko pierdzące”. Niektórym one się podobają, ale ja wolę takie, w których animacja jest bardziej artystyczna, nie taka kolorowa i „ładna”. Lubię filmy, w których opowieść jest mniej dosłowna, z któ- rych się czegoś uczę i które dają do myślenia. Jak fajne w takim razie jest robienie filmów w skali od 1 do 10? Dziesięć. Lepsze niż tort, który właśnie przed Tobą stoi? Ten tort ma jakieś dziwne orzeszki... 4 V Ogólnopolski Przegląd Filmów Animowanych Tworzonych przez Dzieci Oko Kalejdoskopu CK Zamek, pokazy: 23, 24 i 27.04 organizator: Centrum Sztuki Dziecka filmy można nadsyłać do 10.04. iks FOT. ARCHIWUM PRYWATNE RECENZJE teatr W lesie czarnych parasolek SYLWIA KLIMEK W gęste, mocne, naładowane emocjami i metaforami teksty Jacka Kaczmarskiego trudno wsłuchać się z uważnością. Chyba że ich ciężar dźwiga pięć świetnych kobiecych głosów — jak w spektaklu/ koncercie Kanapka z człowiekiem w reżyserii Jerzego Satanowskiego w Teatrze Nowym. V Pomysł, by spektakl wokół twórczości słynnego barda rozpisać na kobiece głosy i wpisać we współcze- sny kontekst polityczny (m.in. pokłosie „czarnego pro- testu”), obarczony był sporym ryzykiem. Czy kontekst ten nie pojawia się tu trochę na siłę? Czy twórcy nie próbują wpisać Kaczmarskiego w narrację, w którą być może nie całkiem chciałby zostać wpisany? Czy tylko poszukując oryginalnych, przewrotnych kontekstów, można dziś testować ponadczasowość jego tekstów i poetyckiego testamentu? Przed premierą reżyser przekonująco uzasadniał swój pomysł: - Bunt w cza- sach Jacka Kaczmarskiego był zarezerwowany głównie dla mężczyzn. A dziś bardzo się „ukobiecił”. I chciał- bym do tego nawiązać. Głos zabierają „wdowy po Jacku Kaczmarskim” - tłumaczył Jerzy Satanowski. Co nie zmienia faktu, że spojrzenia z takiej perspektywy na twórczość autora Murów dotąd nie mieliśmy. Jak pora- dziły sobie z emocjonalnym ładunkiem jego twórczości przywołane w spektaklu „wdowy”? Jak radzimy sobie my, słuchając „ukobieconego” Kaczmarskiego? Przedarcie się przez okazały dorobek poety zajęło Satanowskiemu kilka miesięcy. Wybór kilkunastu utworów, z których ostatecznie ułożył scenariusz, z całą pewnością do łatwych nie należał, a być może dziś wybrałby już całkiem inaczej. W efekcie brzmią ze sceny zarówno utwory kanoniczne, jednoznacz- nie z Kaczmarskim kojarzone, najbardziej rozpozna- walne, jak i takie, których nigdy dotąd nie słyszeliśmy (sam Satanowski do nieznajomości wszystkich przy- znawał się jeszcze przed premierą). % Sylwia Klimek redaktor IKS-a i portalu kultura.poznan.pl, absolwentka kulturoznawstwa na UAM Ostatecznie reżyser postawił na siłę słów, ich pre- cyzyjne wybrzmienie, na metaforyczne opowieści i sugestywne obrazy. Najbardziej fundamentalne songi - Obława, Nasza klasa, Dzieci Hioba, Przedszkole czy Mury - w nowych aranżacjach brzmią zadziwiająco. Niewygrywane ostro, miarowo na gitarze, jak przywykli- śmy słuchać na oryginalnych nagraniach, zyskują nową muzyczną przestrzeń. Zaskakują, fascynują i - paradok- salnie - zachęcają, by ponownie sięgnąć po oryginał. Najmocniejszą stroną Kanapki... są śpiewające „za Kaczmarskiego” aktorki: Bożena Borowska-Kro- pielnicka, Agnieszka Różańska, Karolina Głąb, Oliwia Nazimek i Pamela Adamik. Pięć różnych muzycznych temperamentów, pięć wyrazistych, ciekawych głosów. Dziewczyny brzmią świetnie w indywidualnych inter- pretacjach, a chyba jeszcze lepiej w chórze. Absorbuje scenografia: las czarnych parasolek - naj- bardziej wyrazisty cytat z „czarnego protestu” - którą uzupełniają rozlewające się po całej scenie wizuali- zacje. Pojawiają się na nich m.in. słynne dzieła Mun- cha, Wróblewskiego, Witkacego, Vermeera, do których Kaczmarski pisał muzyczne interpretacje. Przyglądamy się im na nowo, uważniej. Nie mniej ważnym elemen- tem całej układanki jest grający na żywo zespół pod wodzą Jacka Skowrońskiego. Sporo z wyzwalającej się na scenie energii to właśnie ich robota. Kanapka z człowiekiem nie jest sceniczną biogra- fią Kaczmarskiego. Pojawiają się oczywiście wybrane z niej wątki - przywołuje je w spektaklu Marcin Januszkiewicz (gościnnie w roli narratora, alter ego poety), ale i bez tej namacalnej obecności Kaczmar- skiego na scenie spektakl miałby podobną siłę raże- nia. Bo to siła kobiet. 4 Kanapka z człowiekiem, reż. Jerzy Satanowski Teatr Nowy, premiera: 17.02 iks IKS / kwiecień 2018 / 17 RECENZJE Interpretuj mnie, mądralo! ALEKSANDRA BLIŹNIUK Ponad 100 lat musiało minąć, by Śpiewacy norymberscy znów pojawili się na polskich scenach. Teatr Wielki przy wsparciu środków ministerialnych oraz akcji crowdfundingowej zakończył wagnerowską ciszę i oto mamy dziś okazję oglądać Norymbergę. Doprawdy dziwne to miejsce. V Niektórzy uważają, że nasza niechęć do wysta- wiania Wagnera jest wynikiem tego, że kompo- zytor był ulubionym twórcą Adolfa Hitlera, a jego mariaż z wielbicielami separatyzmu rasowego jest oczywisty. Sądząc jednak po tym, jak dobrze funk- cjonuje antysemityzm od Odry do Bugu, wydaje się, że przyczyna tego stanu rzeczy tkwi gdzie indziej. Twórczość operowa Wagnera jest po prostu trudna, wymagająca obsadowo i organizacyjnie. Co wię- cej, jej realizacje pochłaniają ogrom pieniędzy. Tak duży wkład nie spotyka się z proporcjonalnym zain- teresowaniem polskiej publiczności. Nie mamy tak wyrobionej tradycji uczestnictwa w operze jak nasi zachodni sąsiedzi, którzy zresztą tłumnie przybyli na poznańskich Śpiewaków norymberskich w reży- serii Michaela Sturma. 18 /IKS / kwiecień 2018 Surrealiści w Disneylandzie Kto chciałby oglądać XVI-wieczną Norymbergę, mieszczan w długich szatach i złotowłose niewiasty, lepiej niech podaruje sobie wieczór w Teatrze Wiel- kim. To, co zaproponował Sturm wraz z Matthiasem Engelmannem (scenografia, kostiumy), to praw- dziwy rollercoaster, jazda bez trzymanki, w trak- cie której oglądamy postacie rodem z pokracznego, a chwilami przesłodzonego surrealistycznego snu. Norymberga przedstawiona jest w krzywym zwier- ciadle. Jej granatowe granice przechylają się, jakby miały spaść na publiczność. Wymalowane na ścia- nie słowa Sinn (znaczenie, zmysł) i Wahn (złudzenie, obłęd) dużo mówią o tym, co dzieje się na scenie. Korowód postaci (ogromne brawa za zjawiskowe FOT. BARTEK BARCZYK (2X) kostiumy!): od grubego, obleśnego aniołka, poprzez esesmanów w pończochach, maskach gazowych i kozaczkach, Ku Klux Klan, króliczka Playboya ocie- rającego się o mężczyznę ze świńskim ryjem, aż do satyrów i minotaurów wprost z niemieckiej mitolo- gii. Wszystko to okraszone szczyptą starotestamen- towych odniesień z dziesięcioma przykazaniami, Adamem i Ewą (ta przesłodzona stylistyka!) oraz królem Dawidem na czele. W tym chorym śnie poja- wia się również sam Wagner z karykaturalnie dużą głową niczym Lord Farquaad ze Shreka (co on tam robił?!). Czy od snu przechodzimy w końcu do sensu? Zrzeczenie się odpowiedzialności Libretto opery opowiada o rycerzu Waltherze von Stolzingu, który porzuciwszy karierę wojaka, chce osiąść w Norymberdze, by poślubić Ewę, córkę złot- nika Pognera. Ten jednak obiecał rękę córki zwy- cięzcy śpiewaczego turnieju. Wokalne szranki, cho- ciaż nie tak niebezpieczne jak walka na miecze, mogą mieć daleko idące konsekwencje... Skąd więc w całości odniesienia żydowskie, czemu Sachs niczym w Siódmej pieczęci gra ze śmiercią (Strażnik Nocny w błazeńskiej czapce) w szachy, a Ewa jest Ewą biblijną... Pytania mnożą się i mnożą, 4% Aleksandra Bliźniuk krytyczka muzyczna i wierna słuchaczka muzyki - tej dawnej i najnowszej a ja z każdą minutą spektaklu uzmysławiałam sobie swoją interpretację i swoje zdanie na temat Sturma. W moim odczuciu reżyser postanowił wrzucić na scenę kalejdoskop postaci, które wywołują w każdym z nas jakieś skojarzenia. Chodzący po scenie Wagner zdaje się mówić: „Interpretuj mnie, mądralo!”. Poznańscy Śpiewacy być może opowiadają o próbie wyzwolenia muzyki z okowów polityki, o wielkości sztuki niemiec- kiej lub o związkach Wagnera z antysemityzmem - reży- ser nie podpowiada. Brak wskazówek niejednego może zgubić, niejeden, wychodząc z teatru, może czuć się głupszy niż sześć godzin wcześniej. Chociaż najbardziej przekonuje mnie pierwsza myśl dotycząca interpreta- cji, to wiele wątków po prostu mi się nie skleiło, wiele postaci nie pozostawiło nic więcej prócz zdumienia. Wierzę w Wagnera I chociaż interpretacyjny chaos nie minął dnia następnego, uważam, że na poznańskich Śpiewaków warto iść. Estetyczna, dziwna przyjemność ogląda- nia szaleńców na scenie tylko się wzmaga, gdy sły- szymy wspaniałą orkiestrę, która doskonale radzi sobie z trudną, wielostopniową partyturą. Zespół śpiewaków jest dość równy (no może prócz Christiana Voigta i Mag- daleny Wilczyńskiej-Goś, którzy tego dnia wypadli sła- biej), jednak nie wzbudził we mnie większych pozytyw- nych zaskoczeń. Wielkie brawa dla maestro Gabriela Chmury, oby grał Pan tak przez kolejne stulecie! 4 Śpiewacy norymberscy reż. Michael Sturm, Teatr Wielki premiera: 4.03, recenzja spektaklu z 10.03 IKS / kwiecień 2018 / 19 RECENZJE sztuka Trudna awangarda JUSTYNA ŻARCZYŃSKA „Jak chcecie robić sztukę, to nie róbcie sztuki” — tak brzmiało przesłanie Zdzisława Sosnowskiego skierowane do publiczności, a w tym młodych artystów, którzy tłumnie przybyli na wernisaż wystawy Twarda Awangarda w poznańskiej Galerii Arsenał. P Chociaż w sztuce przekroczono już wiele granic i tego typu słowa tak bardzo nie zaskakują, wciąż mają w sobie pewną siłę rażenia. Twarda Awangarda. Stażewski, Sosnowski, Bąkowski, której kuratorem jest Włodzimierz Nowaczyk, to wystawa, której otwarcie miałoby uzasadnienie przede wszystkim w roku ubiegłym - Roku Awangardy. To wtedy zbom- bardowani zostaliśmy przez różne instytucje wyda- rzeniami związanymi z obchodami 100 lat awan- gardy w Polsce. Ekspozycję w Arsenale uznać tym samym można za nieco spóźnioną, ale - jak piszą jej organizatorzy - wystawa „tym samym pozycjonuje się na tyłach oficjalnych obchodów jubileuszowych, spóźniona o rok jest raczej ariergardą, która pod- waża progresywną narrację historii sztuki”. 20 /iKS/ kwiecień 2018 Twarda Awangarda, jak można to sobie tłuma- czyć, z jednej strony wpisuje się w kontekst jubile- uszu. Jako wspomniana ariergarda, czyli straż tylna, wzmacnia bezpieczeństwo. Czego? Można pomyśleć, że idei, jaka przyświecała jubileuszowi, lub też awan- gardy jako takiej. Z, drugiej strony dowiadujemy się jednak, że jest wyrazem sprzeciwu wobec określonej narracji, ma przez to w sobie nie tylko pierwiastek defensywny, ale i ofensywny. Włodzimierz Nowaczyk wyborem trzech artystów, których prace na wystawie możemy obejrzeć, czyli Henryka Stażewskiego, Zdzisława Sosnowskiego oraz Wojciecha Bąkowskiego, chciał uświadomić cyklicz- ność pewnych procesów i trwałość awangardowego myślenia o sztuce przy równoczesnej różnorodności FOT. IREK POPEK form wyrazu i koncepcji. Istnieć ma wspólny mianow- nik dla twórczych postaw trzech pokoleń, które repre- zentowane są przez wymienionych wyżej twórców. Rozumieć przy tym należy, że awangarda jako system przeszła takie przemiany, które każą widzieć awan- gardowych artystów tworzących chociażby w okre- sie dwudziestolecia międzywojennego w kategoriach autorytetów, wręcz klasyków. Stali się nimi z biegiem czasu, również w kontekście późniejszych twórczych poszukiwań, jakie zdominowały poczynania kolejnych pokoleń, schodzących z utartych już szlaków i sprze- ciwiających się zastanym formom. Klasyka tego typu uosabiać ma Henryk Stażewski, jeden z czołowych twórców awangardowych w Polsce, który edukację artystyczną zakończył w 1919 roku w warszawskiej Szkole Sztuk Pięknych i od tamtego czasu aż do śmierci w 1988 roku zaangażowany był w działalność w różnych grupach artystycznych i współtworzenie swoistego kanonu sztuki współczesnej. W zestawie- niu z Sosnowskim, który w latach 70. XX wieku wykre- ował postać bramkarza-celebryty, jak dziś mogliby- śmy go określić, i który skupił się na autoprezentacji z wykorzystaniem mediów, takich jak fotografia i film, Stażewski jawi się jako twórca należący do innej, nieco zamierzchłej epoki. Sosnowski z kolei to bez- pośredni punkt odniesienia dla działalności Bąkow- skiego, artysty poruszającego się nie tylko po różnych formach wyrazu, ale również mocno „interdyscypli- narnego” - jest przecież też poetą i muzykiem, okre- ślanym mianem outsidera. Założeniem wystawy było nie tylko pokazanie róż- nic między tymi artystami, ale wskazanie na podobień- stwa między nimi. Podstawowym ma być fakt silnego ich odniesienia do rzeczywistości, codzienności oraz bezkompromisowe manifestowanie łączności między życiem a sztuką. Czy udało się to na wystawie pokazać? Zaprezentowano zaledwie dwie kompozycje abs- trakcyjne Henryka Stażewskiego powstałe w 1949 i 1950 roku. To niezwykle skromny wycinek tego, czym Stażewski się zajmował. Fragment, który nie ukazuje całego spektrum jego możliwości i dokonań. Obrazy odstają od pozostałych prac dwóch kolej- nych autorów. Powieszone obok siebie na jednej ścianie, są nieco zdystansowane wobec nich. Pod- kreśla to rozbieżności między artystami starszego W%_ Justyna Żarczyńska historyk sztuki. Pracuje w Muzeum Historii Miasta Poznania, pisze o historii miasta i sztuce. i młodszego pokolenia. Płótna sprawiają tu wrażenie wręcz archaicznych artefaktów sztuki dawnej. Sosnowski poprzez stworzony w połowie lat 70. cykl Goalkeeper, w którym naśladuje postawę gwiazd piłki nożnej, oraz w fotografiach ukazujących go w życiu codziennym, gdzie proza zwykłych czynności urasta do rangi wydarzenia godnego zapamiętania i uwiecznie- nia, a sam artysta staje się bohaterem swojej twórczości, pokazuje inną od Stażewskiego postawę twórczą. Pod- czas wernisażu kurator Twardej Awangardy porównał nawet tego artystę do Andy'ego Warhola, który prze- cież też odwoływał się do codzienności, mediów maso- wych i gwiazdorskiego blichtru, towarzyszącego karie- rom ikon świata show-biznesu. Również sam artysta przyznał, że w okresie, kiedy powstawał Goalkeeper, zależało mu przede wszystkim na autoprezentacji i wykorzystaniu w tym nowych mediów, które niejako zdominowały sztukę i w tamtym okresie jako nowinka były czymś niezwykle dla młodych twórców pociągają- cym. Przypomniane na początku przesłanie tego artysty odwołuje się właśnie do faktu, że autokreacja z wyko- rzystaniem innowacyjnych środków stanęła w centrum zainteresowań autorów tamtych lat. Do wideo i performance'u sięga również Bąkow- ski, choć na wystawie pokazano więcej jego rysunków wykonanych ołówkiem lub węglem na papierze. Nie- które z nich przypominają szkolne prace, jakich wiele powstaje podczas warsztatów rysunkowych - martwe natury, kompozycje światłocieniowe i przestrzenne. Do niektórych wkrada się swoisty surrealizm, zabawa przedmiotem, jak choćby w przypadku rysunku Prze- budzenie cukrowe, gdzie wśród białych, latających ptaków i elementów dziwnego mechanizmu znaleźć można kawałki... sernika. Sugestia nauki rysunku to symbol pewnego powrotu do korzeni i do tradycji, z którą zerwano więzi wcześniej. To jakby stawianie kroków już kiedyś postawionych, które w ciągu lat nieco się zatarły. Jako najmłodszy z trójki artystów Bąkowski łączy niejako dwa światy - nawiązuje dialog tak ze Stażewskim, jak i z Sosnowskim, którzy z kolei wobec siebie nawzajem wydają się światami odrębnymi. Przekraczanie granic, nowatorstwo formalne, wyznaczanie kierunków - mają być to przymioty awangardy i cechy artystów, którzy za awangardo- wych są uważani. Z drugiej strony mamy do czynie- nia z cyklicznością, przetwarzaniem i powtarzaniem tego, co już było. Ile tak naprawdę jest więc awan- gardy w awangardzie? 4 Twarda Awangarda. Stażewski, Sosnowski, Bąkowski Galeria Miejska Arsenał 2.03-1.04 IKS / kwiecień 2018 / 21 RECENZJE sztuka Poznań do nakłucia JAKUB GŁAZ Miasto często leczy się inwestycjami na sterydach, które pożerają wielkie fundusze i przynoszą kontrowersyjne efekty. Rzadziej sięga się za to po mniej spektakularne, ale i tańsze metody. Jedną z nich jest miejska akupunktura — drobne interwencje aplikowane dokładnie tam, gdzie są potrzebne i przynoszą natychmiastowy efekt. W Można wydać wiele pieniędzy i zyskać kłopoty oraz powód do wstydu. To przykład wielu inwestycji w pol- skiej przestrzeni publicznej. Wystarczy przypomnieć miliony wydane na kilometry zbędnych biało-czerwo- nych barierek ochraniających leśną drogę rowerową czy ekrany akustyczne w miejscach, gdzie są zupełnie niepotrzebne, a przy okazji wprowadzają w pejzaż wię- zienny nastrój. Nic nowego: racjonalność i logika połą- czone z poczuciem estetyki nigdy nie były mocną stroną decydentów odpowiedzialnych za krajową przestrzeń. Powoli jednak sytuacja się zmienia. Mniej więcej od dekady rośnie lista sensownych przekształceń placów i ulic. Sensownych, ale też kosztownych. Ist- nieją jednak także proste i mniej spektakularne spo- soby, by tanio naprawić, ulepszyć lub uatrakcyjnić przestrzeń, z której korzystamy. Pokazuje je Paweł Grobelny na wystawie Akupunktura miasta czyn- nej w CK Zamek. Patrząc na zgromadzone przed- mioty i koncepty autorstwa doświadczonych oraz debiutujących polskich projektantów i pracowni, można wręcz wykrzyknąć: „Dlaczego ktoś o tym wcześniej nie pomyślał?”. W pamięć od razu zapada prostota podłokietnika ułatwiającego czekanie na autobus na ciasnych schodach przy warszawskim przystanku. Podziw budzą logika i elegancja odbla- skowych paneli doświetlających mieszkania w ciem- nych podwórzach. Uśmiech mogą wywołać barierki, W Jakub Głaz absolwent Wydziału Architektury Politechniki Poznańskiej, zajmuje się krytyką i popularyzacją architektury, dziennikarz, miejski aktywista, współtwórca inicjatywy Centrum Otwarte. 22 |IKS/ kwiecień 2018 na których można wygrywać melodie, lub instalacja z tyczek pozwalająca w sympatyczny sposób marno- wać czas w przestrzeni osiedla. Jest też eksponat, który możemy oglądać w działaniu - przy poznań- skiej ulicy Za Bramką. To „lampa w ciąży”, z wbu- dowaną w słup budką lęgową dla ptaków. Proste, kreatywne koncepty są w stanie ułatwić korzystanie z miasta ludziom i zwierzętom, zainteresować, pobu- dzić, wyrwać z codziennej rutyny. Wybór projektów dokonany przez Grobelnego, znanego projektanta i wykładowcę, nagrodzonego w zeszłym roku za meble miejskie dla paryskiej dziel- nicy La Defense, uzmysławia, jak różna może być skala i oddziaływanie miejskich mikrointerwencji. Niektóre da się zastosować wszędzie, inne odpowia- dają na jasno określony problem w przestrzeni kon- kretnego miasta. Jedne da się zainstalować niemal od ręki, inne wymagają systemowego podejścia, a do ich zaprojektowania konieczna jest współpraca specjali- stów z różnych dziedzin. Akupunkturę miasta obowiązkowo powinni obejrzeć wszyscy, którzy decydują o miejskiej przestrzeni - nie tylko kierownicy, projektanci, ale i szeregowi montaży- ści. Niewielka wystawa jest bowiem syntetyczną lek- cją logiki i kreatywności. Uzmysławia, że wiele rzeczy „da się” zrobić, choć urzędnicy wkładają często wiele wysiłku, by udowodnić, że jest przeciwnie. Zamkowa wystawa dostarczy im intelektualnej pożywki, a miesz- kańcom uzmysłowi, że od przestrzeni można wymagać o wiele więcej - bez rujnowania miejskiego budżetu. 4 Wystawa Akupunktura miasta Atrium i Sala Wystaw CK ZAMEK czynna do 15.04 w g. 12-20 wstęp wolny 0 RECENZJE muzyka Trzy pokolenia skrzypków ALEKSANDRA BLIŹNIUK 6 marca światowej sławy dyrygentka została uhonorowana Złotym Fryderykiem za całokształt osiągnięć artystycznych. Nie wyobrażałam sobie lepszego sposobu na uczczenie święta kobiet od spotkania z muzyką poznańskiej artystki i prowadzonej przez nią orkiestry. W” Tym bardziej zdziwiła mnie słaba frekwencja poznańskiej publiczności. Czyżby liczne prześwity w rzędach spowodowane były nie aż tak „atrakcyj- nymi” nazwiskami solistów? Jeśli ktoś ztego powodu zrezygnował z wieczoru z Amadeusem, powinien żałować, wszak soliści urzekli (każdy na swój spo- sób) swoją muzykalnością, a orkiestra była jak zwy- kle w najdoskonalszej formie. Tego dnia zabrzmiała m.in. St. Paul's Suite Gustava Holsta. Orkiestrowy utwór kompozytor napisał z wdzięczności dla szkoły, która ofiarowała mu dźwiękoszczelne miejsce do pracy. W interpretacji Amadeusa słychać było ludową witalność, sprężystość frazy i rytmiczną precyzję. To doskonały utwór dla tej orkiestry, ponieważ pokazuje jej największe walory - spójność brzmienia oraz sta- ranność w budowaniu dramaturgii. W drugim utwo- rze zaprezentowała się Inćs Issel Burzyńska. Młoda skrzypaczka naprawdę zaskoczyła mnie swoim wyko- naniem Introdukcji i Ronda capriccioso op. 28 Camil- le'a Saint-Saćnsa. Wielu młodych muzyków dałoby się zwieść na pokuszenie wirtuozerii, szybkim tempom i ozdobnikom. Burzyńska wykonała utwór w dużo doj- rzalszej formie - wsłuchana i skupiona, by nie zatra- cić jakości dźwięku, pięknie korespondowała z orkie- strą. Świetnie poradziła sobie tak z technicznymi pułapkami partytury, jak i z emocjonalnym bagażem, jaki za sobą niesie. Wielkie brawa dla solistki! Przed przerwą wystąpił także rodzinny duet skrzypków, czyli Krzysztof i Jakub Jakowicz. Kompozycja Sławomira 4% Aleksandra Bliźniuk krytyczka muzyczna i wierna słuchaczka muzyki - tej dawnej i najnowszej FOT. JACEK MÓJTA SELUOLNYACNZJ) fsztof Jakowiczowie Czarneckiego została napisana właśnie dla tych arty- stów. Trzyczęściowy koncert osadzony jest w estetyce postmodernistycznej. Kompozytor postanowił „zaba- wić się” idiomem muzyki ludowej Tatr i Podhala. Sty- lizowane frazy pojawiały się w różnych kontekstach, rejestrach i formach, urzekając, tym bardziej że wyko- nane były wprost olśniewająco. Wspaniale było wsłu- chiwać się w grę solistów, szczególnie że ojciec i syn reprezentują dwie zupełnie odmienne stylistyki. Fraza Krzysztofa Jakowicza była surowsza, twardsza, kon- kretniejsza. W kontrze do niej Jakub urzekał roman- tyczną emocjonalnością i rozwibrowanym dźwiękiem. Dwóch skrzypków różnych (i pięknych!) jak poezja i proza. Po przerwie zabrzmiała romantyczna Sere- nada Czajkowskiego. Tego dnia mieliśmy okazję usły- szeć skrzypków reprezentujących trzy pokolenia. To doświadczenie niezwykłe, tym bardziej że ich grze towarzyszyła orkiestra obchodząca w tym roku okrą- gły jubileusz. Wszystko wskazuje na to, że polska wio- linistyka ma naprawdę dobrą passę. 4 Orkiestra Kameralna Polskiego Radia Amadeus, Inćs Issel Burzyńska, Krzysztof i Jakub Jakowiczowie — skrzypce, Agnieszka Duczmal — dyrygent, Aula UAM, 11.03 iks IKS / kwiecień 2018 / 23 0 RECENZJE muzyka Podwójny przekład AGATA SZULC-WOŹNIAK Jaka jest klasycystyczna symfonia z Ameryki Południowej? Symetryczna, lustrzana względem europejskiej? Podobna, niepodobna? Gorsza, lepsza? W Próby odpowiedzi na takie pytania są bezcelowe, porównywanie zawodzi. Między XVIII-wiecznymi symfoniami ze Starego Kontynentu a utworem Ximć- nesa trudno doszukać się prostych relacji odpowied- niości. Zresztą samo takie poszukiwanie wydaje się nacechowane europocentryzmem - mistrzostwo kla- syków wiedeńskich staje się punktem odniesienia nazbyt już opresyjnym, wyznaczającym kanoniczne rozwiązania. Aby dzieło z jezuickich misji potrakto- wać inaczej niż jako egzotyczną ciekawostkę, należa- łoby na nowo zdefiniować klasycyzm. Ks. prof. Piotr Nawrot od ponad 30 lat bada XVII- i XVIII-wieczne manuskrypty muzyczne Indian Chiquitos i Moxos. Praca w boliwijskiej dżungli prze- konała go, że jedynie w Ameryce Południowej barok nigdy nie wyszedł z użycia, a dorobek kompozyto- rów z tej części świata, niedoceniany i wciąż słabo znany zasługuje na zaprezentowanie w najsłynniej- szych salach koncertowych. Dzieła twórców z Nowego Świata przedstawiał m.in. w Wigmore Hall w Londynie i Concertgebouw w Amsterdamie. Do Poznania przy- wiózł zrekonstruowaną przez siebie symfonię artysty doby klasycyzmu, Pedro Ximónesa de Abrill Tirado, który urodził się i tworzył w Ameryce Południowej, a współczesne sobie utwory znał jedynie z partytur. Było to europejskie prawykonanie kompozycji. Dzieło Ximónesa zarazem pobrzmiewa Haydnem (bo z Mozar- tem kojarzy się zdecydowanie mniej) i jest odmienne od wszystkiego, co do tej pory znaliśmy. Kompozytor żongluje klasycystycznymi konwencjami i pomysłami 4% Agata Szulc-Woźniak polonistka, skrzypaczka. Interesuje się zagadnieniami korespondencji sztuk. 24 [IKS / kwiecień 2018 formalnymi. Słychać tu dobrze znane z wiedeńskich symfonii kulminacje - zawsze konsekwentne, opty- mistycznie logiczne - i, charakterystyczne dla epoki, kadencje, trochę naiwne w ciążeniu ku tonice, a zara- zem przecież piękne, „subiektywnie konieczne”. Choć Ximónes wyraźnie nawiązuje do dzieł sobie współcze- snych, jest daleki od epigonizmu. Płaci klasycystyczny „trybut”, udowadnia znajomość aktualnych technik kompozytorskich i wyczucie stylu epoki, ale pozostaje przy tym w pełni oryginalny i niepowtarzalny. Tym, co zwraca uwagę od pierwszej chwili, jest autentyzm, emocjonalna i artystyczna ciągłość fraz, ich wzajemne wynikanie - niemożliwe do powtórzenia na zasadzie prostego naśladowania. Charakterystyczny dla kompo- zycji jest też pełen rozmachu optymizm. Piękne są dia- logi (i wspólne monologi) instrumentów dętych drew- nianych. Ximónes nie jest stateczny, jak Haydn, nie jest też figlarny, jak Mozart. Symfonia hiszpańskiego twórcy tchnie szczególnym rodzajem pogody ducha - ugruntowanej i sprawdzonej. Ciekawą kwestią, kom- plikującą odbiór, jest podwójność przekładu - pierwszy jest niejako wpisany w pracę Ximónesa, który posłużył się muzycznym językiem zza oceanu. Kolejny to dzieło poznańskich filharmoników, starających się przybliżyć utwór o złożonej proweniencji i nieistniejącej tradycji wykonawczej. Interpretacja była ciekawa, choć brak punktu odniesienia czyni tę uwagę trudną do zweryfi- kowania. Momentami tempa wydawały się ryzykowne, ale świetny efekt całości (współ)tworzyły charaktery- styczne dla Łukasza Borowicza, wigor i energia. 4 Podczas koncertu wykonane zostały jeszcze dwie kompo- zycje. Na początek zabrzmiała Suita F-dur na orkiestrę smycz- kową i dwie waltornie G.Ph. Telemanna, a po przerwie solista i orkiestra zagrali II Koncert B-dur J. Brahmsa (przyp.red.). Orkiestra Filharmonii Poznańskiej, Marta Murawska- -Bednarska i Piotr Kowalski — waltornie, Martin Helmchen — fortepian, Łukasz Borowicz — dyrygent, Aula UAM, 9.03 RECENZJE teatr Musicie mi uwierzyć... MONIKA NAWROCKA-LEŚNIK ...że takiego spektaklu w Teatrze Animacji dotąd nie było. Twórcy Barona Miinchhausena, budując dystans pomiędzy aktorem a widzem, rozegrali ciekawą partię z fikcją. Nie tylko literacką. W Podstawą konstrukcji spektaklu w reżyserii Kon- rada Dworakowskiego są dwa obszary komunikacji: w obrębie świata przedstawionego, gdzie opowiada- czem jest tytułowy Baron Miinchhausen, oraz na linii scena-widownia, która staje się istotną częścią prze- kazu. Wszelkie informacje płyną w stronę publiczno- ści kilkoma kanałami. Bo pomimo tego, że bohater był gawędziarzem, wiele z nich jednak zostało zakodowa- nych w obrazach oraz muzyce. Tytułowego Barona Miinchhausena gra w spektaklu Marcin Ryl-Krystia- nowski, nasz poznański John Malkovich. Co o tym bohaterze wiemy na pewno? Że jego pierwowzór żył w XVIII wieku i był żołnierzem. Lubił podróże, często się awanturował. Nikt jednak, jak sądzę, nie poświęci głowy dla uwiarygodnienia informacji, iż... ujeżdżał armatnią kulę albo sam siebie za włosy wyciągnął z bagna. Miinchhausenowi - choć głupoty plótł i bajki opowiadał - nikt nie zarzucił konfabulacji. Gdyby do tego wszystkiego przyznał się ktoś widzowi znany, przy kawie i ciastku, zapewne by z tym dyskutował. Ale nie w teatrze. Bo teatr rządzi się własnymi prawami. Widz wie, że na scenie z niczego można stworzyć cały świat i że każdy może stać się jego częścią. Opowieści Barona zabawne jednak były do pewnego momentu, gdyż obowiązującą w tej przestrzeni umownością postano- wił potrząsnąć Joker tego spektaklu - alter ego Miin- chhausena (w tej roli świetny Marek A. Cyris). Z chwilą jego wkroczenia na scenę publiczność nie miała wyj- ścia. Musiała wrócić do bliżej sobie znanej rzeczywi- stości. Do hałaśliwego świata, w którym jest oślepiana % Monika Nawrocka-Leśnik Absolwentka teatrologii i ukrainistyki. Uwielbia teatr a lalek i barszcz. FOT. JAKUB WITTCHEN obrazem, gdzie manipuluje się prawdą i usprawiedli- wia kłamstwo. Do rzeczywistości, która wymaga reflek- sji nad tym, czy rzeczywiście świat uboższy o wszelkiej maści i wagi wytwory naszej wyobraźni by nas satys- fakcjonował. Wszystko to - pomimo rozmachu, bo np. na scenę wjeżdża koń rzeczywistych rozmiarów - dzieje się dyskretnie. Baron (w dwóch postaciach) jest królem sceny. Ale tę wypełnia także jego własna, żywa narracja. Narrację grają m.in. Julianna Dorosz, Igor Fijałkowski, Mariola Ryl-Krystianowska... Zabieg tak samo prosty, jak genialny, zwracający uwagę na złożo- ność opowieści. Baron Miinchhausen angażuje emo- cjonalnie widza poprzez współbrzmienie sztuk. Każda scena jest muzycznym (za sprawą Piotra Klimka) i pla- stycznym arcydziełem. Marika Wojciechowska, autorka scenografii, postawiła na elementy stonowane w kolo- rystyce. Wiele detali zgeometryzowała. W surreali- styczny nawias wzięła kwestie fundamentalne. W efek- cie każda scena to wizualna niespodzianka o pewnym stopniu niedomówienia. To m.in. armatnie kule, które wyglądają jak śnieżki... i gigantyczne oko, przypomina- jące, że właśnie „pod powiekami kryje się prawda”. 4 Baron Miinchhausen, reż. Konrad Dworakowski Teatr Animacji, premiera: 3.03 iks IKS / kwiecień 2018 / 25 26 / IKS / kwiecień 2018 Bardzo ciekawe były  koncerty, wykłady, spotkania w  ramach Dni Kultury Francuskiej i Frankofonii, goście i publiczność dopisali jak zwykle... Jeszcze do 13 kwietnia będzie można zobaczyć wystawę fotograficzną  o  senegalu,  której autor, Fulvio Pettinato, pieniądze ze sprzedaży swoich zdjęć przeznacza na pomoc dla rodzin, które poznał podczas swoich reporterskich wypraw. Świet- nie przyjęta została  opowieść prof. Jeana diatty o  senegalu, jego ojczyźnie.  Profesor diatta od 30 lat mieszka w  Polsce, pracuje na uniwersytecie Przyrodniczym w Poznaniu. znamy go i cenimy od dawna. diatta uważa senegal za lidera Frankofo- nii w  Afryce.  Frankofonia  to – dla przypomnie- nia – wspólnota ludzi i  państw, która liczy ponad 200  milionów osób  na całym świecie, a  połowa z  nich mieszka w  Afryce. Wszystkich łączy język francuski. Naszym gościem był teraz, w  marcu, m.in. Ablaye Cissoko, griot z  senegalu, w  wyra- finowany sposób łączący tradycję muzyczną ludu mandingo, z którego się wywodzi, z własną, współ- czesną twórczością. Podczas poprzednich edycji była u  nas np. emel mathlouthi, młoda artystka z tunezji, której płyta Kelmti horra („mój głos jest wolny”) stanowi niemal ścieżkę dźwiękową Arab- skiej Wiosny. Śpiewała m.in. w oslo w 2015 roku na uroczystości wręczenia Pokojowej Nagrody Nobla Kwartetowi tunezyjskiemu. A dom Bretanii współ- pracuje od 2016 roku w  ramach projektu europej- skiego z  tunezyjską ligą Praw Człowieka, która jest częścią Kwartetu. to dla nas bardzo ciekawe doświadczenie. Jak najlepiej wspominamy także innych gości Frankofonii, m.in. rabiha Abu Khalila z Bejrutu, który jako pierwszy połączył klasyczną muzykę arabską z jazzem, czy Bernarda Adamusa, rozmowy Poznawanie innych kultur nigdy się nie nudzi z elŻBIetą soKoŁoWsKą, dyrektor domu Bretanii, z okazji 25-lecia jego istnienia rozmawia grAŻyNA WrońsKA enfant terrible quebeckiej sceny muzycznej, fanta- stycznego poetę i muzyka z montrealu o polskich korzeniach.  Pięknie odnowiony Dom Bretanii  to chyba najbardziej wymarzony prezent na 25-lecie?  tak. udało się nam zdobyć fundusze z Bretanii na remont i  modernizację przestrzeni dla publicz- ności na I  piętrze. tutaj organizujemy spotkania, wystawy, projekcje filmów i  kameralne koncerty, natomiast miasto wyremontowało dach kamienicy. Do Rennes, stolicy Bretanii, jest z  Pozna- nia 1500 km. Daleko. Ale widać odległość nie przeszkadza we współpracy.  Jak zaczęła się ta serdeczna przyjaźń między obu miastami i regionami? Wszystko zaczęło się w  czasach solidarno- ści. „ouest-France”, największy francuski dziennik wychodzący w  rennes, poświęcał wiele miejsca temu, co działo się w Polsce. Bretończycy byli wów- czas emocjonalnie związani ze zmianami w naszym kraju, dlatego gdy ta gazeta ogłosiła, po wprowa- dzeniu stanu wojennego, apel o pomoc dla Polaków, zareagowali natychmiast, ofiarowując dary i  pie- niądze. dziennik „ouest-France” pełnił przez kolej- nych 12 lat rolę instytucji charytatywnej niosącej pomoc Polakom. Wysłał 136 tirów z darami, także do Poznania. tak nawiązały się pierwsze kontakty. Wojciech szczęsny Kaczmarek, prezydent Poznania od 1990 roku, był zwolennikiem otwarcia mieszkań- ców na europę, to on był pomysłodawcą powstania domu Bretanii. Przez kolejne lata Bretania i Francja wspierały nas w staraniach o wejście do unii euro- pejskiej. organizowano liczne szkolenia, m.in. dla samorządowców, dla rolników, prawników, nauczy- cieli języka francuskiego. ruszyła wielka wymiana szkolna pomiędzy Wielkopolską a  Bretanią, która objęła około 10 tysięcy uczniów. Powstały part- nerstwa gminne. Było to prawdziwe otwarcie na Zachód, dla wielu pierwsze osobiste kontakty z nie- dostępną dla nich dotychczas częścią Europy. Tradycja zobowiązuje, a Dom Bretanii nie zwalnia tempa, można powiedzieć, że wręcz bie- gnie do przodu... Celem naszych działań jest dialog międzykultu- rowy i współpraca ponad granicami. Przypomnę, że jesteśmy organizacją pozarządową, fundacją, i na wszystkie projekty musimy pozyskać pieniądze. Nie możemy więc sobie pozwolić na zwolnienie tempa. Część pieniędzy zarabiamy sami, prowadząc kursy języków romańskich i egzaminy z języka francuskiego. Zespół jest niewielki, pięć osób, same panie, ale jaka energia! Pomagają nam wolontariusze europejscy, Ści- ślej - z Francji, którzy przyjeżdżają do nas, by zapo- znać się z naszą działalnością, wesprzeć nas organi- zacyjnie i poznać naszą kulturę i codzienność. Poznaniacy chyba najbardziej kochają Was za muzykę i taniec bretoński, które propagujecie? Bardzo jestem przywiązana do naszych sierpnio- wych warsztatów muzycznych dla utalentowanych amatorów, prowadzonych przez muzyków z Francji. Stwarzamy okazję do nauki muzyki w relacji mistrz- uczeń, której na co dzień im brak. Tak uczą muzyki tradycyjnej Bretończycy, którzy są o wiele bardziej muzykalni i roztańczeni niż my. Taniec bretoński daje poczucie wspólnoty, jest wpisany na Listę UNE- SCO jako dobro wspólne. Jak Pani trafiła do Domu Bretanii? Z ogłoszenia. Dowiedziałam się, że otwiera się Dom Bretanii, który będzie centrum kultury fran- cuskiej. Wcześniej zrobiłam dyplom z literatury na Sorbonie, kultura francuska to był mój świat. Nadal jest, ale z latami przyszło wiele nowych doświad- czeń i odkryć. Poznawanie innych kultur nigdy się nie nudzi. Nie mnie. A czy przyczyniliście się też do wyjazdów poznaniaków do Bretanii? w Elżbieta Sokołowska absolwentka UAM i Sorbony, przez 20 lat była koordynatorem programu kulturalnego Domu Bretanii, od 5 lat jest jego dyrektorem. FOT. ARCHIWUM DOMU BRETANII Praca Dom Bretanii zrealizowana w ramach projektu Wiejski Pop Art we współpracy z bretońskim kolektywem artystycznym Hang'art, 2015 Wiele osób dotarło do Bretanii za sprawą wspól- nych wymian i projektów, m.in. rezydencji arty- stycznych, które konsekwentnie organizujemy z partnerami z Bretanii. W tym roku do Rennes pojedzie Justyna Wojnowska - urbansketcherka z Poznania, która będzie na gorąco rysować życie miasta. W ubiegłym roku w Poznaniu gościliśmy Etiou, sympatycznego urbansketchera z Rennes, który rysował na ulicach Poznania. Wymiany mają miejsce co roku. Wyjeżdżającym do Bretanii pole- camy przewodnik autorstwa naszej koleżanki Ewy Waliszewskiej. Wymieniła Pani jedno nazwisko, proszę o następne. Ja dodam Mariolę Samulską-Musiał, która kierowała Domem przez 20 lat, Elwirę Wróbel... Jeszcze Lidia Nowicka, Ania Starosta, Magda Grząślewicz, a także Wanda Górecka i Krzysztof Matuszewski. Są też oczywiście współpracownicy - Iwona Tasiemska, Piotr Rogaliński, Wojtek Wietrzyń- ski, Tomek Kowalczyk i wielu innych... Jubileuszowe gratulacje i podziękowania dla wszystkich! 4 IKS / kwiecień 2018 / 27 ROZMOWY Jak łączyć sztukę z nauką? z prof. ANNĄ TYCZYŃSKA rozmawia MAREK S$. BOCHNIARZ Na czym polega specyfika prowadzonej przez Panią II Interdyscyplinarnej Pracowni Rysunku? Wypracowałam system niepolegający na naucza- niu wyłącznie artystów i pod kątem funkcjonowania tylko w świecie sztuki. Program jest nastawiony na twórcze podejście do wielu aktywności. Na naszym uniwersytecie studenci mogą wybierać pracownie, więc mam studentów z bardzo różnych wydziałów, kierunków, specjalności i lat studiów. Nie interesuje mnie tradycyjna formuła rysunku - dla mnie jest on tylko punktem wyjścia do różnych działań. W jaki sposób wybiera Pani instytucje, z któ- rymi nawiązuje współpracę? Co roku decyduję się na wiodący temat zajęć. Współpracuję z ekspertami, którzy tę wiedzę posia- dają, głównie z ośrodkami naukowymi, zwłaszcza z Uniwersytetem im. Adama Mickiewicza. W zeszłym roku działaliśmy z Instytutem Obserwatorium Astronomiczne, a obecnie współpracujemy z Insty- tutem Archeologii. W styczniu otworzyliśmy Gale- rię Instytutu Archeologii „Archaios” oraz wystawę prezentującą wspólne dokonania studentów UAP i archeologów. Co wyróżnia tę współpracę? Próby zakładania galerii na różnych wydziałach UAM już podejmowano, ale często ta współpraca była jednostronna. Jednak pracownicy Instytutu Archeo- logii chcą przygotowywać teraz własne pokazy, np. dyrektor Instytutu prof. Hanna Kóćka-Krenz ma wspaniałe materiały z różnych wykopalisk do ekspozycji. Co w kwietniu będzie można zobaczyć w gale- rii „Archaios”? Na początku kwietnia odbędzie się wystawa Aleksandra Radziszewskiego, studenta projek- towania krajobrazu oraz edukacji artystycznej i kuratorstwa, który pochodzi z Kaszub. W ramach dyplomu licencjackiego podjął badania naukowe i zrekonstruował kaszubską wieś obecnie znajdu- jącą się pod wodą. Jego propozycja artystyczna dotyczy budowy szklanej platformy na wodzie 28 /IKS / kwiecień 2018 będącej planem tej miejscowości. Archeolodzy zachwycili się tym projektem i stwierdzili, że przy rozszerzeniu badań z powodzeniem mógłby to być nawet temat pracy magisterskiej na studiach archeologicznych. Jak rozpoczęła Pani Poznania? W marcu otworzyliśmy w przestrzeniach Śluzy Katedralnej ICHOT-u wystawę Archeologia miej- sca. Przedmioty wyobrażone. Zaprezentowaliśmy wybór najciekawszych prac zrealizowanych w pra- cowni oraz podczas wspólnego pleneru w Biskupi- nie. Dotyczyły one tematu archeologii, w szczegól- ności miejsca i przedmiotu. Wśród prac znajdują się obiekty, filmy wideo, rysunki i fotografie. Wernisaż poprzedził wykład Zofii Małkowicz, dotyczący tego, w jaki sposób i na jakich płaszczyznach współczesna sztuka może spotykać się z nauką, taką jak archeolo- gia, a także co z tego współdziałania może wynik- nąć. Bardzo ważną rzeczą jest dla nas łączenie sztuki z teorią, aby bazować na konkretnej wiedzy, dlatego przy okazji wystaw organizujemy panele dyskusyjne i wykłady ekspertów. Jakie ma Pani podejście do odbiorców sztuki? Sztuka wciąż wydaje się nieprzystępna dla wielu osób. Chcemy zachęcić do niej różne pokolenia, sze- roką publiczność, która zazwyczaj nie przychodzi na wydarzenia artystyczne, i dlatego kolejne wystawy organizujemy w miejscach niezwiązanych stricte ze sztuką. W Bramie Poznania zorganizowaliśmy w marcu dodatkowo warsztaty z wytwarzania narzę- dzi krzemiennych, warsztaty tkackie i oprowadzanie kuratorskie. 4 działania z Bramą 4% Anna Tyczyńska , artystka i kuratorka wystaw. Zajmuje się instalacją, fotografią i sztuką obiektu. Od 1991 roku pracuje na Uniwersytecie Artystycznym w Poznaniu. FOT. ŁUKASZ GDAK Wydawnictwo Miejskie Posnania www. CYRYL. POZNAN. PL CHODZIEŻ WĄGROWIEC +" Zbieramy pamiątki po powstaniu wielkopolskim. | nagradzamy! więcej szczegółów na wmposnania.pl OBORNIKI GNIEZNO ee, NOWY . go”. POZNAŃ PZBĄSZYŃ at KOŚCIAN JAROCIN .... LESZNO e DZE OSTRÓW WLKP. KĘPNO AKRCJA: Wydawnictwo Miejskie Posnania ul. Ratajczaka 44 wszystkie środy od 1 marca do 30 maja godz. 8-16 POWSTANIE Poznań 4 POZnan KONTakT 61 646 33 44 HISTORIA Wujek Hoover PIOTR GRZELCZAK Wytchnienie w Bazarze, herbatka w Palmiarni, wizyta u prymasa, wielka gala w Auli Uniwersyteckiej, wykwintna kolacja w ratuszu i miejskie władze postawione w stan najwyższej organizacyjnej gotowości. 80 lat temu Herbert Hoover gościł w Poznaniu. W 31. prezydent USA (1929-1933) cieszył się ton żywności oraz 6 tys. ton odzieży o łącznej war- w II Rzeczpospolitej wyjątkowym poważaniem. tości 63 mln dolarów. Zwieńczeniem owej nadzwy- Wszystko za sprawą jego działalności na rzecz ame- czajnej filantropijnej aktywności Herberta Hoovera, rykańskiej pomocy żywnościowej dla odradzającej która notabene przełożyła się później na głosy Polo- się Polski. Tylko od lutego do sierpnia 1919 roku nii w wyborczym wyścigu o Biały Dom, było nada- walczący o przetrwanie kraj otrzymał około 254 tys. nie mu w 1922 roku przez Sejm Ustawodawczy RP H. Hoover (w środku) w drodze pod pomnik T.W. Wilsona, pierwszy z prawej prezydent Poznania T. Ruge, 10.03.1938 r. 30 /1KS / kwiecień 2018 FOT. ZE ZBIORÓW NARODOWEGO ARCHIWUM CYFROWEGO (2X) Akademia w Auli Uniwersyteckiej, H. Hoover siedzi czwarty z lewej, 10.03.1938 r. honorowego obywatelstwa Rzeczypospolitej. Nic zatem dziwnego, że wiadomość o planowanej wizy- cie byłego prezydenta USA w stolicy Wielkopol- ski, która pod koniec lutego 1938 roku dotarła do poznańskiego ratusza, wywołała w jego murach prawdziwy alarm. Czasu na przygotowania było bowiem bardzo mało, raptem kilkanaście dni. Pozostawiony sam sobie magistrat sprostał jed- nak temu wyzwaniu. Komitet Obywatelski ds. Przy- jęcia Prezydenta Hoovera, na którego czele stanął prezydent miasta Tadeusz Ruge, 2 marca 1938 roku miał już dokładny program działania, który z godną podziwu konsekwencją realizował w ciągu następ- nych ośmiu dni. Pamiętano o wszystkim: od zamó- wienia „mebli od Sroczyńskiego” do apartamentu w Bazarze, w którym miał odpoczywać Hoover, przez dostarczenie „małych, lekkich sandwichy”, zakup ulubionych cygar prezydenta, ustalenie menu kolacji i „programu muzyki”, po rezerwację w DOKP odpowiedniej salonki, którą Hoover miał z Poznania wyjechać. Pod koniec lutego 1938 roku bawiący dotąd w Brukseli Hoover odwiedził w szwajcarskim Mor- ges Ignacego Jana Paderewskiego, po czym via Ber- lin ruszył do Polski. Do Poznania dotarł ostatecznie 10 marca 1938 roku. Tutaj na kolejowym peronie powitali go pospołu Cyryl Ratajski, Tadeusz Ruge i wytypowana uprzednio przez kuratorium uczen- nica Szkoły Powszechnej nr 24 Eugenia Olejnicza- kówna, która wręczyła „miłemu Gościowi bukiet świeżych kwiatów”. Z dworca prezydent Hoover udał się na odpoczynek do Bazaru, skąd wyru- szył na długie popołudniowe tournće po Pozna- niu. Złożył kwiaty pod pomnikiem Woodrowa Wil- sona w parku jego imienia, gdzie czekało nań kilka tysięcy dzieci z poznańskich szkół wymachujących polskimi i amerykańskimi chorągiewkami, zwiedził Palmiarnię, później odwiedził prymasa Augusta Hlonda na Ostrowie Tumskim, uczestniczył w wiel- kiej akademii w Auli Uniwersyteckiej, wreszcie pod koniec dnia udał się na wykwintną kolację wydaną w ratuszu. Co ciekawe, pierwotnie ów uroczysty posiłek planowano wydać znacznie wcześniej, była jednak w Poznaniu pewna towarzyska „świętość”, której pola musiał ustąpić nawet Hoover. Chodzi oczywiście o tradycyjny Czwartek Literacki, który tego dnia po raz setny odbył się w Pałacu Działyń- skich. Zmęczonego Hoovera na nim zabrakło, „zdu- miony pięknem Poznania” krótko po północy wyje- chał do Krakowa. 4 IKS / kwiecień 2018 / 31 HISTORIA Klempicz to śmierć PIOTR GRZELCZAK „Grupa milicji urządza indywidualną chłostę. Bicie każdego osobno, trzeba czekać na swoją kolej. Za drzwiami, już na Rynku, niepewność: puszczą czy zatrzymają? Jednak zatrzymują — znów bicie. Obok leży nieprzytomny młody człowiek, nikt się nim nie interesuje” — pisał w kwietniu 1989 roku wydawany w podziemiu „Obserwator Wielkopolski”. W Owe dramatyczne okoliczności towarzyszyły rozbiciu przez milicję pokojowego marszu poznań- skich środowisk opozycyjnych, które 2 kwietnia 1989 roku zebrały się na Starym Rynku, aby zapro- testować przeciwko budowie elektrowni jądrowej „Warta” w leżącym w Puszczy Noteckiej i oddalo- nym od Poznania o ok. 50 km Klempiczu. Zgodnie z decyzją Rady Ministrów PRL z czerwca 1987 roku w tej malowniczej miejscowości miała stanąć druga, po budowanym z mozołem Żarnowcu, elektrownia atomowa w Polsce. W latach 1987-1988 wykupiono tutaj ponad 37 ha ziemi, wykarczowano 20 ha lasu i przystąpiono do prac organizacyjnych poprzedza- jących budowę pierwszego reaktora (z czterech pla- nowanych). Wkrótce plany rządzących, którzy mimo katastrofy w Czarnobylu najzwyczajniej nie liczyli się z negatywnymi opiniami panującymi w społe- czeństwie na temat energii jądrowej, zostały poważ- nie zweryfikowane. Wynikało to z jednej strony z postępującego kryzysu gospodarczego, z drugiej zaś z uwarunkowań gorącego historycznego czasu, w którym doszło do rozmów ze stroną solidarno- ściową przy Okrągłym Stole. Polityczne zawirowania panujące na przełomie lat 1988-1989 na partyjnym Olimpie znalazły bezpo- średnie przełożenie na ponowną aktywizację działa- jących w podziemiu poznańskich środowisk niepod- ległościowych, które mimo znacznych programowych różnic potrafiły doskonale ze sobą współpracować. Tak też się stało w niedzielę 2 kwietnia 1989 roku, gdy Wielkopolskie Seminarium Ekologiczne, Soli- darność Walcząca, PPS, KPN i NZS zorganizowały wielką proekologiczną manifestację pod wymownym hasłem: „Klempicz to śmierć”. Po zakończeniu mszy św. u jezuitów, przy ul. Szewskiej, na Starym Rynku 32 [IKS / kwiecień 2018 zebrało się około 2 tys. demonstrantów, którzy zgod- nie z planem nakreślonym przez Macieja Frankie- wicza mieli przemaszerować pod gmach KW PZPR i zakończyć swój pochód u bram klasztoru Dominika- nów przy al. Stalingradzkiej (ob. Niepodległości). Na trasie protestujących stanęło wówczas ZOMO, które zgodnie z rozkazami płynącymi z resortowej centrali najpierw zamknęło wszystkie ulice wychodzące ze Starego Rynku, po czym rozpoczęło regularne polo- wanie na poznańskich ekologów. Polecenie sztabu było jednoznaczne: „Zrobić porządek, przy użyciu wszelkich środków”. W krótkim czasie w pięknej sta- romiejskiej scenerii wywiązała się największa uliczna bitwa, jaką widział Poznań w 1989 roku, zwieńczona wielokrotnie powtarzanymi „ścieżkami zdrowia”. Opór bezkompromisowej poznańskiej młodzieży, która jeszcze tego samego dnia znalazła się na ustach całego zachodniego Świata, nie poszedł jednak na marne. 22 kwietnia 1989 roku na polecenie premiera PRL Mieczysława Rakowskiego roboty w Klempiczu wstrzymano. 4 zganiające demonstrantów na Starym Rynku 2.04.1989 r. FOT. JAN KOŁODZIEJSKI © Z CYKLU z torby listonosza Złoty łańcuch Ojczyzny DAINA KOLBUSZEWSKA „Prawdziwą uciechą przejmują mnie wiadomości o blizkim Waszym ślubie i spełnieniu się Waszych marzeń (...) budujcie trwały fundament pod wielki dom przyszłości”. W Tak pisał w kwietniu 1918 roku Edward Mil- ler-Tarnogórski, przyszły powstaniec wielkopolski, do siostry Heleny oraz jej narzeczonego Tadeusza Rogali. Edward był w tym czasie dezerterem, ukry- wał się u znajomych w Poznaniu. W jego liście radość z powodu szczęścia bliskich miesza się w patetyczny sposób z akcentami patriotycznymi, w charaktery- styczny dla tego czasu sposób: „Ojczyzna ma jeszcze jedno ogniwo więcej w swoim złotem łańcuchu, niech Was myśl ta ożywia, że i ona się cieszy, gdy jednostki się łączą (...). Wielkie ideały trudne do spełnienia to praca dla ludzi przyszłych, Wy budujcie trwały funda- ment pod wielki dom przyszłości. Niech Was Bóg pro- wadzi swoimi drogami wieczności i niech Wam róże ścielą aniołowie jego”. Miillerowie przywędrowali do Wielkopolski z Sak- sonii pod koniec XVIII wieku. Ojciec Edwarda, Cze- sław, jest kierownikiem szkoły w Tarnowie Podgór- nym, a potem w Głównej. Po jego śmierci w 1912 roku wdowa przenosi się z dziećmi do Poznania. Edward wstępuje do drużyny skautowskiej, później także do konspiracyjnej organizacji Wyzwolenie. W 1916 roku dostaje powołanie do wojska, tam zostaje... dentystą! W 1917 trafia na front, a z niego, z niewielką kon- tuzją, do szpitala w Legnicy. „(...) na najwyższym piętrze mieściła się stacja polska, żołnierzy, którzy chorowali na niegojące się rany. (...) Na chwałę tych symulantów stwierdzić mogę, że na powstanie zgło- sili się bez ociągania i więcej nie chorowali” - napisze o legnickim szpitalu we wspomnieniach, spisanych w 1978 roku. Zdradzają one, podobnie jak listy, duży dar obserwacji i literacki talent. W końcu Edward wychodzi ze szpitala i dostaje przydział do jednostki w Bojanowie. W miasteczku na rynku stoi pomnik Wilhelma I. „(...) przyozdobiliśmy w ciemny wieczór dostojną postać w naczynie nocne. Uciecha była wielka, bo ozdoby nie można było zdjąć FOT. DOMENA PUBLICZNA Rodzina Miillerów i dopiero przywołana straż oswobodziła cesarską głowę z kłopotliwego naczynia” - wspomina. Wysłany na front francuski dezerteruje, podobnie jak reszta kolegów: „okazało się, że nie było żołnierza, któremu by się spie- szyło do zbiorowej mogiły”... Po powrocie do Poznania ukrywa się. 27 grudnia 1918 roku pada hasło „Polacy do broni!”. Edward bierze udział w zdobyciu Ławicy. Potem trafia do III batalionu Grupy Zachodniej pod Zbąszyń i do 7. pułku Strzelców Wielkopolskich - jako kwater- mistrz. Z powstania wraca do domu wiosną 1919 roku. We wspomnieniach podsumuje: „Wróciliśmy (z powsta- nia) do szkół, warsztatów pracy, nie dobijaliśmy się do stanowisk, bo każdy uważał, że spełniając swój obo- wiązek wobec Ojczyzny, nie tworzył kapitału, z którego będzie mógł obcinać dywidendy”. 4 Korzystałam z książki mojego autorstwa: Trzynastu wspaniałych, Poznań 2008 IKS / kwiecień 2018 / 33 34 / IKS / kwiecień 2018 ] ]Pierwsze wzmianki o  Poznaniu pochodzą już z  X  wieku. Nazwa wskazuje, że dawnym właścicielem miasta był niejaki Poznan, którego imię pochodzi od czasownika poznać lub skróconej formy imienia Poznamir. Wędrówkę można rozpocząć od jednej z  najpopularniejszych ulic – Półwiejskiej. Jej określenie zostało utworzone od nazwy osady Półwieś, złożonej z wyrazów pół i wieś. Przedmieście Półwsi znajdowało się w południowej części obecnej ulicy. Właścicielami należących do osady pól i folwarków byli w XV wieku poznańscy patrycjusze. dzisiaj hałaśliwa i gwarna Półwiejska jeszcze na początku XX  wieku nie była aż tak znana. znajdowały się przy niej niewielkie sklepy, warsztaty i zaniedbane domy. Kierunek Stare miasto Kierując się w  stronę starego miasta, mijamy ulicę długą. określono ją tak nie bez powodu – w stosunku do innych ulic XIX-wiecznego Poznania, istotnie była ona długa. Nieco dalej przechodzimy przez plac Wiosny ludów, którego nazwa upamięt- nia wydarzenie historyczne. dawniej zwano go pla- cem Świętokrzyskim, ze względu na znajdujący się nieopodal szpital trędowatych z  kaplicą Świętego Krzyża. ulicę szkolną, którą dalej idziemy, pierwot- nie nazywano Psią. W  XV wieku zamieszkiwali ją głównie rzeźnicy i  piwowarzy. Jej obecne określe- nie nawiązuje do utworzonej tu w 1825 roku szkoły, mieszczącej niższe klasy gimnazjum. skręcając w prawo, znajdziemy się na równoległej do rynku ulicy Koziej. W średniowieczu nie miała ona nazwy. odnotowano ją w 1779 roku, a utworzona została najprawdopodobniej od szyldu istniejącej kiedyś oberży. z  tej ulicy wchodzimy na Świętosławską. z cyklu okiem polonisty Wędrówka w przeszłość KArolINA szmyt Spacerując po Poznaniu, zazwyczaj zwraca się uwagę na sklepy, podziwia zabytki. Warto jednak przyjrzeć się również nazwom samych ulic. Bo dlaczego ulica, przy której nie mieści się szkoła, nazywa się Szkolną i czy na pewno na ulicy Koziej pasły się kiedyś kozy? dawniej była ona nazywana Kozią lub Jezuicką. dzi- siejsza nazwa została utworzona od wyrazów święty i  Stanisław. Należy ją wiązać z  położoną przy tej ulicy niewielką świątynią – kościołem św. stani- sława, która stała się zalążkiem kościoła jezuic- kiego. Po prawej stronie od Świętosławskiej ciągnie się ulica Wodna, swoją nazwę zawdzięczająca daw- nemu dojściu do Warty dla ludzi i bydła. Jeśli w nią nie zboczymy, pójdziemy dalej przez stary rynek, którego określenie pochodzi od przymiotnika stary i rzeczownika rynek, tj. plac miejski, targ. Wokół Starego Rynku z rynku wychodzi m.in. ulica Woźna. dawniej znaj- dowała się na niej baszta katowska, domek woźnego i będący pod opieką kata dom publiczny. A że w śre- dniowieczu była ona zamknięta, nazywano ją nieraz po prostu małą uliczką. Niemcy określali ją mianem Büttelstrasse (der Büttel – woźny sądowy, dawniej siepacz, oprawca), dlatego też później przyjęła się nazwa Butelska. od starego rynku wychodzi rów- nież ulica Żydowska. W źródłach nazywano ją m.in. sukienniczą, ponieważ zamieszkiwana była przez sukienników. Najprawdopodobniej w  XIV  wieku zaczęła się na niej osiedlać kolonia żydowska, która w  1360 roku wzniosła synagogę. Początkowo ulicę zamieszkiwało więcej Żydów niż sukienników, jed- nak w  latach późniejszych Żydzi coraz częściej przenosili się na ulicę małą Żydowską. określenie Żydowska dominowało w latach 1440–1470, w pozo- stałych okresach przeważała nazwa sukiennicza. Żydowską przecina ulica Kramarska, kiedyś okre- ślana mianem uliczki przy Bogdance. Kramarską zaczęto ją nazywać w  XIX wieku, a  miało to zwią- zek ze znajdującymi się przy niej licznymi kramami Most Bolesława Chrobrego i Ostrów Tumski w dwudziestoleciu międzywojennym i jatkami. Z Żydowskiej wchodzimy na ulicę Stawną, której miano wiąże się z rozlewiskami tworzonymi kie- dyś przez Bogdankę. W pobliżu Warty Kierujemy się na Garbary, wcześniej nazywane Wielkimi Garbarami bądź Tamą Garbarską. Ta najstarsza rzemieślnicza osada Poznania usytuowana była przy Warcie. Skupiała przede wszystkim garbarzy, którzy w swojej pracy musieli wykorzystywać wodę. Zapach garbowanych przez nich skór nie należał do przyjemnych, dlatego też inni rzemieślnicy rzadko decydowali się tu zamieszkać. Ulica Ewarysta Estkowskiego, na którą teraz wkraczamy, swą nazwę zawdzięcza mieszczącej się przy niej przed wojną szkole powszechnej imienia tego pedagoga urodzonego w Wielkopolsce w 1820 roku. Aby dotrzeć do celu wędrówki, przechodzimy przez most Bolesława Chrobrego, zbudowany w 1925 roku na miejscu poprzedniego, zniszczonego przez powódź w 1924 roku. W ubiegłych wiekach był on nazywany mostem Szpitalnym, ponieważ znajdował się przy nim szpital św. Barbary, i Tumskim. Wędrówka w przeszłość FOT. ROMAN S. ULATOWSKI, WŁAŚCICIEL: MIEJSKI KONSERWATOR ZABYTKÓW W POZNANIU kończy się w miejscu stanowiącym początek nie tylko Poznania, ale i Polski. Pierwszy władca Polan, Mieszko I, w X wieku postanowił wybudować gród na ostrowie, czyli wyspie znajdującej się w widłach Warty i Cybiny. W związku z przyjęciem chrześcijaństwa wzniesiono na niej kościół katedralny, dawniej określany mianem tumu. Stąd też właśnie wywodzi się nazwa Ostrów Tumski. Krocząc ulicami Poznania i zastanawiając się nad tym, o czym mówią ich nazwy, można dostrzec to, co już niewidzialne, uświadomić sobie przemiany, jakie dokonały się w ciągu wieków. Po osadzie Półwsi nie pozostał ślad. Przy ulicy Kramarskiej nie stoją już kramy, ulica Długa dzisiaj nie należy do długich, na Garbarach nie mieszkają garbarze. Odkrywając przy- pominające o historii tych miejsc nazwy, odkrywa się zarazem niepamiętne czasy. Chroniąc od niepamięci, ochrania się otaczającą Poznań przeszłość. 4 Filologii Polskiej UNIWERSYTET IM. ADAMA MICKIEWICZA W POZNANIU IKS / kwiecień 2018 / 35 © Z CYKLU Cyryl Wam pokaże Kamienica zmienną jest MAGDALENA GRZELAK-GROSZ Reprezentacyjna, oficjalna zabudowa środka Starego Rynku i okalające go mieszczańskie kamienice w równym stopniu tworzą historię najważniejszego poznańskiego placu. Różnica polega jedynie na tym, że o ile ratusz, odbudowana po wojnie waga czy odwach przez wieki niewiele się zmieniały, o tyle kamienice w pierzejach w niczym nie przypominają swoich najstarszych poprzedniczek. I to ich dzieje są najciekawsze w nowej kolekcji Cyryla. P Niewiele wiadomo o wyglądzie najstarszych kamienic wokół Starego Rynku. Na pewno zaraz po lokacji Poznania na lewym brzegu Warty były drew- niane i zaledwie piętrowe, jednak z czasem zastąpiły je domy murowane, które rosły i piękniały, dając tym samym świadectwo zasobności miasta. Miały też podkreślać prestiż ich właścicieli. Rynek zamiesz- kiwali najznaczniejsi obywatele miasta, członkowie rady i ławy miejskiej, kupcy i zamożni rzemieślnicy, lekarze i prawnicy. Mieli pieniądze i ambicję, aby swoje domostwa uczynić reprezentacyjną siedzibą rodu. W ten sposób rynkowe kamienice stawały się coraz okazalsze i z ciekawym układem bogato deko- rowanych pomieszczeń. Pod koniec XVIII wieku wielkie zasługi dla miasta i Starego Rynku wniosła powołana przez Stanisława Augusta Poniatowskiego, ostatniego króla Polski, Komisja Dobrego Porządku, na której czele w Pozna- niu stanął starosta generalny Wielkopolski Kazimierz Raczyński. Wiele zniszczonych w czasie licznych wojen i w wyniku zapaści gospodarczej miasta przy- rynkowych kamienic odzyskało wtedy swój blask. Największe zmiany w wyglądzie okalających rynek domów przyniósł początek XX wieku. Zaczęto wtedy łączyć sąsiadujące z sobą wąskie parcele, a stojące na nich stare kamienice rozbierać. Na ich miejscu pobu- dowano kilkukondygnacyjne domy handlowe o szero- kich fasadach z wielkimi oknami, które pozwalały na eksponowanie różnorodnych towarów. Handel w ryn- kowych kamienicach miał już wtedy długą, sięgającą średniowiecza tradycję. Krzyżujące się wtedy na rynku szlaki kupieckie czyniły go wyjątkowo atrakcyj- nym punktem wymiany i sprzedaży towarów. Ta rola 36 /1KS / kwiecień 2018 Odbudowa kamienic we wschodniej pierzei Starego Rynku między ul. Woźną i ul. Wodną, 5.10.1948 r. Wschodnia pierzeja Starego Rynku od ul. Woźnej do ul. Wodnej po znisz- czeniach wojennych, 1945 r., fotografia Zbigniewa Zielonackiego FOT. ZE ZBIORÓW MIEJSKIEGO KONSERWATORA ZABYTKÓW (3X) Kamienice nr 48, 49, 50, 51, 52 we wschodniej pierzei Starego Rynku, przed 1939 rokiem, fotografia Romana S. Ulatowskiego rynku znacznie wzrosła po 1394 roku, kiedy Włady- sław Jagiełło nadał miastu prawo składu. Odtąd każdy przejeżdżający przez Poznań kupiec miał obowiązek zatrzymania się i wystawienia tu swoich towarów. Wewnątrz rynku handlowano w kramach kupieckich, domkach budniczych i w ich sąsiedztwie, gdzie swoje stragany rozkładały poznańskie przekupki, ale liczne „handle” otwierano także w kamienicach przyrynko- wych. Wraz z ich przebudowami owe sklepy stawały się coraz nowocześniejsze i funkcjonalne, a nawet luksusowe ze względu na lokalizację w tak ekspono- wanym miejscu. Po 1900 roku w przyrynkowych kamienicach dominowały sklepy obuwnicze, galanteryjne i bła- watne, czyli z materiałami, a do ich odwiedzin zachę- cały szyldy reklamowe, niektóre bardzo interesu- jące: „Każdy wchodzi, kupno nie obowiązuje”, „Serce raduje się wielkim wyborem i szybką obsługą” albo „Kto u Woźniaka kupuje, zawsze zyskuje”. W pierze- jach placu pojawiły się także księgarnie, restauracje, kawiarnie, cukiernie, winiarnie i wytwórnie wódek. Ogromne zniszczenia spowodowane drugą wojną światową zmieniły Stary Rynek. Odbudowane i odrestaurowane przyrynkowe kamienice odzyskały co prawda swój historyczny wygląd, ale do ich przy- ziemi nie powróciła dominująca tu kiedyś funkcja handlowa. Stały się głównie atrakcją turystyczną z mniej lub bardziej w różnych okresach bogatą ofertą gastronomiczną. Od kwietnia na portalu Cyryl znajduje się nie- zwykle cenna, wartościowa i bardzo ciekawa kolek- cja 2500 zdjęć i rysunków dokumentujących historię Starego Rynku ze zbiorów Miejskiego Konserwatora Zabytków. Prawie połowa fotografii w tej kolekcji pokazuje przyrynkowe kamienice. Na najstarszych fotografiach widać rynek pełen ludzi i handlowego gwaru, z wielkimi domami towarowymi w pierzejach, nie zawsze pasującymi do starych, wąskich kamie- nic. Zdjęcia wykonane po 1945 roku pokazują przede wszystkim gruzy, taki był ogrom zniszczeń wojennych, które dotknęły rynek. Na późniejszych widać wielką pracę włożoną w przywrócenie temu miejscu dawnej świetności. 4 KULTURA+ E"FrL IKS / kwiecień 2018 / 37 38 / IKS / kwiecień 2018 ] ]słowo zdjęcie wywodzi się z zupełnie innych obsza- rów niż jego synonim: fotografia – rysowanie światłem. Współczesny słownik języka polskiego* podaje, że zdję- cie odnosi się „zwłaszcza” do fotografii o wartościach użytkowych, nie artystycznych. to ciekawa wska- zówka, bo wypada szukać gdzieś w kartografii, zdej- mowaniu siatki ulic, a ciśnie się na język: „ot, z tatu- sia zdjęta skóra!” – wyrażonko tak użyteczne, że aż użytkowe. zresztą etymologia zdjęcia leży pośrodku. Nie tylko fotografowanie pojmowano jako zdejmowa- nie wizerunku albo całego pejzażu i utrwalanie ich na płaskiej powierzchni. ma to wiele wspólnego z rozry- sowywaniem widoku przez malarza renesansowego, tzn. szkicowaniem go zgodnie z prawami perspektywy. W XIX wieku zdjęcie oznaczało szkic lub plan z ozna- czonym pomiarem, jednocześnie pisano o  zdejmowa- niu pędzlem widoków górskich albo portretów. Zdjęcie a obraz muzyczny lecz to wszystko takie zwyczajne. A  my mieli- śmy w  Poznaniu artystę zupełnie niezwyczajnego, ba! – jedynego w swoim rodzaju: on określenia zdję- cie używał dla obrazu muzycznego. Łucjan Kamień- ski – pianista, kompozytor, muzykolog i  niezwykle barwna postać Poznania międzywojennego – nazywał tak nagrania muzyki ludowej, których od 1930 r. wraz ze swoimi studentami dokonywał po wsiach w  róż- nych rejonach Polski. to oczywiście on jest autorem zacytowanej na początku wypowiedzi. I  założycie- lem pierwszej polskiej pracowni fonograficznej oraz rAF – regionalnego Archiwum Fonograficznego. z cyklu fotografia Co ma etnomuzykolog do fotografii moNIKA PIotroWsKA W roku 1935 ktoś pisze coś takiego: „zdjęcia wałkowe przegrywam via mikrofon i wzmacniacz na płyty żelatynowe”. Efekt ma być świetny: „Szanse długotrwałości, nieomal »niezniszczalności« zdjęć stały się tym samym b. wysokie”. Czy nie brzmi to jak wypowiedź prekursora tzw. artystów konceptualnych, wykorzystujących medium fotografii? obie instytucje ulokował przy prowadzonej przez sie- bie katedrze muzykologii na uniwersytecie Poznań- skim. Jego „zdjęcia wałkowe” z konceptualizmem nie miały więc nic wspólnego, ale do opracowania tech- niki ich wykonania wykorzystywał cały swój twórczy talent. Bo jego „zdjęcia”, finalnie zwane fonogramami, miały wagę podwójną: stanowiły zapis dźwiękowy dla następców, a  jednocześnie bieżący materiał do tran- skrypcji. Kamieński wymyślił specjalny zapis nutowy, tzw. notację nagranego dźwięku. W  jego zamyśle miał oddać „całokształt obrazu zaśpiewanego (zagra- nego)”, być „fotografią” fonogramu! Cała jego wypo- wiedź, która zabrzmiała zagadkowo we fragmencie, a pochodzi z listu do innego muzykologa Adolfa Chy- bińskiego, brzmiała tak: „zdjęcia fonograficzne świeżej wyprawy już wszystkie przegrane na płyty i  mogę niebawem zabrać się do notowania. Nie wiem, czy Ci o tym pisa- łem, że z problemem utrwalania fonogramów wybrną- łem w ten sposób, że zdjęcia wałkowe przegrywam via mikrofon i wzmacniacz na płyty żelatynowe, i to w dwóch egzemplarzach: jeden jest przeznaczony na »zdarcie«, a drugiego się nie rusza aż do zużycia tam- tego; ponieważ taka płyta jest bardzo twarda, przeto można liczyć śmiało na jakieś 150 do 200 przegrań, a po zużyciu w razie potrzeby zrobi się nowy egzem- plarz na podstawie tamtego, nie ruszonego, który natenczas zostanie odegrany po raz 1-szy i tak dalej. szanse długotrwałości, nieomal »niezniszczalności« zdjęć stały się tym samym b. wysokie. Wałki w  ten sposób zwolnione obtaczamy i  używamy ich w  dal- szym ciągu do roboty terenowej; a obtaczać można je Łucjan Kamieński (siedzi z tyłu po lewej) ze swoimi studentkami (w chustce Teresa Niemczewska) i synem Janem (stoi) podczas zbierania nagrań muzycznych w lipcu 1939 r. do 15-tu razy. Aparaty kosztowały, lecz za to zyskałem ogromne oszczędności. Obecnie myślę o małym aucie z wbudowaną aparaturą elektryczną”.** „Szlacheckie cygaństwo” Za koncepcją RAF stały rozległe horyzonty Kamień- skiego, uważał je za cechę prawdziwego twórcy. „Nie słyszałem jeszcze, żeby brak intelektu, czyli po prostu głupota, była znamieniem dobrego artysty. Wręcz prze- ciwnie. (...) Bez intelektu ani rusz” - pisał do syna 22 listopada 1947 r. *** Wykształcony w dwóch kulturach, niemieckiej i polskiej, uformowany przez artystyczną osobowość ojca herbu Dołęga, miał jednak w sobie także - mówił - „szlacheckie cygaństwo”. Kładąc pod- waliny pod rozwój polskiej etnomuzykologii, nie zapo- minał, by rozwijać sztukę życia. Podczas wyjazdów w teren patrzył na wieś wszystkimi zmysłami, a jesz- cze miał dar, by to opisać: „powietrze aż gwiżdże, gdy taka para furknie koło Ciebie, a tu gorąco i duszno jak w piekle, pot leje się, dziewuchy śmierdzą, hałas, przy- tupywania jak strzały armatnie, prakrzyki »juhuuu<, »hej dana«, w szale dionizyjskim wyłazi praczłowiek; ale nad całym tym kłębowiskiem królują niby bogowie, boską nieomal czcią otoczeni i bezustannie nektarem pojeni, muzykanci wyniesieni na tron ze stołków na stół postawionych, co chwila staje przed ich obliczem jakiś ofiarnik i rzucając im pieniądz, wykrzykuje jakiś »wiwat«, który bogowie, jak i śmiertelnicy w mig pod- chwytują, i ze śpiewem zaczyna się nowy taniec; a łby pęcznieją jak balony, zalane wódką i buczeniem bąka FOT. ARCHIWUM RODZINNE dudowego, co niczym młóckarnia nieubłaganie, jedno- stajnie wypełnia izbę, włazi w ściany, sufit i mózg, że jeszcze całymi dniami go się pozbyć nie można. Tak, to jest kawał natury, coś z głębi prawieków, mocne, że obalić może - to też nie każdy to strzyma. Razu pew- nego w Turwi dudziarz Motała ze skrzypkiem oraz kilku parobami z Wronowa, których przesłuchiwałem z fonografem w logii, zeszli następnie do kuchni, gdzie ze służbą dworską wyłoniła się zaimprowizowana zabawa; zaproszeni przez starego Józefa, poszliśmy w całym towarzystwie na dół, żeby się temu przyjrzeć, a panny nasze, Marysia Szajberówna i Zosia Morawska (siostra Krzysia), na prośbę dwu najodważniejszych chłopków puściły się w tan. Mój Boże! Już po paru minutach sklapnęły jak gacki. Bo jak je ci fornale wzięli w obroty i zaczęli śmigać w swoim wściekłym tempie, to niemal duszy z nich nie wytrzęśli, i gdyby to trwało dłużej, to pozostałyby z nich jeno puste worki”. (z listu do syna, 21[?].10.47) Nie dziwi po tej lekturze, że Kamieński współza- kładał i współtworzył program kabaretu Klub Szyder- ców „Pod Kaktusem”. W połowie lat 30. XX w. było to kultowe miejsce spotkań inteligentów z poczuciem humoru. 4 * Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007 ** Cyt. za: B. Muszkalska, Łucjan Kamieński - etnomuzykolog. Portret listami kreślony, w: Sto lat muzykologii polskiej. Historia - Teraźniejszość - Perspektywy, Musica lagiellonica, Kraków 2016. **k I.jsty do syna Jana znajdują się w Instytucie Muzykologii UAM IKS / kwiecień 2018 / 39 40 / IKS / kwiecień 2018 z cyklu Poznań do poprawki metropolia do zlepienia JAKuB gŁAz Poznań rozlał się i wymieszał z sąsiednimi gminami – tak obrazowo można opisać sytuację mocno niespójnej aglomeracji, w której żyje milion ludzi. Czy i kiedy uda się ją uporządkować? trudno jednak liczyć na znaczące uporządko- wanie przestrzeni całej aglomeracji; mleko się roz- lało – przez ostatnie ćwierć wieku wyrosło zbyt wiele przypadkowych enklaw mieszkaniowych, każda gmina planuje też przestrzeń w oderwaniu od swo- ich sąsiadów. Pojawiają się jednak działania w poje- dynczych miejscowościach, gdzie decydenci zaczęli doceniać ład przestrzenny. W  zeszłym roku plany budowy centrum z  prawdziwego zdarzenia ogłosiły władze rokietnicy, jednej z bardziej gwałtownie roz- rastających się podpoznańskich gmin. Jeśli plany się powiodą, to za kilkanaście lat uda się tu być może powtórzyć sukces podwrocławskich siechnic, które od zera wytworzyły centrum z  ratuszem, rynkiem i  przyzwoitymi kwartałami zabudowy. W  rokietnicy ma powstać także nowa, ciekawie zaprojektowana stacja kolejowa z  centrum przesiadkowym – nie- zbędny element aglomeracyjnej układanki. spoiwem aglomeracji powinien być bowiem sprawny, szybki i  nowoczesny system komunikacji publicznej – z  koleją aglomeracyjną na czele. Kto korzystał z trójmiejskiej sKm lub berlińskiej s-Bahn, ten wie, jak dobrze sprawdza się takie rozwiązanie. Jednak kierowcy przesiądą się na pociąg tylko wtedy, gdy zostaną spełnione najważniejsze warunki: czę- ste kursowanie pociągów w regularnych odstępach, gęsta sieć przystanków, niezawodność i w miarę kom- fortowy tabor. tak urządzona kolej jest o wiele bar- dziej efektywna niż poszerzanie i  budowa nowych dróg, które nigdy nie umożliwią sprawnego prze- mieszczania się po aglomeracji. Chyba że chcemy powtórzyć błędy Amerykanów, którzy opletli swoje miasta szerokimi, a jednak wciąż niewystarczającymi arteriami rozprowadzającymi ruch na przedmieścia. W  Poznaniu idea sprawnych lokalnych połączeń kolejowych często pojawiała się już w latach 90., ale dopiero w tym roku, po latach zwłoki, rusza Poznańska ] ]Wyludniający się Poznań w granicach administra- cyjnych co roku traci kilkanaście tysięcy mieszkań- ców, którzy wynoszą się głównie do rozbudowujących się sąsiednich gmin. Powoduje to coraz większy chaos przestrzenny, nie mówiąc o  problemach z  komuni- kacją – dziesiątki tysięcy samochodów codziennie wjeżdżają do miasta, korkując ulice i  zastawiając parkingi, chodniki, trawniki, a nawet przystanki. Nie należymy do wyjątków: nieplanowana chaotyczna suburbanizacja dotknęła także inne polskie miejsco- wości. Na razie trudno liczyć na szybki powrót do miasta ludzi, którzy wynieśli się, szukając tańszych mieszkań lub realizując marzenie o domu z ogrodem. obciążone kredytem nieruchomości nie pozwalają na szybką zmianę miejsca zamieszkania. Poznańskie suburbia wyglądają też bardzo róż- nie. to zarówno przemyślana enklawa mieszkaniowa w  dąbrówce, jak i  chaotyczna zabudowa wokół Kórnika. urbanistyczny i  komunikacyjny chaos trzeba jakoś okiełznać i w miarę możliwości połączyć ze sobą wszystkie elementy poznańskiej aglomeracji, która rozciąga się od Śremu po oborniki i od Buku po Kostrzyn, licząc 23 gminy zrzeszone w stowarzysze- niu metropolia Poznań. mieszka w niej około miliona ludzi, z czego mniej więcej połowa w Poznaniu. Na początku kadencji prezydent Jacek Jaśkowiak zasko- czył wszystkich, proponując metropolitalną terapię szokową: wchłonięcie przez Poznań okolicznych gmin, a doraźnie – znaczące utrudnienia wjazdu do miasta ich mieszkańcom, dopóki gminne samorządy nie zaczną silniej partycypować w  kosztach utrzy- mania infrastruktury komunikacyjnej. spontaniczny i niezbyt przemyślany koncept zmarł śmiercią natu- ralną. z  jednej strony zwiększył napięcie na linii miasto–suburbia, ale z drugiej sprowokował bardziej intensywne działania na rzecz sensownego zrośnię- cia się Poznania z okolicą. POZNAŃSKA KOLEJ METROPOLITALNA W 2021 ROKU = LINIE URUCHAMIANE W | ETAPIE (2014) 1 Pi GARMLARY I PR WĘERCO 1 PR KARÓW M 4 Ph aktówki, ao) H PFRETRIESAZYM IEPŃ WOLA 1 KACKRZ k —= LINIE URUCHAMIANE W II ETAPIE (2016-2021) Kolej Metropolitalna, której pociągi kursować mają co pół godziny, łącząc Poznań z dziewięcioma miastami. W tym roku PKM ma dotrzeć do Wągrowca, Nowego Tomyśla, Jarocina i Grodziska Wielkopolskiego. Cały system, finansowany przez miasto, samorząd woje- wództwa i gminy obsługiwane PKM, ma być gotowy do 2022 roku. Konieczna jest modernizacja niektó- rych torowisk, planuje się też budowę dodatkowych torów między stacjami Poznań Główny i Poznań Wschód oraz utworzenie nowych przystanków. Dzięki nim w granicach miasta kolej może stać się dosko- nałym i szybkim uzupełnieniem tras tramwajowych i autobusowych. Poza zaplanowaną już siatką PKM specjaliści od komunikacji proponują także wykorzy- stanie linii towarowych i np. budowę przystanku przy kampusie UAM na Morasku. Kluczowe stacje powinny stać się węzłami prze- siadkowymi z prawdziwego zdarzenia, które umoż- liwią łatwy dostęp do komunikacji miejskiej lub pozwolą zostawić bezpiecznie rower. Zmotoryzowa- nym zaoferują z kolei parking Park 6: Ride, by jak najmocniej ograniczyć ruch kołowy w mieście. Wraz z usprawnieniem komunikacji MPK pozwoli to na zawsze pożegnać plany budowy tzw. trzeciej ramy INFOGRAFIKA: STOWARZYSZENIE METROPOLIA POZNAŃ komunikacyjnej - kosztownej „miejskiej obwodnicy”, której plany przewidują zniszczenie co najmniej dwóch atrakcyjnych terenów zielonych: w Antoninku i Lasku Marcelińskim. Nie oznacza to jednak, że w Poznaniu nie powinny powstawać nowe drogi. Od trzeciej ramy ważniejsze są jednak inne trasy. To między innymi droga na izolowany Strzeszyn, której nową koncep- cję przedstawił niedawno ZDM, czy Nowa Obor- nicka, która ma zastąpić najbardziej obskurną wylotówkę z miasta. Potrzebne są też wiadukty lub tunele na przejazdach kolejowych we wszystkich częściach miasta. A w śródmieściu, choć to pozornie temat daleki od aglomeracyjnych zagadnień, muszą powstać tzw. Dolna Głogowska i nowa św. Waw- rzyńca, dzięki którym uspokoi się ruch na Głogow- skiej i Dąbrowskiego. Budowa tej ostatniej nabrała ostatnio realnych kształtów dzięki dofinansowaniu przez dewelopera stawiającego obok osiedle. Za to nowa Głogowska to wciąż mało konkretna wizja, marzenie mieszkańców Łazarza, którym przyda się spokojna i estetyczna główna ulica dzielnicy, którą nie pędzą już mieszkańcy powiatu wjeżdżający do Poznania. 4 IKS / kwiecień 2018 / 411 42 / IKS / kwiecień 2018 ] ]urodził się 1 października 1903 roku w  gli- nienku, w  gminie suchy las. uczył się w  popular- nym poznańskim „marcinku”, potem studiował na Wydziale Humanistycznym uniwersytetu Poznań- skiego. W  1939 roku powołany został do czyn- nej służby wojskowej. ranny w obronie stolicy, do 1945 roku przebywał w oflagu II C Woldenberg. Po powrocie z niewoli podjął pracę w Wydziale Kultury i sztuki zarządu miejskiego w Poznaniu, potem (do 1970) pracował w  zarządzie międzynarodowych targów Poznańskich. W  latach 1957–1970 Franciszek Jaśkowiak był członkiem rady Naukowej Wielkopolskiego Parku Narodowego, lecz „w  związku z  budową szpitala kolejowego w  Niwce na terenie Wielkopolskiego Parku Narodowego, zagrażającego przyrodzie tego terenu, po bezskutecznych protestach z tym związa- nych 16 marca 1979 r. ustąpił ze stanowiska prezesa oddziału Wojewódzkiego loP, a także z członkostwa w  radzie Naukowej Parku Narodowego (…). Był to początek jeszcze aktywniejszej i  niezależnej działal- ności na polu walki o  ochronę ginących zabytków przyrody” [Andrzej dzięczkowski, w  Wielkopolanie XX wieku]. Franciszek Jaśkowiak zmarł 28 kwietnia 1983 roku i spoczywa w Alei zasłużonych cmentarza na Junikowie. z  inicjatywy poznańskiego Koła Prze- wodników PttK, dzięki ofiarności poznańskich środo- wisk turystycznych, wkrótce zostanie wykonany nowy nagrobek Franciszka Jaśkowiaka; mam nadzieję, że w kwietniu, w rocznicę jego śmierci, będziemy mogli złożyć kwiaty i zapalić znicze już na nowym nagrobku. z  turystyką Franciszek Jaśkowiak związał się, wstępując do szkolnego Koła Krajoznawczego z cyklu jest taka ulica Krajoznawca i obrońca przyrody WItold gostyńsKI Kwiecień, choć jeszcze „przeplata”, zachęca do pierwszych wiosennych wycieczek. Tym razem zapraszam na Morasko, gdzie swoją ulicę ma Franciszek Jaśkowiak – pionier wielkopolskiego krajoznawstwa i orędownik ochrony przyrody. młodzieży. Podczas PeWuKi, a  później międzyna- rodowej Wystawy Komunikacji i turystyki był prze- wodnikiem, a  obsługę turystów ułatwiała mu zna- jomość kilku języków obcych. W  latach 1931–1934 pełnił funkcję sekretarza oddziału Polskiego towa- rzystwa Krajoznawczego w  Poznaniu, który reak- tywował po wojennej przerwie w 1945 roku. został też pierwszym po wojnie prezesem towarzystwa miłośników miasta Poznania, przyczyniając się do wznowienia wydawania „Kroniki miasta Poznania”. Pełnił wiele funkcji społecznych, m.in.: wiceprezesa zarządu głównego Polskiego towarzystwa Krajo- znawczego dla ziem odzyskanych, prezesa zarządu okręgu PttK i zarządu okręgu ligi ochrony Przy- rody w  Poznaniu. W  latach 1980–1983 był honoro- wym prezesem Wielkopolskiego Klubu Publicystów Krajoznawczych. Wielkie zasługi położył Franciszek Jaśkowiak w dziele propagowania piękna Wielkopolski. Pierw- sze artykuły opublikował w  1931 roku, w  1945 zadebiutował broszurą Zabytki poznańskie po pożodze. Był autorem i  współautorem wielu folde- rów, przewodników, monografii, w  tym popular- nego przewodnika po Wielkopolskim Parku Naro- dowym. Pierwszym przewodnikiem turystycznym, który (jako sześciolatek!) otrzymałem od mojego ojca, był przewodnik Wielkopolska, napisany przez Franciszka Jaśkowiaka wspólnie z Adamem dubow- skim; do dziś mam tę książkę w  swojej bibliotece. Franciszek Jaśkowiak napisał także setki artykułów, notatek i opisów dotyczących zabytków i przyrody Wielkopolski, którą ukazywał jako jeden z  najcie- kawszych regionów naszego kraju. Na Morasku Ulica Franciszka Jaśkowiaka przebiega czę- ściowo wśród pól i pagórków; na horyzoncie widać lasy i... zabudowania odległych poznańskich osiedli mieszkaniowych, z dominującymi wieżami telewizyj- nymi na Piątkowie; nic dziwnego, ulica leży w pery- feryjnej, północnej części Poznania, przy granicy z Suchym Lasem. Ma 2243 m długości i łączy Mora- sko z Radojewem. Morasko, dawną wieś - znaną dziś przede wszyst: kim z Kampusu Uniwersytetu Adama Mickiewicza i rezerwatu „Meteoryt Morasko” - włączono w admi- nistracyjne granice Poznania dopiero w 1987 roku. Skrzyżowanie ulicy Franciszka Jaśkowiaka z ulicą Gli- nienko przypomina o nieistniejącej już wsi, miejscu urodzenia Jaśkowiaka. Także nazwy pobliskich ulic są wspomnieniem wsi, które podobnie jak Glinienko zniknęły z mapy wskutek włączenia do poligonu Bie- drusko: Knyszyn, Okolewo, Glinno. W Glinnie uro- dził się „ojciec polskiego teatru” Wojciech Bogusław- ski (o nim przy innej okazji). Mimo włączenia Glinna do poligonu i toczonych w 1945 roku w okolicy walk dworek Bogusławskich ocalał, jednak „w 1947 roku wójt z sąsiedniej wsi zaczął go już nawet rozbierać, gdy na miejscu zjawił się Franciszek Jaśkowiak, zasłużony, można powiedzieć zapamiętały działacz regionalny. Powstrzymał on rozbiórkę i zaalarmo- wał Wojewódzki Urząd Konserwatorski” [J. Młodzie- jowski, O dom Bogusławskiego]; uratowany w ten sposób dwór spłonął jednak w niejasnych okoliczno- ściach w 1951 roku. W pobliżu miejsca, gdzie ulica Franciszka Jaś- kowiaka łączy się z ulicą Morasko, w sierpniu ubie- głego roku (po długotrwałym konflikcie) rozebrano pozostałości kościoła św. Trójcy. Kościół - wznie- siony w 1930 roku - opuszczony został po wojnie, gdy postanowiono przenieść parafię do porzuconego kościoła poewangelickiego (na początku XX wieku wieś zakupiona została przez pruską Komisję Kolo- nizacyjną i sprowadzono tu osadników - ewangeli- ków, na potrzeby których powstał kościół - obecny kościół katolicki pw. Ścięcia św. Jana Chrzciciela). Sąsiednia ulica Meteorytowa prowadzi do par- kingu przy rezerwacie „Meteoryt Morasko”. Na stoku Góry Moraskiej znajduje się siedem kraterów, które powstały w wyniku upadku meteorytu. Kra- tery te należą do największych i najlepiej zachowa- nych spośród znanych w Europie. Przez rezerwat prowadzi ścieżka dydaktyczna, która rozpoczyna się przy głazie narzutowym poświęconym pamięci Franciszka Jaśkowiaka. Inny upamiętniający go FOT. ZBIGNIEW SZMIDT Ę ! kt Fez AT RYATEAI MEGA LL) PA LLK SL: „MJ LA] PE Głaz pamiątkowy Franciszka Jaśkowiaka kamień znajduje się w pobliżu Jeziora Góreckiego, a prowadzący z Puszczykowa nad to jezioro szlak pieszy nazwano imieniem Franciszka Jaśkowiaka. W 1994 roku na kamienicy przy Starym Rynku, w której mieści się siedziba Oddziału Poznańskiego PTTK, odsłonięto tablicę ku jego czci. 4 kudenykia h U adlecaianj | lozokialowiconaliu) b) 2 D = =) = = >a) > =) = = IKS / kwiecień 2018 / 43 REKLAMA 44 / IKS / kwiecień 2018 Pamiętasz siebie z 2005 roku, kiedy zaczyna- łaś pracę w Teatrze Polskim? spędzałam tu non stop swoje pierwsze lata po szkole, nawet mieszkałam w  teatrze, w  maleńkim pokoju obok sali prób. Wtedy wydawało się to fanta- styczne, ale to był zły pomysł. Bo? Bo cały czas jesteś w stanie gotowości. ten pokój był na trzecim piętrze, po próbie nie chciało mi się ciągle zbiegać i wbiegać po schodach, więc nie zmie- niałam otoczenia, nie odpoczywałam psychicznie. Pewnie też Ci się wydawało, że masz za mało czasu na próby; grałaś chyba we wszystkim, co było na afiszu. tak, wchodziłam ze sztuki w sztukę albo w jakieś zastępstwa. Byłam najmłodszą aktorką w  zespole, a na nie jest największe zapotrzebowanie. Korzysta- łam z szansy, jaką mi dawano. to był bardzo męczący czas, ale mogłam się rozćwiczyć zawodowo. Po roku dostałaś propozycję od Krzysztofa mieszkowskiego z  Teatru Polskiego we Wro- cławiu – miasta, z  którego pochodzisz. Nie skorzystałaś. Nie mogłam. W Poznaniu byłam już w kolejnych produkcjach. trochę inaczej dzisiaj na to patrzę, ale nie żałuję tamtej decyzji, bo jednak tu miałam możli- wość zetknięcia się z bardzo różnymi typami teatru, pracowałam zarówno z  garbaczewskim, jak i  z  Cie- plakiem, Augustynowicz, Kruszczyńskim, dobrowlań- ską, rekowskim… W  2006 roku Jacek Sieradzki w  Subiektyw- nym spisie aktorów nazwał Cię „nadzieją teatru”. to było za Jewdochę w  lublińskich Sędziach Wyspiańskiego, spektaklu Anny Augustynowicz, i rolę w  Odwiedzinach Fosse’a  w  reżyserii Pawła szkotaka tu, w Polskim. Jewdocha była dla mnie bardzo ważna, podobnie jak spotkanie z panią Anną. ono mnie ukształ- towało. do dzisiaj z tego czerpię. Włożyłam mnóstwo pracy w  ten spektakl, pokonałam wiele własnych barier. Wiedziałam, że to wyróżnienie jest rzeczywiście za coś, a wtedy ten ranking miał znaczenie. z cyklu rozmowy w garderobie Ciągle marzę o filmie z BArBArą ProKoPoWICz, aktorką teatru Polskiego, rozmawia ANNA KoCHNoWICz-KANN Posypały się propozycje? Nie, ale ja też się o to nie starałam. osiedliłam się w Poznaniu. tu miałam wszystko. A jednak w 2009 roku przeniosłaś się na trzy lata do Ateneum, do Warszawy… zaprosiła mnie Izabella Cywińska. ten czas dał mi dużo – tyle, ile daje spotkanie z aktorami tej klasy, co danuta szaflarska, Piotr Fronczewski, Jadwiga Jan kowska-Cieślak, grzegorz damięcki… to było prawdziwe wyzwanie, tam inaczej pracuje się nad spektaklem. To znaczy? Na przykład nikt nie ćwiczy dialogu, bo jego zasady są oczywiste, na to szkoda czasu. to była dla mnie bar- dzo cenna lekcja. A poza pracą – rozmowy o teatrze, uwielbiałam słuchać ich anegdot, wspomnień. Ten rozdział zamknął się wraz z  odejściem Cywińskiej. Wyborów dokonujemy w konkretnym czasie. Nie wiem, co by było, gdybym została. Ale właściwie od razu wiedziałam, że nie zmieszczę się w pomysłach nowego dyrektora. Poza tym miałam dokąd wracać: z dyrektorem szkotakiem nadal potrafiliśmy porozu- mieć się artystycznie. Warszawa to nie tylko Ateneum… może gdybym miała jakieś zabezpieczenie finan- sowe, zostałabym? dopiero teraz, powoli, przeko- nuję siebie, że należy szukać nowych miejsc, że aktor powinien się ruszać. Ciągle marzę o filmie. Chodziłaś na castingi? Nie dostawałam o nich informacji. Castingi są dla sprawdzonych już osób. Polscy reżyserzy boją się nowych aktorów. No ale masz nazwisko znane w filmie: mama kostiumograf, tata był reżyserem, reżyserem jest jeden brat, operatorem drugi… to nic nie daje. Poza tym z Bartkiem i Jeremiaszem jesteśmy przyrodnim rodzeństwem. Spotkaliście na planie Chemii… Było to ważne prywatnie. moja scena nie znalazła się w filmie. Agencja aktorska nic nie może? Problemem są drudzy reżyserzy, z własnymi pre- ferencjami. Mają nasze zdjęcia, czasami się odzywają. Tylko widzisz, nawet do małych ról szuka się ludzi z nazwiskiem... Bardzo nad tym boleję. Wydaje mi się, że nie ustępuję innym w niczym, jeśli chodzi o zdolno- ści, warsztat, ale co mam zrobić? Brakuje szczęścia? Na to wychodzi. Do szkoły teatralnej też nie dostałaś się od razu. Ale wyciągnęłam wnioski, pracowałam i rok póź- niej byłam na liście. W międzyczasie - bohemistyka. Nie chciałam marnować roku, a że mam zdolności językowe, lubiłam Czechy i tam bywałam, to poszłam na te studia. Ale nie skończyłaś. Nie było szans, studia aktorskie są zbyt inten- sywne. A potem trzeba jak najwięcej grać. Dzisiaj myślę, że aktorowi bardzo by się przydał drugi zawód. Ja wybrałabym turystykę. Kocham podróże. Najpiękniejsze wspomnienie? Tel Awiw. Czym Cię zachwycił? Bauhausem. Uwielbiam modernizm. Poza tym otwartością ludzi, poczuciem bezpieczeństwa - wie- działam, że nikt mnie tam nie pobije, bo jestem taka czy inna. Do tego klimat, jedzenie. Niesamowite miejsce. Chciałabyś tam mieszkać? Nie, ale chciałabym tam regularnie wracać. Miesz- kać mogłabym na południu Włoch. Bo? Klimat, ludzie, historia sztuki na wyciągnięcie ręki. Jestem oczarowana Neapolem. Czytam właśnie cykl neapolitański Eleny Ferrante. I co jeszcze? Kryminały skandynawskie, jak wszyscy, histo- rię Żydów... A świat za oknem dostrzegasz? Wiem, ile życie kosztuje. Kiedyś też śpiewałaś... Zamierzchłe czasy. Piosenkę francuską. Nie tęsknisz? Tęsknię. Ale nie biorę się do czegoś, w czym nie jestem bardzo dobra. A od dawna nie śpiewam. Ten zawód chyba na tym polega: na byciu najlepszym. Dlatego tak wyczerpuje. Płaci się za miłość do teatru. Zmęczeniem, nadwerężonymi nerwami. Człowiek bardzo szybko się zużywa. FOT. MACIEJ ZAKRZEWSKI Ź Barbara Prokopowicz iw spektaklu Extravaganza o władzy w Teatrze Polskim Ę Jak w tym nie zwariować? To wszystko zależy od materiału: niektóre sztuki nie wymagają zaangażowania psychicznego, reżyser nie czerpie z nas, tylko wkłada nam słowa do wypo- wiedzenia, stajemy się trybikami w maszynie. Jak nie zwariować? Ja mam oparcie w rodzinie. Mąż pomógł mi wiele razy. Zbigniew Brzoza, reżyser... Przez to, że jest z teatru, lepiej rozumie moje pro- blemy, a jednocześnie patrzy na wszystko z zewnątrz. Wielkie znaczenie ma jego dojrzałość, doświadczenie, wiedza i umiejętność słuchania drugiego człowieka. To mi pozwala dystansować się od tego naszego świata. Inna rzecz, że nie przeżywam już tak wszyst- kiego jak kiedyś. Dotąd nie grałaś u niego. To jest moim ogromnym marzeniem. Razem robili- śmy tylko czytania w Instytucie Teatralnym. Zbyszek jako twórca jest moją ogromną fascynacją i nie ukry- wam tego. 4 Ww Barbara Prokopowicz ur. 1981 r., absolwentka PWST we Wrocławiu (2005), aktorka Teatru Polskiego w Poznaniu w latach 2005-2009, Teatru Ateneum w Warszawie w latach 2009- 2012, od 2012 ponownie w zespole Teatru Polskiego. IKS / kwiecień 2018 / 45 46 / IKS / kwiecień 2018 ] ]znakomity kierowca i  pilot rajdowy, cztero- krotny mistrz kraju rajdowych samochodowych mistrzostw Polski. uczestnik największych kra- jowych i  zagranicznych imprez rajdowych. spi- ker zawodów wyścigowych i  rajdowych, a  wresz- cie także nauczyciel doskonalenia techniki jazdy samochodowej. Wypadek Jamesa Deana zdarzeniem, które wpłynęło na to, że Andrzej zem- brzuski zainteresował się motoryzacją, był… wypadek samochodowy Jamesa deana, w którym słynny aktor poniósł śmierć, jadąc swoim porsche. – to bardzo rozbudziło moją wyobraźnię. Posta- nowiłem, że kiedyś w końcu dotknę podobnej wyści- gówki. zacząłem kolekcjonować zdjęcia, choć w tam- tych czasach to wcale nie było takie łatwe, a większość informacji czerpałem z  tygodnika „motor”. Potem jeszcze bardziej moje zainteresowanie się zwiększyło, kiedy z balkonu mieszkania rodziców przy ul. młyń- skiej widziałem auta jadące w rajdzie monte Carlo. te chwile pamiętam do dzisiaj – wspomina. Na początku lat 60., aby wreszcie spróbować ziścić marzenia, trafił do siedziby Automobilklubu Wielkopolski. – Wtedy z domu miałem bardzo blisko, bo na ul. mielżyńskiego. Bez własnego auta, bez reko- mendacji przyszedłem do automobilklubu i już zosta- łem, dzięki świetnej atmosferze i  dzięki wspania- łym ludziom, których tam poznałem – mówi Andrzej zembrzuski. Udane początki W  1962 roku najpierw kilka razy wystartował z  romanem derą w  rajdach okręgowych. roman z cyklu mistrzowie sportu Pasjonat motoryzacji JACeK PAŁuBA Na początku stycznia 2018 roku, podczas Poznańskiej Gali Sportu w Centrum Kultury ZAMEK, odebrał tytuł Superseniora Poznańskiego Sportu. Andrzej Zembrzuski – jeden z  najbardziej znanych i zasłużonych ludzi poznańskiej motoryzacji. „podkradał” ojcu przedwojennego mercedesa 170V. Jeździł też w tych rajdach z Andrzejem Aleksandrowi- czem skodą 100s. – sukcesów co prawda nie było, ale ja byłem szczę- śliwy, że mogłem być w środowisku i doskonalić umie- jętności pilota. Na dobre wchodziłem w świat moto- ryzacji. A  kiedy ryszard Kopczyk zaproponował mi miejsce na prawym fotelu w swoim wartburgu 1000, to nie wahałem się ani chwili. Nie miałem jeszcze zbyt dużego pojęcia o roli pilota, ale korzystałem ze wskazówek doświadczonych zawodników, Henryka rucińskiego czy Adama Wędrychowskiego – opo- wiada zembrzuski. W  sezonie 1963 z  ryszardem Kopczykiem ukoń- czyli wszystkie eliminacje i zdobyli tytuł wicemistrza Polski w swojej klasie. W następnym sezonie ponow- nie startował z Kopczykiem, jeździł też w mniejszych imprezach. to z  pewnością dawało coraz większe doświadczenie, ale też sporą satysfakcję. Ze Smorawińskim w BmW W 1968 roku rolę pilota zaproponował zembrzu- skiemu Adam smorawiński, wtedy już uznany raj- dowiec i  znacząca postać polskiego automobilizmu. smorawiński zmienił swoją warszawę 203 na rajdowe bmw 1600 i  obaj wystartowali w  zimowym rajdzie Krakowskim. Wypadli nieźle, bo zajęli trzecią pozy- cję. Wygrał sobiesław zasada w porsche 911, przed Henrykiem rucińskim w volvo. W następnym sezonie 1969 smorawiński kupił bmw 2002 i z zembrzuskim startowali w kolejnych, najważniejszych rajdach zali- czanych do mistrzostw Polski oraz mistrzostwa tzw. Krajów demokracji ludowej. smorawiński z  zem- brzuskim zaliczyli m.in. rajd trzech miast mona- chium – Wiedeń – Budapeszt, rajd Pneumant, złote Andrzej Zembrzuski i Adam Smorawiński oraz ich rajdowe bmw Piaski Semperit. W tamtym okresie Smorawiński nawiązał współpracę z firmą BMW i stał się dobrym ambasadorem marki w Polsce. Podczas różnych raj- dów krajowych i zagranicznych auto było przygoto- wywane w fabrycznym ośrodku BMW. W 1970 roku załoga otrzymała następne auto, tym razem bmw 2012 TI. - To było doskonałe auto do rajdów, ale też wyma- gające dla kierowcy. Szybki, zwarty samochód, a Adam czuł się w nim bardzo dobrze. Pojechaliśmy na Rajd Monte Carlo, jednak musieliśmy się z niego wycofać na jednym z etapów. Ale w kraju wygra- liśmy wiele rajdów. W takim sprzęcie po prostu mogliśmy nawiązać walkę z fabrycznym zespołem FSO. Po raz pierwszy zostaliśmy mistrzami Polski w 1970 roku, a potem powtórzyliśmy zwycięstwa w 1971, 1972 i 1973 roku. Z kolei w bmw alpina pojechaliśmy w rajdach Monte Carlo w 1972 i 1973 roku. Ostatecznie zakończyliśmy zmagania na 39. miejscu, a w swojej klasie zajęliśmy czwartą pozycję - przypomina Andrzej Zembrzuski. W tym okresie spotkała ich też niemiła niespo- dzianka. Podczas Rajdu Polski, na trasie Cyrla - Zako- pane, na jednym z zakrętów wypadli z drogi i spa- dli z kilkunastometrowej skarpy, która pokryta była powalonymi drzewami. Alpina wbiła się pod karpę jednego z korzeni, ale na szczęście rajdowcom nic się nie stało. Był jednak duży problem z wydosta- niem się na drogę. Po długich dwóch godzinach, w dużym błocie, wreszcie dotarli do drogi. W tym cza- sie inne załogi dotarły do mety oesu i wszyscy się dzi- wili, gdzie są Smorawiński z Zembrzuskim. Zaczęto ich szukać i zguba w końcu się znalazła. Dopiero FOT. ARCHIWUM PRYWATNE ANDRZEJA ZEMBRZUSKIEGO następnego dnia przy pomocy ciężkiego sprzętu woj- skowego auto zostało wydobyte. Z Zasadą w morderczym rajdzie Po czterech latach pilotażu z Adamem Smorawiń- skim Andrzej Zembrzuski wystartował w imprezach z innymi kolegami: Ryszardem Żyszkowskim, Krzysz- tofem Różewskim i Markiem Varisellą. Z reguły były to starty w polskim fiacie 125 p. Natomiast w 1978 roku Zembrzuski rozpoczął kolejny etap - został spikerem zawodów wyścigowych na Torze Poznań, który otwarto pod koniec 1977 roku. Jednak w 1978 Zembrzuski zaliczył kolejną wielką imprezę rajdową. Został pilotem Sobiesława Zasady w morderczym maratonie Vuelta a la America del Sud, czyli po bez- drożach Ameryki Południowej. - To była piękna przygoda, a może nawet rajd życia. Startowaliśmy w zespole Mercedesa na 250-konnym 450 SLC, z pięcioma innymi załogami. Naprawdę w tym rajdzie startowali świetni kierowcy: Anglicy Andrew Cowen z Colinem Malkinem, Tony Fowkes czy Niemcy Kleint i Klapproth. Jechały fabryczne ekipy Citroćna, Renault, Peugeota i Datsuna. Przez prawie pięć tygodni przejechaliśmy niemal 31 tys. kilometrów. Nasze auto było świetnie przygotowane, z automatyczną skrzynią biegów. Było takie samo jak innych kierowców ekipy. Zespół Mercedesa był wręcz perfekcyjny, świetni mechanicy i znakomita logistyka na całej trasie. Na jednym z odcinków na nasze auto wpadł dziki koń, i przez wiele następnych kilometrów jechaliśmy z wybrzuszoną, pokruszoną szybą. Ale naprawdę był to niezapomniany rajd, w którym osta- tecznie zajęliśmy świetne drugie miejsce, a przegrali- śmy jedynie z Cowenem i Malkinem. Gdyby nie awa- ria płyt akumulatora na jednym z odcinków, to kto wie, czy nie wygralibyśmy całej imprezy - podsumowuje Andrzej Zembrzuski. Uczyć kierowców Znakomity pilot startował jeszcze w krajowych rajdach do początku lat 90. Był spikerem na Torze Poznań, ale jednocześnie prowadził rozmowy ze star- tującymi kierowcami. To z pewnością interesujący rozdział w życiu pasjonata automobilizmu. Potem przez wiele lat był instruktorem w Szkole Doskona- lenia Jazdy na lotnisku w Bednarach koło Pobiedzisk. I wszystko wskazuje na to, że Andrzej Zembrzuski, jak to powiedział w jednym z wywiadów, jeszcze długo będzie „uczył ludzi, jak się mądrze posługiwać autami na drodze”. 4 IKS / kwiecień 2018 / 47 SPORT Nie mamy się czego wstydzić z ŁUKASZEM MIADZIOŁKĄ, dyrektorem PKO Poznań Półmaraton, rozmawia MATEUSZ MALINOWSKI 11. PKO Poznań Półmaraton wystartuje 15 kwietnia. Co się zmieniło w porównaniu z ubie- głoroczną edycją imprezy i poprzednimi latami? Największa nowość to zmiana trasy, a właściwie jej odwrócenie w stosunku do poprzednich dwóch edycji, to znaczy od kiedy meta i start ulokowane są na terenie Międzynarodowych Targów Poznańskich. Zmiana wynika z dwóch względów. Uwzględniliśmy opinie biegaczy, którzy zwracali uwagę, że początek poprzedniej trasy jest mało komfortowy, ciasny, sporo na nim zakrętów. Drugi powód to funkcjonowanie miasta w czasie biegu. Przy nowym przebiegu trasy szybciej będziemy mogli przywrócić ruch po zakoń- czeniu imprezy. Poza tym jest też element sportowy, bo wydaje nam się, że ta trasa będzie jeszcze szybsza niż poprzednie, mimo że na końcówce znajdują się dwa trudniejsze odcinki, gdzie trzeba będzie pokonać 48 [IKS / kwiecień 2018 wzniesienia. Wiele zależy oczywiście od przygotowa- nia biegaczy i warunków pogodowych. Pozostałe ele- menty są podobne. Tak jak w ubiegłym roku umiejsco- wiliśmy start przy ulicy Grunwaldzkiej, na wysokości WTC MTP, naprzeciwko hotelu Sheraton, a metę na terenie targów na placu Marka. Półmaraton powrócił także do kwietniowego terminu. Rzeczywiście, w 2017 roku była to ostatnia nie- dziela marca i wtedy tak się złożyło, że poznański półmaraton zbiegł się z półmaratonem w Warszawie. W tym roku tego problemu nie będzie. Przy ustala- niu terminów jesteśmy uzależnieni od ruchomych Świąt Wielkanocnych oraz od kalendarza imprez targowych. Jakieś zmiany, jeśli chodzi o maksymalną liczbę uczestników? FOT. JAKUB KACZMARCZYK Zmniejszyliśmy limit biegaczy z 16 na 14 tys. Realnie liczymy, że na starcie pojawi się między 10 a 12 tys. uczestników. W pakiecie startowym też jest w tym roku nowość... Do tej pory uczestnicy otrzymywali torby w for- mie worka, teraz dostaną torby sportowe. Myślę, że to atrakcyjna zmiana. Pakiet będzie też zawierał koszulkę techniczną i upominki od sponsorów. Biegi maratońskie w Poznaniu mają już swoją historię. Pierwszy maraton odbył się w 2000 roku, półmaraton w 2008. Pamięta Pan, jak to wyglądało na początku? Nie pracowałem jeszcze wtedy w Poznańskich Ośrodkach Sportu i Rekreacji, ale już chętnie biega- łem. Mój debiut w maratonie miał miejsce w Pozna- niu. W porównaniu z tamtymi latami dokonał się ogromny postęp. Na początku w imprezach mara- tońskich w Poznaniu startowało około tysiąca osób. Teraz maraton kończy około 7 tys. biegaczy, a półma- raton ponad 11 tys. Nie mamy się czego wstydzić na tle dużych europejskich miast. Inicjatorem maratonu i półmaratonu w naszym mieście był nieżyjący już wiceprezydent Poznania Maciej Frankiewicz, który sam z pasją uprawiał bieganie i inne dyscypliny sportu. Ostatnie kilka lat to w naszym kraju prawdziwy boom na biega- nie. Zastanawiam się, czy to właśnie ta moda spo- wodowała, że pojawiło się wiele imprez biegowych, czy raczej to same imprezy spopularyzowały bie- ganie jako formę aktywności fizycznej. Wydaje mi się, że pierwsza była potrzeba zdro- wego i aktywnego trybu życia, moda na styl fit. Osoby aktywne sportowo szukały form rywalizacji i imprezy masowe były na to odpowiedzią. Wcze- śniej odbywały się w naszym kraju duże imprezy biegowe, ale nie w takiej ilości, a liczba startują- cych też była mniejsza. W ostatnich latach imprez biegowych przybyło bardzo dużo. Szacuje się, że w Polsce jest ich około 2 tys. w roku. Półmaratony należą do ulubionych dystansów. Według danych za ubiegły rok frekwencja na dwudziestu największych polskich półmaratonach wzrosła o 9 procent. Organizacja biegów masowych jest coraz bardziej profesjonalna, rosną też oczekiwania uczestników. To z pewnością duże wyzwanie dla organizatorów. Teraz jesteśmy jeszcze przed półmaratonem, a już planujemy sprawy organizacyjne tegorocz- nego maratonu. Pod koniec wakacji natomiast będziemy już myśleć o półmaratonie w 2019 roku. Obie imprezy są dla nas olbrzymim wyzwaniem FOT. ADAM CIERESZKO W Łukasz Miadziołko zastępca dyrektora Poznańskich Ośrodków Sportu i Rekreacji, biegacz organizacyjnym i logistycznym. Chcemy, aby były atrakcyjne dla uczestników, kibiców, ale i jak naj- mniej uciążliwe dla mieszkańców. Dlatego staramy się zawsze jak najszybciej przywracać ruch na uli- cach. Od kilku lat mamy infolinię czynną w dniu biegu, pod którą każdy może zadzwonić i uzyskać informację, czy dana ulica jest już przejezdna lub kiedy będzie. Monitorujemy wszystko na bieżąco. Natomiast poznaniacy od lat znani są z tego, że tłumnie stoją na trasie i dopingują biegaczy, tego nie ma w innych miastach. Biegom towarzyszyć będzie impreza na MTP. To wydarzenie otwarte dla wszystkich, nie tylko biegaczy. Od piątku do niedzieli, tj. od 13 do 15 kwietnia, odbędą się na terenie MTP targi Poznań Sport Expo. Wstęp na wydarzenie jest bezpłatny, więc każdy może przyjść i zobaczyć, co nowego dzieje się w świecie biegaczy. Zaplanowano atrakcje dla dzieci i całych rodzin. Być może po odwiedzeniu takich targów wiele osób złapie bakcyla biegania i w następnym roku wystartuje w półmaratonie. 4 11. PKO Poznań Półmaraton 15.04, start o g. 9 IKS / kwiecień 2018 / 49 50 / IKS / kwiecień 2018 ] ]Kapitan Alfons Wiktor maćkowiak urodził się 29 marca 1916 roku. ojciec, komendant posterunku policyjnego w Poznaniu, zaszczepił w nim miłość do sportu. zaprowadził syna do poznańskiego towarzy- stwa „sokół”, gdzie młody Alfons trenował gimnastykę. W czasach edukacji w poznańskim gimnazjum Bergera należał do czołówki hokeistów na trawie. Był na tyle dobrym zawodnikiem, że wziąłby udział w igrzyskach olimpijskich w Berlinie w 1936 roku, jednak decyzją Polskiego Komitetu olimpijskiego hokeiści nie dostali szansy na wyjazd. Alan mack trenował również boks pod okiem słynnego Feliksa stamma. Po ukończeniu w 1938 roku oficerskiej szkoły arty- leryjskiej w  toruniu Alan mack dostał przydział do Wyższej szkoły Wojennej w rembertowie. W 1939 tra- fił do rosyjskiej niewoli pod lwowem. Właśnie wtedy przydało się wszechstronne przygotowanie sportowe, szczególnie sprawność gimnastyczna. W  trakcie transportu kolejowego zdecydował się na brawurową ucieczkę. Wraz z  kolegami zdołali rozciągnąć kraty w okienku wagonu i wyskoczyć z pociągu. Po ucieczce Alan dotarł do Poznania, by ostatecznie znaleźć się w wojsku generała Władysława sikorskiego we Fran- cji. Następnie wziął udział w kolejnej kampanii wojen- nej i  znów trafił do niewoli. tym razem znalazł się w niemieckim obozie jenieckim w strasburgu i już po tygodniu zdecydował się na kolejną ucieczkę. Nieoce- niona w tym przypadku okazała się znajomość języka francuskiego. Po wyczerpującej drodze i dotarciu na przedmieścia stolicy Francji porucznik maćkowiak zapukał do drzwi przypadkowego domu. sprzyjało mu szczęście, gdyż otworzyła je młoda Francuzka, której mąż Polak zginął w  obronie Francji. dzięki pomocy kobiety i  skorzystaniu z  dokumentów po zmarłym mężu Alfons udał się do nieokupowanej części kraju. Jesienią 1941 roku, stacjonując na szkockim wybrzeżu w  leven, Alan mack miał dowodzić artyle- rzystami w  razie inwazji niemieckiej. zgłosił się do sport Alan mack JANusz KreNC 7 kwietnia 2018 roku nad Jeziorem Maltańskim zostanie odsłonięta tablica poświęcona Alfonsowi Wiktorowi Maćkowiakowi, znanemu też jako Alan Mack. Jego życiorys to gotowy materiał na film. formowanej przez generała stanisława sosabowskiego brygady spadochronowej. Później zakwalifikował się do odbywającego się w tajemnicy szkolenia cichociem- nych. zdolności Alana były jednak na tyle wysokie, że wkrótce sam szkolił innych. Po raz trzeci do niewoli tra- fił we wrześniu 1944, po tym jak został zestrzelony na wieży kościoła pod holenderskim Arnhem, do którego dostał się jako oficer łącznikowy. Wojenna tułaczka porucznika maćkowiaka zakończyła się rok później, kiedy obóz jeniecki pod Frankfurtem, w  którym się znalazł, został wyzwolony przez siły amerykańskie. Po wojnie Alan mack osiadł w  Anglii, gdzie po rozwiązaniu Armii Polskiej w Wielkiej Brytanii został właścicielem małego hotelu. W 1946 roku ożenił się z  nauczycielką yeleną may shores, która namówiła go na podjęcie zawodu nauczyciela. Alan zrezygnował z prowadzenia hotelu i przez 15 lat pracował w pry- watnej szkole Bishop’s stortford College. Następnie przez ćwierć wieku piastował na oxfordzie stanowi- sko głównego trenera lekkoatletów. W roku 2003 gen. Alan maćkowiak był bardzo zaangażowany w organi- zację XI Światowych Igrzysk Polonijnych w Poznaniu. Nad poznańską maltą podczas ceremonii otwarcia złożył przysięgę w  imieniu sportowców. Alan mack maćkowiak zmarł w londynie 31 stycznia 2017 roku, mając prawie 101 lat. ◢ rEKLAMA WYBRANE PREMIERY FILMOWE " Nigdy cię tu nie było thriller reż. Lynne Ramsay premiera: 13 kwietnia Nigdy cię tu nie było to historia pełnego sprzeczności męż- czyzny z mroczną przeszłością. Działał sam i zawsze poza prawem: przez wiele lat przyjmował zlecenia, z którymi system sprawiedliwości nie dawał sobie rady i których nie chciał się podjąć żaden prywatny detektyw. Widział już prawie wszystko. Prześladujące go wspomnienia sprawiają, że chciałby, aby świat o nim zapomniał. Jednak poruszony historią uprowadzonej dziewczynki podejmie się jej odna- lezienia. Gotowy na wszystko, niespodziewanie otrzyma szansę ocalenia samego siebie. Najlepsza rola męska (Joaquin Phoenix) oraz najlepszy scenariusz (Lynne Ram- say) ubiegłorocznego MFF w Cannes. — Życzenie śmierci dramat reż. Eli Roth premiera: 13 kwietnia Paul Kersey (Bruce Willis) jest chirurgiem, który co dzień ratuje ludzkie życie. Gdy nieznani sprawcy dokonują bru- talnego napadu na jego rodzinę, po raz pierwszy sam musi zwrócić się do kogoś o pomoc. Policja pozostaje jednak głucha na jego apele. Zdesperowany mężczyzna postanawia więc własnoręcznie wymierzyć sprawiedliwość. Gdy uwagę mediów przyciągają zabójstwa kolejnych gangsterów, wszy- scy zadają sobie jedno pytanie: giną z ręki bohatera czy ban- dyty? Wiedziony pragnieniem zemsty Kersey dostrzega, że może pomóc także innym. Nie każdemu podoba się jednak to, że mężczyzna staje ponad prawem, policja zaś jest coraz bliżej odkrycia tożsamości mściciela. * Huragan reż. Rob Cohen premiera: 13 kwietnia Grupa złodziei postanawia dokonać napadu na mennicę państwową Stanów Zjednoczonych podczas rekordowo silnego huraganu, który porywa samochody, domy, a nawet kontenerowce. Skok na 600 milionów dolarów w gotówce, wyścig z czasem i spektakularne efekty specjalne, a wszyst- ko to w oku najpotężniejszego żywiołu, jaki nawiedził Stany Zjednoczone. Rob Cohen, reżyser takich naładowanych adrenaliną filmów jak Szybcy i wściekli czy xXx, również tym razem zaprasza na prawdziwą jazdę bez trzymanki. W ro- lach głównych Maggie Grace (Uprowadzona), Ryan Kwanten (Czysta krew), Toby Kebbell (Kong: Wyspa Czaszki) i Ralph Ineson (Gra o tron). akcja FOT. MATERIAŁY DYSTRYBUTORÓW (4X) = Wielka wyprawa Oskara reż. Torfinn Iversen premiera: 20 kwietnia Dziesięcioletni Oskar ma marzenie, którym jest wyjazd na prerię wraz z mamą. Niestety tuż przed wakacjami mama Oskara powiadamia go o planowanej podróży do Ameryki. W tym czasie chłopcem ma się opiekować jego niezbyt towarzyski i gburowaty dziadek. Na szczęście Oskar poznaje Leviego i jego cierpiącego na krótkowzroczność konia. Wspólnie decydują się na przeprawę przez Ocean Atlantycki, żeby odszukać w Ameryce mamę Oskara. Film kręcono w Malselv oraz na wyspie Andaya w Norwegii (zdjęcia: Odd Reinhardt Nicolaysen, znany m.in. z filmu Gdzie jest Gwiazd- ka?), opowieść ta urzeka więc dodatkowo pięknem i nieska- zitelnością skandynawskiej przyrody. oprac. A.S. familijny IKS / kwiecień 2018 / 51 film BARTOSZ ŻURAWIECKI poleca: TA DZIECINNA MELANCHOLIA Lato 1993 (Estiu 1993), scen. i reż. Carla Simón Akcja nakręconego w języku katalońskim filmu rozgrywa się — jak wskazuje tytuł — podczas wakacji na początku lat 90. Ale niewiele w nim beztroski i zabawy. 6-letnia Frida — po stracie matki, która zmarła na AIDS — musi opuścić Barcelonę i przenieść się na wieś, do rodziny swego wujka. Nie może jednak odnaleźć się w nowym środowisku. Tęskni za matką, płacze, bywa agresywna. Ucieka z domu, a zarazem stara się wszelkimi dziecinnymi siłami zwrócić na siebie uwagę i „zasłużyć” na miłość nowych rodziców. Utkany z nastrojów, niespieszny, niezwykle subtelny psychologicznie film Simon zdobył główną nagrodę konkursu filmów dla dzieci i młodzieży na festiwalu w Berlinie. Z kolei Hiszpańska Akademia Filmowa wyróżniła Simon statuetką Goi dla odkrycia roku 2017. I słusznie, autorce bowiem udało się w nader sugestywny sposób pokazać emocjonalne rozwibrowanie szczenięcych lat. Premiera 6 kwietnia. Nie jestem czarownicą ZAKAZ LATANIA /Nie jestem czarownicą (I Am Not a Witch), scen. i reż. Rungano Nyoni Nagrodzony za najlepszy debiut przez Brytyjską Akademię Filmową film wyreżyserowała urodzona w Zambii Rungano Nyoni. Choć autorka wyemigrowała jako mała dziewczynka z rodzicami do Wielkiej Brytanii i dorastała w Walii, w swym pierwszym pełnometrażowym dziele wróciła do rodzinnych stron. Akcja Nie jestem czarownicą dzieje się w zambijskiej wiosce. 8-letnia Shula (Maggie Mulubwa) zostaje oskarżona o czary i umieszczona w specjalnym obozie, gdzie przebywają kobiety uznane za czarownice. Jest wśród nich najmłodsza. Kobiety wykonują niewolniczą pracę na polu i w kamieniołomach, a także służą za wyrocznię w... procesach sądowych. Każda, by nie mogła odlecieć, ma przyczepioną do pleców długą wstęgę nawiniętą na wielgachną szpulę. Miejscowe wierzenia głoszą, że jeśli ją przetnie czy zerwie, to zamieni się w kozę. Shula w pewnym momencie zaczyna żałować, że nie wybrała 52 /IKS / kwiecień 2018 losu kozy. Koza przynajmniej chodzi tam, gdzie chce. Rungano Nyoni ujęła swą opowieść w niebanalną formę — rozpiętą między poetycką przypowieścią a... komedią satyryczną. Nad czarownicami nadzór sprawuje cwany policjant, który wykorzystuje je dla swoich interesików. Czerpie zyski np. z pokazywania kobiet turystom oglądającym je niczym zwierzątka w ogrodzie zoologicznym. Sam natomiast drży nie tyle przed zwierzchnikami, co przed lokalną królową plemienną, która ani myśli obalać stare zwyczaje i przesądy. Bardzo to więc smutna komedia, zwłaszcza że w centrum fabuły mamy kilkuletnią dziewczynkę — zastraszoną, manipulowaną, pozbawioną tak dzieciństwa, jak i edukacji. Nyoni unika jednak bezpośredniości kina publicystycznego, budując swój film z elips, symboli, obyczajowych scenek i wymownego milczenia głównej bohaterki, patrzącej na świat z wyrzutem i ciekawością zarazem. Premiera 20 kwietnia. FOT. MATERIAŁY DYSTRYBUTORA POWRÓT LARY Tomb Raider, reż. Roar Uthaug Oto powraca Lara Croft, ale już pod postacią Alicii Vikander (Oscar za Dziewczynę z portretu). Angelina Jolie, odtwórczyni pierwszych dwóch części ekranizacji legendarnej gry z 2001 i 2003 roku, ma już zupełnie inne zawodowe pasje. Fani gry o poszukiwaczce antycznych skarbów nie powinni być zawiedzeni. Widz zaś, który nigdy nie grał w Tomb Raider, ujrzy perypetie Lary Croft niczym terra incognita. Fabuła filmu została ułożona zgodnie z prawidłami gry komputerowej. Zdobycie głównej nagrody poprzedza przejście kilku poziomów gry. Jak przystało na Tomb Raider, Alicia Vikander fruwa w powietrzu, strzela oburącz, a wykop ma lepszy od Strażnika Teksasu. Przeciwników Lara Croft wykańcza bez litości. Jedyny mężczyzna, którego poważa i kocha, to ojciec (Dominic West). Godna podziwu jest scenogralia filmu, pieczołowicie odzwierciedlająca pomysły projektantów gry. Staroświeckie machiny, starożytne świątynie i ekwipunek bojowy Lary Croft stanowiły nie lada wyzwanie dla twórców, by nie rozczarować fanów Tomb Raider na całym świecie. Premiera 6 kwietnia. Player One KRÓL ROZRYWKI / Player One (Ready Player One), reż. Steven Spielberg Mam kłopot ze Stevenem Spielbergiem, od pierwszego filmu, jaki widziałem w połowie lat 70. — Pojedynek na szosie, który zrobił na mnie wrażenie obrazu dobrego, ale wykalkulowanego na zimno. To nie to, co Szczęki, na których podskoczyłem na krześle z radości niejeden raz, tak mocno ściskała mi rękę moja licealna miłość. Oczywiście filmografia Spielberga, filmy te dorosłe i te dla młodzieży, koresponduje z dojrzewaniem osobowości reżysera, niekończącego się procesu integrowania jungowskiego cienia i animy z pozycji świadomości zauroczo- nej obliczami archetypu Starego Mędrca, osobowości obda- rzonej mocą — maną. Świadomy uniwersalności swoich lęków i marzeń, sięgających korzeniami tragedii Holokaustu, reżyser nieustannie zadaje to samo pytanie ubrane w kostium fantazji: jak może przeżyć niewinna istota wydana na łup zła, rasizmu, faszyzmu, „zbiorowej duszy zwierzęcej, która rodzi się w tłu- mie”, jak zauważył Jung. Opuszczone przez rodziców dziecko musi przejść przyspieszoną próbę dojrzałości. Zalęknione, FOT. MATERIAŁY DYSTRYBUTORA bezbronne dziecko tworzy w wyobraźni superbohatera, który ma je bronić. Pojedynku ze Złem nie wygrywa jednak człowiek, nawet heros. Dobro zwycięża „Deus ex machina”, jak w trylogii o Indianie Jonesie. Bohaterowie Listy Schindlera i Szeregowca Ryana, alter ego Spielberga, są już dojrzałymi mężczyznami, którzy nie oczekują pomocy, lecz sami ruszają w sukurs skrzywdzonym. Raport mniejszości przynosi odpowiedź Spie|- berga na strach współczesnego świata zagrożonego terrory- zmem, nakręconą wprost z perspektywy ojca, świadomego lęków o życie swoich dzieci. Jednak te dorosłe filmy, jak choćby ostatni Post, pozostawiają mnie obojętnym, za to Player One, ekranizacja powieści Ernesta Cline'a, to dopiero wido- wisko. Niczym swoista summa Spielberga, film ma rozmach Parku Jurajskiego i E.T. zarazem, akcja bowiem dzieje się w 2045 roku, kiedy to nastoletni sierota Wade (Tye Sheridan) zmierzy się w wirtualnej rzeczywistości ze złowrogą korporacją w walce Dobra i Zła. Premiera 6 kwietnia. IKS / kwiecień 2018 / 53 teatr ANNA TOMCZYK poleca: MÓJ KOCHANY PAMIĘTNICZKU Kto nie pisał kiedyś pamiętnika albo przynajmniej nie postanowił, że zacznie go prowadzić? Niektórzy przechowują w szufladach gęsto zapisane zeszyty z okresu dorastania, inni wciąż zakładają nowe. Pamiętnik to taka niezwykła forma osobistych zapisków, w której kreujemy własną osobę przed sobą samym — zupełnie inaczej niż w przypadku blogów, gdzie zawsze stajemy przed jakąś publicznością. Reżyserka Aleksandra Jakubczak pozbierała te intymne notatki od kobiet i na ich podstawie przygotowała w Scenie Roboczej warsztaty Dziewczyny opisują świat, podczas których próbowała ująć i opisać istotę kobiecości. Warsztaty przerodziły się w spektakl ukazujący życie kobiety z przeróżnych, często najbardziej fizycznych i najintymniejszych stron. Analiza takich bardzo surowych, często nieprzefiltrowanych przez żadne literackie środki prywatnych myśli pozwala pokazać różnorodny i zwykle utajniony świat młodych dziewczyn. Finał rezydencji Aleksandry Jakubczak — 27 kwietnia w Scenie Roboczej. REPERTUAR POZNAŃ Agencja Artystyczna Akrat ul. Fredry 7, tel. 61 639 32 75, www.akrat.pl Bogowie Kabaretu Młodych Panów 9.04, g. 18 i 20.30, Teatr Muzyczny "= Będą zmiany Zenona Laskowika i Kabareciarni 15.04, g. 18 i 20.30, Teatr Muzyczny < The best of — występ Cezarego Pazury 29.04, g. 17.30 i 19.30, Teatr Muzyczny Agencja Artystyczno-Reklamowa Gruv Art ul. Prusa 6/3, tel. 61 847 11 17, www.gruv-art.com.pl = Merylin Mongoł Teatru Ateneum, reż. Bogusław Linda wyst. Agata Kulesza, Olga Sarzyńska, Marcin Dorociński 9.04, g. 17.30 i 20.30, Teatr Wielki; bilety: 30-140 zł = Wielki John Barrymore Teatru STU reż. Krzysztof Jasiński, wyst. Jerzy Trela i Aleksander Fabisiak 10.04, g. 19, Aula Artis; bilety: 30 i 55 zł (10 zł dla seniorów) więcej na s. 59 - Grace i Gloria, reż. Bogdan Augustyniak wyst. Stanisława Celińska i Lucyna Malec Barwna i przejmująca opowieść o dwóch dojrzałych kobietach o krańcowo różnych temperamentach, charakterach i skrajnie odmiennych doświadczeniach życiowych. 21.04, g. 17 i 20, AulaArtis; bilety: 40—120 zł Agencja Artystyczna WojArt ul. Rembertowska 17/5, tel. 602 267 421, www.wojart.pl * Alibi od zaraz — komedia wyst. Katarzyna Skrzynecka, Anna Korcz, Wojciech Wysocki i in. 13.04, g. 18 i 21, kinoteatr Apollo; bilety: 100 zł * Przygoda z Ogrodnikiem — komedia wyst. Anna Mucha, Edyta Herbuś, Katarzyna Ankudowicz 20.04, g. 18 i 21, kinoteatr Apollo; bilety: 100 zł 54 [IKS / kwiecień 2018 Estrada Poznańska — Scena na Piętrze iks ul. Masztalarska 8, tel. 61 852 88 33 www.estrada.poznan.pl = Z cyklu Dzieciaki na Piętrze: Warsztaty muzyczne Świat dźwięku i wyobraźni 7.04, g. 15i 17, Scena na Piętrze; bilety: 10 zł Ciocia Jadzia Teatru Fuzja autorzy: Anna Rozmianiec, Tomasz Rozmianiec, Jakub Woźniak, Artur Sosen Klimaszewski, Ewa Wawrow Ciocia Jadzia to ciocia, o jakiej marzy każde dziecko, a przynajmniej niezależne i zadziorne dziewczynki, którym ciągle ktoś dorosły mówi, co mają robić. 7.04, g. 16, Scena na Piętrze; bilety: 10 zł Warsztaty bębniarskie Afropolski prowadzenie: Maciej Giżejewski 14.04, g. 15 i 17, Scena na Piętrze; bilety: 10 zł Frania Piorun Teatru Lalki i Aktora w Wałbrzychu reż. Przemysław Jaszczak dla dzieci 3+ Borsuk Bazyl, Lis Daktyl i Niedźwiedź Melon to pedantyczne zwierzęta, które wiodą życie pełne monotonii i śmiesznych rytuałów. Lęk przed wyimaginowanymi stworami paraliżuje ich tak, że boją się wychodzić z domu, który jest dla nich kolebką bezpieczeństwa. Pewnego dnia w ich świat wkracza niczym piorun nieokrzesana i arogancka dziewczynka o imieniu Frania... 14.04, g. 16, Scena na Piętrze; bilety: 10 zł = Bóg, ja i pieniądze reż. Maciej Wojtyszko, wyst. Hanna Bieluszko Czy kobieta, która prowadzi szare, codzienne życie, może przeżyć coś niespodziewanego i pięknego? Czy warto walczyć o miłość sprzed lat? Bóg, ja i pieniądze to trochę wesoła, trochę smutna opowieść o wielkiej miłości, która może zdarzyć się zawsze... 16.04, g. 19; Scena na Piętrze; bilety: 40-70 zł teatr IKS / kwiecień 2018 / 55 ◥ Pani Rollinson, reż. Zbigniew Waleryś uwaga! premiera! Pani rollinson, matka skatowanego syna w zderzeniu z machiną władzy absolutnej. Studium psychologiczne kobiety, której siłą jest miłość. Uczucie wyzwalające odwagę, upór i konsekwencję w codziennej próbie uzyskania rozmowy z Senatorem Nowosilcowem. Jedyną jej bronią są łzy i rozpaczliwe błaganie o uwolnienie dziecka. Czy rozpacz matki może wpłynąć na despotę? 21 i 22.04, g. 19.03 Scena Wspólna Teatru Łejery i Centrum Sztuki Dziecka ul. Brandstaettera 1/ul. Za Cytadelą, www.csdpoznan.pl bilety: 19 zł propozycje Centrum Sztuki Dziecka ◥ Z cyklu Scena Czytana: ◥ Ingeborg von Zadow Chodź teraz idź czytają: aktorzy scen poznańskich, dyskusja: Krzysztof Cicheński dla widzów 10+ 9.04, g. 18 ◥ Piotr Przybyła Krzysztof Cover Baczyński na instrumenty perkusyjne, bum bum! czytają: Jakub Olejniczak, Marcin Kluczykowski Mój Teatr ul. Gorczyczewskiego 2/1A, tel. 604 111 755, www.mojteatr.pl bilety: 20 i 30 zł ◥ Rokendrol albo mów mi teściu, reż. Marek Zgaiński 6 i 21.04, g. 20; 8.04, g. 18 ◥ Alibi do wynajęcia, reż. Marek Zgaiński 7 i 22.04, g. 18 ◥ Nago w kisielu, reż. Marek Zgaiński 7.04, g. 20; 29.04, g. 18 ◥ Randka w ciemno, reż. Marek Zgaiński 13 i 27.04, g. 20; 14.04, g. 18; 28.04, g. 19 ◥ Mój stary mąż, moja nowa żona, reż. Mariusz Puchalski 14.04, g. 20; 28.04, g. 17 ◥ Nieporadnik mężczyzny, reż. Marek Zgaiński 15 i 21.04, g. 18; 20.04, g. 20 Polski Teatr Tańca Studio, ul. Kozia 4, tel. 61 852 42 41, www.ptt-poznan.pl ◥ Z cyklu Odpowiednie dać Tańcowi słowo. Czwartkowe rozmowy o tańcu: spotkanie wokół publikacji Wirus mobilizacji. Taniec a kształtowanie się nowoczesności (1455–1795) Wojciecha Klimczyka. Gośćmi Anny Królicy będą: Wojciech Klimczyk i Iwona Pasińska, dyrektor PTT. 12.04, g. 19, Studio PTT Scena Robocza Centrum Rezydencji Teatralnej kino Olimpia, ul. Grunwaldzka 22 (IV p.), www.scenarobocza.pl bilety: 15 zł ◥ Rodzina Circus Ferus 6.04, g. 19 ◥ Nie mów nikomu, scen. i reż. Adam Ziajski 12.04, g. 19 ◥ Żegnaj, Olimpio realizacja: Monica Duncan, romuald Krężel, Emmilou rößling 14.04, g. 21 ◥ Come true Michała Stankiewicza 20.04, g. 19 ◥ Pamiętniki Aleksandry Jakubczak – finał rezydencji uwaga! premiera! 27 i 28.04, g. 19 więcej na s. 54 (spektakl poleca Anna Tomczyk) Scena STA ul. ratajczaka 18, tel. 691 736 212, www.studiosta.pl ◥ Levin, reż. Piotr Dąbrowski 7 i 8.04, g. 19.03 ◥ Widzowie, reż. Benjamin Bukowski 14 i 15.04, g. 19.03 Pieśń o magii Maurycy Beniowski istniał. Jeszcze w latach 50. ambasador brytyjski na Madagaskarze donosił, że widział grób samozwańczego króla „jedynej polskiej kolonii”. Szlak podróży polskiego Don Kichota od Kamczatki aż po Baltimore wyznaczają też kolejne porzucane przezeń żony, dzieci, kochanki… Nic dziwnego, że słowiańska fantazja, namiętność i wiara, że nie rozumem, a sercem żyć trzeba, zainteresowały Słowackiego, stając się dla wieszcza wyzwaniem literackim na dwie dekady, bo tyle właśnie zajęło spisanie poematu o duchach, wiedźmach, kurhanach przodków, konfederacji barskiej i khanie Giraju… W 2018 roku ta pieśń o magii, dawnych wierzeniach, świętych dębach i sile słowiańskiej duszy zabrzmi po raz pierwszy w Teatrze Nowym. ◥ Beniowski. Ballada bez bohatera, reż. Małgorzata Warsicka, Teatr Nowy, Scena Nowa, premiera: 14.04, g. 19.30 teatr 56 / IKS / kwiecień 2018 dyskusja: Krzysztof Cicheński dla widzów 14+ 18.04, g. 10 ◥ Olbrzymek Suzanne Lebeau reż. Jerzy Moszkowicz koprodukcja Teatr Nowy w Poznaniu dla widzów 11+ 10 i 11.04, g. 10 ◥ Jeremi się ogarnia LOL Szymona Jachimka reż. Dorota Abbe dla widzów 11+ 16 i 17.04, g. 12 i 18; 18.04, g. 12 ◥ Przegląd Teatrów Młodzieżowych Ze Środy na czwartek wyst. Teatr Novi, Teatr bez (pre)tekstu i Teatr Ekspozycja 19.04, g. 17 ◥ Niedziela na Wspólnej – Jubileusz Teatru Atofri: ◥ Spektakl Pan Satie dla widzów w wieku 1–6 lat 22.04, g. 10.30, 12 i 16 ◥ Słuchowisko Hej, Niteczko! dla widzów w wieku 4–8 lat 22.04, g. 13.30 i 17 więcej na s. 58 ◥ Chodź na słówko Maliny Prześlugi reż. Jerzy Moszkowicz dla widzów 7+ 28.04, g. 11.30 ◥ Chodź na słówko 2 Maliny Prześlugi reż. Jerzy Moszkowicz dla widzów 7+ 28.04, g. 13.30 ◥ blisko, reż. Alicja Morawska-rubczak dla widzów w wieku 1–3 lata 29.04, g. 10 i 12 Sollus Entertainment ul. Bednarska 13, tel. 61 679 27 27, www.sollus.pl ◥ Pierwszy do raju, reż. Piotr Nowak wyst. Michał Piela, Antoni Pawlicki, Tomasz Dedek, Jan Wieczorkowski, Piotr Nowak 21.04, g. 17 i 20, kinoteatr Apollo; bilety: 95–130 zł ◥ Prywatna klinika, reż. Grzegorz reszka wyst. m.in. Tomasz Oświeciński, Klaudia Halejcio, rafał Cieszyński 27.04, g. 17.30 i 20.30, kinoteatr Apollo; bilety: 95–130 zł Studio Teatralne Blum OK Wierzbak, ul. Wojska Polskiego 6/8 www.teatr-blum-pl bilety rodzinne: 40 zł spektakle w Concordia Design (ul. Zwierzyniecka 3) ◥ Jak po sznurku wyst. Ewa rurarz i Agnieszka Dubilewicz dla dzieci w wieku 1,5 roku–5 lat 8.04, g. 10 i 11.30 ◥ Co to? wyst. Katarzyna Pawłowska i Lucyna Winkel dla dzieci w wieku 0–3 lat 29.04, g. 10 i 11.30 Teatr Animacji ul. Św. Marcin 80/82, tel. 61 853 72 20 www.teatranimacji.pl ◥ Kto wysiedzi to jajo, reż. Ireneusz Maciejewski 4–6.04, g. 9.30 i 11.30; 7 i 8.04, g. 11 ◥ Garnitur prezydenta – dźwiękoczytanie aut. i reż. Malina Prześluga W pewnym kraju, nad którym zgodnie latają Bocianek z Orzełkiem, kraju, w którym znicze mają głos, a Ptasie radio pitpiliti i pimpili, zastępując rzetelne media, ktoś narobił na garnitur prezydenta. Za sprawą nastrojów społecznych i politycznych rozgrywek to błahe zdarzenie urasta do rangi zamachu na głowę państwa. Niepokój i chaos, jaki następuje, przywołuje do głosu polskich wieszczów oraz zwykłych obywateli. Czy rzeczywistość przekroczy granice absurdu i objawi się na wskroś realną wojną? „Dramat w śmiały sposób obnaża mechanizmy społeczne, nieuchronnie prowadzące do ludzkiego cierpienia” – czytamy o sztuce Maliny Prześlugi, za którą otrzymała główną nagrodę w I edycji konkursu Strefy Kontaktu Wrocławskiego Teatru Współczesnego w 2016 r. 7.04, g. 17 ◥ Opowieści z niepamięci, reż. Duda Paiva 10–12.04, g. 9.30 ◥ Żabka, reż. Fabrizio Montecchi 13.04, g. 9.30 i 11 ◥ Baron Münchhausen Gottfrieda Augusta Bürgera reż. Konrad Dworakowski 13–15.04, g. 18 ◥ A niech to Gęś kopnie!, reż. Marta Guśniowska 14 i 15.04, g. 11 i 13 ◥ Bajka o szczęściu Teatryli reż. Mariola i Marcin ryl-Krystianowscy 16.04, g. 9.30 i 11 ◥ Odlot, reż. Janni younge 17–19.04, g. 9.30 i 11.30 ◥ Jaś i Małgosia, reż. Janusz ryl-Krystianowski 20.04, g. 9.30 i 11 ◥ Chomik Tygrys, reż. Laura Słabińska 21.04, g. 11; 24–26.04, g. 9.30 teatr Życie po wybuchu Legendarny Teatr Kana ze Szczecina pokaże w Teatrze Ósmego Dnia spektakl Gęstość zaludnienia — historia wybuchu, który powstał na podstawie Czarnobylskiej modlitwy laureatki literackiego Nobla — Swietłany Aleksijewicz. „To sceniczna, chóralna opowieść, która bada kondycję świata i psychiki człowieka po wybuchu. Człowieka przygniecionego ciężarem trudnej przeszłości, funkcjonującego w chmurze obrazów i zdań, które przylepiły się do niego w trakcie drogi i które przyniósł ze sobą aż do: teraz, tutaj”. oprac. S.K. " Gęstość zaludnienia — historia wybuchu Teatru Kana, Teatr Ósmego Dnia, 7.04, g. 19 " Baśń o grającym imbryku Marty Guśniowskiej w wykonaniu Teatru Wariate reż. Sylwia Koronczewska-Cyris, Marek Cyris Pewien Kowal, zmęczony wykuwaniem podków, postanawia zmienić fach i poszukać swojego miejsca na ziemi. Zadanie ułatwia mu niezwykły prezent, który pewnego dnia trafia w jego ręce — zaczarowany imbryk. Za sprawą imbryczka życie Kowala całkowicie się odmienia. 22.04, g. 11i 13; 23.04, g. 9.30 i 11.30 * Śpiąca Królewna, reż. Lech Chojnacki 27.04, g. 9.30 i 11.30; 28 i 29.04, g. 11 Teatr Atofri ul. Rybaki 22/22, tel. 601 378 158, www.teatratofri.pl bilety: 16 zł < Stół-ciuchcia-miś, scen. i reż. Beata Bąblińska, Grażyna Grobelna, Monika Kabacińska dla dzieci w wieku 1-5 lat 15.04, g. 10.30 i 12, CK ZAMEK, Scena Nowa = 10 lat Teatru Atofri w Scenie Wspólnej: 22.04, od g. 10.30 więcej na s. 58 i w repertuarze Sceny Wspólnej FOT. BARTEK WARZECHA Teatr Cortiquć Anny Niedźwiedź ul. Mansfelda 4 (wejście A) tel. 501 065 265 www.cortique.pl = Wiwat Szałaputki TeatRyli — spektakl gościnny reż. i wyk. Mariola i Marcin Ryl-Krystianowscy Spektakl dedykowany najmłodszym widzom opowiada o przygodach żywiołowych kurczaków — Szałaputków, ich mamy Kwoki, jej bojaźliwej przyjaciółki Myszki oraz przebiegłego lisa. 22.04, g. 16.30; 23.04, g. 10.30 Teatr Muzyczny > iks ul. Niezłomnych le tel. 61 852 29 27 www.teatr-muzyczny.poznan.pl = Argentyńska noc z Piazzollą Koncert Łukasza Kuropaczewskiego (gitara) i Macieja Frąckiewicza (akordeon) oraz Zespołu Kameralnego Teatru Muzycznego. 7.04, g. 19; bilety: 20-90 zł więcej w dziale Muzyka IKS / kwiecień 2018 / 57 teatr KUSY UEJ 10 świeczek na teatralnym torcie — Założenia mamy cały czas takie same. Od początku chciałyśmy, żeby nasze spektakle poruszały widzów swoją prostotą, piękną muzyką i scenografią — mówiły niedawno w rozmowie z IKS-em Monika Kabacińska i Beata Bąblińska z Teatru Atofri. Stworzony przez nie w 2008 r. teatr dla najnajów (widzów od 0 do 5 lat) właśnie kończy 10 lat. Na wspólne świętowanie okrągłych urodzin zapraszają w niedzielę 22 kwietnia do Sceny Wspólnej. Aż trzykrotnie tego dnia pokażą spektakl Pan Satie. „Kim Jest Pan Satie? Dźwiękiem, Rytmem. Pan Satie jest Muzyką” — pisały o spektaklu. Na małych widzów czekają też niespodzianki: muzyczne słuchowisko Hej, Niteczko! z obrazem w tle, a także instalacja Elżbiety Cios Między kostiumem a przestrzenią. Papierowy labirynt. W Scenie Wspólnej zaprezentowane zostaną także dwie wystawy: plakatów Teatru Atofri autorstwa Agnieszki Nowackiej oraz zdjęć Teatru Wojtka Wójcika. = Niedziela na Wspólnej — Jubileusz Teatru Atofri, Scena Wspólna, 22.04, od g. 10.30 SK. -< Footloose uwaga! premiera! reż. Jerzy Jan Połoński, kier. muz. Jakub Kraszewski 19 i 20.04, g. 19 — pokazy przedpremierowe; 21.04, g. 19 — premiera; 22.04, g. 17; 25-27 i 28.04, g. 19; bilety: 20-120 zł rozmowa z reżyserem na s. 15 Teatr Nowy im. Tadeusza Łomnickiego iks ul. Dąbrowskiego 5, tel. 61 848 48 85, www.teatrnowy.pl - Przyjęcie dla głupca, reż. Tadeusz Bradecki 3 1 4.04, g. 19 58 /IKS / kwiecień 2018 Dwunastu gniewnych ludzi, reż. Radosław Rychcik 6 i 10.04, g. 19; 7 i 8.04, g. 17 * Mokradełko, reż. Mikołaj Grabowski 13.04, g. 19; 14 i 15.04, g. 18 = Iwona, księżniczka Burgunda, reż. Magdalena Miklasz 17 i 18.04, g. 17 = Lear, reż. Jędrzej Piaskowski 21i 22.04, g. 18; 24.04, g. 19 " Mister Barańczak, reż. Jerzy Satanowski 27 i 28.04, g. 19; 29.04, g. 17 Kagyuma — koncert zwycięzców konkursu „Pamiętajmy o Osieckiej” 8.04, g. 18 = Beniowski. Ballada bez bohatera uwaga! premiera! reż. Małgorzata Warsicka 14.04, g. 19.30 — premiera; 15, 17-19.04, g. 19.30 więcej na s. 55 = Osiecka. Byle nie o miłości recital Julii Rybakowskiej, reż. Piotr Kruszczyński 21i 22.04, g. 19 ” Dom Bernardy Alba, reż. Magdalena Miklasz 25 i 26.04, g. 18 " Prezydentki, reż. Piotr Kruszczyński 28 i 29.04, g. 20 = Dwie drogi. Jeszcze więcej ballad i romansów rosyjskich — recital Andrzeja Lajborka 314.04, g. 19.30 = Co się właściwie stało z Betty Lemon? monodram Ireny Dudzińskiej, reż. Mikita Valadzko 6 i 7.04, g. 18; 8.04, g. 20.30 " Porno, reż. Cezary Studniak 20-22.04, g. 20.30 = Spotkanie z cyklu Nowy czyta dzieciom 22.04, g. 11 = Z cyklu Czytnik: Spotkanie z Krzysztofem Czyżewskim 23.04, g. 19 " Przesilenie, reż. Anna Gryszkówna 24 i 25.04, g. 20.30 Teatr Ósmego Dnia >k ul. Ratajczaka 44, II p., tel. 61 855 20 86 www.teatrosmegodnia.pl = Gęstość zaludnienia — historia wybuchu Teatru Kana ze Szczecina, reż. Krzysztof Popiołek 7.04, g. 19 więcej na s. 57 FOT. MATERIAŁY TEATRU ATOFRI = Osadzeni. Młyńska 1 wyst. Ewa Wójciak, Adam Borowski, Tadeusz Janiszewski, Marcin Kęszycki 13.04, g. 13i19 = Diamentowy plac grupy Mea Culpa z Katalonii Barcelońska dzielnica Gracia w początkach lat 30.: jarmarczne budy, paso doble, barcelońskie kawiarnie — czasy Drugiej Republiki. Protagonistka opowieści, Colometa [pol. Gołąbeczka], pojawia się w sztuce raz jako osoba młoda, raz zaś jako doświadczona przez los. Spotykamy więc Colometę, która właśnie zakochuje się, wychodzi za mąż, ma dzieci, cierpi, snuje marzenia przy gołębiach, wreszcie je uśmierca (...). Spektakl grupy Mea Culpa oparty jest na opublikowanej w roku 1962 powieści Diamentowy plac katalońskiej pisarki Mercć Rodoredy. 17.04, g. 20 " Do Władzy Wielkiej i Sprawiedliwej wyst. Ewa Wójciak, Adam Borowski, Tadeusz Janiszewski, Marcin Kęszycki 19 i 20.04, g. 19 = V Ogólnopolski Konkurs Więziennej Twórczości Teatralnej Konkurs jest skierowany do funkcjonujących w jednostkach penitencjarnych grup teatralnych. W ramach festiwalu, który pozwala przekraczać stereotypy i budować relacje pomiędzy osadzonymi a odbiorcami, Teatr Ósmego Dnia będzie gościł 5 zespołów: z Zakładu Karnego w Krzywańcu, Zakładu Karnego w Kwidzynie, Aresztu Śledczego w Poznaniu, Aresztu Śledczego w Gliwicach oraz Zakładu Karnego w Sztumie. 23-27.04; wstęp — bezpłatne wejściówki Teatr Polski > iks ul. 27 Grudnia 8/10 tel. 61 852 56 27-9 www.teatr-polski.pl bilety: 20-70 zł = Krakowiacy i Górale Wojciecha Bogusławskiego reż. Michał Kmiecik 718.04, g. 19.30 = Koncert Orkiestry Antraktowej 8.04, g. 16.30 = Gala Bogusławskiego 9.04, g. 19 "= K. Pawła Demirskiego, reż. Monika Strzępka 14 i 15.04, g. 19; 17-19.04, g. 20 " Drugi spektakl, reż. Anna Karasińska 6 i 12.04, g. 19; 7 i 8.04, g. 17; 10 i 11.04, g. 19.30 FOT. MATERIAŁY AGENCJI GRUV ART teatr Jerzy Trela i Aleksander Fabisiak Trela Wielki „Genialny aktor, Jerzy Trela w znakomitej kreacji Johna Barrymore'a snuć będzie przed nami opowieść pełną wzruszeń, śmiechu, goryczy i sarkazmu. To przejmujący portret człowieka, który nigdy nie żałował swoich wyborów i był jednym z najwybitniejszych aktorów szekspirowskich wszech czasów” — 10 kwietnia na scenie Auli Artis zobaczymy gościnny spektakl Teatru STU Wielki John Barrymore z Jerzym Trelą w tytułowej roli. Kim był John Barrymore? Dzisiaj niewielu zna nazwisko wybitnego artysty teatralnego i filmowego lat 20. i 30., legendy Hollywood i scen Broadwayu, aktora komediowego i znakomitego odtwórcy ról szekspirowskich. Mimo wybitnych zdolności nigdy nie sięgnął po najwyższe trofeum Hollywood. Największą przeszkodą w rozwoju jego kariery był on sam... oprac. S.K. " Wielki John Barrymore Teatru STU, reż. Krzysztof Jasiński, 10.04, g. 19, Aula Artis = Kordian Juliusza Słowackiego, reż. Jakub Skrzywanek 17-19.04, g. 18; 20.04, g. 19; 22.04, g. 17 = V Ogólnopolski Konkurs Więziennej Twórczości Teatralnej 23-27.04 = Extravaganza o władzy, reż. Joanna Drozda 6.04, g. 22; 7, 12-14.04, g. 22.30 IKS / kwiecień 2018 / 59 teatr 60 / IKS / kwiecień 2018 ◥ Zorkownia Agnieszki Kalugi czytanie performatywne w ramach projektu Treny reż. Ula Kijak 10 i 11.04, g. 17 ◥ Extravaganza o miłości reż. Joanna Drozda 20 i 21.04, g. 22.30; 22.04, g. 20.30 Galeria ◥ Dr@cula. Vagina dentata, reż. Agata Biziuk 4 i 5.04, g. 19 foyer I piętro ◥ Teatranki zabawy teatralne dla fajnych dzieci i fajnych rodziców 8, 15, 22 i 29.04, g. 11 Teatr U Przyjaciół ul. Mielżyńskiego 27/29, tel. 61 851 67 95 www.uprzyjaciol.pl bilety: 15 zł ◥ IP_Istnienia Poszczególne reż. Monika Chuda, Tomasz Zajcher 7.04, g. 20 ◥ Appendix, reż. Tomasz Zajcher 12.04, g. 20 ◥ Dementia praecox, reż. Monika Chuda 14.04, g. 20 ◥ Elektra uwaga! premiera! 20 i 21.04, g. 20 ◥ Sherlock Holmes – Dolina strachu scen. i reż. Mateusz Paszkiewicz 26–28.04, g. 20 Teatr Wielki im. Stanisława Moniuszki ul. Fredry 9, tel. 61 659 02 00 www.opera.poznan.pl ◥ Aida Giuseppe Verdiego kier. muz. Gabriel Chmura, reż. Marek Weiss-Grzesiński 6.04, g. 19; 8.04, g. 18 ◥ Jenůfa Leoša Janáčka kier. muz. Gabriel Chmura, reż. Alvis Hermanis 15.04, g. 18; 17.04, g. 19 ◥ Anna Karenina – balet w trzech aktach kier. muz. Katarzyna Tomala, chor. Tomasz Kajdański 20 i 21.04, g. 19 ◥ Borys Godunow Modesta Musorgskiego kier. muz. Gabriel Chmura, reż. Iwan Wyrypajew 22.04, g. 18; 24.04, g. 19 ◥ Recital Aleksandry Kurzak 26.04, g. 19 Sala im. W. Drabowicza ◥ Anioł dziwnych przypadków Brunona Coliego kier. muz. Grzegorz Wierus, reż. Krzysztof Cicheński 10 i 14.04, g. 19 gościnnie ◥ Mayday 2 wyst. Marek Siudym/Marek Włodarczyk, Michał Koterski, Mariusz Krzemiński/Michał Milowicz, Marcin Mroczek i in. 3.04, g. 17.30 i 20.30 ◥ Koncert Raz, Dwa, Trzy – Młynarski 16.04, g. 19 ◥ SPA, czyli Salon Ponętnych Alternatyw – spektakl Teatru Kamienica reż. Emilian Kamiński 23.04, g. 19 REPERTUAR WIELKOPOLSKA Teatr im. Aleksandra Fredry w Gnieźnie ul. Chrobrego 32, tel. 61 426 22 91 www.teatr.gniezno.pl ◥ Priv Anny Herbut uwaga! premiera! reż. i chor. Iza Szostak 7.04, g. 19; 8.04, g. 18 ◥ Kto się boi Virginii Woolf Edwarda Albeego reż. Maria Spiss 13 i 14.04, g. 19; 15.04, g. 17 ◥ Nietykalne Simona Burta reż. Jana Ovšonková 17.04, g. 10 i 12.30 ◥ Wanda Wasilewska – spektakl gościnny AST Kraków reż. Aleksandra Skorupa 18.04, g. 11 ◥ Szajba Małgorzaty Sikorskiej-Miszczuk reż. Marcin Liber 21.04, g. 19; 22.04, g. 17 ◥ Droga reż. Beata Bąblińska, Monika Kabacińska (Teatr Atofri) spektakl dla najnajów 24 i 25.04, g. 9, 10 i 11; 28.04, g. 10.30 i 12 ◥ Pinokio Maliny Prześlugi, reż. robert Drobniuch 26 i 27.04, g. 9 i 11.30 Teatry – oprac. Sylwia Klimek sylwia.klimek@wm.poznan.pl więcej na ELŻBIETA WOŹNA poleca: WALKIRIE W POZNANIU Początek grudnia 2016 był dla melomanów, miłośników muzyki Wagnera niezwykły z dwóch co najmniej powodów. Koncertową wersją | aktu Walkirii dyrygować miał Marc Minkowski. Niestety, z powodu choroby nie dojechał do Poznania i za pulpitem dyrygenckim zastąpił go Jacek Kaspszyk, co było wydarzeniem bez precedensu, ponieważ artystom tego formatu nie zdarza się wolny termin w środku sezonu. Efektem tego zastępstwa był wspaniały pod każdym względem koncert, który można określić wydarzeniem sezonu w Filharmonii Poznańskiej. Zaraz po koncercie rozemocjonowani miłośnicy muzyki Wagnera dopytywali... kiedy nastąpi ciąg dalszy Walkirii. No i jest. Już 13 kwietnia zabrzmi w Auli UAM III akt znowu pod wybitną batutą Jacka Kaspszyka. Akt ten rozpoczyna motyw Brunhildy z żywiołowym śpiewem jej ośmiu sióstr-półbogiń (Cwał walkirii). Usłyszymy wszystkie walkirie! Jedenaścioro solistów oraz orkiestra poznańskich filharmoników w znacznie poszerzonym składzie. Przede wszystkim jednak duży ładunek ekspresji, mistrzowskie ukazanie dramatyzmu i liryzmu to potęga muzyki Wagnera. Więcej o koncercie poniżej. MUZYKA KLASYCZNA Filharmonia Poznańska iks im. Tadeusza Szeligowskiego ul. Św. Marcin 81 tel. 61 852 47 08, www.filnarmoniapoznanska.pl "% Koncert Zwycięzcy Międzynarodowych Konkursów Muzycznych Lukóś Vondraćek — fortepian (zwycięzca Międzynarodowego Konkursu Muzycznego Królowej Elżbiety 2016) Marek Pijarowski — dyrygent Orkiestra Filharmonii Poznańskiej w programie: S. Rachmaninow - Ill Koncert fortepianowy d-moll op. 30, A. Bruckner — Ill Symfonia d-moll 6.04, g. 19, Aula UAM, bilety: 15-50 zł "4.467. Koncert Poznański Zwycięzcy Międzynarodowych Konkursów Muzycznych Lukóś Vondraćek — fortepian (zwycięzca Międzynarodowego Konkursu Muzycznego Królowej Elżbiety 2016) Marek Pijarowski — dyrygent Orkiestra Filharmonii Poznańskiej w programie: S. Rachmaninow - Ill Koncert fortepianowy d-moll op. 30, A. Bruckner — Ill Symfonia d-moll 7.04, g. 18, Aula Uniwersytecka, bilety: 20 zł (wejściówki) "4 128. Koncert Targowy Walkiria John Lundgren — baryton (Wotan) Ewa Vesin — sopran (Zyglinda) Eva Johansson — sopran (Brunhilda) Magdalena Molendowska — sopran (Gerhilda) Joanna Zawartko — sopran (Ortlinda) Monika Świostek — sopran (Waltrauta) Agnieszka Rehlis — mezzosopran (Schwertleita) Wioletta Chodowicz — sopran (Helmwiga) Anna Lubańska — mezzosopran (Siegruna) FOT. SOPHIE WRIGHT Małgorzata Pańko — mezzosopran (Grimgerda) Anna Bernacka — mezzosopran (Rossweisse) Jacek Kaspszyk — dyrygent Orkiestra Filharmonii Poznańskiej w programie: R. Wagner — Walkiria, Ill akt — wykonanie koncertowe 13.04, g. 19, Aula UAM, bilety: 30-100 zł 4 Koncert Głosy XXI wieku Bror Magnus Tadenes — tenor Łukasz Borowicz — dyrygent Orkiestra Filharmonii Poznańskiej Piotr Kamiński — prowadzenie koncertu w programie między innymi arie z oper W.A. Mozarta, G. Rossiniego, G. Donizettiego, G. Verdiego i P. Czajkowskiego 20.04, g. 19, Aula UAM, bilety: 15-50 zł Jacek Kaspszyk IKS / kwiecień 2018 / 61 muzyka 62 / IKS / kwiecień 2018 Mariusz Derewecki – kierownictwo artystyczne, koncertmistrz Kameralna Orkiestra Smyczkowa to zespół funkcjonujący od grudnia 2014 roku. Zespół pracuje w trybie projektowym – skład orkiestry oraz pedagog/kierownik artystyczny zmieniają się przy realizacji każdego koncertu. 12.04, g. 19, Aula Nova ◥ Koncert południowy – organiści 13.04, g. 12, Aula Nova ◥ Studencki koncert Rachmaninow in memoriam 15.04, g. 17, Aula im. S. Stuligrosza ◥ III Międzynarodowe Forum Altówkowe Podczas Forum odbędą się wykłady, lekcje mistrzowskie prowadzone przez pedagogów akademickich oraz koncerty. W ramach koncertów odbędą się m.in. prezentacje muzyczne najnowszych kompozycji na altówkę. ◥ 16.04, g. 10–16, Sala Marszałkowska ◥ 17.04, g. 10–17, koncert: g. 19, Aula im. S. Stuligrosza ◥ 18.04, g. 16, Aula im. S. Stuligrosza ◥ Koncert z okazji Światowego Dnia Głosu Światowy Dzień Głosu obchodzony jest na świecie 16 kwietnia, począwszy od 2005, a w Polsce – od 2013 roku. Z tej okazji odbywają się sympozja, konferencje foniatrów, koncerty wokalistów-solistów. 16.04, g. 19, Aula im. S. Stuligrosza ◥ Pierwsze kroki na estradzie, rok II 17.04, g. 19, Sala Kameralna ◥ XV Międzynarodowa Konferencja Musica practica, musica theoretica ◥ 17–18.04, g. 10–18, Sala Prezydencka ◥ 17.04, g. 19, Aula Nova, koncert w ramach konferencji ◥ 19.04, g. 10–14, Sala Prezydencka ◥ Koncert symfoniczny Gdańszczanie w Poznaniu Olga Chwaszczewska, Maciej Kułakowski, Jan Lewandowski – wiolonczele Orkiestra Symfoniczna Akademii Muzycznej im. S. Moniuszki w Gdańsku George Tchitchinadze – dyrygent w programie: W.A. Mozart – Uwertura do opery Così fan tutte KV 588, K. Penderecki – Concerto grosso na 3 wiolonczele i orkiestrę, J. Brahms – I Symfonia c-moll op. 68 18.04, g. 18, Aula Nova ◥ Koncert Improwizacji Fortepianowej 19.04, g. 18, Sala Prezydencka ◥ Pierwsze kroki na estradzie, rok III 19.04, g. 19, Sala Kameralna ◥ Spotkania z muzyką Projekt edukacyjny dla Szkoły Podstawowej nr 73 i Gimnazjum nr 63 w Poznaniu. 20.04, g. 11, Sala Kameralna ◥ Muzykoteczka – Urodzinowy tort koncertowy Morskie opowieści koncert dla dzieci od 0 do 5 lat 21.04, g. 10, Sala Lubrańskiego UAM bilety: 15 zł (wejściówki) ◥ Muzykoteka Młodego Człowieka – Pary (nie) do pary Poważnie – niepoważnie Les Bons Becs W programie trochę muzyki klasycznej, trochę folkowej, trochę popularnej. Trochę tancerze, trochę komicy, a nade wszystko świetni muzycy! koncert dla dzieci od 6 lat 21.04, g. 11, Aula UAM, bilety: 15 zł (wejściówki) Akademia Muzyczna im. I.J. Paderewskiego ul. Święty Marcin 87, tel. 61 856 89 00, www.amuz.edu.pl ◥ Międzynarodowa Konferencja Renowacja i restauracja zabytkowych organów i innych instrumentów klawiszowych ◥ 4.04, g. 10–17, Aula Nova ◥ 5–6.04, g. 10–15, Sala Prezydencka ◥ 5.04, g. 19, Aula Nova, koncert towarzyszący konferencji ◥ III Forum Kameralne Muzyki Dawnej Forum jest konkursem studenckich zespołów kameralnych, specjalizujących się w „historycznie poinformowanym” wykonawstwie muzyki dawnej. ◥ 8–10.04, g. 10–21, Aula im. S. Stuligrosza i Sala Kameralna ◥ 9.04, g. 19, Aula Nova, Koncert Galowy Zakładu Instrumentów Historycznych ◥ Koncert Arcydzieła kameralistyki 10.04, g. 19, Aula Nova ◥ Koncert Kameralna Orkiestra Smyczkowa Akademii Muzycznej XVII Ogólnopolski Konkurs Dyrygentów Chóralnych im. prof. Stanisława Kulczyńskiego Konkurs Dyrygentów Chóralnych jest jedynym w Polsce takim wydarzeniem dla studentów uczelni muzycznych. W ciągu ponad 30 lat zyskał niezwykłą rangę. Integruje ośrodki akademickie, pozwala na wymianę doświadczeń, promuje twórczość młodych kompozytorów. Laureaci konkursu tworzą elitę chóralistyki polskiej. ◥ 12–14.04, g. 10, Aula im. S. Stuligrosza ◥ 14.04, g. 19, Aula Nova, koncert laureatów Róg z alpejskich dolin W kolejnym koncercie w ramach jubileuszu 50-lecia Amadeusa zabrzmi instrument rzadko spotykany na estradach, a będzie to róg alpejski. Oprócz wspaniałego dźwięku charakteryzuje się... niespotykaną wielkością, bo jego długość sięga 3-4 m! Zagra na nim wirtuoz tego instrumentu Carlo Torlontano. Podczas koncertu wystąpią także: Orkiestra Kameralna Polskiego Radia Amadeus, Anna Duczmal-Mróz — dyrygent, Barbara Tritt - sopran. W programie wieczoru: Motet In furore RV 626 A. Vivaldiego, Sinfonia G-dur Pastoritia A. Zimmermanna, The Great Horn of Helm G. D'Aquili oraz po przerwie Divertimento B. Bartóka. Barbara Tritt jest absolwentką Akademii Muzycznej w Poznaniu (klasa fletu) oraz Akademii Muzycznej w Bydgoszczy (Wydział Wokalno-Aktorski). W sezonie 2006/2007 była studentką Opera Studio w Rzymie, gdzie ćwiczyła m.in. pod kierunkiem Renaty Scotto. W swoim dorobku koncertowym ma liczne recitale solowe w Polsce i za granicą, m.in. w Szwajcarii i Portugalii. Współpracowała z wieloma dyrygentami, m.in. J. Krenzem, P. Sułkowskim, J. Salwarowskim, P. Eswoodem i in. Jako wokalistka specjalizuje się w wykonawstwie muzyki współczesnej, przedstawiając partie solowe w dziełach sakralnych, oraz cykli pieśni. Carlo Torlontano to światowej sławy włoski wirtuoz grający na rogu alpejskim. Artysta od lat stara się wprowadzić do sal koncertowych instrument znany głównie z przekazywania sygnałów przez pasterzy w alpejskich dolinach. Koncertował na całym świecie, grając z orkiestrami kameralnymi i symfonicznymi w najbardziej prestiżowych salach koncertowych i na międzynarodowych festiwalach, m.in.: Mozarteum Salzburg, Filharmonii Berlińskiej, Brisbane Music Festival, Filharmonii Petersburskiej, Filharmonii Warszawskiej, Proms Prague, Beethovenhalle Bonn i wielu innych. Od lat jest pierwszym waltornistą RAI-Italian Radio Television Symphony Orchestra oraz Teatro di San Carlo w Neapolu. Jest też profesorem waltorni w Konserwatorium Muzycznym A. Casella w L'Aquila we Włoszech. 4% 15.04, g. 18, Aula UAM, bilety: 30-50 zł % Akademickie Forum Doktorantów 20.04, g. 11, Sala Marszałkowska 4% Koncert Celina Kotz — skrzypce Orkiestra Symfoniczna Akademii Muzycznej Josć Maria Florencio — dyrygent w programie: F. Mendelssohn-Bartholdy — Koncert skrzypcowy e-moll op. 64, C. Guerra-Peixe — Tributo a Portinari, A. Ginastera — Suita z baletu Estancias 20.04, g. 19, Aula Nova uwaga! Na koncert wydawane będą bezpłatne wejściówki od 13.04, od g. 17, w CIM, ul. Ratajczaka 44, maks. dwie na osobę. FOT. MATERIAŁY ORGANIZATORÓW iks "4% Konferencja metodyczna rytmiki 21.04, g. 10, Sala Kameralna 4% Koncert gościnny pianistów z Uniwersytetu Muzycznego F. Chopina w Warszawie 21.04, g. 17, Aula im. S. Stuligrosza "4% Spektakle teatralne studentów Wydziału Wokalno- -Aktorskiego Piotr Gładilin — Wieczory ateńskie (poznańska prapremiera), komedia obyczajowa, reż.: Piotr Kaźmierczak, przekład: Jerzy Czech 21.04, g. 19, Sala Prezydencka 22.04, g. 16i 19, Sala Prezydencka IKS / kwiecień 2018 / 63 muzyka 64 / IKS / kwiecień 2018 ◥ Dzień Akademii Muzycznej w ramach XXI Poznańskiego Festiwalu Nauki i Sztuki 23.04, Aula Nova inf. na: festiwal.amu.edu.pl ◥ Koncert z cyklu Pianiści u Paderewskiego 24.04, g. 19, Aula Nova ◥ Koncert z cyklu VIOLAMAXX 24.04, g. 19, Aula im. S. Stuligrosza ◥ Koncert studentów prof. Wojciecha Maciejowskiego 24.04, g. 19, Sala Kameralna ◥ Koncert Organy solo i kameralnie 25.04, g. 19, Aula im. S. Stuligrosza ◥ Koncert z cyklu Czwartki z muzyką dawną 26.04, g. 18, Aula im. S. Stuligrosza ◥ Pierwsze kroki na estradzie, rok I 26.04, g. 19, Sala Kameralna ◥ Dyplomy magisterskie Wydziału Dyrygentury Chóralnej, Edukacji Muzycznej i Muzyki Kościelnej Podczas koncertów zaprezentują się studenci specjalności dyrygentura orkiestr dętych z Orkiestrą reprezentacyjną Sił Powietrznych. 26–27.04, g. 19, Aula Nova ◥ Koncert dyplomowy studentów kompozycji studiów I stopnia 27.04, g. 19, Sala Błękitna ◥ CoroTopia 2018 – koncert finałowy Dresdner Kammerchor (dyr. Hans-Christoph rademann) Paderewski Chamber Choir (dyr. Marek Gandecki) w programie m.in. utwór M. Schnausa skomponowany specjalnie na tę okazję. 28.04, g. 18, Aula Nova na koncerty Akademii wstęp wolny Salon Muzyczny – Muzeum Feliksa Nowowiejskiego Willa Wśród róż al. Wielkopolska 11 www.nowowiejski.pl ◥ 4.04, g. 18 Gala wokalna – koncert z cyklu Wieczory Akademickie w Willi Wśród Róż z udziałem studentów Wydziału Wokalno-Aktorskiego Akademii Muzycznej, w programie arie i pieśni różnych kompozytorów, wstęp wolny ◥ 7.04, g. 11 Przygoda z piosenką – spotkanie z cyklu warsztatów artystycznych dla dzieci w wieku przedszkolnym Muzyczne zabawy u Mistrza Feliksa, opłata: 15 zł (konieczna rezerwacja) ◥ 14.04, g. 11 Koncert muzyki dawnej w wykonaniu uczniów Studium Świat Gitary, w programie kompozycje różnych kompozytorów, wstęp wolny ◥ 16.04, g. 18 Koncert inaugurujący III Międzynarodowe Forum Altówkowe, wykonawcy: Marcin Murawski, Krzysztof Komendarek-Tymendorf, Spencer Martin (Luther College, USA), Katrin Meidell (Ball State University, USA), Dorota Stanisławska, Jacek Dumanowski, Janusz Pisarski, w programie m.in.: F. Bridge, P. Hindemith, L. Fuchs, B. Dowlasz, wstęp wolny ◥ 25.04, g. 18 Muzyka polska na harfie wykonawcy: uczniowie Katedralnej Ogólnokształcącej Szkoły Muzycznej oraz Gimnazjum Katedralnego, Poznańskiej Ogólnokształcącej Szkoły Muzycznej I st. im. H. Wieniawskiego oraz studenci Akademii Muzycznej, w programie m.in. utwory F. Chopina, A. Tansmana, J. Garści, A. Sikorzak-Olek, wstęp wolny XVIII Festiwal Muzyki Pasyjnej i Paschalnej ◥ Recital organowy Michał Kocot, laureat VI Międzynarodowego Konkursu Organowego im. Feliksa Nowowiejskiego w Poznaniu w programie: J.S. Bach, M. reger, F. Nowowiejski 7.04, g. 11.30, bazylika farna ◥ Recital organowy Zuzanna Bator i Maciej Bator w programie: J.S. Bach, P. Eben 14.04, g. 11.45, bazylika farna ◥ Koncert finałowy Ego sum pastor bonus w programie m.in.: A. Vivaldi – Gloria, Psałterz Dawidów Mistrza z Czarnolasu Jan Billert – recytacje Chór Kameralny Collegium Cantorum, Zespół Instrumentów Historycznych pod dyr. Małgorzaty Kwaśnik- -Chmielewskiej 14.04, g. 18, kościół łaski Bożej organizator: Towarzystwo im. Feliksa Nowowiejskiego więcej na www.nowowiejski.pl Muzyka w przestrzeni życia człowieka jako idea Pro Sinfoniki 50 lat temu ówczesny dyrektor Filharmonii Poznańskiej Alojzy Andrzej łuczak zaprosił młodych poznaniaków do udziału w wielkiej muzycznej przygodzie nazwanej Pro Sinfoniką. Z okazji jej 50. urodzin Towarzystwo Przyjaciół Pro Sinfoniki im. Alojzego Andrzeja łuczaka zaprasza wszystkich sympatyków na jubileuszowe seminarium, które odbędzie się 23.04, w g. 11–17, w Sali Kominkowej CK ZAMEK. INNE KONCERTY "% Pokahontaz REset Tour 2018 6.04, g. 19, U Bazyla 4% Braids 6.04, g. 20, Scena na Piętrze, bilety: 40 zł % Argentyńska noc z Piazzollą Podczas koncertu wystąpią dwaj wybitni muzycy — Łukasz Kuropaczewski (gitara) i Maciej Frąckiewicz (akordeon), obaj doskonale znani w Poznaniu chociażby z występów podczas festiwalu Akademia Gitary. Solistom towarzyszyć będzie Zespół Kameralny Teatru Muzycznego. W programie kompozycje Astora Piazzolli. 7.04, g. 19, Teatr Muzyczny, bilety: 20—90 zł "%* Youth Code 7.04, g. 20, Pod Minogą bilety: 45 zł w Stil vor Talent Night wystąpią: Teenage Mutants i Channel X 7.04, g. 23, Tama bilety: 30 zł 4% Sylwia Lipka: Na Fali, support: Bartek Kaszuba 8.04, od g. 16 (spotkanie i koncert), U Bazyla bilety: Meet 6 Greet 109 zł (uprawnia do udziału w koncercie), na sam koncert: 39 zł "% Kagyuma 8.04, g. 18, Teatr Nowy, bilety: 30 zł 4% Low Roar 8.04, g. 20, Scena na Piętrze bilety: 45 zł " Poparzeni Kawą Trzy Poparzeni Kawą Trzy to zespół poprockowy, który tworzą przede wszystkim dziennikarze Radia Zet i RMF FM. Powstali w 2005 roku jako zespół coverowy. Z zespołem współpracuje Rafał Bryndal, pisząc dla nich teksty piosenek. W 2011 r. ukazała się pierwsza płyta PK3 zatytułowana Musculus Cremaster. Na Sopot Festiwal Top Trendy Poparzeni zdobyli prestiżową Nagrodę Dziennikarzy za Kawałek do tańca. Wykonują muzykę, którą sami określają jako „biesiadne ska”. W 2012 wystąpili przed kilkusettysięczną publicznością XVIII Przystanku Woodstock. Od 6 lat organizują grudniowy Kontrabal Dziennikarzy, gdzie obok zaproszonych gwiazd mają okazję zaprezentować swoją twórczość zespoły zaczynające karierę na polskiej scenie muzycznej. 9.04, g. 19, Klub Muzyczny B17, bilety: od 55 zł w Alicja Majewska, Włodzimierz Korcz: Okrągły Jubileusz Interpretacje piosenek napisanych głównie przez współpracującego z nią od lat kompozytora i pianistę FOT. MATERIAŁY ORGANIZATORÓW Łukasz Kuropaczewski (gitara) i Maciej Frąckiewicz Włodzimierza Korcza od lat budzą wzruszenie. Alicja Majewska zadebiutowała na scenie w 1968 roku i od tej pory wiele jej piosenek stało się przebojami. Większość z nich usłyszeć będzie można podczas koncertu. Będą to m.in.: Odkryjemy miłość nieznaną, Jeszcze się tam żagiel bieli czy Być kobietą. Zabrzmią też najnowsze piosenki z wydanej niedawno płyty Wszystko może się stać. Wystąpią: Alicja Majewska, Włodzimierz Korcz — fortepian, Mirosław Wiśniewski — gitara basowa, Zbyszek Stelmasiak — gitara elektryczna, Jarosław Zawadzki — saksofon, Paweł Twardoch — perkusja, Michał Lisiewicz — pierwsze skrzypce, Sławomir Talacha — drugie skrzypce, Elżbieta Porębska — altówka, Marta Ziarko — wiolonczela. 9.04, g. 19, Sala Ziemi bilety: 79-139 zł 4% Elenor Grey i Mokrofon + support 12.04, g. 19, U Bazyla "% Ted Nemeth 12.04, g. 20, Pod Minoga, bilety: 20—25 zł "% Punky Reggae live 2018 The Analogs, Gutek, Farben Lehre, SIQ 13.04, g. 18, U Bazyla, bilety: 50-55 zł IKS / kwiecień 2018 / 65 muzyka 66 / IKS / kwiecień 2018 ◥ Tribute to Dirty Dancing – Music & Dance Show 14.04, g. 19, Sala Ziemi bilety: 79–139 zł ◥ Agnieszka Chylińska: Forever Child Tour 14.04, g. 19, Klub Muzyczny B17 bilety: 69–139 zł ◥ Kat & Roman Kostrzewski 15.04, g. 20, U Bazyla bilety: 50 zł ◥ Ne Obliviscaris, Allegaeon, Virvum 15.04, g. 19.30, Pod Minogą bilety: 54 zł ◥ Raz, Dwa, Trzy – Młynarski Album Raz, Dwa, Trzy – Młynarski został nagrany w czerwcu 2007 w wyniku sugestii Wojciecha Młynarskiego i zyskał duże uznanie wśród słuchaczy, miano podwójnej platyny oraz otrzymał nagrodę Fryderyka 2008 w kategorii album roku pop. Zespół zagrał z tym materiałem kilkaset koncertów w Polsce i za granicą. 16.04, g. 19, Teatr Wielki, bilety: 90–135 zł ◥ Koncert dla Ziemi 2018 Akcja happeningowa na moście Biskupa Jordana z okazji Międzynarodowego Dnia Ziemi. W programie: występy muzyczno-taneczne uczniów szkół i przedszkoli poznańskich, wspólne muzykowanie na instrumentach perkusyjnych. Koncert realizowany jest w partnerstwie lokalnym w ramach projektu Pośrodku Śródki. 20.04, g. 12 ◥ Grupa MoCarta i Przyjaciele – 25 lat razem gościnnie wystąpią: Artur Andrus, Adam Sztaba, Zbigniew Zamachowski, Piotr Bałtroczyk 21.04, g. 18 i 20.45, Aula UAM bilety: 90–150 zł ◥ Vitalic Live 21.04, g. 19, Tama bilety: 89 zł ◥ Łydka Grubasa + Pull the Wire 21.04, g. 20, U Bazyla bilety: 25–40 zł ◥ Jacek Cygan i goście: Życie jest piosenką Jacek Cygan, Kamila Klimczak, Olga Szomańska, Jacek Wójcicki, Grzegorz Skawiński 22.04, g. 16, Aula UAM bilety: 120 zł ◥ I Love Sinatra Podczas koncertu można usłyszeć największe przeboje Franka Sinatry New York, New York, My Way, Fly Me to the Moon, I’ve Got You Under My Skin czy Come Fly with Me. Wystąpią m.in.: Natalia Świerczyńska – wokal, Dawid Kostka – gitara, Mateusz Urbaniak – fortepian, Wojciech Judkowiak – kontrabas, Sebastian Skrzypek – perkusja, Tomasz Orłowski – trąbka, Dawid Tokłowicz – saksofon altowy, Karol Wieczorek – saksofon tenorowy, Piotr Banyś – puzon 23.04, g. 20, Aula UAM, bilety: 49–79 zł ◥ Comeback Kid, Obey The Brave, Malevolence, Knocked Loose, Mass Worship 24.04, g. 18.30, U Bazyla bilety: 85 zł ◥ Batushka, Obscure Sphinx + support 26.04, g. 18, U Bazyla bilety: 55–65 zł ◥ The Australian Pink Floyd 27.04, g. 20, Arena bilety: 160 zł ◥ Chris Jagger 28.04, g. 19, World Trade Center ◥ Teresa Werner 29.04, g. 15, Centrum Kongresowo-Dydaktyczne UM bilety: 70–140 zł KLUBOWE GRANIE Blue Note Jazz Club ul. Kościuszki 79 tel. 61 657 07 77, www.bluenote.poznan.pl ◥ 5.04, g. 19.30 Sanluistango (Argentyna) repertuar zespołu opiera się na tangach najsłynniejszych kompozytorów, takich jak Anibal Troilo, Francisco Canaro, Astor Piazzolla czy Osvaldo Pugliese. Zespół tworzą wybitni argentyńscy instrumentaliści, śpiewacy i tancerze tanga o międzynarodowej renomie. bilety: 60–80 zł ◥ 6.04, g. 20 Brian Charette w projekcie Soul Mates Nominowany do Grammy pianista i organista Brian Charette – jedna z najważniejszych postaci współczesnego jazzu – powraca do Blue Note! Wirtuoz organów Hammonda B3, autor licznych publikacji popularyzujących ten instrument, od wielu lat zajmuje czołowe miejsca w muzycznych rankingach. Brian Charette – Hammond B3, Libor Smoldas – gitara, Tomas Hobzek – perkusja bilety: 50–70 zł ◥ 7.04, g. 19.30 Quality Hard Fest: RusT, Lady Strange, Strange Clouds bilety: 25–30 zł ◥ 8.04, g. 19 Jerzy Filar Koncert utrzymany w klimacie piosenki poetyckiej i ballady, promujący nową płytę Dwie Dusze. Bartosz Dworak Quartet Jerzy Filar — śpiew, gitara, harmonijka ustna, Andrzej „Kwiatek” Kwiatkowski — instrumenty perkusyjne, akordeon, Piotr Engwert — gitara basowa bilety: 40-50 zł %9.04, g. 19 Andrzej Poniedzielski 4% 10.04, g. 20 Micke Bjorklof 6 Blue Strip Fiński fenomen ze wspaniałymi piosenkami i znakomitymi występami! Każdy koncert to święto dla fanów bluesa! bilety: 40-55 zł "11.04, g. 19 Scena Przestrzeni Głosu 4% 12.04, g. 19 Buslav bilety: 49 zł "413.04, g. 20 Era Jazzu: E.J. Strickland Quartet bilety: 120 zł więcej na s. 10 "15.04, g. 19 Noche Flamenca iks Widowisko pokazuje wyjątkowe emocje andaluzyjskiego flamenco, łączącego w sobie taniec, Śpiew oraz muzykę. W programie koncertu pojawią się tradycyjne formy, a tancerka zaprezentuje kilka różnorodnych stylów tego tańca z charakterystycznymi rekwizytami. Barbara Cieślewicz — taniec, Juan Cardenas — śpiew, Nikos Tsiachris — gitara bilety: 45-60 zł FOT. MATERIAŁY ORGANIZATORÓW 417.04, g. 20 Nowi Mistrzowie: >k iks Bartosz Dworak Quartet Koncert promujący najnowszą płytę zespołu — Reflection. BDQ to zespół prawdziwie wyjątkowy. Muzyka, jaką prezentują, jest przestrzenna i wielobarwna, wyrasta z jazzu mainstreamowego, ale przeradza się w osobliwy modernjazzowy wytwór, z subtelną nutką polskiego folkloru. Bartosz Dworak — skrzypce, Piotr Matusik — piano, Jakub Dworak — kontrabas, Szymon Madej — perkusja 8. 18 — bezpłatne warsztaty dla młodych muzyków (zgłoszenia: klubQDbluenote.poznan.pl) bilety: 15-35 zł W 18.04, g. 20 Leniwe Impro: Komediowe wariacje na kolację bilety: 20 zł 4.19, 20, 21.04 Spring Break więcej na s. 12 w 22.04, g. 19 Closterkeller Koncert w ramach wiosennej trasy koncertowej zespołu Closterkeller — Violet 6: Viridian Tour 2018, odbywającej się pod znakiem obchodów 25-lecia płyty Violet i najnowszego wydawnictwa zespołu Viridian. bilety: 35-45 zł IKS / kwiecień 2018 / 67 © muzyka 4% 24.04, g. 19 Mariusz Kwaśniewski na żywo w Blue Note, vol. 3 iks bilety: 10 zł 4 25.04, g. 20 Jazz Top w Blue Note: >k iks Human Element Zespół tworzony przez kilku najwybitniejszych muzyków na świecie, łączących energetyczną mieszankę funk, folku i elektroniki! Scott Kinsey — instrumenty klawiszowe, Matthew Garrison — bas, Arto Tuncboyaciyan — perkusjonalia, wokal, Gary Novak — perkusja bilety: 95-120 zł 4% 26.04, g. 20 Andrzej Karpiński: Reportaż 4% 27.04, g. 20 Zdrowa Woda Legendarny zespół bluesowy obchodzi jubileusz 30-lecia na polskiej scenie. Z tej okazji Zdrowa Woda wyrusza w urodzinową trasę. % 28.04, g. 20 Eby Nwoko Gospel Band Klubokawiarnia Meskalina iks Stary Rynek 6 www.meskalina.com "44.04, g. 19 Coals 4% 25.04, g. 19 Lucy Rose Lucy Rose to piosenkarka pochodząca z Wielkiej Brytanii, która zadebiutowała w 2012 roku albumem Like I Used To. Artystka występuje głównie w wersji akustycznej, a za sobą ma już trasę m.in. w Indiach, Turcji czy Ameryce Południowej. Fanom Florence + The Machine, Tori Amos, Daughter czy Bat For Lashes z pewnością spodoba się wyciszony, popfolkowy styl Lucy Rose. organizacja koncertu: Go Ahead, szczegóły na www.go-ahead.pl "% 26.04, g. 19 Eivor Eivar to wokalistka, instrumentalistka i autorka piosenek obdarzona pięknym, niespotykanym głosem. Pochodzi z Wysp Owczych. bilety na koncert Eivor wyprzedane POLECAMY Amerykański Stańko Minął rok od wydania ostatniej, póki co, płyty Tomasza Stańki December Avenue, nawiasem mówiąc: płyty bardzo udanej. Artysta powraca z pochodzącym z niej materiałem, by zagrać 6.04 w Auli Artis. Jego ubiegłoroczne dzieło to płyta poetycka, rozmazana, pełna namysłu, skłaniająca do refleksji wbrew obłędnej gorączce i zabieganiu nas wszystkich. Chłodzi emocje i skłania, by spojrzeć 68 /1KS / kwiecień 2018 TOMASZ STANKO w głąb siebie. Zdawałoby się, że Stańko w ostatnich latach jest „estetystą” i subtelnym kolorystą, ale niekoniecznie metafizykiem. Tymczasem fundamentalna powściągliwość jego najnowszej muzyki, jej częste balansowanie na granicy ciszy, milczenia, ze skromnymi — choć wyrafinowanymi — partiami instrumentalistów, pozwalają na skojarzenia dążące właśnie w tym kierunku. Repertuar sugeruje znów literackie inspiracje — dwa tytuły odwołują się do twórczości Brunona Schulza. Muzyczna droga Stańki jest niecodzienną opowieścią o konsekwencji i wierności samemu sobie, które zostają uwieńczone laurem uznania, zbiorowym przyznaniem racji twórczemu indywidualiście. Tym razem zagra on ze swym nowojorskim kwartetem. Jego skład tworzą ci sami muzycy, z którymi nagrał December Avenue: David Virelles — fortepian, Reuben Rogers — kontrabas oraz Gerald Cleaver — perkusja. T.J. % Tomasz Stańko, Aula Artis, 6.04, g. 19, bilety: 99-159 zł The Dumplings Orkiestra „Pomysł zrodził się w momencie, w którym pierwszy raz zagraliśmy z orkiestrą przy projekcie nowOsiecka. Odświeżyliśmy wtedy nową aranżacją, piosenkę Ach, nie mnie jednej. Pierwszy raz komponowaliśmy z myślą o żywym instrumentarium. Na samym koncercie (...) okazało się, że elektronika pięknie zgrywa się ze smykamii, dęciakami... i wtedy pierwszy raz pomyśleliśmy o tym, że dobrym pomysłem byłoby przearanżowanie całego naszego repertuaru” — mówili członkowie The Dumplings o źródłach pomysłu na „orkiestrową” wersję swej muzyki. 7 kwietnia wystąpią w poznańskiej Tamie. Przypomnijmy, TOMASZ JANAS poleca: GODSPEED YOU! BLACK EMPEROR 17 kwietnia w klubie Tama (o g. 20) czeka nas niezwykłe muzyczne spotkanie z Godspeed You! Black Emperor, jednym z najoryginalniejszych zespołów końca ubiegłego stulecia, który wpłynął na wielu innych artystów. Który też nadal ma do powiedzenia sporo fascynujących rzeczy. Przekonuje 0 tym najnowszy album Kanadyjczyków Luciferian Towers, który będą oni promowali podczas poznańskiego koncertu. Ich wielobarwna twórczość szczególny wymiar przybiera podczas występów, a oryginalność muzycznej propozycji zespołu oddaje niecodzienne instrumentarium: trzy gitary, dwie perkusje, dwa basy, wiolonczela i skrzypce. Nazywani byli prekursorami post rocka, choć ich twórczość nie daje się zamknąć w żadnych wąskich stylistycznych ramach. Recenzenci odnajdywali w ich graniu elementy muzyki klasycznej i filmowej, metalu czy rockowej awangardy. A jako skojarzenia i punkty odniesienia przywoływano takich wykonawców, jak m.in. Radiohead, King Crimson, Ornette Coleman czy doommetalowe zespoły Sleep i OM. Gorąco polecam! że The Dumplings to jedna z rewelacji polskiej sceny duetu Lauda i, w składzie poszerzonym o Mateusza muzyki popularnej ostatnich lat. Justyna Święs i Kuba Rychlickiego z Kristen, znów świetna ubiegłoroczna płyta Karaś poznali się jako nastolatkowie. Zaczynali od Bental zespołu Kobieta z wydm. Teraz Król powraca nastrojowych, akustycznych indiepopowych utworów, pod własnym nazwiskiem, choć podczas poznańskiego ale popularność zdobyli, gdy ich muzyka zanurzyła się koncertu będą mu towarzyszyć Iwona Król — instrumenty w elektronice. Niewinny debiut w jednym z internetowych klawiszowe, wokal oraz Thomas Fietz — perkusja, talk-show oraz prezentowanie swych nagrań na YouTubie elektronika. T.J. zaowocowały najpierw ogromnym uznaniem u młodych % Król, Scena na Piętrze, 7.04, g. 21, bilety: 40-45 zł słuchaczy, potem udanymi koncertami i kontraktem z dużą firmą nagraniową. Jego efektem są, jak dotąd, dwie duże płyty: No Bad Days i See You Later, liczne nagrody, aw przypadku Justyny Święs także współpraca z takimi artystami, jak m.in. Fisz i Emade czy Voo Voo. T.J. "4% The Dumplings Orchestra, Tama, 7.04, g. 19, bilety: 65 zł Oto Król Rok za rokiem wydaje płyty, które wzbudzają euforię recenzentów i wielkie zainteresowanie słuchaczy. Owe płyty bywają zazwyczaj dość krótkie, za to pomysłów i treści jest na nich tyle, ile inni mieszczą na kilku albumach. To Błażej Król, który swe solowe płyty sygnuje wyłącznie nazwiskiem. Tym razem przybywa do Poznania krótko po wydaniu najnowszego albumu Przewijanie na podglądzie. Pierwsze sukcesy odnosił w poprzedniej dekadzie, szefując ciekawej gorzowskiej grupie Kawałek Kulki. Szczególnym uznaniem cieszą się dokonania Króla z ostatnich lat. Stojąc na czele duetu UL/KR (którego składu dopełniał Maurycy Kiebzak-Górski), wydał w 2012 Muzyka — oprac. Elżbieta Woźna roku album UL/KR oraz rok później Ament. Potem był elzbieta.woznaQwm.poznan.pl album offowej supergrupy Dwutysięczny, a w kolejnych latach już nagrania pod własnym nazwiskiem. Jako Król zaproponował świetnie przyjmowane krążki Nielot, Wij, Przez sen. Dalej był stworzony z żoną Iwoną album FOT. MAŁGORZATA POPINIGIS IKS / kwiecień 2018 / 69 WOJCIECH SKRZYDLEWSKI i RYSZARD GLOGER polecają nowe płyty CALEXICO - The Thread that Keep Us (AntilEpitaph) Ceniony duet Joey Burns (gitara i śpiew) oraz John Convertino (perkusja) z Arizony nie zawodzi swoich fanów. Ich nowa płyta jest 17. z kolei produkcją studyjną. Od debiutu w Tucson w 1996 roku regularnie dostarczają płyty z muzyką łączącą muzykę rockową z meksykańskim klimatem muzycznym. Piosenki na nowej płycie Calexico pełne są kontekstów społecznych, portretują zgubne oblicze konsumpcjonizmu i destrukcji. Z drugiej strony pokazują ekologiczną dbałość o środowisko północnej Kalifornii. Jak zwykle w muzyce Calexico znajdujemy miksturę stylów, brzmień i nastrojów. Są tu utwory stricte rockowe (Dead in the Water), nawiązania do ulubionych przez Burnsa i Convertino muzycznych klimatów Meksyku (Flores y Tamales), a nawet piosenka na listy przebojów tanecznych (Under the Wheels). To wymieszanie stylistyk nie wyszło niestety na dobre całej, zawierającej 15 utworów płycie. Fani Calexico będą tylko częściowo usatysfakcjonowani. (7,8) ROY ORBISON — A Love so Beautiful (Monument Records) Nowa prezentacja talentu niezapomnianego wokalisty, autora piosenek i gitarzysty. Jest w pewnym sensie powieleniem krążka Elvisa Presleya If I Can Dream: Elvis Presley with Royal Philharmonic Orchestra sprzed dwóch lat. Również tu udało się przetworzyć stare, świetne nagrania mistrza wokalistyki i dodać w miejsce starych wersji orkiestracje tej samej orkiestry symfonicznej. Rekonstrukcję nagrań i produkcję muzyczną wziął w swoje ręce, podobnie jak w przypadku płyty Elvisa, Don Freeman. Klasyczne przeboje Orbisona (In Dreams, Crying, Oh, Pretty Woman, Dream Baby, You Got it, Only the Lonely i 10 innych) nabierają w nowych aranżacjach, dzięki mistrzo- stwu londyńczyków, szlachetnego brzmienia. W nagraniach wzięli udział trzej synowie Roya: Wesley, Roy Jr., Alex oraz wnuk mistrza Roy Orbison III. Kto następny do rekonstrukcji? Ricky Nelson, Sam Cooke, Gene Pitney czy Bobby Darin? (9,9) 70 /1KS/ kwiecień 2018 KIP MOORE — Slowheart (MCA) Mało u nas znany reprezentant stylistyki alternatywnego country, który za oceanem należy do czołówki wokalistów młodego pokolenia. Pochodzi z prominentnej rodziny; jego ojciec był znanym golfistą i artystą malarzem. Podczas studiów i po ich ukończeniu Kip uprawiał golfa, jednak zamiłowania muzyczne zaważyły i szybko dał się poznać w Nashville jako utalentowany autor piosenek. Slowheart to trzeci studyjny album Moore'a. W przypadku Moore'a sprawdza się stara maksyma — praktyka czyni mistrza. Jego kolejne płyty są coraz lepsze, a udział w licznych koncertach na Południu Stanów czyni z niego świetnego showmana, uwielbianego przez fanów nowoczesnego country. Wśród 13 piosenek znalazły się dynamiczne utwory z wyeksponowanymi partiami gitar oraz kilka doskonałych ballad. Kip Moore to jeden z najlepszych wykonawców bro-country, podgatunku muzyki rodem z Nashville. (7,8) BLUE WATER HIGHWAY BAND - Things We Carry (Blue Water Highway Band) Debiutanci z Galveston w Teksa- sie, grupa wokalno-instrumental- na, która rozkochana jest w aku- stycznym rocku. Mają w instrumentarium gitary akustyczne i elektryczne, sekcję rytmiczną, akordeon, skrzypce, instru- menty klawiszowe oraz świetnego lidera i zdolną wokalistkę. Znawcy teksańskiej muzyki uważają ich za najlepszą grupę wokalną odradzającego się country-rocka. Zack Kibodeaux, Greg Essington oraz Catherine Clarke, o operowym rodowo- dzie, to znakomici wokaliści i instrumentaliści, którzy do swojej muzycznej misji podchodzą, jak na debiutantów, niezwykle serio. W ich muzyce słychać wpływy rodem z Luizjany, muzyki Appalachów i Wielkich Równin. W sumie — jedna z najlep- szych płyt stylistyki americana z ubiegłego roku. Świetne przy- jęcie płyty zachęciło grupę do licznych koncertów i nowych nagrań, zapowiadanych na połowę 2018 roku. (9,8) BLACK STONE CHERRY — Black to Blues (Mascot) Kwartet z Edmonton w stanie Kentucky plasował się przez ostatnią dekadę w kręgu ciężkiego rocka. Powyższa płyta jest klasyfikowana jako EP-ka z sześcioma nagraniami. Jed- nak oprócz niesamowitego uderzenia pod szyldem bluesa krążek zawiera 11 bonusów zbierających utwory zarejestro- wane na wcześniejszych minialbumach lub dotąd niepubli- kowane. Podstawowy zestaw utworów to demonstracja, jak zespół rozprawia się ze standardami bluesa elektrycznego, takimi jak Built for Comfort, Champagne and the Reefer czy Palace of the King. Muzycy wytaczają największe armaty, brutalnie uderzają mięsistym brzmieniem sekcji rytmicznej, gitary rzężą na całego, a wokalista Chris Robertson nie oszczędza gardła. Kwartet proponuje zatem swoją wizję bluesa XXI wieku, kolejną transpozycję tradycji w formie metalowego rozkołysanego boogie, naszpikowanego riffami i atomową ekspresją. To efektowny wybryk czy kwartet naprawdę poczuł bluesa? (9,10) VICTOR WAINWRIGHT 6 THE TRAIN — Victor Wainwright and the Train (Ruf) Trudno nadążyć za tym artystą. Wainwright zabłysnął z grupą Southern Hospitality. Potem zdecydował się na solowy krok z nową grupą The Wildroots. Wyszła z tego płyta Boom Town, którą magazyn „Billboard” sklasyfikował jako bestseller. Tymczasem wokalista i klawiszowiec, jakich ze świecą szukać, zdecydował się na kolejny zwrot. Tuzin utworów wyszło spod jego pióra, lider miał również decydujący głos w kwestii aranżacji. Wainwright śpiewa z jakością sztuki przynależnej najlepszym wokalistom, a jako pianista ma w małym palcu schematy boogie i wszystkie synkopowane łamańce prezentowane przez Dr. Johna. Potrafi jednak rozkładać na klawiaturze mięsiste akordy, budować piętrowe harmonie lub rozwijać bogatsze frazy. Mimo tych zawiłości artystycznych i niuansów Wainwright bezapelacyjnie skupia główną uwagę odbiorcy. Nawet wtedy, gdy kilku gitarzystów klasy Monster Mike'a Welcha rozrzuca tu i ówdzie instrumentalne konfetti. (10,9) muzyka © THE PLASTIC PEOPLE OF THE UNIVERSE 6 FILHAR- MONIE BRNO — Co znamenń vćsti konć (Indies Happy Trails) Jako zjawisko artystyczne czeską grupę poznaliśmy po raz pierwszy na koncercie we Wrocławiu w 1999 roku. Autentyczna legenda czeskiego podziemia muzycznego i politycznego istnieje od 1968 roku. Prześladowana przez władze komunistyczne, nękana przez cenzurę, nieugięta i bezkompromisowa. Wydawnictwo zawiera płytę CD oraz DVD z zapisem koncertu z 17 listopada 2015 roku w Brnie. To duże przedsięwzięcie rozpisane na zespół rockowy i orkiestrę symfoniczną. Jak przystało na zespół rocka sym- fonicznego, mamy do czynienia z rozbudowanymi formami zrywającymi z układem piosenkowych zwrotek i refrenów czy standardowym śpiewem. Zastosowano deklamacje tekstów po czesku, wątki melodyczne jako dialog lub kontrapunkt dla instrumentów. Wykorzystano środki polifoniczne, ostinato rytmiczne, dysonanse. Bardzo ambitne dzieło ciągle imponu- jących kreatywnością wybitnych muzyków rockowych. (9,9) DOWNCHILD — Something I've Done (Linus) Ta kanadyjska formacja istnieje od 1969 roku i w przeszłości używała rozbudowanej nazwy Legendary Downchild Blues Band. W Kanadzie uchodzi od lat za bluesową instytucję, przez którą przewinęło się grubo ponad 40 muzyków. W latach 80. zespół posłużył jako modelowy do powołania innej legendy The Blues Brothers. Nie ma co się rozczulać nad przeszłością, gdy zespół w doskonałej formie proponuje 10 nowych nagrań. Siłę napędową stanowi wymieszanie stylów jump-blues, boogie i rhythm and bluesa. Trudno być obojętnym na świetne aranżacje, mistrzostwo warsztatowe muzyków i charyzmatyczny wokal Chucka Jacksona. Kapitalnie brzmi nagranie Mississippi Woman, Mississippi Man, po soulowej balladzie Take a Piece of My Heart, zespół rusza z kopyta w utworze Mailbox Money z dynamicznym tłem sekcji dętej. W rezultacie Downchild tworzy żywą, naturalną muzykę przyjemnie rozkołysaną i z krótkimi momentami na refleksję. (8,8) Ocena w skali dziesięciostopniowej. Pierwsza cyfra oznacza muzyczne wykonanie, druga — produkcję i realizację. IKS / kwiecień 2018 / 71 Karolina Beimcik — Zorya (Multikulti) Ta znakomita, pochodząca z Poznania wokalistka od dobrych kilku lat rozwija swą karierę w Stanach Zjednoczonych, z sukcesami koncertując w wielu miejscach świata. Szczęśliwie czasami udaje się jej wrócić do źródeł. I oto poznańska oficyna Multikulti wydała jej znakomitą płytę Zorya z materiałem inspirowanym muzyką tradycyjną. Płytę będącą z jednej strony kontynuacją, z drugiej — rozwinięciem pomysłów, które realizowała swego czasu z zespołem Babooshki. Mamy tu więc tematy ludowe: polskie — konkretnie kurpiowskie — ale też łemkowskie oraz ukraińskie, a także autorskie kompozycje wokalistki i skrzypaczki. Piękny to krążek: od zaśpiewanego a cappella Chmiela po rozbudowany, nastrojowy Zaśweć Niesiondzu. Artyści wybrali granie liryczne i powściągliwe — jeśli chodzi o tempa czy ekspresję — stawiając właśnie na klimat. I to daje świetne efekty. Beimcik, śpiewająca wspaniale, stylowo i w charakterystyczny dla siebie sposób, w partiach wokalnych swobodnie improwizująca wokół tradycyjnych tematów, znalazła znakomite wsparcie w towarzyszących jej instrumentalistach. A są tu znani z Babooshek Jan Smoczyński i Michał Jaros, ale też perkusista Michał Miśkiewicz i świetny Rafał Sarnecki na gitarze. Lao Che — Wiedza o społeczeństwie (Mystic) Zespół Lao Che znów zabiera głos w tak zwanych ważnych polskich sprawach. Nie staje po żadnej ze stron ideowego konfliktu, zakładając — chyba słusznie — że byłby to błąd. A zatem próbują spojrzeć na polskie problemy z pewnego dystansu, jakby nie szukając tego, co nas dzieli, ale tego, co sprawia, że jesteśmy podzieleni. Płyta skrzy się błyskotliwymi (i jakże trafnymi) bon motami, którymi można by wypełnić cały niniejszy tekst. Na przykład kiedy Spięty śpiewa: „[jestem] czasem 72 [IKS/ kwiecień 2018 tak zawstydzony/ aż biało- czerwony” lub zauważa „twardy orzeł do zgryzienia”. Kiedy woła, by przybył Kapitan Polska: „przybądź i bądź/ bez zarzutu/ tak dla Tutsi/ jak dla Hutu” albo wyznaje: „Uchodźcą jestem/ zmuszony uchodzić jestem za kogoś/ kim nie jestem”. Gdy, niczym w dowcipie: „Był sobie Polak/ Rusek i Niemiec/ Miło było, nim nazwali siebie — cudzoziemiec” albo gdy zamiast śpiewanego przed laty przez grupę Izrael zwrotu „Wolny naród” artyści powtarzają jak mantrę: „Bierny naród musi być”. Co nie najmniej ważne: Wiedza o społeczeństwie to również płyta świetna w sensie muzycznym. Tej społecznej wiwisekcji towarzyszy lekko neurotyczna, świetna krzyżówka rozwiązań rockowych i elektroniki. Rosalie. — Flashback EmrrrerA ITePrTEETA (Alkopoligamia/Agora) Bardzo głośno zrobiło się w ostatnich miesiącach wokół Rosalie. i jej muzyki. I oto poznańska — albo, jak kto woli, poznańsko-berlińska — artystka stanęła przed poważnym egzaminem: wydała debiutancki album. I jeśli rzecz traktować w takich właśnie kategoriach, to na pewno ten egzamin zdała z bardzo dobrym wynikiem. Flashback to dwanaście utworów, wyprodukowanych nowocześnie, a zarazem atrakcyjnie i ze smakiem. Nowoczesna elektronika spotyka się tu z klimatem r6b lat 90. i hiphopowym pulsem, z elementami neo soulu i avant popu, w bardzo przekonujących aranżacjach i interpretacjach. To muzyka lekka i przyjazna, mająca niekłamany wdzięk i melodyjność, a jednocześnie niezwykle zdyscyplinowana, starannie skonstruowana. Trochę rozwichrzona, roztańczona i marzycielska, a zarazem dbająca o wszelkie brzmieniowe, rytmiczne, instrumentalne niuanse. No i jeszcze — last but not least — wokal Rosalie., który jest jednym z jej wielkich atutów. Śpiewa lekko, swobodnie, przekonująco. Od strony producenckiej wsparło ją grono znaczących twórców, m.in. Suwal, Hatti Vatti, Chloe Martini, 1988, Bitamina, a nad całością czuwał Envee. Znakomity debiut. MARTA SMOLIŃSKA poleca: ISTOTNE PRZEMIANY W latach 2009-2011 nie udało się w Poznaniu zrealizować projektu publicznego Minaret autorstwa Joanny Rajkowskiej, przygotowywanego we współpracy kuratorskiej z Dorotą Grobelną. Artystka i kuratorka spotykają się jednak w naszym mieście ponownie. | zapraszają do galerii SKALA, gdzie od 12.04 oglądać można wystawę Architektura po zachodzie słońca. Rajkowska pokaże prace — fotomontaże, filmy i fotografie, które uzmysławiają nam istotne przemiany zachodzące w tkance architektonicznej wybranych miast. Jak pisze Grobelna: „krajobraz zmienia się pod wpływem zabezpieczeń, blokad, kontroli oraz tymczasowej architektury uchodźczej i migranckiej — powstających w wyniku tzw. zagrożenia terrorystycznego, kryzysu uchodźczego, kryzysu bezpieczeństwa, które traktuje się jak zjawiska stałe, właściwe dla permanentnej wojny z terroryzmem”. Rajkowska przygląda się miastom Jenin na Zachodnim Brzegu okupowanej przez Izrael Palestyny oraz Berno w Szwajcarii. Sztuka tej artystki jest krytyczna i aktualna. Nieustannie wytrąca nas z wygodnictwa i poczucia komfortu, zadając ważne pytania. Ciekawe, jak wyglądałby dziś Minaret? Jak ślizgałoby się po nim zachodzące słońce? Byłby już z poznaniakami jakieś siedem lat... WERNISAŻE Galeria 9/10 ul. Piekary 9/10 tel. 784 151 445 www.910.gallery % Calm Days — wystawa Michała Knyhausa i Uli Lucińskiego wernisaż: 13.04, g. 19 czynna do 11.05 Galeria Centralne Oko ul. Garbary 30/41 tel. 888 099 434, www.centralneoko.blogspot.com % Odruchy warunkowe — wystawa Sylwii Owczarek Artystka pokaże prace, w których analizuje kształtowanie tożsamości jednostki poprzez pierwotny wzorzec domu rodzinnego oraz mechanizmy autokratycznej mody. wernisaż: 7.04, g. 18 czynna do 21.04 Galeria El Arte malarstwo-rzeźba-grafika Elżbieta Rozpłochowska ul. Włada 7, tel. 605 665 625 www.galeriaelarte.pl % Aromaty (Los Aromas) — wystawa Elżbiety Mazur wernisaż: 6.04, g. 19 czynna do 27.05 Galeria Jak Fundacja Jak Malowana ul. Św. Marcin 37 (w podwórku), tel. 693 083 144 czynna: wt., Śr., czw., g. 17—20 FOT. MATERIAŁY GALERII MIEJSKIEJ ARSENAŁ % Dzienniki żałobne — wystawa Barbary Mydlak wernisaż: 20.04, g. 19 czynna do 11.05, zwiedzanie po wcześniejszym umówieniu telefonicznym oprowadzanie kuratorskie: 10.05, g. 18 4% Galeria Miejska Arsenał >k Stary Rynek 6, tel. 61 852 95 02 www.arsenal.art.pl 4% Estetyka i uprzedzenia — Aesthetics 6 Bias iks kuratorzy: Adina Bar-On i Marek Wasilewski wernisaż: 7.04, g. 19 czynna do 6.05 oprowadzanie kuratorskie: 12.04, g. 17, więcej w ramce na s. 74 4% Plecienie lekkoatletyczne — wystawa Magdaleny Starskiej iks kuratorka: Joanna Tekla Woźniak czynna: 13.04-6.05, więcej na s. 9 Warsztaty Plecienie lekkoatletyczne IKS / kwiecień 2018 / 73 sztuka Z DIALOGU JAK POLE MINOWE Familija.2. Wystawa jest podsumowaniem ponaddziesięcioletniego przedsięwzięcia zainicjowanego przez izraelską artystkę i performerkę Adinę Bar-On. W ramach inicjatywy w Polsce i w Izraelu spotykały się grupy młodych artystów związanych m.in. z Bezalel Academy of Arts and Design w Jerozolimie oraz z ASP w Krakowie i UAP. Podróże te miały służyć wymianie poglądów i były okazją do m.in. dzielenia się wątpliwościami. Marek Wasilewski w swoim tekście kuratorskim pisze: „Projekt Adiny Bar-On stawia pytania o uprzedzenia, jakie trzeba przezwyciężyć w procesie tworzenia sztuki, która mierzy się zagadnieniami tożsamości, historii i polityczności. Wskazuje na to, jak wygodne jest posługiwanie się stereotypem w opisie tego, co dla artysty stanowi zagrożenie i wyzwanie”. Jego zdaniem ujawnienie tych mechanizmów może być niezwykle ważne dla wspomnianej grupy młodych twórców, bo tych łączą, ale też dzielą — „wspólna historia i głębokie związki kulturowe”. „Wiele wskazuje na to, że pole dialogu Izraelczyków i Polaków to pole minowe, to ciągłe, gorące, emocjonalne nieporozumienie — bolesne dla tych, którzy tak bardzo pragną zrozumienia, to monologi tych, którzy chcą być wysłuchani jako najbardziej niewinni spośród ofiar historii” — czytamy o wystawie. oprac. M.N.-L. 4 Estetyka i uprzedzenia — Aesthetics 6 Bias, kuratorzy: Adina Bar-On i Marek Wasilewski, Galeria Miejska Arsenał, wernisaż: 7.04, g. 19, czynna do 6.05 Galeria Miejska Mosina pod patronatem ZPAP Okręgu Poznańskiego, UA w Poznaniu i MOK ul. Niezłomnych 1 tel. 61 819 15 91 www.galeriamosina.pl wt.-pt., g. 9-15, niedz., g. 10-13 (tylko wystawy czasowe) % Niech żyje rysunek! — wystawa Piotra Sonnewenda wernisaż: 7.04, g. 17.30 czynna do 6.05 74 [IKS / kwiecień 2018 iks Galeria :SKALA ul. Św. Marcin 49a % Architektura po zachodzie słońca — wystawa Joanny Rajkowskiej kuratorka: Dorota Grobelna wernisaż: 12.04, g. 19 czynna do: 14.05 — wystawę poleca Marta Smolińska Galeria YES ul. Paderewskiego 7, tel. 61 851 58 48, 501 431 400 FOT. MATERIAŁY GALERII MIEJSKIEJ ARSENAŁ sztuka IKS / kwiecień 2018 / 75 ◥ Biżuteryjne historie – wystawa z okazji xx-lecia istnienia Galerii yES wernisaż: 13.04, g. 19 czynna do 8.05 High Gallery ul. Szamarzewskiego 60 tel. 733 268 943 lub 537 844 763 www.galleryhigh.com ◥ Wystawa szwajcarskiego artysty Daniela V. Kellera wernisaż: 6.04, g. 19 czynna do 21.05 Kolegiacki Art Hotel Kolegiacki, pl. Kolegiacki 5 ◥ W oczach kobiet – wystawa Jowity Trzcielińskiej pod Patronatem Okręgu Poznańskiego ZPAP wernisaż: 12.04, g. 19 czynna do 24.04 PBG Gallery Skalar Office Center ul. Górecka 1 Galeria pokazuje sztukę w otoczeniu biznesu. Artyści wystawiający tam prace cenią przestrzeń, dającą duże możliwości aranżacyjne. Wystawy czasowe oglądać można po uprzednim zgłoszeniu, tel. 605 470 560 lub 605 470 565. ◥ VIII Poznański Salon „Robinsonada” – ogólnopolska pokonkursowa wystawa sztuk plastycznych, współorganizatorzy: Wielkopolski Związek Artystów Plastyków wernisaż 6.04, g. 18 czynna do 6.05 Pracownia-Soplarnia Swarzędz, ul. Grunwaldzka 21, tel. 602 557 972 ◥ Młynki intencyjne – wystawa Tadeusza Sobkowiaka wernisaż: 21.04, g. 16 czynna do 27.04 w g. 14–18 Strefa Wyobraźni strefawyobrazni.weebly.com ◥ Krągłości – wystawa Andrzeja Kończala, Galeria Caffe & Crema (CH Poznań Plaza), czynna: 22.04–5.06 Uniwersytet Artystyczny Poznań Al. Marcinkowskiego 29 www.uap.edu.pl ◥ Wystawa malarstwa Krzysztofa Molendy, Atrium UAP czynna: 6–12.04 ◥ Attraversiamo – wystawa Marka Haładudy, Galeria Szewska 16, wernisaż 16.04, g. 12, czynna do 24.04 Miejskie Galerie UAP poznangalleries.com Galeria Curators’Lab, ul. Nowowiejskiego 12; Galeria Duża Scena UAP, ul. Wodna 24; Galeria Mała Scena UAP, Al. Marcinkowskiego 28/2; Galeria r20, ul. ratajczaka 20; Galeria Design UAP, ul. Wodna 24 ◥ Orient Express – wystawa zbiorowa, artyści: Paweł Jaszczuk, Sławomir Brzoska, Max Skorwider, Michał Boym, Janek Simon, Centrala rybna, Ewa Kulesza, Michał Werda  Jak tłumaczyć relację między centrum a peryferiami? Jak relacje między obszarami kulturowymi, geograficznymi czy politycznymi wpływają na kształtowanie się współczesnych tożsamości grup i osób? wernisaż 12.04, g. 18, Galeria Duża Scena UAP czynna do 20.05 ◥ Wystawa Kingi Popieli, laureatki Konkursu im. Marii Dokowicz w MGUAP, Galeria Curators’Lab, wernisaż: 10.04, g. 18, czynna do 15.04 WYSTAWY CZASOWE, SPOTKANIA, WYKŁADY Galeria Dalíneum ul. Wielka 24 www.artexpo-international.com pon.–niedz., g. 10–18 ◥ Flora Dalinae – wystawa prac Salvadora Dalí czynna do 2.07 ◥ Le Tricorne – wystawa prac Salvadora Dalí czynna do 3.07 ◥ Design Works – wystawa prac Salvadora Dalí czynna do 4.07 ◥ Different Facets of the Belle Époque – wystawa prac Henriego de Toulouse-Lautreca, czynna do 19.08 Galeria EGO ul. Wyspiańskiego 41/3 tel. 510 230 269, www.galeriaego.pl wt.–pt., g. 12 –19, sob., g. 11–14 ◥ Are we there yet? – wystawa Ewy Kubiak i Piotra Macha czynna do 10.05 ◥ Galeria Miejska Arsenał Stary rynek 6, tel. 61 852 95 02 www.arsenal.art.pl sztuka e Waldemar Idzikowski, Bez tytułu 85 LAT NA JEDNEJ WYSTAWIE Pretekstem do zorganizowania wystawy jest jubileusz założenia w Poznaniu Związku Polskich Artystów Plastyków. Na Pejzaż w przestrzeniach interpretacji składają się prace lokalnych artystów powstałe w latach 60. i 70. XX wieku oraz tych współcześnie tworzących, m.in. Bogdana Wojtasiaka, Andrzeja Macieja Łubowskiego czy Sławomira Kuszczaka. — Pejzaż to temat historycznie przynależny zainteresowaniom artystów, pozwalający odbiorcy, w przestrzeniach interpretacji twórców, na porównanie ich stylów, sposobów transpozycji oraz sposobów obrazowania — wyjaśnia Waldemar Idzikowski, wiceprezes Zarządu Okręgu Poznańskiego ZPAP. Ekspozycja jest pierwszym etapem obchodów rocznicy. oprac. M.N.-L. "4% Pejzaż w przestrzeniach interpretacji —- wystawa z okazji 85 lat ZPAP w Poznaniu, Galeria Profil, czynna do 14.04 % Twarda Awangarda. Stażewski, Sosnowski, Bąkowski kurator: Włodzimierz Nowaczyk czynna do 1.04 % Warsztaty rodzinne Zestaw podróżny. Pudełko z zabawkami, 7.04, g. 11-13 4 Zajęcia artystyczne Jerzy Treliński: Taki ja, z cyklu Sztukmistrzowie, wiek: 9-12 lat, 10.04, g. 9-12 (zajęcia dla 2 grup po 1,5 h), zapisy: tel. 61 852 95 01; e-mail: joanna.tekla(Qarsenal.art.pl "% Wyjechałam, wyjechałem z Polski, bo... — wystawa Krystyny Piotrowskiej czynna do 8.04 % Warsztaty dla dorosłych Plecienie lekkoatletyczne, I grupa: 13.04, g. 17.30-20 i 14.04, g. 11-14, II grupa: 20.04, g. 17.30—20 i 21.04, g. 1-14, zapisy: tel. 61 852 95 01; e-mail: joanna.teklaQ©Qarsenal.art.pl % Spotkanie wokół książki Rekonstrukcja sztuki akcji w Polsce Łukasza Guzka, 18.04, g. 18 76 /1KS / kwiecień 2018 % Spotkanie Podwórza — przestrzenie wspólnot, z cyklu Dialogowanie historyków sztuki i artystów, prowadzenie: Piotr Korduba, Filip Schmidt, Franciszek Sterczewski, Jola Starzak, Tomasz Osięgłowski, 24.04, g. 18 4% Warsztaty rozwojowe Sploty międzyludzkie wiek: 11-15 lat, 24-26.04, g. 9-11 "% Warsztaty dla seniorów Sploty okoliczności, 27.04, g. 11-13 Fotoplastykon Poznański >Ąl Galeria Miejska Arsenał Stary Rynek 6 www.fotoplastykonpoznanski.pl bilety: 5-20 zł Jedno z niewielu w Polsce czynnych urządzeń do podziwiania zdjęć stereoskopowych. % Romantyczne przygody Beth Stephens i Annie Sprinkle z rakiem piersi, czynna do 1.04 FOT. MATERIAŁY GALERII PROFIL Galeria Piekary ul. Św. Marcin 80/82 CK ZAMEK, Dziedziniec Różany tel. 61 811 35 55 www.galeria-piekary.com.pl pon.-pt., g. 10-18 4 Szpilka zwykła i niezwykła — wystawa Teresy Tyszkiewicz czynna do 20.04 Galeria Pix.house >k Miejsce dla fotografii ul. Głogowska 35A, tel. 607 290 671 4/ Love You Dad — wystawa Karola Grygoruka Fotoreporter portretuje „dwie twarze” współczesnej Tajlandii. czynna do 5.04, wt.-sob., g. 17-19 Galeria Profil >k CK Zamek ul. Św. Marcin 80/82, tel. 61 646 53 21 www.ckzamek.pl % Pejzaż w przestrzeniach interpretacji — wystawa z okazji 85 lat ZPAP w Poznaniu czynna do 14.04, więcej w ramce na s. 76 Galeria Rodriguez ul. Wodna 13/4 tel. 606 908 087 www.rodriguezgallery.com wt.-pt., g. 12-19, sob., g. 12—17 (w czasie trwania wystaw) 4.12 concrete songs — wystawa Gonzalo Elviry Elvira „rozkłada” na części pierwsze pomnik poświęcony robotnikom zamordowanym w czasie manifestacji i strajków w Berlinie w 1920 roku, a następnie komponuje postulowane przez Bauhaus dzieło totalne. czynna do 21.04 Galeria YES ul. Paderewskiego 7, tel. 61 851 58 48, 501 431 400 4% Światło-cienie — wystawa Olgi Podfilipskiej-Krysińskiej czynna do 5.04 PBG Gallery Wysogotowo k. Poznania, ul. Skórzewska 35 tel. 61 665 17 00 pon.-pt., g. 3-16 w%Nieustające piękno — wystawa malarstwa Małgorzaty Ciernioch czynna do 21.04 FOT. MATERIAŁY GALERII PIEKARY sztuka PBG Gallery Skalar Office Center ul. Górecka 1 Galeria pokazuje sztukę w otoczeniu biznesu. Artyści wystawiający tam prace cenią przestrzeń, dającą duże możliwości aranżacyjne. Wystawy czasowe oglądać można po uprzednim zgłoszeniu, tel. 605 470 560 lub 605 470 565. % Unikatowa tkanina artystyczna — wystawa Marii Gostylli-Pachuckiej czynna do 4.04 w Horyzontalne impresje — wystawa malarstwa Katarzyny Rankiewicz, czynna do 4.04 Uniwersytet Artystyczny Poznań iks Al. Marcinkowskiego 29, www.uap.edu.pl "% Upcycling w jubilerstwie, czyli spotkanie z projektantką i założycielką linii biżuterii Anną Orską, bud. B, sala 02, 5.04, g. 13 "% Wystawa malarstwa Andrzeja Leśnika, Galeria Szewska 16, czynna do 13.04 "4%. Drzwi Otwarte UAP, 14.04, g. 10-16 "% Konferencja i wystawa z okazji 90-lecia założenia kierunku architektura wnętrz, Atrium UAP, 16-30.04 "% Spotkanie z Grzegorzem Laszukiem, założycielem grupy Komuna// Warszawa, bud. B, sala 02, 18.04, g. 18 % Festiwal Nauki i Sztuki na UAP, 25.04, g. 10-16 "% Warsztaty i zajęcia, Centrum Aktywności Artystycznej, zapisy: tel. 61 853 00 18, w. 109, 519 837 269 lub e-mail: caa.biuroQuap.edu.pl = Kurs rysunku i malarstwa dla młodzieży ponadgimnazjalnej, 5, 12, 19 i 26.04 = Kurs fotograficzny, 5, 19, 26.04 = Kurs Rzeźba portretowa, 7 i 14.04 = Kurs Realizacja wideo, 10, 17 i 24.04 "= Warsztaty Sztuka — jak to się robi? dla dzieci, 14 i 21.04 = Podstawy projektowania dla młodzieży, 14 i 21.04 Teresa Tyszkiewicz, Drewno, 1993 IKS / kwiecień 2018 / 77 sztuka W kwietniowym „Arteonie” i 0 sztuce w przestrzeni publicznej, m.in. o monumencie Jeffa Koonsa, który według artysty magazym 0 Sztuce upamiętnia ofiary zamachów terrorystycznych w Paryżu, oraz o kontrowersjach wokół tej pracy pisze Wojciech Delikta. Projekt upamiętniający ofiary katastrofy smoleńskiej, przygotowany przez Jerzego Kalinę, omawia Piotr Bernatowicz, a Karolina Staszak zastanawia się nad kondycją współczesnej rzeźby. Wystawę Paderewski w Muzeum Narodowym w Warszawie przybliża Zofia Jabłonowska- -Ratajska, o wiedeńskiej prezentacji Man Raya pisze Grażyna Krzechowicz, z kolei Zbigniew Mańkowski recenzuje wystawę Bestiariusz, odbywającą się w Gdańskiej Galerii Miejskiej. Dorota Żaglewska kontynuuje cykl artykułów o rynku sztuki. W najnowszym „Arteonie” także Tomasz Biłka rekomenduje twórczość Stanisława Wójcickiego, a Krystyna Różańska-Gorgolewska przygląda się twórczości Bianki Rolando. Ponadto, jak zawsze, felieton Andrzeja Biernackiego, inne recenzje, aktualia i stałe rubryki. Redakcja magazynu zaprasza na wystawę rzeźb Grzegorza Gwiazdy i wręczenie Nagrody „Arteonu” za rok 2017, Uniwersytet Ekonomiczny, CEUE, ul. Towarowa 55, otwarcie: 5.04, g. 18.30, czynna do 27.04 Miejskie Galerie UAP > iks poznangalleries.com Galeria Curators'Lab, ul. Nowowiejskiego 12 Galeria Duża Scena UAP, ul. Wodna 24 Galeria Mała Scena UAP, Al. Marcinkowskiego 28/2 Galeria R20, ul. Ratajczaka 20 Galeria Design UAP, ul. Wodna 24 % Dykteryjki/Anecdotes — wystawa duetu Pawlak 6 Stawarski, Galeria Design UAP, czynna do 6.04 Strefa Wyobraźni strefawyobrazni.weebly.com "% Wystawa indywidualna Anny Kruczkowskiej, Galeria Caffe 6 Crema (CH Poznań Plaza), czynna do 21.04 494 — wystawa zbiorowa Strefy Wyobraźni, Galeria Cafe 6 Restaurant Mandala (ul. Wrocławska 25), czynna do 21.05 Wielkopolski Związek Artystów Plastyków i Fundacja Rozwoju Miasta Poznania www.wzap.info, www.frmp.poznan.pl 4% Zderzenia „Termin »zderzenia« na ogół przywołuje skojarzenia z karambolem, kolizją, wypadkiem, konfliktem i ma zdecydowanie wydźwięk negatywny. Jako artyści chcemy zaprezentować prace, gdzie zderzenia przywdziewają »pozytywne kolory«, nie będą kąsać ani boleć” — sekretarz WZAP Ewa J. Partyka. World Trade Center (ul. Bukowska 12) czynna do 30.05 78 [IKS / kwiecień 2018 WYSTAWY STAŁE ABC Gallery ul. Koszalińska 15, tel. 605 446 182, www.abcegallery.pl wt.-pt., g. 12-18, sob., g. 12-16; w pozostałe dni tygodnia galeria czynna po uprzednim kontakcie tel. % Wybór prac artystów współpracujących z galerią, m.in. Bogusława Bachorczyka, Andrzeja Bednarczyka, Jarosława Flicińskiego i Bartosza Kokosińskiego w Visual Park — kolekcja obiektów artystycznych w parku nad Jeziorem Strzeszyńskim, jeden z nielicznych w Polsce parków rzeźby współczesnej. W galerii lub w recepcji motelu można otrzymać bezpłatny Przewodnik po Visual Parku z mapką obiektów, informacjami o artystach biorących udział w projekcie i ich pracach. Galeria Artykwariat ul. Paderewskiego 8, Bazar Poznański, tel. 61 855 10 16 www.artykwariat.pl pon.-pt., g. 11-18, sob., g. 11-15 Galeria mil'ART Danuty Milian ul. Wroniecka 6, tel. 61 851 74 01 pon.-pt., g. 11-18, sob., g. 11-14 Sztuka — oprac. Monika Nawrocka-Leśnik monika.nawrockaQwm.poznan.pl więcej na kulturapoznan pl GRAŻYNA WROŃSKA poleca: LITEWSKIE BOGACTWO Bardzo lubię przydrożne, ludowe kapliczki. Nawet te, wokół których nie ma już pól i szumiących drzew, a tylko domy i ulice. U nas jest ich jeszcze sporo, ale to nic w porównaniu z litewskim bogactwem. Pięknie rzeźbione, są najprawdziwszym skarbem — zostały zresztą dziesięć lat temu wpisane na prestiżową listę UNESCO jako dziedzictwo kultury. Z tym większą ciekawością poszłam na Mostową, by zobaczyć wystawę litewskich świątków z bogatej kolekcji Gediminasa Petraitisa. Pięknie wyeksponowane, z ponadstuletnią metryką, uratowane przed niszczącym czasem, będą do podziwiania aż do Nocy Muzeów. Są bardzo podobne do naszych ludowych rzeźb, bo przecież łączy nas wspólna religia i tradycja, ale niektórych figurek u nas nie uświadczysz. Np. bardzo tam czczonego Jezusa Nazareńskiego jako więźnia w długiej szacie, ze skutymi rękami, w koronie cierniowej, ale pełnego godności. Trzeba też koniecznie przyjrzeć się litewskim tkaninom, kolejnemu narodowemu skarbowi naszych sąsiadów. Ale to już kolekcja naszego Muzeum Etnograficznego. Muzeum Archeologiczne > iks ul. Wodna 27, tel. 61 852 82 51, www.muzarp.poznan.pl wt.-Czw., g. 9-16, pt. i sob., g. 10-17, niedz., g. 12-16 w soboty wstęp wolny (na niektóre wystawy czasowe również w soboty obowiązują bilety) 1-2.04 nieczynne ekspozycje stałe Pradzieje Wielkopolski — prezentuje życie ludzi w Wielkopolsce od epoki kamienia do schyłku starożytności Tu powstała Polska — obejmuje czasy średniowiecza i przedstawia rolę, jaką odegrał nasz region w tworzeniu polskiej państwowości Śmierć i życie w starożytnym Egipcie — jedna z najlepszych w Polsce ekspozycji zabytków ze starożytnego Egiptu Archeologia Sudanu — największa w Polsce kolekcja prezentująca w sposób przekrojowy dzieje tego kraju od paleolitu aż po podbój Arabów Sztuka naskalna Afryki Północnej — ryty naskalne sprzed tysięcy lat ekspozycje czasowe = Kto był królem, kto nie był królem — władcy starożytnej Mezopotamii czynna: 13.04-30.09 kuratorzy: Kamila Dolata-Goszcz, Łukasz Bartkowiak więcej w ramce obok "= Sacrum et profanum. Rytuał i codzienność u schyłku epoki kamienia czynna do 19.05 kuratorzy: Danuta Żurkiewicz, Mateusz Stróżyk Przedstawiciele społeczności pucharów dzwonowatych pod koniec epoki kamienia pozostawili w okolicy dzisiejszego Supraśla fragmenty unikatowych naczyń ceramicznych, narzędzia krzemienne i kamienne, a także ozdoby z bursztynu, towarzyszące spalonym szczątkom ludzkim. Na wystawie obrazowe rekonstrukcje odtwarzają kontekst ich odkrycia. FOT. MATERIAŁY ORGANIZATORÓW Gwóźdź fundacyjny z Lagasz Z wersetów klinowych pism Wystawa zabierze widzów w przekrojową podróż po meandrach mezopotamskiej monarchii. Prześledzić będzie można żmudnie odczytywane przez asyriologów wersety klinowych pism. Gliniane tabliczki pomogą w poznaniu niezwykłych tajemnic królewskiej alkowy. Wśród prezentowanych eksponatów pojawią się teksty kommemoratywne, korespondencja i pieczęci cylindryczne z różnych epok dziejowych Mezopotamii. Eksponaty obejrzymy dzięki uprzejmości Muzeum Narodowego w Krakowie (Kolekcji Książąt Czartoryskich), Muzeum Okręgowego w Toruniu i Muzeum Archeologicznego w Krakowie. Nie zabraknie również tekstów należących do zbiorów Muzeum Archeologicznego w Poznaniu. " Ekspozycja czasowa Kto był królem, kto nie był królem — władcy starożytnej Mezopotamii w Muzeum Archeologicznym, czynna od 13.04 iks IKS / kwiecień 2018 / 79 muzea 80 / IKS / kwiecień 2018 ◥ Siekiery kamienne Indian brazylijskich Z cyklu Bliskie spotkania z… czynna do 15.05 kurator: Małgorzata Winiarska-Kabacińska Na wystawie zaprezentowano siekiery kamienne pochodzące z Brazylii, znajdujące się w zbiorach Muzeum Archeologicznego w Poznaniu. Przedstawione na niej będą informacje o tym, w jaki sposób zabytki te trafiły do Muzeum, kim byli ci, którzy ich używali, i do jakich celów ich używano. wydarzenie ◥ 21.04, g. 12 impreza edukacyjna Spotkanie z Azją Na każdego, kto odwiedzi Muzeum w tym dniu, czekają rozmaite atrakcje. Na dziedzińcu muzealnym będzie można zagrać w tradycyjną kirgiską grę Toguz Korgool, zrobić sobie tatuaż henną i spróbować swoich sił w składaniu origami. Na specjalnych warsztatach uczestnicy nauczą się rysować postacie z mangi oraz poznają kulturę dawnej Japonii, a na interesujących prelekcjach dowiedzą się wielu ciekawostek o miejscach, o których zwykle nie wspominają przewodniki turystyczne. Wstęp wolny, na warsztaty mangi wstęp 5 zł i zapisy: 61 852 82 51. Muzeum Archidiecezjalne ul. Lubrańskiego 1, tel. 61 852 61 95 www.muzeum.poznan.pl wt.–pt., g. 10–17, sob., g. 9–15 Wspólny bilet patrz ramka na s. 86 1–2.04 nieczynne ekspozycje stałe ◥ Sztuka gotycka, Skarbiec, Salon ofiarodawców, Galeria sztuki nowożytnej wydarzenia ◥ 21.04, g. 12 spotkanie z cyklu NajMuzeum. Prezentacja obrazu Madonna Lubrańskiego, gotyckiego malowidła ufundowanego przez biskupa Jana Lubrańskiego, sprowadzonego specjalnie z okazji rocznicy 500-lecia założenia Akademii Lubrańskiego z Muzeum Narodowego w Warszawie, wstęp wolny ◥ 28.04, g. 10 wycieczka i warsztaty dla dzieci zorganizowane przez Wydawnictwo Miejskie Posnania Z wizytą w grodzie Mieszka, zbiórka przy pomniku Jana Pawła II, wstęp wolny, obowiązują zapisy: 61 854 07 54 ◥ 28.04, g. 10.30 wycieczka i prelekcja dla dorosłych zorganizowane przez Wydawnictwo Miejskie Posnania Śladami początków chrześcijaństwa w Polsce, zbiórka przy pomniku Jana Pawła II, wstęp wolny ◥ 28.04, g. 12 spotkanie z cyklu Spotkania w salonie – opowieści z historią w tle, wstęp wolny Muzeum Armii „Poznań” Oddział Wielkopolskiego Muzeum Niepodległości Cytadela-Mała Śluza tel. 663 866 414, www.wmn.poznan.pl wt.–sob., g. 10–17, niedz. g. 10–16 we wtorki wstęp wolny 1–2.04 nieczynne ekspozycja stała ◥ Wierni przysiędze – Armia „Poznań” w kampanii wrześniowej 1939 r. Muzeum Bambrów Poznańskich ul. Mostowa 7, pt. i sob., g. 10–14, grupy po wcześniejszym umówieniu, tel. 602 658 961 ekspozycja stała ◥ Dzieje osadników z Bambergu, którzy przybyli na zaproszenie władz miasta Poznania do wsi podmiejskich w 1. poł. xVIII w. Brama Poznania ICHOT ul. Gdańska 2, tel. 61 647 76 34, www.bramapoznania.pl wt.–pt., g. 9–18, sob. i niedz., g. 10–19 Wspólny bilet patrz ramka na s. 86 1–2 i 20.04 nieczynne ekspozycja stała ◥ Ekspozycja to angażująca zmysły dzięki multimediom opowieść o Ostrowie Tumskim, która prowadzi przez kolejne rozdziały niezwykłych dziejów tego miejsca. Zwiedzanie odbywa się z audioprzewodnikiem. Po wizycie na ekspozycji gość może zwiedzić Ostrów Tumski i katedrę z audioprzewodnikiem. W ofercie znajdują się ścieżki zwiedzania przeznaczone dla odbiorców indywidualnych oraz rodzin z dziećmi. ekspozycje czasowe ◥ Bez kompromisów! Julia Woykowska w XIX-wiecznym Poznaniu czynna: 7.04–24.06, wernisaż 7.04, g. 16 (podczas wernisażu premiera folderu Poznański Szlak Kobiet) kuratorka: Lucyna Marzec Wystawa nie jest klasyczną biografią. Nieklasyczna jest bowiem jej bohaterka – Julia Woykowska, pisarka, publicystka, autorka m.in. Piosnek dla ludu wiejskiego i emancypantka z przełomu lat 40. i 50. xIx wieku. Wówczas szokowała, oburzała i drażniła wielu mieszkańców Poznania. Dzisiaj na wystawie przypatrujemy się jej historii z innej perspektywy. ◥ Sto lat. Jak organizowano wolność? czynna do 31.12 Cykl wystaw z okazji 100. rocznicy odzyskania przez Polskę niepodległości, miejsce: kładka między Bramą Poznania a Śluzą Katedralną. Majówka z rzemiosłem Brama Poznania obchodzi swoje czwarte urodziny i z tej okazji zaprasza na urodzinową Wielką Majówkę, która w tym roku poświęcona będzie Śródce i temu, co w przekonaniu jej mieszkańców zawsze było ważnym aspektem tego miejsca i stanowiło o charakterze dzielnicy — rzemiosłu! Rzemiosło to szacunek dla przedmiotów, dbałość o ich wykonanie, ale również ich trwałość. Podczas tegorocznej Majówki organizatorzy zachęcają do odwiedzenia Bramy Poznania na rowerach — będzie sporo atrakcji. Będą również działania kulinarne, tworzenie zabawek rzemieślniczych przez dzieci, a dla dorosłych warsztaty tworzenia domowych środków czystości. Więcej szczegółów poniżej. wydarzenia " 28.04 od g. 12 Rowerowa OdNowa — spa dla rowerów; Trakt na kole — wycieczka; Green Pianist — performance Barbary Drążkowskiej; Tysiące winyli — giełda płytowa; Biblioteka na rowerze; Pozytywnie zakiszeni — warsztaty kulinarne, Slojd — rękodzielnicze animacje rodzinne " 29.04 od g. 12 Recykling szewsko-krawiecki — warsztaty; PODpiwek — warsztaty; Śródeckie rzemiosło; Givebox dla Śródki, Ograniczam się — spotkanie z Katarzyną Wągrowską; Bez szkody dla przyrody — warsztaty ekochemii domowej; Slojd — rękodzielnicze animacje rodzinne * 1.05 i 3.05, g. 11, 13, 15 Z biegiem rzeki — spływy kajakowe, udział płatny * 1.05, g. 17 zwiedzanie dla dorosłych Wyspa podróżników, wstęp wolny, zapisy: tel. 61 647 76 34 "8.05, g. 17 zwiedzanie dla dorosłych Kobiecy Ostrów Tumski, wstęp wolny, zapisy: tel. 61 647 76 34 "| Wydarzenia w ramach Wielkiej Majówki. IV urodziny Bramy Poznania, 28.04-3.05, szczegóły na www.bramapoznania.pl. Część wydarzeń może zostać odwołana ze względu na warunki pogodowe. Na niektóre wydarzenia obowiązują bilety. FOT. ŁUKASZ GDAK IKS / kwiecień 2018 / 81 Malezyjski tygrys Wzorem lat ubiegłych Muzeum Etnograficzne organizuje wspólnie z Instytutem Językoznawstwa Uniwersytetu im. A. Mickiewicza całodniowe spotkanie z tradycyjną kulturą jednego z „azjatyckich tygrysów”. Tym razem będzie to Malezja. Na gości czekać będą pokazy taneczne, pokazy sztuki walki, nauka języka malajskiego, degustacja tradycyjnych potraw, prelekcje oraz wiele innych atrakcji. Imprezie patronuje Ambasada Malezji w Warszawie. m Spotkanie Malezja w Poznaniu w Muzeum Etnograficznym 21.04 od g. 10, wstęp wolny wydarzenia "4.04, g. 12 i 16 oprowadzanie po ekspozycji dla seniorek i seniorów Ostrów Tumski przez wieki, wstęp wolny, zapisy: tel. 61 647 76 34 "5,19, 26.04, g. 18 warsztaty dla mieszkańców Fest Fyrtel. Łazarz, Inkubator Kultury Pireus, ul. Głogowska 35, wstęp wolny "7.04, g. 11 zwiedzanie ekspozycji dla rodzin Poszukiwacze skarbów, wstęp wolny, zapisy: tel. 61 647 76 34 "= 12.04, g. 13 oprowadzanie Wszystko jasne! — zwiedzanie dla osób z niepełnosprawnością intelektualną, wstęp wolny, zapisy: tel. 61 647 76 34 * 14.04, g. 10.30 i 12 zajęcia dla rodzin z dziećmi Muzyczny dywan, wstęp wolny, zapisy: tel. 61 647 76 25 " 14.04, g. 11 spotkanie w Teatrze Polskim w ramach akcji Zabytek otwarty, wstęp wolny " 14.04, g. 11 oprowadzanie dla rodzin Zbudujmy Ostrów Tumski, wstęp wolny, zapisy: tel. 61 647 76 34 " 21.04, g. 11 zwiedzanie dla rodzin Wyprawa z Mieszkiem, wstęp wolny, zapisy: tel. 61 647 76 34 82 /IKS / kwiecień 2018 " 26.04, g. 17 zwiedzanie dla dorosłych Dzień z życia Radomiły i Mojmira wstęp wolny, zapisy: tel. 61 647 76 34 " 28.04, g. 11 oprowadzanie dla rodzin Sekrety dźwięcznej wyspy, wstęp wolny, zapisy: tel. 61 647 76 34 " 28.04-3.05 wydarzenia w ramach Wielkiej Majówki. IV urodziny Bramy Poznania, więcej w ramce na s. 81 Muzeum Etnograficzne ul. Grobla 25 (wejście od ul. Mostowej 7) tel. 61 852 30 06, www.mnp.art.pl wt.-czw., g. 11-17, pt., g. 12-21, sob. i niedz., g. 11-18 w soboty wstęp wolny 1.04 nieczynne, 2.04 czynne w g. 10-16 ekspozycja stała - Prezentacja zagadnień kultury polskiej, regionu Wielkopolski, jak również terytoriów odległych, nieznanych i egzotycznych. FOT. MATERIAŁY ORGANIZATORÓW ekspozycje czasowe * 100 lat zbiorów etnograficznych w Poznaniu Wystawa z cyklu Rzeczy mówią. Każdy obiekt jest samodzielnym bohaterem z indywidualną „biografią”, własną historią do opowiedzenia. " Smiitkeliai. Litewskie świątki z kolekcji Gediminasa Petraitisa czynna do 20.05 kuratorki: Aneta Skibińska, Joanna Minksztym Na wystawie zorganizowanej we współpracy z Ambasadą Republiki Litewskiej prezentowane są unikatowe drewniane rzeźby ludowe datowane na XIX oraz początek XX wieku pochodzące z prywatnego zbioru Gediminasa Petraitisa, cenionego na Litwie kolekcjonera. Wystawę wzbogacają eksponaty ze zbiorów poznańskiego Muzeum Etnograficznego. wydarzenia " 21.04, od g. 10 spotkanie Malezja w Poznaniu, wstęp wolny, szczegóły w ramce na s. 82 Spotkanie Kult św. Jana Nepomucena na terenie południowo- -zachodniej Polski — życie i atrybuty przedstawień Świętego w Muzeum Etnograficznym 28.04 o g. 12. Na zdjęciu figura św. Jana Nepomucena z Dobromierza FOT. STANISŁAW ZOBNIÓW muzea = 28.04, g. 12 spotkanie ze Stanisławem Zobniów Kult św. Jana Nepomucena na terenie południowo-zachodniej Polski — życie i atrybuty przedstawień Świętego, z cyklu Pasjonaci, wstęp wolny Muzeum Farmacji Al. Marcinkowskiego 11, tel. 61 851 66 15 pon., śr., pt., g. 9-15 wstęp wolny ekspozycja stała = Meble z apteki w Miłosławiu w stylu neorenesansu północnego z końca XIX w., naczynia apteczne: porcelanowe, cynowe, szklane od XVII w., sprzęt apteczny zXIX XX w. Muzeum Historii Miasta Poznania Stary Rynek 1, tel. 61 856 81 93 www.mnp.art.pl wt.-czw., g. 11-17, pt., g. 12-21, sob. i niedz., g. 11-18 w soboty wstęp wolny 1.04 nieczynne, 2.04 czynne w g. 10-16 ekspozycja stała * Historia Poznania od XV w. do 1945 r. ekspozycja czasowa - Z bliska i z daleka. Katedra poznańska na dawnych widokach z cyklu „1918-2018. Wolność kocham i rozumiem”. Niepodległa w muzeum czynna do 20.05 kurator: Waldemar Karolczak Wystawa z okazji jubileuszu 1050-lecia wzmianki o pierwszym polskim biskupie Jordanie. Ekspozycja w poznańskim ratuszu przedstawia bez mała 70 różnorodnych widoków budowli powstałych na przestrzeni ostatnich 400 lat, pokazując, jak zmieniała się forma najważniejszej świątyni Poznania kryjącej relikty jednego z najstarszych kościołów w Polsce. wydarzenia "7.04, g. 12 oprowadzanie kuratorskie po wystawie Z bliska i z daleka. Katedra poznańska na dawnych widokach, wstęp wolny " 14.04, g. 12.15 zajęcia warsztatowe dla dzieci Śladami królów i księżniczek w poznańskiej katedrze, wstęp wolny " 14.04, g. 13 prelekcja Jarosława Mulczyńskiego Życie artystyczne w Poznaniu w latach 1919-1939, w cyklu „1918— 2018. Wolność kocham i rozumiem”. Niepodległa w muzeum wstęp wolny "* 21.04, g. 12 wykład Macieja Broniewskiego Drewniany model fasady katedry poznańskiej z Muzeum Historii Miasta Poznania. Próba interpretacji, wstęp wolny IKS / kwiecień 2018 / 83 muzea Nie tylko biały fartuch Wystawa poświęcona jest historii amerykańskiego korpusu armijnego pielęgniarek (ANC) czasów II wojny światowej. Można na niej zobaczyć umundurowanie, wyposażenie oraz przedmioty osobiste pielęgniarek. Okazuje się, że ich umundurowanie to nie był tylko biały fartuch lub dopasowany mundur, a także stalowy hełm, wojskowe buty czy lotniczy kombinezon. Jest to pierwsza wystawa w Muzeum Uzbrojenia w całości poświęcona amerykańskiemu umundurowaniu z okresu Il wojny światowej. Prezentowane są zbiory pochodzą z kolekcji prywatnych. " Ekspozycja czasowa Army Nurse Corps. It's a woman's war too w Muzeum Uzbrojenia — Cytadela Poznańska, czynna do 29.04 Muzeum Komunikacji Miejskiej MPK Poznań > ul. Głogowska 131/133 tel. 61 839 62 07 czynne dla grup po wcześniejszym uzgodnieniu telefonicznym ekspozycja stała = Muzeum prezentuje pamiątki związane z historią komunikacji miejskiej w Poznaniu: przedwojenne bilety, mundury, torby i akcesoria konduktorskie, kasowniki i automaty biletowe oraz oryginalne elementy wagonów tramwajowych. Muzeum Literackie Henryka Sienkiewicza > Stary Rynek 84, tel. 61 852 89 71 (72) www.bracz.edu.pl/MHS/ wt.-pt., g. 9-17, sob, g. 9-16 1-2.04 nieczynne ekspozycja stała = Muzeum Literackie Henryka Sienkiewicza powstało dzięki fundacji Ignacego Mosia, jako jeden z oddziałów Biblioteki Raczyńskich. Można w nim zobaczyć pamiątki po nobliście. 84 [IKS / kwiecień 2018 ekspozycja czasowa = Znany/ nie/ znany architekt Poznania — Jan Baptysta Quadro z Lugano wernisaż: 28.04, g. 13, wstęp z zaproszeniami Wystawa ma za zadanie przybliżenie odbiorcom postaci Jana Baptysty Quadro — architekta poznańskiego ratusza i budowniczego kamienicy, w której mieści się muzeum. wydarzenia "7, 14, 21, 28.04, g. 10 lub 11 cykl wykładów Powtórka przed przygotowujących do matury z języka polskiego i historii, szczegółowa tematyka i godzina na www.bracz.edu. plIMHS/, obowiązują zapisy, tel. 61 852 89 71, wstęp wolny "7, 14, 21, 28.04, g. 11 turniej gier planszowych W pustyni i w puszczy, wstęp wolny Poznańska Karta Turystyczna Do większości poznańskich muzeów z Poznańską Kartą Turystyczną wstęp wolny. Kartę można nabyć m.in. w punktach informacji turystycznej PLOT i CIM. Szczegóły: tel. 61 851 96 45. FOT. ARCHIWUM WIELKOPOLSKIEGO MUZEUM NIEPODLEGŁOŚCI Makiety Dawnego Poznania > podziemia klasztoru Franciszkanów na Górze Przemysła (wejście od ul. Ludgardy) tel. 61 855 14 35 www.makieta.poznan.pl codziennie, pokazy o g. 11.45, 12.30, 13.15, 14, 14.45, 15.30, 16.15 1.04 nieczynne ekspozycja stała = W podziemiach klasztoru Franciszkanów można oglądać makiety dawnego Poznania. Pierwsza przedstawia gród na Ostrowie Tumskim w czasach pierwszych Piastów, druga — miasto z początku XVII w. Muzeum Martyrologii Wielkopolan Fort VIl > Oddział Wielkopolskiego Muzeum Niepodległości ul. Polska tel. 61 848 31 38 www.wmn.poznan.pl wt.-sob., g. 10-17, niedz., g. 10-16 we wtorki wstęp wolny 1-2.04 nieczynne ekspozycje stałe " Męczeństwo więźniów Fortu VII w okresie Il wojny światowej = Więźniowie Fortu VII w więzieniach i obozach Ill Rzeszy — zmarli i zaginieni " Wysiedlenia ludności polskiej z Wielkopolski do Generalnego Gubernatorstwa " Twierdza fortowa Poznań — wystawa fotograficzna poświęcona poznańskim fortyfikacjom - Ja szukam życia i umrę cicho... — życie i twórczość Stefana Balickiego = ...i ślad po nich zaginął. Zagłada chorych psychicznie w komorze gazowej w Forcie VII ekspozycja czasowa " Gusen. Granit i śmierć, pamięć i zapomnienie czynna do 30.04 Wystawa przedstawia tragiczną historię Gusen i dramat wieloletniego zapomnienia o niemieckiej zbrodni, mocno też wpisuje się w obecną dyskusję o obozach koncentracyjnych, ich ofiarach i historycznej prawdzie. W Gusen był obóz, który Niemcy nazywali „obozem zagłady dla polskiej inteligencji”. Polaków zginęło najwięcej. Wśród nich byli Wielkopolanie, więźniowie Fortu VII. wydarzenie " 6.04, g. 12 inauguracja Miesiąca Pamięci Narodowej, organizator: Biuro Rady Miasta Poznania, wstęp wolny FOT. ARCHIWUM MUZEUM NARODOWEGO W POZNANIU muzea Mieszkanie-Pracownia Kazimiery IHłakowiczówny ul. Gajowa 4 m. 8, tel. 61 847 36 45 CZW., 8. 16-18, pt., g. 10-12 wstęp wolny ekspozycja stała = Ekspozycja prezentuje dorobek literacki, materiały ikonograficzne i pamiątki po poetce. Muzeum Narodowe iks Al. Marcinkowskiego 9, tel. 61 856 80 00, 61 852 59 69 www.mnp.art.pl wt.—czw., g. 11-17 pt., g. 12-21, sob. i niedz., g. 11-18 w soboty na wystawy stałe wstęp wolny 1.04 nieczynne, 2.04 czynne w g. 10-16 ekspozycje stałe = Nowy gmach: Galeria Sztuki Polskiej (od oświecenia do współczesności) = Stary gmach: Galeria Sztuki Starożytnej, Galeria Sztuki Średniowiecznej, Galeria Sztuki Polskiej XVI-XVIII w., Galeria Malarstwa Obcego Prezentacja obrazów, m.in. Tango Adama Hannytkiewicza, towarzy- sząca prelekcji Jarosława Mulczyńskiego Życie artystyczne w Pozna- niu w latach 1919-1939 w Muzeum Historii Miasta Poznania, 14.04 IKS / kwiecień 2018 / 85 muzea 86 / IKS / kwiecień 2018 ekspozycja czasowa ◥ Seweryn Mielżyński (1804–1872) czynna do 8.04 kuratorzy: Tadeusz Grabski, Agnieszka Murawska, Ewa Siejkowska-Askutja Wystawa ukazuje tę barwną postać, której dokonania w wielu dziedzinach nie są szerzej znane, a te, które podjął na polu sztuki, stały się przecież podstawą dla stworzenia w Poznaniu pierwszej na ziemiach polskich publicznej galerii malarstwa i wielodziałowego muzeum. wydarzenia ◥ 6.04, g. 18 spotkanie Męczeństwo św. Stanisława, czyli jak można było zostać narodowym bohaterem w średniowieczu, dialog przy obrazie, z cyklu „1918–2018. Wolność kocham i rozumiem”. Niepodległa w muzeum, wstęp: 12 zł ◥ 7.04, g. 11.15 zajęcia dla dzieci Przygoda XVIII: Muzealne mody – jak się kiedyś ubierano i czym się ten strój różni od współczesnego, w ramach cyklu Muzealna Akademia Dziecięca, wstęp: 12 zł ◥ 12.04, g. 12.15 spotkanie Jako medium różnorodnych treści, w ramach cyklu Czwartki dla seniorów „MotywARTory”, wstęp: 12 zł ◥ 14.04, g. 11.15 spotkanie Józef Czapski, „Stacja St. Lazare w Paryżu”, 1952, w ramach cyklu Świat obrazów, wstęp wolny ◥ 14.04, g. 11.15 warsztaty dla rodzin z dziećmi powyżej 4. roku życia na temat dwóch książek o patriotyzmie: Alfabet polski (Muchomor, 2015) oraz Kto ty jesteś? (Wytwórnia, 2013), z cyklu „1918–2018. Wolność kocham i rozumiem”. Niepodległa w muzeum, wstęp: 12 zł ◥ 14.04, g. 13 spotkanie z Anną Skowrońską, autorką książki Alfabet polski, oraz Joanną Olech, autorką książki Kto ty jesteś?, z cyklu „1918–2018. Wolność kocham i rozumiem”. Niepodległa w muzeum, wstęp: 12 zł ◥ 20.04, g. 18 spotkanie Rewolucja totalna – w stulecie I wystawy Buntu (kwiecień 1918) z cyklu „1918–2018. Wolność kocham i rozumiem”. Niepodległa w muzeum, wstęp: 12 zł ◥ 21.04, g. 11.15 warsztaty dla dzieci Okiem pirata, z cyklu Sito sztuki, wstęp: 8 zł ◥ 21.04, g. 16 warsztaty audiowizualne Jan Lebenstein, „Figura na przekątnych”, 1958, z cyklu Dekoder, zapisy: dekoder@mnp.art.pl, wstęp wolny Muzeum Powstania Poznańskiego – Czerwiec 1956 Oddział Wielkopolskiego Muzeum Niepodległości ul. Św. Marcin 80/82 tel. 61 852 94 64 www.wmn.poznan.pl wt.–sob., g. 10–17, niedz., g. 10–16 we wtorki wstęp wolny 1–2.04 nieczynne ekspozycja stała ◥ Powstanie Poznańskie 1956 – ocalona pamięć Muzeum Powstania Wielkopolskiego 1918–1919 Oddział Wielkopolskiego Muzeum Niepodległości Odwach, Stary rynek 3 tel. 61 853 19 93 www.wmn.poznan.pl wt.–sob., g. 10–17, niedz., g. 10–16 1–2.04 nieczynne ekspozycja stała ◥ Prezentacja genezy, przebiegu i rezultatów powstania wielkopolskiego w latach 1918–1919. Otwarta w grudniu 2017 r. nowa wystawa została przygotowana z myślą o obchodach 100. rocznicy wybuchu powstania wielkopolskiego. Jest także swoistym zwiastunem przyszłego nowego muzeum. Wystawa ma nową aranżację, wzbogacono ją o nowe zabytki, plansze i multimedia. Zgodnie z zapowiedziami są też nowe wątki w historii opowiadanej na wystawie. Pokazano m.in. udział Armii Wielkopolskiej w wojnie polsko-bolszewickiej i Poznań międzywojenny. ekspozycje czasowe ◥ Poznań II Rzeczypospolitej. Miasto z klasą kurator: Jan Szymański Wystawa przypomina zapomniany dorobek stolicy Wielkopolski w okresie II rzeczypospolitej. Przedstawia Poznań jako nowoczesny, dynamicznie się rozwijający ośrodek życia ekonomicznego, kulturalnego i intelektualnego na mapie II rzeczypospolitej. ◥ Ojcowie Niepodległości otwarcie: 30.04, przed Muzeum Powstania Wielkopolskiego na Starym rynku organizator: Instytut Pamięci Narodowej Wspólny bilet W ramach jednego biletu można zwiedzić ekspozycję w Bramie Poznania, Rezerwacie Archeologicznym Genius loci oraz w Muzeum Archidiecezjalnym. Bilet ważny jest przez 10 dni od wejścia na ekspozycję w Bramie Poznania, obowiązuje od wtorku do soboty, do kupienia w kasie Bramy Poznania lub poprzez stronę internetową www.bilety. bramapoznania.pl: 21 zł normalny, 13 zł ulgowy, 39 zł rodzinny, grupowy (od 10 osób) 12 zł od osoby. wydarzenia 20-21.04 wydarzenia w ramach 33. Dni Ułana organizowane przez Towarzystwo Byłych Żołnierzy i Przyjaciół 15. Pułku Ułanów Poznańskich, wstęp wolny 22.04 od g. 11 Festyn Rodzinny z okazji 33. Dni Ułana na Cytadeli na Polanie pod Dzwonem Pokoju, wstęp wolny Pracownia-Muzeum Józefa Il. Kraszewskiego ul. Wroniecka 14, tel. 61 855 12 44, pon.-pt., g. 10-15 wstęp wolny 1--2.04 nieczynne ekspozycja stała Ekspozycja obejmuje dary i pamiątki, które otrzymał pisarz w 1879 r. z okazji 50-lecia pracy literackiej (depozyt PTPN). wydarzenie 18.04, g. 18 spotkanie Miłosław Mielżyńskich i ich goście poświęcone Sewerynowi i Franciszce z Wilkxyckich Mielżyńskim oraz ich związkom z wybitnymi postaciami goszczącymi w Miłosławiu, wstęp wolny Rezerwat Archeologiczny Genius loci > iks ul. ks. Posadzego 3, tel. 61 852 21 67 www.muzarp.poznan.pl/rezerwat/ wt.-czw., g. 10-16, pt.-sob., g. 10-18, niedz., g. 10-15 Wspólny bilet patrz ramka na s. 86 w niedziele wstęp wolny 1--2.04 nieczynne ekspozycje stałe Doskonale zachowane umocnienia drewniano-ziemnych wa- łów grodu Mieszka Ii Bolesława Chrobrego z X/XI w. oraz fun- damenty muru ceglanego otaczającego wyspę, wybudowanego z inicjatywy biskupa Jana Lubrańskiego w początkach XVI w. Pokolenie 966 — świt wielkich przemian Dzięki dobrze zachowanym szczątkom kostnym nauka pozyskała informacje o ludziach żyjących pod koniec X iw początkach XI w. w grodzie Poznana. Nowoczesne metody antropologiczne pozwalają na poznanie ich twarzy, po tysiącu lat spojrzenie w oczy pokoleniu czasów Mieszka. ekspozycja czasowa = Spacer architekta po Ostrowie Tumskim. Przemiany architektoniczno-krajobrazowe XI-XXI w. czynna do 11.05 kuratorzy: Katarzyna Słuchocka, Agnieszka Stempin Wystawa prac studentów Wydziału Architektury Politechniki Poznańskiej. wydarzenie 20.04, g. 18 wykład Kobieta wieków średnich wygłosi prof. Jerzy Strzelczyk, w ramach cyklu Blask christianitatis, wstęp wolny FOT. ZE ZBIORÓW WIELKOPOLSKIEGO MUZEUM WOJSKOWEGO Na rzecz niepodległości Wystawa upamiętnia działania Wielkopolan na rzecz odzyskania niepodległości. Przypomni wydarzenia zbrojne i pracę organiczną, które podtrzymywały polskość na terenie zaboru pruskiego. Ukazane zostanie m.in. znaczenie Polskiego Sejmu Dzielnicowego skupiającego delegatów — reprezentantów Polaków mieszkających na terenie Rzeszy Niemieckiej, przede wszystkim z Wielkopolski, Śląska i Pomorza Gdańskiego, zorganizowanego w Poznaniu w dniach 3-5 grudnia 1918 r. Zaprezentowane zostaną m.in. znaki wojskowe i kombatanckie, broń, mundury, fotografie, druki okolicznościowe, pocztówki, przedmioty o charakterze pamiątkowym. " Ekspozycja czasowa „Pod znakiem Orła Białego...”. Wielkopolska, Śląsk, Pomorze — drogi do niepodległości 1918-2018 w Wielkopolskim Muzeum Wojskowym, otwarcie 15.04, g. 12 Rogalowe Muzeum Poznania Stary Rynek 41/2 (wejście od ul. Klasztornej) tel. 690 077 800 (rezerwacje) www.rogalowemuzeum.pl godziny pokazów: 12.30, 13.45, 15 w poniedziałki nieczynne 1-2.04 nieczynne ekspozycja stała Pokaz wypieku rogali świętomarcińskich, prezentacja historii Poznania, poznańskiej gwary oraz zwiedzanie zabytkowych wnętrz kamienicy, w której mieści się placówka. IKS / kwiecień 2018 / 87 muzea 88 / IKS / kwiecień 2018 więcej na Muzeum Sztuk Użytkowych – Zamek Przemysła ul. Góra Przemysła 1, tel. 61 856 81 82 www.mnp.art.pl, wt.–czw., g. 11–17 pt., g. 12–21, sob. i niedz., g. 11–18 we wtorki wstęp wolny 1.04 nieczynne, 2.04 czynne w g. 10–16 ekspozycja stała ◥ Wystawa o królu Przemyśle II oraz znaku Orła Białego. Zwiedzający mogą też poznać historię zamku poznańskiego od xIII w. do 1945 r., a także koleje powojennych koncepcji odtworzenia dawnego zamku królewskiego. W dalszej części ekspozycji zobaczymy przedmioty, pośród których od średniowiecza do współczesności żył człowiek i które mu służyły w różnych okolicznościach. Po zwiedzeniu ekspozycji można wejść na zamkową wieżę. wydarzenia ◥ 7.04, g. 13 spotkanie Domki dla lalek – zabawa tylko dla dorosłych, z cyklu Wielka mi sztuka!, wstęp: 12 zł ◥ 13.04, g. 18 spotkanie W kręgu staropolszczyzny. Michał Grudziński czyta Pamiątki Soplicy Henryka rzewuskiego – Gawęda Sawa, z cyklu „1918–2018. Wolność kocham i rozumiem”. Niepodległa w muzeum, wstęp: 12 zł ◥ 15.04, g. 12 zajęcia dla dzieci Niezwykłe historie o zwyczajnym życiu, z cyklu Wehikuł czasu, obowiązują zapisy: a.podzorska@mnp.art.pl, wstęp: 12 zł ◥ 21.04, g. 13 spotkanie Memphis – stolica włoskiego designu, z cyklu Ikony designu, wstęp: 12 zł ◥ 28.04, g. 13 spotkanie Obrazy grafiki, z cyklu Graphic concept, wstęp: 12 zł Salon Muzyczny – Muzeum Feliksa Nowowiejskiego al. Wielkopolska 11, tel. 61 853 40 76 www.nowowiejski.pl wt.–sob., g. 10–16 ekspozycja stała ◥ Salon istnieje w miejscu, gdzie żył i tworzył Feliks Nowowiejski w latach 1929–1939 i gdzie zmarł 18 stycznia 1946 r., po powrocie z wojennej tułaczki. Muzeum Uniwersytetu Medycznego w Poznaniu ul. Bukowska 70 w budynku Centrum Stomatologii tel. 61 854 71 21 pon.–pt., g. 10–15 wstęp wolny ekspozycja stała ◥ Muzeum gromadzi przedmioty związane z historią poznańskiej uczelni medycznej oraz rozwojem medycyny i farmacji. Muzeum Uzbrojenia – Cytadela Poznańska Oddział Wielkopolskiego Muzeum Niepodległości al. Armii Poznań, tel. 61 820 45 03 www.wmn.poznan.pl, wt.–sob., g. 10–17, niedz., g. 10–16 we wtorki wstęp wolny 1–2.04 nieczynne ekspozycje stałe ◥ Między Wehrmachtem a Armią Czerwoną – poznaniacy w bitwie o swoje miasto w 1945 roku ◥ Wystawa plenerowa ciężkiego sprzętu wojskowego XX w. ◥ Za mundurem panny sznurem. Mundury, broń i oporządzenie polskich formacji wojskowych w latach 1914–1945 ekspozycja czasowa ◥ Army Nurse Corps. It’s a woman’s war too czynna do 29.04 więcej w ramce na s. 84 Wielkopolskie Muzeum Wojskowe Stary rynek 9, tel. 61 852 67 39 www.mnp.art.pl, wt.–czw., g. 11–17 pt., g. 12–21, sob. i niedz., g. 11–18 w soboty wstęp wolny 1.04 nieczynne, 2.04 czynne w g. 10–16 ekspozycja stała ◥ Ekspozycję tworzą: pamiątki po kryptologach Enigmy, broń i oporządzenie wojska w xVII w., broń i pamiątki narodowe z xVI–xIx w., kolekcja biżuterii patriotycznej, galeria starej broni, pamiątki z powstania wielkopolskiego 1918–1919, pamiątki po Wojsku Polskim II rzeczypospolitej i PSZ na Zachodzie. ekspozycja czasowa ◥ „Pod znakiem Orła Białego…”. Wielkopolska, Śląsk, Pomorze – drogi do niepodległości 1918–2018 otwarcie: 15.04, g. 12 czynna do 11.11 kuratorzy: Jarosław łuczak, Anna Szukalska-Kuś, Alina Sokołowska więcej w ramce na s. 87 wydarzenie ◥ 22.04, g. 12 oddanie honorów sztandarowi 15. Pułku Ułanów Poznańskich i otwarcie pokazu o generale broni Władysławie Andersie z okazji 33. Dni Ułana, wstęp: 7 zł Muzea – oprac. Jan Gładysiak jan.gladysiak@wm.poznan.pl PIOTR ŚLIWIŃSKI poleca: JA, GENIUSZ Gombrowicz. Ja, geniusz Klementyny Suchanow to dzieło ogromne, efekt wielu lat pracy. Jednak najważniejszy jest sposób opowieści o pisarzu. Właśnie — opowieści. Autorka, przeko- pawszy się przez niezliczone źródła, nie rekonstruuje, lecz opowiada, snuje wielowątkową, nasy- coną detalami i dygresjami, historię życia zanurzonego w historii XX wieku, w przypadkach rodzinnych, w przemianach społecznych, w kontekstach stricte literackich. wychodzi od dziejów polskich i litewskich rodzin, z których wywodzi się Witold. Pokazuje dziecko, chłopca, młodzieńca, dorosłość, starzenie się i starość, kształtowanie osobowości, wyrabianie się myśli o pisaniu, początki tegoż, sukces, niespełnienie. Gombrowicz jawi się jako człowiek zmyślony, wyreżyserowany, upozowany, sztuczny, a zarazem — i tu zagadka, tajemnica — na wskroś prawdziwy. Jakby w lustrze jego sztuczności wyświetlały się niedostatki i kłamstwa naszej autentyczności. Gombrowicz miał, ma i będzie jeszcze miał świetnych, wyrafinowanych interpretatorów, Klementyna Suchanow do nich nie należy, jest bowiem na to zbyt „życiowa”. A przecież trudno oprzeć się wrażeniu, że to ona powiedziała o pisarzu najwięcej. SPOTKANIA / WYDARZENIA Biblioteka Raczyńskich >k pl. Wolności 19, tel. 61 885 89 62, www.bracz.edu.pl wydarzenia " 14.04, g. 12, Filia Naramowicka, ul. Rubież 14a/37, o osiedlu biedy w Naramowicach opowie Aleksander Przy- bylski — dziennikarz, autor książki Abisynia. Osiedle na poznańskim Grunwaldzie "= 17.04, g. 18, Dom Literatury, ul. Wroniecka 14, spotkanie z prof. Zdzisławem Adamczykiem wokół książki Manipulacje i tajemnice. Zagadki późnej biografii Żeromskiego, w której autor wyjaśnia tajemnice biografii pisarza = 19.04, g. 18, sala 1, Klub Książki u Raczyńskich Spotkanie poświęcone powieści Nie opuszczaj mnie autor- stwa ubiegłorocznego laureata literackiej nagrody Nobla — Kazuo Ishigury. "= 23.04, g. 18, sala 1, Sendlerowa. W ukryciu — spotkanie z Anną Bikont Autorka przedstawia złożony portret bohaterki, kobiety, osoby kształtującej opowieść o samej sobie. Opierając się na wielu źródłach, prezentuje postać Sendlerowej w szero- kim kontekście, obala mity i pozwala dostrzec prawdziwego człowieka, z jego heroizmem i wątpliwościami. Spotkanie poprowadzi prof. Rafał Witkowski. Centrum Kultury ZAMEK > ul. Św. Marcin 80/82, tel. 61 646 52 76, kasa tel. 61 646 52 60 www.ckzamek.pl "5.04, g. 18, Scena Nowa, Seryjni Poeci, gość: Grzegorz Wróblewski, prowadzenie: Piotr Śliwiński Wieczór będzie promocją tomu Choroba Morgellonów Grze- gorza Wróblewskiego. Jest on artystą wizualnym, autorem FOT. BOGDAN FRYMORGEN książek poetyckich, prozatorskich i dramatów. Wspólnie z Wojtkiem Wilczykiem (fotografie) stworzył artbook Blue Pu- eblo. Jego książki tłumaczone były na kilkanaście języków. wstęp wolny "= 17.04 g. 19, Scena Nowa, Festiwal Fabuły: Przedakcje: Stancje — spotkanie z Wiolettą Grzegorzewską, prowadze- nie: Marcin Jaworski Grzegorzewska to poetka, prozaiczka. Opublikowała m.in. tomy poetyckie: Wyobraźnia kontrolowana, Parantele, Orino- ko. Guguły — druga książka prozatorska — była nominowana do Nike 2015. Wydane w 2017 r. Stancje to dalszy ciąg opowieści z Guguł. IKS / kwiecień 2018 / 89 książki wstęp wolny = 24.04, g. 17, Sala Wielka, rozstrzygnięcie konkursu literackiego o Nagrodę FanFila oraz spotkanie z Marcinem Świetlickim Dwunasta edycja konkursu organizowanego przez Instytut Filologii Polskiej UAM. wstęp wolny Księgarnia z Bajki os. Przyjaźni 125 os. Wichrowe Wzgórze 124 tel. 61 820 05 82 www.ksiegarnia-bajka.com.pl rejestracja gości: ksiegarniaQlksiegarniazbajki.pl poranki literackie = Poranek literacki, czyli godzina radości dla najmłodszych — czytanie i zabawy integracyjne z rodzicami, dziadkami, opiekunami; w każdą sobotę o g. 11 (os. Przyjaźni), wstęp wolny = Warsztaty dla Maluszków, w każdy poniedziałek o g. 11.30 (os. Przyjaźni), zajęcia dla rodziców z dziećmi już od 6 miesiąca do 2 lat, bilety: 25 zł w przedpłacie lub 30 zł w dniu warsztatów czwartki literackie warsztaty literackie dla dzieci w wieku 5-9 lat na podstawie książek "5.04, g. 16.30 Mary Poppins = 12.04, g. 16.30 Mam prawo i nie zawaham się go użyć z udziałem autorki Joanny Olech =" 19.04, g. 16.30 Detektywistyczne warsztaty z Lassem i Mają =" 26.04, g. 16.30 Ronja, córka zbójnika bilety: 10 zł (os. Przyjaźni) inne spotkania = 10.04, g. 16.30 wyprawa tropem bohaterów Kronik Archeo z udziałem autorki Agnieszki Stelmaszyk "= 20.04, g. 19 Noc w Baśnioborze!, bilety: 15 zł Pałac Działyńskich Sala Czerwona Czwartek Literacki "= 17.04 (wtorek!), g. 18 Urodziny Poety: Piotr Sommer i przyjaciele Spotkanie z udziałem: Barbary Klickiej, Adama Lipszyca, Tomasza Majerana, Piotra Śliwińskiego i oczywiście jubilata. Wydawnictwo Zakamarki ul. Romana Maya 1 "8.04, g. 15.30, Concordia Design, Zakamarkowa niedziela warsztatowa — warsztaty dla dzieci rezerwacja biletów www.concordiadesign.pl 90 /1KS / kwiecień 2018 "8i 22.04, g. 10.30, Pracownia Heho, ul. żydowska, warsz- taty ceramiczno-literackie Rodzinne lepienie z Zakamarkami, wstęp: 30 zł (dziecko + rodzic), kolejne dziecko 28 zł =" 18.04, g. 16.15-17.45, Teatr Nowy, Scena Trzecia, Dunia i Mattis — o szkole, przyjaźni i uczuciach Spotkanie dla nauczycieli i bibliotekarzy wokół książek Rose Lagercrantz, zapisy: ODN Poznań "= 21.04, g. 10.30, kino Muza, Rodzinny Poranek — seans filmowy dla dzieci oraz warsztaty, wstęp: bilet do kina WYBRANE NOWOŚCI POZNAŃSKICH WYDAWNICTW In Rock www.inrock.pl = Mark Eglinton, Człowiek z metalu. Szczegółowa bio- grafia Jamesa Hetfielda Pierwsza i jedyna jak dotąd biografia Jamesa Hetfielda, frontmana Metalliki. Droga, jaką przeszła grupa — od roli pioniera thrash metalu do zapełniającego stadiony giganta rocka — w dużej mierze stanowi zasługę Hetfielda, jej współzało- życiela, wokalisty i gitarzysty. Patrząc na historię, dostrzeże- my skomplikowane mechanizmy prowadzenia formacji, na której czele stał lider mający swoje własne demony do przezwyciężenia. Jego osobista walka — dziś wiemy, że zwycięska — odbiła swe piętno na funkcjono- waniu całej Metalliki. Instytut Kultury Popularnej www.fundacja-ikp.pl = Artur Nowakowski, Fanzin SF. Artyści, wydawcy, fan- dom Książka przybliża historię i ukazuje sposoby działania klubów oraz wydawców amatorskich ruchów entuzjastów fantastyki na świecie i w Polsce, od lat 30. do 90. XX wieku. Autor skupia się m.in. na przedstawieniu pracy redaktorskiej oraz ilustratorskiej miłośników SF, eksponując wartości, jakie dominowały w ich działaniach, którymi przeciwstawiali się za- równo opresji państwa, jak i oficjalnej polityce wydawniczej, hołdując wolności i niezależności twórczej. Anna Surzyńska-Błaszak, Od subiekta do kolekcjone- ra. Ignacy Moś (1917-2001) Książka poświęcona postaci miłośnika pisarstwa Henryka Sienkiewicza i zbieracza sienkiewiczianów, który prze- szedł drogę od subiekta sklepów bławatnych w Ostrowie Wielkopolskim do roli znanego w kraju kolekcjonera, spo- łecznika, filantropa, tworzącego podwaliny poznańskiego Muzeum Literackiego. Rebis www.rebis.com.pl = James Aldred, Człowiek, który wspina się na drzewa Dla autora wspinaczka po drzewach jest nie tylko profesją i źródłem utrzymania, ale i ogromną życiową pasją. Dorastał w południowej Anglii i już od dzieciństwa uwielbiał przyrodę. Nic więc dziwnego, że zajął się arborystyką, a potem foto- grafią i filmem przyrodniczym. " Joyce Carol Oates, O człowieku, który stracił cień = Dave Hutchinson, Europa jesienią Najlepsza powieść SF 2016 roku według British Science Fiction Association. Zjednoczona Europa należy już do prze- szłości. W następstwie kryzysów gospodarczych i niszczy- cielskiej pandemii rozsypała się jak puzzle i wciąż się dzieli. W tym raju szpiegów i przemytników swego miejsca na ziemi szuka Rudi, kucharz z krakowskiej restauracji. = Terry Goodkind, Gniazdo = Cixin Liu, Koniec śmierci "= Hanna Cygler, Nowe niebo Marina Abramović, Pokonać mur. Wspomnienia Osnową książki jest historia zgoła operowego romansu — dwunastoletniej współpracy artystki z performerem Ulayem i ich podróży furgonetką po Europie, często bez grosza przy duszy. Opisuje karierę artystycz- ną Mariny związaną z poddawa- niem ciała ekstremalnym pró- bom strachu, bólu, wyczerpania czy zagrożenia w dążeniu do emocjonalnej i duchowej przemiany. = Bruce Ware Allen, Wielkie oblężenie Malty Rozstrzygająca dla wojny imperiów bitwa, która wyznaczyła granice Europy na 500 lat. = Adrian Goldsworthy, Pax Romana Pax Romana przyniósł niezwykły okres pokoju i stabilności, jaki rzadko zdarzał się wcześniej bądź później. Rzymianie jednak byli przede wszystkim zdobywcami, którzy siłą zajęli rozległe tereny od Eufratu po wybrzeże Atlantyku. Czym więc był tak naprawdę ów „pokój rzymski” i co oznaczał dla ludzi, którzy znaleźli się w zasięgu jego oddziaływania? FOKONAĆ HJE W drodze www.wdrodze.pl = Jon Frederickson, Kłamstwa, którymi żyjemy książki Wiara na areopagu „Ostateczna wartość naszego życia nie jest powiązana w żaden sposób z tym, jak dużo wytwarzamy czy konsumujemy”. „Każdy z nas może wywierać nacisk na instytucje, z którymi jesteśmy w jakiś sposób związa- ni, by przeprowadziły skrupulatny audyt węglowy”. „Przemoc, której dopuszcza się osoba wierząca w imię swojej religii, wskazuje na jej niepewność i zagubienie”, albowiem „Bóg nie potrzebuje, by chroniła go ludzka przemoc”. To tylko trzy przy- kładowe cytaty z bardzo ciekawej książki Rowana Williamsa Wiara na areopagu. To zdania dotyczące: stosunku do ludzi starszych, dbałości o środowisko naturalne oraz różnorodności religijnej. Można by tu przytoczyć sporo innych ciekawych myśli autora. Kim jest Williams? Emerytowanym arcybiskupem Canterbury, byłym profesorem teologii w Cambridge, byłym zwierzchnikiem Kościoła anglikańskiego. Jego książka jest imponująca, zarówno w swych rozmiarach, jak i w ogromie tematów, które autor porusza. Powiedzieć bowiem można, że pisze on (żarliwie i przekonująco) o funkcjonowaniu chrze- ścijan we współczesnym świecie i o tym, ile tenże świat może zawdzięczać odpowiedzialnej religijnej perspektywie. Bo, jak twierdzi: „obecność w społe- czeństwie różnych grup religijnych, którym pozwala się bez skrępowania uczestniczyć w procesach decyzyjnych dotyczących tegoż społeczeństwa, może w znacznym stopniu przyczynić się do tworze- nia autentycznie aktywnej i interaktywnej harmonii społecznej oraz do kształtowania w społeczeństwie poczucia odpowiedzialności moralnej”. Wszystkie te przekonania brzmią znacząco wobec — jak rzecz puentuje na okładce o. Maciej Zięba — błędnego przekonania zachodnich społeczeństw, że „ogołoce- nie publicznego forum z obecności religii jest aktem neutralnym”. TJ. " Rowan Williams, Wiara na areopagu, wyd. W drodze IKS / kwiecień 2018 / 91 () książki I Książka obrazkowa dla każdego! Czy picture book, albo inaczej: książka obrazkowa, to wynalazek współczesności? Nic 4 bardziej mylnego. Jak czytamy w tej interesującej monografii, amerykańska badaczka tematu Barbara Kiefer „lokuje jej rodowód trzydzieści tysięcy lat wstecz i wywodzi go z malarstwa jaskiniowego w Cheuvet-Pont d'Arc w południowej Francji Altamiry oraz późniejszej groty w Lascaux, egipskich i dalekowschodnich przedstawień na zwojach papirusowych itd.”. Najistotniejszy jest jednak współczesny wymiar książki obrazkowej. A jest to — jak w swoim tekście rzecz definiuje Małgorzata Cackowska - taka książka, która „jest złożona z dwu sposobów przedstawiania, dwu reprezentacji — obrazów i słów — stanowiących jeden tekst kulturowy”. Cackowska proponuje czytelnikowi znakomite wprowadzenie w temat. Nie tylko sięga do historii, nie tylko przedsta- wia stan badań nad książką obrazkową na świecie i w (zapóźnionej pod tym względem) Polsce, ale też przedstawia ciekawą typologię picture booków. Kolejne rozdziały, opracowane przez różnych autorów, mówią m.in. o badaniach nad książką obrazkową w kontekście literaturoznawstwa i sztuk plastycznych; o ponadpokoleniowości picture booków kierowanych wszak do możliwie najszerszego kręgu odbiorców: od niemowląt po dorosłych; o książkach obrazkowych w wersji cyfrowej, w kontekście literatury komiksowej czy wreszcie o jej pięknych tradycjach w Skandynawii. Rzecz z całą pewnością nie tylko dla specjalistów! Całość uzupełnia bogaty wykaz bibliograficzny — zawierający literaturę przedmiotu i podmiotu. T.J. " Książka obrazkowa. Wprowadzenie, red. Małgorzata Cackowska, Hanna Dymel-Trzebiatowska, Jerzy Szyłak Książka nie tylko nauczy nas dostrzegać złudzenia i iluzje codzienności, lecz także dostar- czy wskazówek, jak zmierzyć się z prawdą o samym sobie i uczy- nić swoje życie lepszym. = Enzo Bianchi, Jezus i kobiety Tak o relacjach Jezusa z kobieta- mi jeszcze nikt nie pisał. Bianchi wydobywa na światło dzienne to, co wielu z nas, czytając Pismo Święte, uznaje za mało waż- ne lub czego wcale nie dostrzega: gesty i słowa adresowane do kobiet, ale przede wszystkim gesty kobiet — ich dotyk, czułość i ukrytą w nich miłość. Jako towarzyszki Jezusa odzyskują one równość wobec mężczyzn. Bianchi zwraca uwagę na konieczność podtrzymania przez Kościół dzieła zapoczątkowanego przez Jezusa. = John C. Lennox, Czy nauka pogrzebała Boga? Czy nauka musi być w opozycji do religii? Czy ci, którzy wierzą, że świat został stworzony przez Boga, są naiwnymi głupcami? Odrzucający istnienie Boga naukowcy będą zawsze przywoływali swoje argumenty, pośród których nie ma miejsca na szaleństwo, jakim jest wiara. Nie są skłonni dostrzec, że to właśnie wiara w odkrywanie niemożliwego i nieznanego jest fundamentem nauki. Bo czy ktokolwiek próbowałby odkrywać nieznane lądy, nie wierząc w to, że one istnieją? Książka o potędze ludzkiego rozumu, o jego 92 /1KS / kwiecień 2018 niewyobrażalnych możliwościach. I o pokorze tych, którzy ufając nauce, nigdy nie przestali wierzyć. = Fulton J. Sheen, Marnotrawny świat Cykl rozważań z lat 1935-1936. Amerykański duchowny zaskakuje czytelnika oryginalną interpretacją ewangelicznej przypowieści o synu marnotrawnym. Rolę młodszego syna przypisuje cywilizacji zachodniej, która po wiekach błądzenia powróci do domu Ojca, na łono Kościoła. = Jacqueline Kelen, Diabeł woli świętych Wojewódzka Biblioteka Publiczna i Centrum Animacji Kultury www.wbp.poznan.pl Nowe tomiki poleca Mariusz Grzebalski: " Małgorzata Lebda, Sny Uckermdrkerów Nowa książka poetycka Małgorzaty Lebdy to zminiaturyzo- wane metaforyczne błyski, w których za pomocą zmysłowych przybliżeń — smaku, dotyku, wzroku — wydarzają się wyjątko- wo konkretne historie umiesz- czone w detalicznie opisanej wiejskiej czasoprzestrzeni. To połączenie, z jednej strony metaforyczności (zwłaszcza tych najkrótszych tekstów, gdy metaforą staje się niekiedy cały wiersz) i realizmu oraz zmysłowości z drugiej, jest w nich najbardziej pociągające. Co ważne, niczego w tej poezji nie mówi się wprost, niczego nie dociska — na przykład puentą. To formy niedopowiedzia- ne i otwarte — każdy musi je odczytać i zrozumieć na swój sposób. = Grzegorz Wróblewski, Choroba Morgellonów Wróblewski, w latach 90. jeden z najgłośniejszych poetów „bruLionu”. Od lat mieszka w Danii i prawdopodobnie bar- dziej znany jako poeta i malarz jest za granicą niż w kraju. Polska krytyka od zawsze miała z nim kłopot, stąd mimo wie- lu wydanych książek nie jest Wróblewski pisarzem (zajmuje go również proza i dramat) dość dobrze opisanym. Choroba Morgellonów przynosi wiersze dość hermetyczne i wsobne, co z pewnością nie zmieni tej sytuacji. Paradoksalnie są one równocześnie na swój sposób dialogiczne i zwykle wychylo- ne ku jakiemuś „ty”. Wydawnictwo Kontekst www.wkn.com.pl Maria Ellnain-Wojtaszek, W samotności (tomik poezji) Wydawnictwo Miejskie Posnania www.wmposnania.pl = „Kronika Miasta Poznania” 2017/4, Szlachta w mieście Średniowieczna i staropolska szlachta to warstwa na wskroś rustykalna, związana z wiejskim środowiskiem, wiejską gospodarką i wiejskim stylem życia. Już na poziomie samych pojęć szlachta i miasto rysują się jako antytezy. Szlachcic w mieście wydaje się więc figurą zgoła niestosowną i nie- potrzebną. Naturalna była też niechęć szlachecka wobec miasta i mieszczan, odwzajemniana zresztą przez tych ostatnich. Z jednej strony mamy kultywujących rycerski etos wojowników, ludzi miecza, wierzących w wagę cnót wynika- jących z dobrego urodzenia, z drugiej zaś — zarabiających własnym przemysłem i sprytem kupców i rzemieślników, doceniających wartość pokoju i spokoju. A jednak szlachta w życiu miasta, i to również tak dużego jak Poznań, była stale obecna. W najnowszej „szlacheckiej” KMP staramy się tego dowieść. " Jan Skuratowicz, Akademia Lubrańskiego Na 2018 rok przypada 500. rocznica utworzenia Akademii, w której dziś mieści się Muzeum Archidiecezjalne. Z tej okazji w serii „Zabytki Poznania” ukazuje się wznowienie poświęconej jej dziejom książki, ze zaktualizowaną treścią oraz dodatkowymi zdjęciami i planami. = Eliza Piotrowska, Tajemnice Biblioteki Raczyńskich Popularna i ciesząca się uznaniem autorka zaprasza najmłodszych czytelników w podróż po Bibliotece Raczyń- skich, najstarszej nieprzerwanie funkcjonującej bibliotece w Polsce. książki Korespondencja To nie tylko stylowy, współczesny melodramat, ale także poruszająca opowieść o naszych czasach, o uczuciach i namiętnościach, jakie pojawiają się między ludźmi w epoce internetu i galopującego rozwoju nowoczesnych technologii. W warstwie fabularnej: o szczególnym uczuciu, które połączyło (na pozór banalną w takiej literaturze) parę: światowej sławy profesora, astrofizyka Eda Phoeruma oraz młodą studentkę fizyki Amy Ryan, która zarabia na życie, pracując jako kaskaderka. Gwarantem sukcesu tego przedsięwzięcia jest autor — jeden z najważniejszych europejskich reżyserów ostatnich dekad — Giuseppe Tornatore. Jako słynny filmowiec ma na koncie arcydzieło: Cinema Paradiso i szereg innych bardzo udanych obrazów, takich jak Malena, Koneser czy Baaria. Korespondencja to tytuł jego ostatniego póki co filmu. Książka jest — jak przyznaje sam autor — „przetłu- maczeniem scenariusza filmu na język literacki”. Nie pierwszy to zresztą przykład — podobnie było przed kilkoma laty z Koneserem. I oczywiście w wielu frag- mentach, a nawet w konstrukcji całości odnajdziemy elementy filmowego „scenariuszowego” myślenia: operowania obrazami, skrótowymi opisami, krótkimi cięciami. A jednak rzecz broni się również jako książka, ito świetna książka. Mimo jej skromnych rozmiarów autorowi udaje się naszkicować wyraziste, wiarygodne postaci głównych bohaterów. Przemyślana konstrukcja, ciekawa fabuła, a zarazem lekkość opowiadania spra- wiają, że czyta się ją z niekłamaną satysfakcją. — T.J. " Giuseppe Tornatore, Korespondencja, wyd. Rebis Wydawnictwo Naukowe UAM www.press.amu.edu.pl = Maciej Junkiert, Nowi Grecy. Historyzm polskich romantyków wobec narodzin „Altertumswissenschaft” Praca z pogranicza literaturoznawstwa, historii intelektual- nej i historii idei. Jej celem jest przeanalizowanie roli, jaką w narodzinach romantycznej recepcji antyku w Polsce ode- grał rozwój niemieckiego starożytnictwa z przełomu XVIII i XIX wieku. IKS / kwiecień 2018 / 93 REKLAMA książki " Krzysztof Skibski, Poezja jako iteratura. Relacje mię- dzy elementami języka poetyckiego w wierszu wolnym Książka dotyczy szczegółowych problemów składni poetyc- kiej w polskim współczesnym wierszu wolnym. = Werner Faulstich, Estetyka filmu. Badania nad filmem science fiction „Wojna światów” (1953/1954) Byrona Haskina Pierwsza na świecie, medialna teoria filmu fabularnego. Stanowi ona część większego projektu badawczego, w któ- rym autor ukazał recepcję Wojny światów H.G.Wellsa we wszystkich mediach, poczynając od czasopisma i książki (H.G. Wells), przez komiks i radio (O. Welles), a kończąc na filmie (B. Haskin), telewizji (J. Sargent) i operze popowej (J. Wayne). Wydawnictwo Poznańskie www.wydawnictwopoznanskie.com "= Anna Kurek, Szczęśliwy jak łosoś Norwegowie są najszczęśliwszym narodem na świecie. Łososie są jednym z głównych towarów eksportowych tego kraju. Jeśli Norweg jest cały w skowronkach, może o sobie powiedzieć „a veere en glad laks”, co oznacza, że jest zado- wolonym łososiem. Nikt nie wie, jak to jest być łososiem, ale wiadomo, że typowy Norweg jest zadowolony z życia. Hr tzash Czaskiultury tyz z 94 /1KS / kwiecień 2018 "Anna Wolff-Powęska, Polska-Niemcy W swoich publikacjach autorka śledzi przeobrażenia w świa- domości społecznej Polaków i Niemców, które traktuje jako dynamiczny proces. Opowiada się za tym, co zbliża i łączy, ale widzi też to, co dzieli i różni. Nawołuje, by nie pouczać sąsiadów, bo uczciwy dialog nakazuje, by jego uczestnicy wzajemnie się szanowali. Przestrzega też przed kreowaniem wizerunku wroga, co w Polsce jest wyrazem niezrozumie- nia globalnych procesów. | wreszcie namawia do tego, by postrzeganie Niemców nie było oskarżeniem, lecz próbą poznania naszego sąsiada „pod specjalnym nadzorem” (z przedmowy prof. Adama Daniela Rotfelda). "= Sarah Moss, Między falami " Jarosław Nikodem, Początki państw. Litwa Litwa była ostatnim z państw, które w efektownych oko- licznościach wkroczyło na mapę średniowiecznej Europy. Wprawdzie pierwsza wzmianka o niej pojawia się już w roku 1009, jednak właściwa budowa państwa zaczęła się w XIII wieku, gdy Mendog — pierwszy historyczny władca i pogrom- ca północnych krzyżowców — koronował się na króla i przyjął chrześcijaństwo. = Marek Rezler, Polska niepodległość 1918 Swój niepodległy byt Polska rozpoczynała zniszczona, zubożona, bez ustalonych granic, bez wojska, za to FURIA I PRIDE Stulecie praw wyborczych Polek to doskonała rocznica, by zapytać, kiedy społeczność LGBTQ wywalczy swoje rów- nouprawnienie. W perspektywie lokalnej, jak w soczewce, najlepiej widać pluralizm dotychczasowych strategii oraz działań, ich przemiany oraz globalne wpływy. Przygląda- my się im uważnie. Krytycznie analizujemy dyskursy po to, by odnaleźć w nich naszą furię i dumę, by lepiej zrozu- mieć przeszłość i zapytać o to, co, jak i z kim zrobimy dalej. SERIALE W ostatnich latach serial rozgrzewa wyobraźnię fanów kultury audiowizualnej zdecydowanie mocniej niż film. Co prawda najwięcej uwagi poświęcamy zwykle produk- cjom z amerykańskich kablówek, warto więc — dla odmia- ny — sprawdzić, co się dzieje na rodzimym podwórku. Wraz z autorami tekstów zastanawiamy się także nad rozrasta- jącą się w obrębie małego ekranu hybrydą gatunkową oraz pochylamy nad kwestiami moralności w serialach kome- diowych. Pismo dostępne w dobrych księgarniach i salonach EMPiK Księgarnia internetowa: www.czaskultury.pl/sklep Archiwalne i anglojęzyczne wydania czasopisma w wolnym dostępie: www.czaskultury.pl z koniecznością scalenia trzech różnych organizmów. Proces integracji musiał odbywać się sprawnie, szczególnie w obli- czu niechęci sąsiadów i niejednoznacznej postawy rządów mocarstw koalicyjnych. Jednak dzięki niezwykłemu wysiłkowi całego pokolenia Polaków i sprzyjającej koniunkturze mię- dzynarodowej udało się niepodległość obronić i zachować. Czwarta Strona = Magdalena Wala, Natalia = Karolina Wilczyńska, Dotyk słońca = Agnieszka Olejnik, Cała w fiołkach Przewrotna i zaskakująca opowieść o kobiecie, która żeby pokochać, musi najpierw odnaleźć samą siebie. = Robert Małecki, Koszmary zasną ostatnie = Aleksandra Polak, Perłowa dama Wydawnictwo Świętego Wojciecha www.swietywojciech.pl = Laura Dingman, Jestem odnaleziona, czyli jak nie bawić się z Bogiem i ludźmi w chowanego Autorka zaprasza w podróż ku wolności — do podjęcia sze- ściotygodniowej pracy nad sobą, która sprawi, że czytelnik wydostanie się z tunelu strachu i wstydu. = Wersety biblijne. Książka do kolorowania, oprac. Antonia Jackson Kolorowanka dla dorosłych, która jest nie tylko rozrywką — to niebanalny sposób obcowania z Księgą Ksiąg. Zakamarki zakamarki.pl = Martin Widmark, Teatr z Lassem i Mają Propozycja dla wszystkich fanów Lassego i Mai, którzy nie tylko lubią czytać książki, ale też bawić się wokół ich fabuły. Zapraszamy do zabawy w teatr! W tym tomie znajdziecie cztery tajemnice rozpisane na role — gotowe do wystawienia na deskach szkolnego czy domo- = wego teatru. = Ellen Karlsson, Sznurówka, ptak i ja Selma spędza wakacje u dziadków na wyspie. Tutaj nie musi się przejmować tym, że nie ma żadnej przyjaciółki. Stara się udawać, że nie słyszy ptaka, który mieszka w niej i dziobie ją w serce, mówiąc, że Selma nigdy się z nikim nie zaprzyjaźni. Wszystko się zmienia, kiedy Selma poznaje Sznurówkę, dziewczynkę, która też przyjechała na wakacje na wyspę... = Catarina Kruusval, Ubranka Eli = Catarina Kruusval, Piłka Eli Hz — = | książki Historia Świętego Wojciecha 19.04 w Muzeum Archidiecezjalnym odbędzie się sympozjum Historia spółki Święty Wojciech w świetle walki o niepodległość i zachowanie polskiej tożsamości. Tego samego dnia o g. 9.30 w katedrze otwarta zostanie wystawa towarzysząca sympozjum. " Szczegółowy program na s. 96 = Catarina Kruusval, Kwiaty od Eli = Catarina Kruusval, Ela na plaży Cztery niewielkie książeczki dla dwulatków — w prosty, ciepły i zabawny sposób mówiące o otaczającym świecie. Zysk i S-ka www.zysk.com.pl = Oliver Sacks, Rzeka świadomości Niekonwencjonalne punkty widzenia, które proponuje autor, oraz dobrze znane kwestie, umieszczone jednak w zaskakującej perspektywie — od Darwina i natury ewolucji, przez pojmowanie czasu, na istocie świadomości kończąc — to główne zalety tej fascynującej naukowo i okraszonej subtelnym poczuciem humoru książki. = Krystyna Mazurówna, Nasi za granicą W swojej najnowszej książce słynna tancerka i choreografka dzieli się swoim doświadczeniem emigrantki — ale nie tylko swoim. Z przymrużeniem oka, czasem z lekką ironią obserwuje naszych za granicą — w Paryżu, Nowym Jorku, w Brukseli. = Guillermo del Toro, Daniel Kraus, Kształt wody = Katarzyna II, Aleksander Herzen, Pamiętniki cesarzo- wej Katarzyny II jej własną ręką spisane Książki — oprac. Tomasz Janas tomasz.janas Qwm.poznan.pl więcej na kulturapoznanepl WIELKOPOLSKI INFORMATOR KULTURALNY IKS / kwiecień 2018 / 95 REKLAMA P> żutywiięch SYMPOZJUM OURAN w świetle walki o niepodległość i zachowanie polskiej tożsamości 19.04.18 rotiloazalne godz. 9.30-15.15 | wPoznaniu WYSTAWA | katedra OTWARCIE 0 6007. 9:30 | Poznańska PROGRAM SYMPOZJUM 9:30 Otwarcie wystawy 12:30 Sylwetki wybranych dyrektorów Drukami i Księgarni Świętego 10:00 Otwarcie konferencji, Wojciecha, wykład Joanny Napierały, słowo ks. abpa Stanisława Gądeckiego Archiwum Archidiecezjalne w Poznaniu 12:50 Sytuacja polityczna i gospodarcza po zakończeniu Il wojny I SESJA: światowej, wykład prof. dra hab. Stanisława Jankowiaka, Święty Wojciech Dom Medialny od powstania do 1945 r. Instytut Historii UAM Przewodniczy: dr hab. Rafał Reczek, dyrektor IPN w Poznaniu 13:10 Sytuacja wyznaniowa w PRL, wykład prof. dra hab. Konrada Białeckiego, Instytut Historii UAM 10:20 Wc SAN a poza siena prze omie X 13:30 Aparat represji wobec Drukarni i Księgarni Św. Wojciecha Inst , t M t KU AM * V , w latach 1945-1950, wykład Aleksandry Pietrowicz, nstytu , KS O! 4. o. , IPN w Poznaniu 10:40 Drukarnia i Księgarnia Świętego Wojciecha - czas początków, 13:50 Przerwa emisja filmu autorstwa Grażyny Wrońskiej, TVP3 Poznań - 10:55 Drukarnia i Księgarnia Świętego Wojciecha na tle rynku III SESJA: wydawniczego w Wielkopolsce w dwudziestoleciu Święty Wojciech Dom Medialny w czasach współczesnych międzywojennym, wykład prof. dra hab. Piotra Nowaka, Przewodniczy: ks. dr Paweł Deskur, dyrektor Spółki w latach 2007-2014 Wydział Neofilologii oraz Instytut Językoznawstwa UAM 11:15 Drukarnia i Księgarnia Świętego Wojciecha - czas rozkwitu, 14:00 Nacjonalizacja majątku Drukarni i Księgarni Świętego emisja filmu autorstwa Grażyny Wrońskiej, TVP3 Poznań Wojciecha, wykład Pawła Norberta Strzeleckiego, 11:30 Okupacja a działalność Drukarni i Księgarni Świętego Kancelaria mec. Arleny Matuszewskiej-Pukańskiej Wojciecha, prelekcja Grażyny Wrońskiej 14:20 Technologiczne artefakty nacjonalizacji Drukarni i Księgarni 11:45 Przerwa kawowa Świętego Wojciecha, wykład dra hab. inż. Wiesława Cetery, Katedra Technologii Informacyjnych Mediów, Wydział Il SESJA: Dziennikarstwa, Informacji i Bibliologii, Uniwersytet Warszawski Święty Wojciech Dom Medialny w Polsce Ludowej 14:40 Spółka Święty Wojciech od roku 1990 do dzisiaj, wykład Przewodniczy: ks. mgr Roman Dworacki, ks. dra Tomasza Siudy, prezes spółki SWDM dyrektor Archiwum Archidiecezjalnego w Poznaniu 15:00 Podsumowanie konferencji 12:15 Pieśni Mieczysława Karłowicza Anna Sygulska - mezzosopran, Maria Rutkowska - fortepian Organizatorzy: BŚ» RM . Mo dóżynem Patronat honorowy: Patronat medialny: OB zerze Grega Ganowi A | ryje | TYFIJ Radio tw a egać__ Przewodniczący Konferencji Episkopatu Polski Przewodniczący Rady Miasta Poznania © UŁUGNIELAI I —E *aj> HISTORIA PORTMAM Poznać d CENTRUM KULTURY ZAMEK ul. Św. Marcin 80/82, tel. 61 646 52 76, www.ckzamek.pl kino 4% 3.04, g. 12, Sala Kinowa, wykład szkoły rodzenia Alma Matter, Wszystko i szczerze o poznańskich porodówkach, wstęp wolny % 3.04, g. 13, Sala Kinowa, Kino ze smoczkiem: Wieża. Jasny dzień, reż. Jagoda Szelc, bilety: 11 zł 44.04, g. 20.30, Sala Kinowa, DKF ZAMEK, Kino włoskie: Wielkie piękno, reż. Paolo Sorrentino, bilety: 10 zł 4% 5.04, g. 13, Sala Kinowa, Filmowy Klub Seniora: Maria Callas, reż. Tom Volf, bilety: 13 zł dla seniorów, 17 zł (n), 14 zł (u) % 8.04, g. 12, Sala Kinowa, Poranek dla dzieci: Nazywam się cukinia, reż. Claude Barras, 10+, bilety: 10 zł 4.8.04, g. 18, Sala Kinowa, wstęp do III NieKongresu Animatorów Kultury, projekcja filmu Dumni i wściekli, reż. Matthew Warchus, i dyskusja Współpraca po poznańsku, bilety: 1 zł 4 9.04, g. 11.30, Sala Kinowa, Akademicki wykład w kinie: Muzyka filmowa, muzyka w filmie, Diabolus in Musica (IV): Lśnienie, reż. Stanley Kubrick, wstęp wolny % 9-15.04, g. 20.30, Sala Kinowa, Cinema Italia Oggi 2018 w Poznaniu, Przegląd Nowego Kina Włoskiego: Friends by Chance, reż. Francesco Bruni, bilety: 17 zł (n), 14 zł (u) 4 10.04, g. 13, Sala Kinowa, Kino ze smoczkiem: Twarz, reż. Małgorzata Szumowska, bilety: 11 zł 4 10.04, g. 19.45, Sala Kinowa, pokaz filmu Najpiękniejsze fajerwerki ever, reż. Aleksandra Terpińska, wydarzenie towarzyszące Ill NieKongresowi Animatorów Kultury, bilety: 1 zł 4 11.04, g. 18, Sala Kinowa, przedpremierowy pokaz filmu 120 uderzeń serca, reż. Robin Campillo, wydarzenie towarzyszące III NieKongresowi Animatorów Kultury, bilety: 17 zł(n), 14 zł (u) 4 11.04, g. 20.30, Sala Kinowa, DKF ZAMEK, Kino włoskie: Easy, reż. Andrea Magnani, bilety: 10 zł 4 12.04, g. 13, Sala Kinowa, Filmowy Klub Seniora: Twarz, reż. Małgorzata Szumowska, bilety: 13 zł dla seniorów, 17 zł(n), 14 zł (u) % 12.04, g. 20.30, Sala Kinowa, Cinema Italia Oggi 2018 w Poznaniu, Przegląd Nowego Kina Włoskiego: The Girl in the Fog, reż. Donato Carrisi, bilety: 17 zł (n), 14 zł (u) 4 13.04, g. 20.30, Sala Kinowa, Cinema Italia Oggi 2018 w Poznaniu, Przegląd Nowego Kina Włoskiego: Wife and Husband, reż. Simone Godano, bilety: 17 zł (n), 14 zł (u) "4 14.04, g. 18.30, Sala Kinowa, The Metropolitan Opera Live in HD — transmisja na żywo: Luisa Miller, Giuseppe centra kultury Verdi, bilety: rzędy A-D: 50 zł (n), 40 zł (u); rzędy E-M: 60 zł (n), 50 zł (u) 4% 15.04, g. 20.30, Sala Kinowa, Cinema Italia Oggi 2018 w Poznaniu, Przegląd Nowego Kina Włoskiego: Made in Italy, reż. Luciano Ligabue, bilety: 17 zł (n), 14 zł (u) 4 16.04, g. 11.30, Sala Kinowa, Akademicki wykład w kinie, Muzyka filmowa, muzyka w filmie, Muzyka i Kostium (1): Pewnego razu na Dzikim Zachodzie, reż. Sergio Leone, wstęp wolny 4 17.04, g. 13, Sala Kinowa, Kino ze smoczkiem: Nigdy cię tu nie było, reż. Lynne Ramsay, bilety: 11 zł % 17.04, g. 19, Sala Kinowa, Kino wokół fotografii: Mapplethorpe: Look at the Pictures, bilety: 11 zł 4% 18.04, g. 20.30, Sala Kinowa, DKF ZAMEK, Kino włoskie: Ukryte pragnienia, reż. Bernardo Bertolucci, bilety: 10 zł "% 22.04, g. 12, Sala Kinowa, Poranek dla dzieci: Wielka wyprawa Oskara, reż. Torfinn Iversen, 6+, bilety: 10 zł % 23, 24 i 27.04, Sala Kinowa, Oko Kalejdoskopu, szczegóły: www.csdpoznan.pl 4% 25.04, g. 20.30, Sala Kinowa DKF ZAMEK, Kino włoskie: Rzymska aureola, reż. Gianfranco Rosi, bilety: 10 zł 4% 26.04, g. 13, Sala Kinowa, Seans dla Seniora: Niewidzialne, reż. Paweł Sala, bilety: 13 zł dla seniorów, 17 zł (n), 14 zł (u) 4% 26.04, g. 20.30, Sala Kinowa, Kino psychologiczne: Dobrze się kłamie w miłym towarzystwie, reż. Paolo Genovese, bilety: 12 zł W oczekiwaniu na Festiwal Fabuły Pretekstem do spotkania jest najnowsza książka Wioletty Grzegorzewskiej, jednej z najciekawszych współczesnych pisarek w Polsce. Stancje to dalszy ciąg opowieści z Guguł — ballady o polskiej wsi w czasach PRL-u i dojrzewaniu — nominowanej do Międzynaro- dowej Nagrody Bookera. Bohaterka Stancji, Wiolka, przyjeżdża na studia polonistyczne do Częstochowy. Jej oczami widzimy transformację ustrojową na prowin- cji. Powieść Wioletty Grzego- rzewskiej to subtelna historia o młodzieńczym zagubieniu, poszukiwaniu i poznawaniu samego siebie. = Festiwal Fabuły Przedakcje, Stancje — spotkanie z Wiolettą Grzegorzewską, 17.04, g. 19, Scena Nowa, wstęp wolny STANCJE IKS / kwiecień 2018 / 97 centra kultury 98 / IKS / kwiecień 2018 ◥ 28.04, g. 18.55, Sala Kinowa, The Metropolitan Opera Live in HD – transmisja na żywo: Kopciuszek, Jules Massenet, bilety: rzędy A–D: 50 zł (n), 40 zł (u); rzędy E–M: 60 zł (n), 50 zł (u) ◥ 29.04, g. 12, Sala Kinowa, Poranek dla dzieci: Niedoparki, reż. Galina Miklínová, 6+, bilety: 10 zł teatr ◥ 9.04, g. 18.30, Sala Wielka, Teatr Powszechny: Środek jest tam, gdzie jestem ja, reż. Ewa Szumska, w wyk. grupy teatralnej Nowi w Nowym im. W. Deneki, wydarzenie towarzyszące III NieKongresowi Animatorów Kultury, bilety: 15 zł (n), 10 zł (u) ◥ 10.04, g. 21.30 i 23, zbiórka: wejście B do Zamku, Historie kuchenne, reż. Agata Elsner, Marta Jagniewska, wydarzenie towarzyszące III NieKongresowi Animatorów Kultury, bilety: 15 zł ◥ 13.04, g. 19, Scena Nowa, rezerwat, kabaret Barbarzyńcy PL, bezpłatne wejściówki do odbioru w kasie CK ZAMEK ◥ 15.04, g. 10.30 i 12, Scena Nowa, Teatr Atofri, Stół-ciuchcia-miś – spektakl dla dzieci w wieku 1–5 lat bilety: 16 zł ◥ 23.04, g. 16, Scena Nowa, V Ogólnopolski Konkurs Więziennej Twórczości Teatralnej, pokaz spektakli konkursowych, wstęp wolny ◥ 27.04, g. 16, Sala Wielka, V Ogólnopolski Konkurs Więziennej Twórczości Teatralnej, finał i rozdanie nagród, wstęp wolny koncerty ◥ 6.04, g. 19, Sala Wielka, Gramy u Siebie: Groberska/ Hope Leslie/ youth Novels, bilety: 15 zł (przedsprzedaż), 20 zł (w dniu koncertu) ◥ 11.04, g. 20, Era Jazzu – Aquanet Jazz Festival: Nicholas Payton From New Orleans to Grammy, współorganizacja: Poznań Jazz & Festival, bilety: 120 zł i 140 zł – miejsca siedzące numerowane ◥ 12.04, g. 20, Era Jazzu – Aquanet Jazz Festival: Tingvall Trio Nordic Sounds, Jazzy Night, współorganizacja: Poznań Jazz & Festival, bilety: 120 zł i 140 zł – miejsca siedzące numerowane ◥ 14.04, g. 16, Sala Wielka, 50. Urodziny „Litzy”: Luxtorpeda i goście: Penerra, EneDuerabe, Armia, bilety: 50 zł ◥ 15.04, g. 20, Era Jazzu – Aquanet Jazz Festival: Omar Sosa & Paolo Fresu, Cuban, Jazz & More, współorganizacja: Poznań Jazz & Festival, bilety: 120 zł i 140 zł – miejsca siedzące numerowane ◥ 19–21.04, Enea Spring Break Showcase Festival & Conference, współorganizacja: Fundacja Fast Forward, karnety: 95 zł (przedsprzedaż), 110 zł (w trakcie imprezy) ◥ 22.04, g. 17, Hol Balkonowy, Wiosna u Skowroneczków – koncert Chóru Dziewczęcego Skowroneczki pod dyrekcją Julii łynszy, wstęp wolny ◥ 26.04, g. 20, Sala Wielka, Moja Muzyka #61: Aleksandra Słyż – SyNESTE7JA.1 spotkania ◥ 5.04, g. 18, Scena Nowa, Seryjni Poeci #53: spotkanie z Grzegorzem Wróblewskim ◥ 5.04, g. 18.30, Hol Balkonowy, O Sztuce: Poznań do przekłucia – wykład w ramach wystawy Akupunktura miasta, prowadzenie: Jakub Głaz (Centrum Otwarte), wstęp wolny ◥ 6–8.04, Sala Audiowizualna, 63. Ogólnopolski Konkurs recytatorski, inf. na www.ckzamek.pl ◥ 7.04, g. 12, Nieświęty Łazarz – spacer w ramach wystawy Akupunktura miasta, prowadzenie: łukasz Trusewicz (Otwarta Strefa Kultury), zbiórka: skwer przy zbiegu ulic Granicznej, łukaszewicza i Małeckiego, wstęp wolny ◥ 9–11.04, przestrzenie CK ZAMEK, III NieKongres Animatorów Kultury, organizatorzy: Miasto Poznań oraz CK ZAMEK, partner merytoryczny: Forum Kraków ◥ 12.04, g. 18.30, Hol Balkonowy, O Sztuce: Święty Marcin OD-NOWA. Plany architektoniczne w ramach Projektu Centrum – wykład w ramach wystawy Akupunktura miasta, prowadzenie: Grzegorz Tracz (Studio ADS), wstęp wolny ◥ 14.04, g. 12, zbiórka: Hol Główny, Poczuj miasto: Co to (naprawdę) jest rewitalizacja? – spacer po ulicy Św. Marcin oraz warsztaty w CK ZAMEK, prowadzenie: Włodzimierz Nowak (Urbanator), bezpłatne wejściówki do odbioru w kasie CK ZAMEK Razem o wolności Wspólne Niedziele na Zamku rozpoczną całoroczny projekt Pochwała wolności, który powstał z okazji setnej rocznicy odzyskania przez Polskę niepodległości. Ma on skłaniać do refleksji nad ideą wolności, o której będzie można podyskutować podczas posiłków czy po seansach filmowych. Nie zabraknie warsztatów dla dzieci i poznawania Zamku oraz zwiedzania aktualnych wystaw z przewodnikiem. W ramach kwietniowej Wspólnej Niedzieli organizatorzy zapraszają na spotkania z ekologami i rozmowy m.in. o ekologii w mieście. ◥ Wspólna Niedziela na Zamku, 22.04, przestrzenie CK ZAMEK, wstęp wolny 4 17.04, g. 18, Hol Balkonowy, Uniwersyteckie wykłady na Zamku: Wolność bez równości? Literatura wobec konfliktów społecznych — wykład prof. dr. hab. Przemysława Czaplińskiego, organizatorzy: UAM, Fundacja UAM, CK ZAMEK, wstęp wolny 4 17.04, g. 19, Scena Nowa, Festiwal Fabuły Przedakcje: Stancje — spotkanie z Wiolettą Grzegorzewską, prowadzenie: Marcin Jaworski, wstęp wolny " 21.04, g. 12, zbiórka: Hol Główny, Poczuj miasto: Zieleń w mieście — spacer przez parki wzdłuż alei Niepodległości oraz warsztaty w CK ZAMEK, prowadzenie: Magdalena Garczarczyk, Agnieszka Malinowska/ Kolektyw Kąpielisko, bezpłatne wejściówki do odbioru w kasie CK ZAMEK = 22.04 Wspólna Niedziela na Zamku, szczegóły: www.ckzamek.pl 5. 11.15, Hol Balkonowy, wykład o historii zamku, wstęp wolny 8. 12, zbiórka: Dziedziniec Różany, zwiedzanie zamku i okolic z przewodnikiem, wstęp wolny 5. 13.30-16, przestrzenie CK ZAMEK, Ekologia w mieście: spotkania, warsztaty, pokazy, wstęp wolny 24.04, g. 17, Sala Wielka, Rozstrzygnięcie Konkursu Literackiego o Nagrodę FanFila, spotkanie z Marcinem Świetlickim, wstęp wolny W 25-27.04, g. 10-19, Sala Kominkowa, Garbage Studies — konferencja, wstęp wolny warsztaty 4 7.04, g. 11-11.45, Bawialnia, Strefa Zabawy: Co ukrywa drzewo? — warsztaty dla dzieci w wieku 3-5 lat, prowadzenie: Blanka Rylewicz, Joanna Kobryńska, bilety: 10 zł 4 10.04, g. 18.30, sala 304, Od pomysłu do efektu. Dobry scenariusz podstawą sukcesu i narzędziem zmiany — warsztaty twórcze dla dorosłych. Zajęcia w ramach wystawy Akupunktura miasta, prowadzenie: Piotr Libicki, bezpłatne wejściówki do odbioru w kasie CK ZAMEK W 14.04, g. 11-11.45, Bawialnia, Strefa Zabawy: Tańce wywijańce — warsztaty dla dzieci w wieku 3-5 lat, prowadzenie: Anna Bogusławska, Martyna Zyska, bilety: 10 zł 21.04, g. 11-11.45, Bawialnia, Strefa Zabawy: Hej, poczuj to! — zaufanie — warsztaty dla dzieci w wieku 3-5 lat, prowadzenie: Dorota Piekarczyk, bilety: 10 zł rezydencje 4 11.04, g. 18.30, Hol Balkonowy, Rezydenci w Rezydencji: spotkanie z Dawidem Misiornym, wstęp wolny 4 11.04, g. 20, sala 101, Kulminacja działań Małgorzaty Myślińskiej — wernisaż wystawy, wystawa czynna: 12-15.04, wstęp wolny € 25.04, g. 18.30, Hol Balkonowy, Rezydenci w Rezydencji: Bałkany. Nienormalny świat z normalną literaturą? — wykład Azema Deliu o literaturze bałkańskiej, wstęp wolny FOT. MATARIAŁY WORLD PRESS PHOTO 18 Najlepsze fotografie prasowe World Press Photo to najważniejszy konkurs fotografii prasowej i reportażowej na świecie, a w CK ZAMEK — od wielu już lat — ma co roku swoją polską premierę. Do tegorocznej 61. edycji konkursu zgłosiło się łącznie 4548 fotografów ze 125 krajów, prezentując ponad 73 tysiące zdjęć. Na czele jury stała Magdalena Herrera, a prace były prezentowane anonimowo. Pierwszy raz w historii World Press Photo mieliśmy okazję poznać pięciu fotografów, którzy będą ubiegali się o Grand Prix. Zwycięzca zostanie ogłoszony 12 kwietnia podczas uroczystej gali w Amsterdamie. "* World Press Photo 18, 28.04-20.05, Sala Wystaw, wystawa czynna codziennie w g. 12-20, bilety: 14 zł (n), 10 zł (u) wystawy % 3.03- 15.04, Atrium CK ZAMEK, Akupunktura Miasta. Drobne działania zmieniające przestrzeń miejską, wstęp wolny 47.04-13.05, Galeria Fotografii pf, wernisaż wystawy Lost Horizon — Daniła Tkaczenko, wstęp wolny 4% 12-15.04, sala 101, Open studio — Małgorzata Myślińska, wstęp wolny 4% 22.03-14.04, Galeria Sztuki Współczesnej Profil, Pejzaż w Przestrzeni Czasowej 85 lat ZPAP w Poznaniu, wstęp wolny % 28.04-20.05, g. 12-20, Sala Wystaw, World Press Photo 18, wystawa czynna codziennie, bilety: 14 zł (n), 10 zł (u) IKS / kwiecień 2018 / 99 centra kultury 100 / IKS / kwiecień 2018 CENTRA KULTURY Biblioteka Raczyńskich pl. Wolności 19, tel. 61 885 89 62 www.bracz.edu.pl ◥ 7.04 ◥ g. 10, Filia Naramowicka, ul. rubież 14a/37, spotkanie z Szymonem Góralczykiem Baśnie z wysp i lądów ◥ g. 12, Biblioteka raczyńskich, sala 1, spotkanie z cyklu Czytaty 2: Bracia Grimm, Jaś i Baba Jaga ◥ 11.04, g. 18, Galeria Atanazego, wernisaż wystawy Jedźmy, wracajmy... Drogi życia i szlaki twórcze Włodzimierza Odojewskiego, wystawa czynna do 2.05 Wystawa prezentuje biografię i dzieło wybitnego prozaika, autora słuchowisk i dramatów. ◥ 14.04, g. 11, Biblioteka dla Dzieci, spotkanie z cyklu Rodzinne czytanie z asz.teatrem ◥ 21.04, g. 12, sala 1, spotkanie z cyklu Czytaty 2: W indiańskiej wiosce ◥ 24.04, g. 16.30, sala 1, prelekcja Tomasza Umerle „Na pierwszy znak”. Piosenki Hanki Ordonówny, z cyklu Wtorek dla seniora ◥ 26.04, g. 18, sala 1, czytanie Jeżycjady na wszystkie wydarzenia wstęp wolny Biblioteka Uniwersytecka ul. ratajczaka 38/40, tel. 61 829 38 72 library@amu.edu.pl ◥ 6.04, g. 17 finisaż wystawy prac Sławomira łuczyńskiego – rysownika, karykaturzysty i ilustratora, członka Stowarzyszenia Polskich Artystów Karykatury, wystawa czynna do 9.04 ◥ do 25.04 wystawa książek i prezentacja wydawnictw xxIII Poznańskiego Przeglądu Książki Naukowej na wszystkie wydarzenia wstęp wolny, wystawy czynne w godzinach otwarcia Biblioteki Cafe Misja ul. Gołębia 1, tel. 531 584 187, www.cafemisja.pl ◥ 25.04, g. 19 spotkanie W poszukiwaniu Arki Przymierza. Etiopia, wstęp wolny, obowiązuje rezerwacja miejsc, tel. 531 584 187 lub na Facebooku, należy przyjść przynajmniej 20 minut przed rozpoczęciem wydarzenia Fundacja Mały Dom Kultury ul. Zamkowa 3/4, mdk@krzyk.pl www.mdk.krzyk.pl ◥ 8.04, g. 11 i 9.04, g. 9.30 i 11.30 (dla szkół i przedszkoli) spektakl Dziwne zwierzęta, dla dzieci w wieku 3–9 lat, w wykonaniu Teatru Sytuacje Grupa, bilety: 20 zł Ogród Botaniczny Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu ul. Dąbrowskiego 165 tel. 61 829 20 23 www.obuam.robia.pl ◥ 15.04, g. 16, Sala Wykładowa im. Z. Czubińskiego, Pawilon Ekspozycyjno-Dydaktyczny, spotkanie z cyklu Ławeczka literacka, wstęp wolny ◥ do 22.04, Pawilon Ekspozycyjno-Dydaktyczny, wystawa twórczości plastycznej inspirowanej przyrodą w ramach festiwalu Bliżej Natury 2018, wstęp wolny uwaga! w kwietniu Ogród otwarty w g. 9–19, więcej na www.obuam.robia.pl PoemaCafe ul. Langiewicza 2, tel. 61 853 05 76 www.poemacafe.pl ◥ 6.04, g. 20 koncert Izabelli Tarasiuk (śpiew), Przemysława Hałuszczaka (gitara) i Andrzeja Mazurka (cajon) Querer... dotykając flamenco, bilety: 40 zł ◥ 7.04, g. 19 autorski koncert Piotra Woźniaka (wokal, gitara) i Anny Papierz (wiolonczela), bilety: 30 zł ◥ 13.04, g. 20 show wokalno-aktorski My way, występują: Blanka Adamczyk i rafał Małek, bilety: 40 zł ◥ 14.04, g. 19 spektakl Sztuka kochania Cabaretu BB, bilety: 45 zł ◥ 19.04, g. 18.30 spotkanie z Norbertem Skupniewiczem z cyklu Salon Poetycki im. Wincentego Różańskiego, omówienie, prezentacja: Marek Słomiak, Tadeusz Żukowski, Agata Amelia Wawrzyniak, wstęp wolny ◥ 20.04, g. 20 recital Mateusza Nagórskiego – w programie pieśni Jacka Kaczmarskiego, bilety: 25 i 30 zł ◥ 21.04, g. 19 premiera recitalu A kiedy mnie już nie będzie. Muzyczne pejzaże z Agnieszką Osiecką Agaty Amelii Wawrzyniak (wokal) i rafała Karasiewicza (piano), bilety: 38 zł ◥ 27.04, g. 20 koncert Piotra Kuźniaka Od Niemena do Santany, bilety: 35 zł uwaga! na wszystkie wydarzenia oprócz Salonu Poetyckiego konieczna rezerwacja miejsc Wojewódzka Biblioteka Publiczna i Centrum Animacji Kultury ul. Bolesława Prusa 3 tel. 61 664 08 50 www.wbp.poznan.pl ◥ 12.04, g. 17, Galeria WBPiCAK, wernisaż wystawy fotografii Pawła Andersa Chwała powstańcom, wystawa czynna do 30.05 w godzinach pracy biblioteki, wstęp wolny Oko Kalejdoskopu Wydarzenie organizowane jest przez grupę pasjonatów, którzy wspólnie tworzą szeroką platformę dla ukazania niezwykłej twórczości dzieci w dziedzinie animacji. Filmy prezentowane są w najrozmaitszych kontekstach i miejscach: w galeriach, kinach, domach kultury, na lekcjach, w ramach innych wydarzeń i projektów. Projekcjom towarzyszą warsztaty, prelekcje, koncerty, spotkania z artystami. W tym roku 23 i 24 kwietnia odbędzie się prezentacja nadesłanych filmów, a 27 kwietnia ogłoszenie werdyktu jury, wręczenie nagród i seans filmów laureatów. Filmy na przegląd autorzy i ich opiekunowie mogą zgłaszać do 10 kwietnia. oprac. A.S. 23-24 i 27.04, Centrum Sztuki Dziecka, V Ogólnopolski Przegląd Filmów Animowanych Tworzonych przez Dzieci Oko Kalejdoskopu, więcej na www.csdpoznan.pl i s. 16 Młodzieżowy Dom Kultury nr2 > ul. Za Cytadelą 121 tel. 61 820 11 12 mdk2Qmdk2.pl www.mdk2.pl 1-20.04 termin nadsyłania utworów na Wojewódzki Konkurs Wiersz Miesiąca, na adres: literackimdkQ gmail.com 7i 21.04, g. 9.30, sala 114, warsztaty ekologiczne (7.04) i warsztaty z designu (21.04), z cyklu Mamy projekt!, zapisy: przemyslaw.szdlwskQ gmail.com 14 i 28.04, g. 11.35, sala 114, zajęcia plastyczno-techniczne Zełpety, zapisy: przemyslaw.szdlwskQ gmail.com FOT. MATERIAŁY ORGANIZATORÓW 28.04, g. 10.45, sala 6, otwarte warsztaty lepienia w glinie Lepi-My — Koty, kotki i koteczki — lepienie kotów trójwymiarowych oraz zdobienie płaskorzeźb na wszystkie wydarzenia wstęp wolny Młodzieżowy Dom Kultury nr3 > ul. Jarochowskiego 1, tel. 61 866 57 47 www.mdkslazarz.pl 6.04, g. 17.30 wiosenna olimpiada gier i zabaw dla dzieci w wieku 6-9 lat 7, 14, 21i 28.04, g. 10.30 warsztaty plastyczne z cyklu TworzyMy dla dzieci w wieku 3-5 lat, z rodzicami, wstęp: 5 zł 7.04 Domek kartonowy 14.04 Wiatrołap IKS / kwiecień 2018 / 101 Monodram Hacena Sahraoui Kiedy będę duży 14.04 w Republice Sztuki Tłusta Langusta Inwazja Barbarzyńców 2018 „TwarzejFaces” Co widzimy na twarzy „prawdziwego Polaka”, gdy staje on twarzą w twarz z „Innym”? Dlaczego rysy i kolor skóry decydują o ludzkim życiu i mogą być wyrokiem? W czasie tegorocznej edycji festiwalu Inwazja Barbarzyńców poznamy uratowaną z pogromu Rwandyjkę z plemienia Tutsi, Hindusa od ośmiu lat żyjącego w Polsce, Żydówkę mieszkającą przed wojną w Poznaniu oraz burundyjskie dzieci, dla których poznańska Fundacja „U Łejerów” buduje wioskę edukacyjną w Tanzanii. Hasło tegorocznej edycji to „Twarze/Faces”. Program: 9, 10, 11, 12, 13 i 14.04, g. 10, Radio Afera 98,6 MHz, Hindus w Polsce — blog radiowy Jaya Rajkumara 10.04, g. 12.50, Szkoła Łejery, warsztaty interkulturalne Mozaika z Hacenem Sahraoui, nabór zamknięty 11.04, g. 13.45, Szkoła Łejery, warsztaty Znaki szczególne z Joanną Lisek, nabór zamknięty 12.04, g. 18 wernisaż wystawy Fundacji „U Łejerów” Ulyankulu. U Łejerów w Afryce, g. 18.30 pokaz filmu w reż. J. Kos-Krauze i K. Krauze Ptaki śpiewają w Kigali, g. 20.30, Scena Wspólna, spotkanie z Joanną Kos- -Krauze, prowadzenie: Bartosz Żurawiecki 13.04, g. 19, CK ZAMEK, Scena Nowa, spektakl Rezerwat kabaretu Barbarzyńcy PL 14.04, g. 19, Republika Sztuki Tłusta Langusta, monodram Hacena Sahraoui Kiedy będę duży oprac. A.S. 9-14.04, Szkoła Łejery, Scena Wspólna, CK ZAMEK, Republika Sztuki Tłusta Langusta, Inwazja Barbarzyńców 2018 „Twarze/Faces”, na wszystkie wydarzenia wstęp wolny, liczba miejsc ograniczona, więcej na www.barakkultury.pl, barakkulturyQbarakkultury.pl, FB: Barak Kultury i tel. 61 64 65 344 102 /IKS / kwiecień 2018 FOT. PIOTR BEDLIŃSKI 21.04 Wspólne malowanie 28.04 Roboty 413.04, g. 17.30 kreatywne zajęcia dla małych wynalazców w wieku 7-11 lat W pracowni Leonarda 4 20.04, g. 17.30 spotkanie Wieczór baśniowy dla dzieci w wieku 6-9 lat, z cyklu Od czytania do działania " 27.04, g. 17.30 wiosenne warsztaty plastyczne Kwiatowe ABC dla dzieci w wieku 8-13 lat na wszystkie wydarzenia oprócz warsztatów plastycznych TworzyMy wstęp wolny Centrum Kultury i Biblioteka Publiczna Suchy Las ul. Szkolna 16, tel. 61 250 04 00 ekontaktQosrodekkultury.pl www.osrodekkultury.pl 47.04, g. 20, sala widowiskowa CKiBP, koncert Pablopavo i Ludziki, bilety: 30 zł, dostępne w sekretariacie CKiBP (pon.-pt., g. 9-17) oraz na www.bilety24.pl 49.04, g. 19, sala widowiskowa CKiBP, spektakl Kwartet, bilety: informacja wkrótce na www.osrodekkultury.pl 4.13 i 14.04, sala widowiskowa CKiBP, prezentacja przedstawień zakwalifikowanych do 2. etapu Przeglądu Młodego Teatru Wielkopolski Dzień Dobry Sztuko 2018, wstęp wolny Szczegółowy plan spektakli dostępny na www.osrodekkultury.pl. 4 21.04, g. 10-13 warsztaty szydełkowe Szydełkujemy wiosenne mitenki, wstęp: 95 zł z materiałami (szydełko i 100 g wełny) i 45 zł z własnymi materiałami, z samorządową Kartą Dużej Rodziny rabat 25%, obowiązują zapisy: tel. 61 250 04 00 lub 61 250 04 02 427.04, g. 18 spotkanie z lekarzem weterynarii, behawiorystką i pisarką Dorotą Sumińską, wstęp wolny, bezpłatne wejściówki do odebrania w Bibliotece DK Jubilat os. Tysiąclecia 30, tel. 61 876 08 40 "20.04, g. 17 finał XXXI Amatorskiego Konkursu Gwary Poznańskiej Godejcie po naszymu, bilety: 25 zł Zgłoszenia do udziału w konkursie przyjmowane będą w Domu Kultury do 6.04. DK Na Pięterku os. Orła Białego 5 tel. 61 879 63 11 napieterkuQosiedlemlodych.pl "14.04, g. 17, Scena Na Pięterku, koncert operetkowy Duety i arie miłosne, bilety: 10 zł 4 21.04, g. 10 Il Turniej szachowy o Grand Prix DK Na Pięterku, wpisowe: 25 zł FOT. MATERIAŁY ORGANIZATORÓW Finał XXXI Amatorskiego Konkursu Gwary Poznańskiej Godejcie po naszymu 20.04 w DK Jubilat DK Na Skarpie os. Piastowskie 104 tel. 61 877 0551 dknaskarpieQgmail.com 4% 13.04, g. 19.30 koncert zespołu Panoptikum, bilety: 15 zł, do nabycia bezpośrednio przed koncertem Panoptikum to zespół łączący hiszpański temperament i indyjską zadumę z elementami gipsy. 414.04, g. 9-12.30 Ogólnopolskie Filatelistyczne Spotkania Wymienne, wstęp wolny dla odwiedzających, dla wystawców wstęp: 15 zł % 24.04, g. 17 recital Zofii Kosmowskiej, czyli soliści Wrzosów prezentują, wstęp wolny " 26.04, g. 17 spotkanie z poezją Barbary Tylman Wiosenne powroty, wstęp wolny DK Stokrotka ul. Cyniowa 11 tel. 61 867 19 19 dkstokrotkaQitlen.pl www.dkstokrotka.pl "5.04, g. 18.30 koncert W krainie operetki w wykonaniu Natalii Majewskiej (Śpiew) i Aleksandry Mazurek (piano), wstęp wolny Usłyszymy najsłynniejsze arie operetkowe. 4% 10.04, g. 16 warsztaty teatralne dla dzieci — prezentacja ulubionych książek z okazji Międzynarodowego Dnia Książki dla Dzieci, obchodzonego w rocznicę urodzin Hansa Christiana Andersena, wstęp wolny, obowiązują zapisy IKS / kwiecień 2018 / 103 centra kultury Sierakowska Wiosna Klasyków Sierakowska Wiosna Klasyków świętuje swoje 20. urodziny! Z tej okazji najmłodsi będą mogli wziąć udział w konkursach oraz warsztatach plastycznych, teatralnych i muzycznych. Młodzież będzie miała szansę podjąć dyskusję z reżyserem Dominikiem Matwiejczykiem, którego film Krótka histeria czasu poprzedzi spotkanie. Prócz tego uczestników czekają warsztaty artystyczne w Lutomiu, wyjątkowy wieczorny spektakl poznańskiego asz.teatru oraz spotkanie z baśniami, poprzedzone minikoncertem Bartosza Burzyńskiego na ukulele. Wydarzeniem głównym Sierakowskiej Wiosny Klasyków tradycyjnie już stanie się koncert galowy w wyjątkowych wnętrzach Muzeum Zamku Opalińskich. W tym roku, z racji jubileuszu, przybierze on formę benefisu, na którym nie zabraknie twórców wydarzenia. Festiwalowi towarzyszyć będzie też wystawa konkursowych prac plastycznych. — Tym razem wspólnie z uczestnikami będziemy wspominać, ale i patrzeć w przyszłość — zapowiadają organizatorzy. oprac. A.S. 4% 20-22.04, Muzeum Zamek Opalińskich w Sierakowie, 20. Sierakowska Wiosna Klasyków Powrót do przyszłości, wstęp wolny, zapisy na warsztaty: ew.zimmerQluxsfera.org.pl, więcej na FB: Sierakowska Wiosna Klasyków iks 104 /1KS / kwiecień 2018 412.04 g. 12 spotkanie z młodzieżą SP nr 72 i występ Teatru Młodych w ramach Klubu Seniora, wstęp wolny g. 18.30 wernisaż wystawy fotografii Marii Polańskiej Festiwal Indian obu Ameryk, wstęp wolny 4% 17.04, g. 17 spektakl teatralny dla dzieci Złota rybka w wykonaniu Studia Teatralnego Krak-Art z Krakowa 4% 19.04, g. 14 II Konkurs Piosenki Dziecięcej Młode Talenty 2018 o puchar Dyrektora DK Stokrotka dla dzieci w wieku 4-10 lat, wstęp wolny, obowiązują zapisy na www.dkstokrotka.pl "% 20.04, g. 18 warsztaty artystyczne — malowanie toreb płóciennych, wstęp: 20 zł, obowiązują zapisy 4 21.04, g. 10 turniej drużynowy brydża sportowego, obowiązują zapisy, wpisowe zespołu: 40 zł 422.04 g. 10 rodzinny rajd rowerowy do Lusowa w ramach obchodów 100-lecia powstania wielkopolskiego g. 17 wspólne wyjście do Teatru Muzycznego na musical Footloose, wstęp: 40 zł, obowiązują zapisy % 27.04, g. 19 koncert muzyki polskiej z okazji 100-lecia odzyskania niepodległości w wykonaniu studentów Prywatnego Policealnego Studium Sztuki Wokalnej pod kierunkiem Barbary Tritt, wstęp wolny ODK Pod Lipami > os. Pod Lipami 108a tel. 61 630 33 47 odkpodlipamiQ psmwinogrady.pl w 6.04, g. 18 projekcja filmu Sierpień w hrabstwie Osage, z cyklu Kino Pod Lipami, wstęp na zaproszenia — do odbioru w ODK Pod Lipami od 3.04 4 7.04, g. 17.30 Winogradzki Maraton Zumby z Jakubem Urbańskim, wstęp: 18 zł w% 9.04, g. 18 wernisaż wystawy malarstwa Aldony Wiśniewskiej Moja stadnina, wstęp wolny 4 11.04, g. 17 spektakl Calineczka w wykonaniu Studia Teatralnego Krak-Art z Krakowa, z cyklu Teatr Młodego Widza, bilety: 6 zł 4% 16.04, g. 19 45. PeStKa, czyli Poznańskie Spotkanie Kabaretowe, bilety: 18 i 25 zł "% 20.04, g. 18 wieczór poetycko-muzyczny Jerzego Grupińskiego Przechadzki poetyckie po Poznaniu z udziałem Kaliny Izabeli Zioły i oprawą muzyczną Tomasza Bateńczuka, z cyklu Salon Poezji Pod Lipami, wstęp wolny w 23.04, g. 17 zabawa taneczna Fajfy z Radiem Pogoda Pod Lipami, prowadzenie: Ryszard Kaczmarek, bilety: 25 zł 4% 25.04, g. 19 spektakl Dybuk w wykonaniu Teatru PAPA, z cyklu Teatr Pod Lipami, bilety: 10 i 15 zł centra kultury Inauguracja rozgrywek piłkarskich 43. Piłkarskiej Ligi Rataj 9.04 na stadionie Olimp na os. Rusa "27.04, g. 18 koncert fortepianowy Jacka Szofera Sen głupiego marzyciela, bilety: 15 zł 428.04, g. 9-14 kiermasz rzeczy wszelakich La Bazaar, wstęp wolny (opłata za stoisko wystawiennicze: 6 zł - małe i10 zł — duże) ODK Słońce os. Przyjaźni 120 tel. 61 630 32 68 odkslonceQ psmwinogrady.pl www.psmwinogrady.pl w 6.04, g. 18 wernisaż wystawy malarstwa Hanny Danielak Kalejdoskop wyobraźni, wstęp wolny 4 10.04, g. 19 spotkanie Książkotok w ODeKu, wstęp wolny 412.04, g. 18 spotkanie Studio Przyjaźni, wstęp wolny Otwarte miejsce dla wszystkich mieszkanek i mieszkańców Winograd i okolic. 413.04, g. 17 zabawa taneczna dla seniorów, wstęp: 20 zł w 24.04, g. 11 finał XII edycji Międzyszkolnego Konkursu Plastycznego Zatrzymany w kadrze, wstęp wolny Klub Literacki Dąbrówka Piątkowskie Centrum Kultury Dąbrówka os. Bolesława Chrobrego 117 w 3.04, g. 18 spotkanie Grupy Literycznej Na Krechę: Wiedziona Bogumiły Malety i Antidotum Doroty Nowak, wprowadzenie — Anna Dominiak i Łucja Dudzińska FOT. MATERIAŁY ORGANIZATORÓW 4 17.04, g. 18 wieczór XII Młode Pióra: Michał Ambrożkiewicz, Marta Grygorowicz i Mikołaj Konkiewicz Zapraszamy piszącą młodzież oraz nauczycieli, opiekunów literackich talentów. na oba wydarzenia wstęp wolny Spółdzielczy Stadion Sportowy Olimp os. Rusa tel. 695 151 659 47.04, g. 12-14 impreza sportowa Sportowe Powitanie Wiosny W ramach wydarzenia biegi dla dzieci na dystansie 100, 200 i 300 m oraz marsz nordic walking na dystansie 2 i 4 km. 49.04, g. 16.30 inauguracja kolejnych rozgrywek piłkarskich — 43. Piłkarskiej Ligi Rataj plan wydarzeń: g. 16.30 turniej piłkarski dla dzieci klas 1-3 szkół podstawowych, g. 19.30 oficjalne otwarcie Piłkarskiej Ligi Rataj i g. 20 mecz inaugurujący w kategorii Open — powyżej 18. roku życia Centra kultury — oprac. Anna Solak CK Zamek — oprac. Martyna Łokuciejewska anna.solakQ©wm.poznan.pl m.lokuciejewskaQckzamek.pl więcej na kulturapoznan pl IKS / kwiecień 2018 / 105 varia KWIETNIOWE ROCZNICE 1.04.1918 W salonie Towarzystwa Przyjaciół Sztuk Pięknych przy pl. Wilhelmowskim (dzisiaj Wolności) otwarto pierwszą wystawę ekspresjonistycznej grupy Bunt, zrzeszającej artystów skupionych wokół poznańskiego dwutygodnika „Zdrój”. 2.04.1838 Ukazał się pierwszy numer wydawanego w Poznaniu „Tygodnika Literackiego”, uznawanego za „najlepszy i najciekawszy demokratyczny periodyk swoich czasów” (ukazywał się do 1845). 3.04.1893 Urodził się Jan Spychalski (zm. 1946), malarz. Jego odznaczające się indywidualnym stylem obrazy cechuje pogodny liryzm i poetycka metaforyka. 4.04.1993 Zmarła Helena Przybyłek-Porębna (ur. 1936), tramwajarka, uczestniczka robotniczego protestu w czerwcu 1956, Honorowy Obywatel Miasta Poznania. 8.04.1993 Zmarł Edmund Łubowski (ur. 1918), malarz, autor subtelnych pejzaży. 9.04.1938 W poznańskim Teatrze Wielkim odbyła się polska prapremiera baletu Harnasie Karola Szymanowskiego. 9.04.1993 Zmarł prof. Włodzimierz Kamiński (ur. 1930), muzykolog, wykładowca Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza i Akademii Muzycznej. Przez ponad 30 lat kierował Muzeum Instrumentów Muzycznych. 11.04.1848 Do Poznania przyjechał Juliusz Słowacki. Przez większość trwającego prawie miesiąc pobytu mieszkał u Augusta Bukowieckiego, w nieistniejącej dziś kamienicy stojącej po zachodniej stronie ul. Piekary. 17.04.1958 Zmarł Jakub Wojciechowski (ur. 1884), pamiętnikarz, autor Życiorysu własnego robotnika, naturalistycznego opisu losu wielkopolskich chłopów i robotników. 21.04.1968 Zmarł Zbigniew Zieliński (ur. 1907), architekt, autor m.in. projektu odbudowy po zniszczeniach wojennych poznańskiego Starego Rynku. Jego zasługi upamiętnia tablica umieszczona na budynku Wagi Miejskiej. 26.04.1543 Zmarł Wawrzyniec Powodowski, z którego osobą związana jest legenda „jakoby (...) zostawszy kawalerem maltańskim, miał obowiązków bywania w kościele zaniedbywać. Za to po śmierci miał (...) z grobu powstawać i podczas podniesienia z dobytą szablą do mszy asystować (...) w kościele katedralnym (...)”. oprac. J.P 106 /IKS / kwiecień 2018 Ruszyły zapisy na Maskaradę Trudno wyobrazić sobie festiwal Pyrkon bez tego punktu programu, jednego z najbarwniejszych i najbardziej obleganych. Konkurs kostiumowy Maskarada przeznaczony jest dla twórców fantastycznych przebrań — zarówno cosplayerów, jak i osób projektujących z własnej wyobraźni. To miejsce, gdzie postaci znane z komiksów, książek, filmów czy gier na chwilę stają się częścią rzeczywistości. Trzygodzinny show pełen pięknych strojów, świateł i opowieści prowadzi Jakub Ćwiek. Pyrkon właśnie otworzył formularz zgłoszeń dla osób, które chcą zaprezentować się podczas tegorocznej Maskarady. Jeśli marzysz o tym, by wziąć udział w konkursie i pokazać wszystkim swój niesamowity kostium, nie wahaj się i zgłoś swoją kandydaturę! Na Maskaradzie mile widziane są zarówno wystąpienia solowe, jak i grupowe. W konkursie mogą wziąć udział także osoby niepełnoletnie, ale wtedy potrzebna jest zgoda rodzica lub opiekuna. Zgłoszenia można przesyłać do 6.05, więcej na: pyrkon.pl. Grand Prix 2017 — Anna „Nona” Nowicka jako Program Camille, League of Legends Ulica Kościelna według studentów UAP Miasto wybrało zwycięską koncepcję zagospodarowania ulicy Kościelnej, którą przygotowali w ramach konkursu studenci Uniwersytetu Artystycznego. Ich pomysły posłużą do wypracowania projektu zmian. W konkursie mogli wziąć udział studenci Wydziału Architektury i Wzornictwa Uniwersytetu Artystycznego w Poznaniu. Przy zadaniu trzeba było uwzględnić uwarunkowania I miejsce: Kamil Ziółkowski i Seweryn Trzyn komunikacyjne i przyrodnicze ulicy oraz zapisy miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego. Pod uwagę należało wziąć także potrzeby mieszkańców. Spośród 17 zgłoszonych prac Sąd Konkursowy za najlepszą uznał koncepcję przygotowaną przez Kamila Ziółkowskiego oraz Seweryna Trzyna. Drugie miejsce otrzymali Joanna Piasecka i Tomasz Bekas, a trzecie Alicja Maculewicz, Kinga Zając i Emilia Dzięgielewska. Sąd Konkursowy wyróżnił także prace zespołów projektowych w składzie: Katarzyna Dyktyńska i Natalia Raczkowska oraz Zofia Łobza i Joanna Wiernicka. Zwycięska koncepcja zostanie wykorzystana przez Zarząd Zieleni Miejskiej w Poznaniu do opracowania projektu przebudowy ul. Kościelnej. Autorzy prac, którzy otrzymali pierwszą i drugą nagrodę, zostaną zaproszeni do współpracy przy jego tworzeniu. Organizatorami konkursu byli Uniwersytet Artystyczny w Poznaniu oraz miasto Poznań. Wydarzenie objęto patronatem prezydenta miasta Poznania Jacka Jaśkowiaka oraz rektora UAP prof. Wojciecha Hory. Opiekę merytoryczną nad studentami oraz organizacją z ramienia Uniwersytetu Artystycznego sprawowała dr hab. Elżbieta Raszeja. Parkrun Poznań 4300 21.04 o g. 9 na Cytadeli po raz 300. wystartuje w Poznaniu bieg w ramach parkrun. Parkrun to formuła biegania realizowana w kilkunastu krajach na całym świecie, w ponad tysiącu lokalizacji. W Polsce takie biegi odbywają się w ponad 50 lokalizacjach, a Poznań był jednym z pierwszych miast w kraju (2012 rok), które przyłączyły się do tej międzynarodowej formy aktywności. Pierwszy parkrun na świecie odbył się w Wielkiej Brytanii w 2004 roku. Twórcą tego światowego fenomenu był Paul Sinton-Hewitt. Biegi w ramach parkrun odbywają się zawsze na terenach zielonych, na dystansie 5 km, w stałych terminach — sobota, godzina 9. W Poznaniu od samego początku terenem FOT. MATERIAŁY ORGANIZATORÓW (2X) varia spotkań jest Cytadela. Poznańska trasa jest oceniana jako jedna z najciekawszych tras parkrun na całym świecie. Udział jest zawsze całkowicie bezpłatny na podstawie jednorazowej rejestracji w systemie parkrun. Uzyskany kod uczestnika pozwala na udział w dowolnej liczbie biegów, w dowolnej lokalizacji parkrun na świecie. Rezultaty zapisywane są w profilach uczestników i przesyłane na ich adres poczty elektronicznej. To jeden z niewielu bezpłatnych biegów z indywidualnym pomiarem czasu każdego uczestnika. Nie ma tutaj ograniczenia wieku i umiejętności, udział biorą zaawansowani biegacze, jak i początkujący. Organizatorzy zachęcają do udziału rodziców biegających z dziećmi, wózkami, jak również właścicieli z czworonożnymi przyjaciółmi. Trasę parkrun można pokonać biegiem, truchtem, spacerem — jak kto woli i potrafi. Biegi nie byłyby możliwe bez wolontariuszy, którzy mierzą czas, monitorują trasę i biegaczy, sczytują wyniki. Jak organizatorzy i uczestnicy parkrun Poznań uczczą 300. bieg, tego jeszcze nie zdradzają. Po biegu będzie zapewne wspólne śniadanie na kocyku, ale to prawdopodobnie nie wszystkie atrakcje. Bieżące komunikaty najlepiej śledzić na portalu społecznościowym pod adresem: facebook.com/ParkrunPoznan. Światowid przy Kaponierze odnowiony Spółka Poznańskie Inwestycje Miejskie zakończyła prace renowacyjne charakterystycznej konstrukcji, jaką jest tzw. Światowid przy rondzie Kaponiera, obok budynku nowego Bałtyku. Pięciometrowy monument ukazujący odległości dzielące Poznań od niektórych stolic europejskich odzyskał dawny blask. Autorem instalacji, pochodzącej z 1973 roku, był poznański artysta rzeźbiarz Jerzy Sobociński. Oczyszczona została granitowa powierzchnia Światowida oraz uzupełniono i odrestaurowano brakujące litery. Łącznie odtworzeniu poddanych zostało 115 liter oraz 3 wektory. Zegarmistrzowskiej pracy wymagały również zegary — po oczyszczeniu oraz uzbrojeniu w nowe, szwajcarskie napędy powróciły na swoje oryginalne miejsce. Wszystkie elementy zostały pieczołowicie odnowione i dorobione przy użyciu technik odlewniczych i w oparciu o materiały archiwalne oraz ikonografię. Varia — oprac. Mateusz Malinowski mateusz.malinowskiQwm.poznan.pl więcej na kulturapoznan pl biuletyn.poznan.pl IKS | kwiecień 2018 / 107 OGÓLNOPOLSKI PRZeGLĄD Fiimów AnimowanYcH TwokRzonYcH PRzez Dzieci 23-24 i 27 kwietnia 2018 na filmy animowane tworzone przez dzieci czekamy do 10 kwietnia szczegóły, regulamin 1 karta zgłoszenia: csdpoznan.pl Aleksandra Kurzak oai recital 26 IV 2018 Ministerstwo fa A INSTYTUCJA KULTURY Kultury Enea SAMORZĄDU WOJEWÓDZTWA i Dziedzictwa WIELKOPOLSKIEGO Narodowego» MECENAS TEATRU Hr FILHARMONIA (9:7) INSTYTUCJA KULTURY I POZNAŃSKA JU) SAMORZĄDU WOJEWÓDZTWA im. Tadeusza Szeliżowskiego WIELKOPOLSKIEGO 13.04.2018 godz. 19, Aula UAM 280£L6JLL2LZZjJ6 70 WEZ (ONSI WALKIRIA GVIAZES John LUNDGREN baryton (Wotan) Ewa VESIN sopran (zyglinda) Eva JOHANSSON sopran (Brunhilda) Wioletta CHODOWICZ sopran (Helmwiga) Magdalena MOLENDOWSKA sopran (Gerhilda) Anna LUBAŃSKA mezzosopran (Siegruna) JCENEJ ZAWARTKO sopran (Ortlinda) Małgorzata PAŃKO mezzosopran (Grimgerda) YOMEDNACONNI EZM) Anna BERNACKA mezzosopran (Rossweisse) Agnieszka REHLIS mezzosopran (Schwertleita) Orkiestra Filharmonii Poznańskiej 6.04.2018 20.04.2018 godz. 19, Aula UAM godz. 19, Aula UAM |-śM ZWYCIĘZCY MIĘDZYNARODOWYCH GŁOSY XXI WIEKU KONKURSÓW MUZYCZ tenor fortepian JYENA PIJAROWSKI WEZ Łukasz BOROWICZ VEZ Orkiestra Filharmonii Poznańskiej Orkiestra Filharmonii Poznańskiej www.filharmoniapoznanska.pl

• Odpowiedź na wniosek o informację publiczną zał. 2 przez Poznań 1 października 2018 16:07

  Nr rej.: 06091802782

  Państwo

  Szymon Osowski

  Katarzyna Batko-Tołuć

  Bartosz Wilk

  Sieć Obywatelska Watchdog Polska

  Znak sprawy: Or-V.1431.18.2018

  Poznań, 06-09-2018 r.

  Pozostałe załączniki do odpowiedzi.

  Barbara Szymendera

  koordynator UMP ds. informacji publicznej
  Wydział Organizacyjny
  Urząd Miasta Poznania
  plac Kolegiacki 17
  61-841 Poznań
  tel. (61) 8785 346, 604 609 243

  e-mail: {{ email }}
  ........................................................................
  **POZnan ***
  [ **www.poznan.pl**](http://www.poznan.pl/)
  [ **www.fotoportal.poznan.pl**](http://www.fotoportal.poznan.pl/) ** **

  Załączniki

  IKS_-_2018-05.pdf	KULTURA Poznański Informator Kulturalny, W POZNANIU e A © : c. Sportowy i Turystyczny IKS za a hy 4 s || 8 |GUCIUWACNÓWI 2 Cena 4,90 zł (w tym 5% VAT) ISSN 1231-9139 SZ maj nr 5(319)/2018 ufam By TEATR POLSKI W POZNANIU m EYE) ADOLF NOWACZYŃSKI WIELKI dTyDeryk reżyseria JAN KLATA = 666 —= PREMIERA: 05.05.2018 spektakle: 6—11, 13.05.2018 | ocean www.teatr-polski.pl Kultura w rozkwicie To nie przypadek, że majowe kalendarium wyda- rzeń w naszym mieście dosłownie pęka w szwach. To właśnie w maju przyroda najpiękniej budzi się do życia, podobnie budzą się animatorzy kultury — po długiej zimie zapraszają mieszkańców na jeszcze więcej wydarzeń! Do wyboru mają Państwo tak wiele propozycji, że aż nie wiadomo, od czego zacząć... Może więc od dobrze już znanych festiwali, takich jak znakomite Festiwal Fabuły, Bliscy Nieznajomi czy Enter Enea Festival. Dalej pojedyncze wydarzenia, jak choćby premiera Wielkiego Fryderyka Jana Klaty w Teatrze Polskim czy koncert bluesowego wirtuoza gitary Danny'ego Bryanta. Nie można pominąć uwielbianej i wyczekiwanej przez mieszkańców Nocy Muzeów czy Pyrkonu — gratki dla fanów fantastyki. To, że za oknem świeci słońce, nie oznacza wcale, że mamy porzucić lektury. Może i ten sposób spę- dzania czasu bardziej kojarzy się z zimą, ale teraz zamiast fotela przy kominku wybierzmy czytanie plenerowe. W parku lub nad Wartą czy choćby na balkonie własnego mieszkania. W tym, by mądrze i z rozmysłem dobierać tytuły, od zawsze pomagały nam recenzje książek. Krytyka literacka w dawnym rozumieniu tej sztuki nadal istnieje czy jednak zosta- ła zastąpiona przez inne formy? O tym przeczytają Państwo w Temacie numeru — polecam niezwykle interesujący tekst profesora Piotra Śliwińskiego. Jak nikt inny potrafi on do tak złożonego tematu podejść przekrojowo. Uważam go za doskonałego eksperta w dziedzinie literatury i bardzo się cieszę, że przyjął propozycję przewodniczenia Kapitule Poznańskiej Nagrody Literackiej. Tymczasem życzę Państwu nie tylko przyjemnej lek- tury IKS-a, ale przede wszystkim udanych majowych wypadów — zarówno tych na łono natury, jak i tych kulturalnych. Jacek Jaśkowiak Prezydent Miasta Poznania Recenzja Odysa FOT. MATERIAŁY DYSTRYBUTORA, JADWIGA JANOWSKA, MAGDA HUECKEL W TEMAT NUMERU 4 Życie po życiu albo żwawy trup /P. Śliwiński czy krytyka literacka jeszcze istnieje? W WYDARZENIA 8 Wielki powrót /A. Tomczyk premiera Wielkiego Fryderyka w Teatrze Polskim 9 ATy znasz swojego sąsiada? / M. Nawrocka-Leśnik Festiwal Ukraińska Wiosna 10 Lekcja rewolucji / A. Skowrońska Warsztaty z rewolucji Teatru Osmego Dnia, Galerii Miejskiej Arsenał i Estrady Poznańskiej 12 Zielone scenariusze /J. Głaz rozmowa z Andżeliką Jabłońską, dyrektorką Poznań Design Festiwal 14 Mitologia we współczesnym wydaniu /A. Bliźniuk premiera Troja” w Teatrze Wielkim 15 Gitara w roli głównej /R. Gloger koncert Danny Bryant Band 16 Fantastyczne multikulti / M. Malinowski Festiwal Fantastyki Pyrkon 17 Nocne wycieczki po mieście /J. Gładysiak Noc Muzeów 18 Polska bliska, (nie)znajoma / S. Klimek XI Spotkania Teatralne Bliscy Nieznajomi 19 Jazz na plaży /A. Bliźniuk Enter Enea Festival 20 Zaczytani w opowieściach / A. Tomczyk Festiwal Fabuły W RECENZJE 22 Ato Itaka właśnie /A. Tomczyk spektakl Odys w Teatrze Polskim 24 Zmagania z Wagnerem /T. Dorożała-Brodniewicz koncert Walkiria w Filharmonii 26 Zaspokoić głód i pracować u podstaw /M.S. Bochniarz 10. Short Waves Festival W ROZMOWY 28 Nie po drodze z bohaterami / G. Wrońska z Lucyną Marzec 30 Kultura na obrzeżach /M. Malinowski z Marcinem Poprawskim i Markiem Chojnackim W HISTORIA 32 Statyka i polityka /P. Grzelczak 20. rocznica śmierci prof. Ryszarda Ganowicza 33 Chłopak z Poznania /P. Grzelczak historia Ernsta Kantorowicza W Z CYKLU 34 Rozmowy w garderobie / A. Kochnowicz-Kann z Marią Rybarczyk 36 Okiem polonisty /T. Wróblewska o pierwszym poznańskim drukarzu 38 CYRYL Wam pokaże /D. Bartkowiak początki festiwalu Malta 40 Fotografia / M. Piotrowska fotograf Zbigniew Wiszniewski 42 Poznań do poprawki /J. Głaz obiekty sportowe w mieście 44 Jest taka ulica / w. Gostyński proletariacki patron Marcin Kasprzak 46 Mistrzowie sportu /J. Pałuba Tadeusz Łuczak i piłka 48 Ztorby listonosza / D. Kolbuszewska majowe szaleństwa Konstancji Raczyńskiej W SPORT 49 Dystans? To zależy od Ciebie /J. Krenc 5. Wings for Life W CO, GDZIE, KIEDY 51 FILM 80 MUZEA 54 TEATR 90 KSIĄŻKI 62 MUZYKA 97 CENTRA KULTURY 73 SZTUKA 106 VARIA 2% instytucje i imprezy dotowane przez Urząd Miasta Poznania iks wydarzenia, którym patronuje IKS RU partnerem wydawniczym IKS-a jest Biblioteka Uniwersytecka w Poznaniu Poznański Informator Kulturalny, Sportowy i Turystyczny IKS Wydawca Wydawnictwo Miejskie Posnania, ul. Ratajczaka 44, 61-728 Poznań, tel. 61 851 86 01, iks©©wm.poznan.pl, wmposnania.pl, kulturapoznan.pl Redaktor naczelna IKS-a Katarzyna Kamińska Zespół (Dział Publikacji Informacyjnych) Mateusz Malinowski (61 854 07 41), Elżbieta Woźna (61 854 07 42), Jan Gładysiak (61 854 07 40), Monika Nawrocka-Leśnik (61 854 07 43, afiszQ©wm.poznan.pl), Sylwia Klimek (61 854 07 50), Anna Solak (61 854 07 44) Współpraca Tomasz Janas Korekta Anna Nowotnik Opracowanie graficzne Joanna Pakuła, Marta Stachowska Skład i łamanie Studio Graficzne WMP Druk Betmor Sp. z o.o., ul. Chlebowa 16, 61-003 Poznań Nakład 2000 egz. Prenumerata RUCH S.A., prenumerata.ruch.com.pl, prenumerataQruch.com.pl, tel. 801 800 803 lub 22 717 59 59, w g. 7-18 Fotografie w działach stałych: M. Ciesielski, M. Stachowska, J. Pakuła, A. Skowrońska Informacje o imprezach i wydarzeniach przyjmowane są do 8. dnia każdego miesiąca. Zastrzegamy sobie prawo do skrótów oraz opracowania zamówionych tekstów. Nie odpowiadamy za zmiany repertuarowe oraz treść reklam (również na stronach okładkowych). Organizatorzy zastrzegają sobie możliwość zmian w programach. Copyright by Wydawnictwo Miejskie Posnania 2018 Indeks nr 369845 4 / IKS / maj 2018 temat numeru Życie po życiu albo żwawy trup Piotr Śliwiński Krytyka literacka nie ma się najlepiej, ale też nie tak źle, jak zwykło się czasami uważać. Wybitny znawca prozy, Przemysław czapliński, nazwał ją przed laty „żwawym trupem”, dzisiaj można by pewnie mówić o „seksownym zombie”. Krytyka utraciła sporo ze swego znaczenia na tradycyjnych dla niej obszarach, lecz zyskała nowe – w nowych mediach. ] ]Ustalmy dwa podstawowe fakty. krytyka uniwer- sytecka nie przeżywa kryzysu. Nadal ukazują się wartościowe, a niekiedy pasjonujące książki o litera- turze. tacy badacze i zarazem uczestnicy współcze- sności, jak Jerzy Borowczyk, karolina Felberg-sen- decka, Joanna Grądziel-wójcik, Anna kałuża, Dorota kozicka, tomasz kunz, tomasz Mizerkiewicz, Jakub Momro, Grzegorz olszański, Joanna orska, Andrzej skrendo, Alina Świeściak, Błażej warkocki, by wspo- mnieć tylko o niektórych autorach średniego poko- lenia i  młodszych, piszą dużo, ciekawie i  mądrze. A przecież ciągle aktywni są starsi, a nawet seniorzy. krytyka gazetowa, tygodnikowa, radiowa i  tele- wizyjna ledwo zipie. Nie ma w  Polsce tygodnika literackiego (literacko-kulturalnego czy literacko- -społecznego), nie ma dwutygodnika, nie ma dodat- ków literackich czy chociażby książkowych do popu- larnych czasopism. stacje radiowe i  telewizyjne traktują literaturę jak rzecz zbyteczną, jeśli zaś poświęcają jej trochę czasu, to w niezadowalającym wymiarze, na dobitek wypełniając go treścią przy- padkową, podaną zdawkowo, z  irytującą przymil- nością w  stosunku do niewymagającego odbiorcy. tVP kultura ma lepsze i gorsze momenty, w sumie grzeszy wsobnością, zwracając się do tych, którzy jej w  pewnym sensie nie potrzebują. radiowa Dwójka nie wystarczy. Podobnie jak „tygodnik Powszechny” i  skromne rubryczki książkowe w  paru innych cza- sopismach. recenzja, czyli podstawowa forma kon- taktu krytyków z  czytelnikami literatury, znalazła się w  stadium szczątkowym. Jako społeczeństwo uznaliśmy, że czytanie książek to przeżytek, więc krytyka tym bardziej. to wstyd, to niepokoi, to wcale nie jest tendencja światowa, a tylko prowincjonalny snobizm na kulturalną ignorancję. Za uwiądem sze- roko rozumianej krytyki idzie uwiąd krytycznego myślenia, a za nim – bliżej nieokreślone zło. Czy powyższe stwierdzenie kwituje koniec zjawi- ska, które w naszej historii odegrało ważną rolę, czy też trzeba zastanowić się nad tym, czy nie przyoble- kło się ono w jakąś inną postać? właśnie tak się stało. Nie sposób scharakteryzować tego procesu w całości, poprzestanę więc na trzech, wybranych arbitralnie, lecz – jak sądzę – niebagatelnych aspektach. Radykalizm (na niby) Dość wspomnieć kilka głośnych ataków na pisarzy oraz instytucje literackie, prowadzonych w poetyce wojny partyzanckiej i z wykorzystaniem środków do tej pory niestosowanych lub stosowa- nych rzadko. Mam na myśli internet, w szczególno- ści zaś media społecznościowe – z Facebookiem na czele. Nie da się uczestniczyć w dzisiejszym życiu literackim, nie będąc obecnym, chociażby w  roli obserwatora (czy raczej podglądacza), na cyfrowym targowisku opinii. Nieobecny nie dowiedziałby się o haniebnych zarobkach pisarzy, o rozprzestrzenia- jących się modach na czytanie takiego lub innego gatunku lub autora, o  reakcjach np. na nagrody literackie. Ponadto nie znałby nowych hierar- chii wpływu. Zatem literacki internet jest pudłem rezonansowym rzeczywistości pozasieciowej, lecz bardzo specyficznym, gdyż w coraz większym stop- niu pochłaniającym ją, zmieniającym jej status i wtórnie modelującym na własne podobieństwo. Na końcu tego ciągu przechwyceń, rozmnożeń i deformacji rzeczywistość zaczyna naśladować swój ukształtowany w sieci obraz. Krytycznoliteracki pojedynek na ścianie Face- booka zamiast dotychczasowej debaty zyskuje na atrakcyjności, ponieważ sprawia wrażenie czegoś mniej rytualnego i zarazem reanimującego rytuał. Po pierwsze, jest nieodwleczony, nieostudzony przez czas, nieokiełznany przez środowiskowy konwenans, na pozór niewyrachowany, spontaniczny i szczery. Po drugie, posiada wysoką stawkę. Wprawdzie można łatwo zostać strąconym, narazić się na ośmiesza- jącą lub brutalną ripostę, ale można też pozostać na widoku, wczepić się w pionową płaszczyznę, wystawić swoje istnienie na pokaz, utrwalić się w roli opinio- dawcy, nawet opiniotwórcy, a przynajmniej celebryty czy celebrytki. Oczywiście natychmiast rodzi się obawa, że atuty społeczno-prestiżowe zniweczą atuty etyczne. Z pewnością przestają się liczyć atuty inte- lektualne. Argumentację zastępuje emocja. Spośród głośnych facebookowych kampanii bodaj najgłośniejsza była ubiegłoroczna akcja przeciw Piotrowi Macierzyńskiemu, który w jed- nym ze swych starszych wierszy zdradził się z niewybaczalnym seksizmem. Drażniąca strofa faktycznie brzmi nieprzyjemnie, wręcz obskurnie: nigdy nie spałem z poetką może z obawy że musiałbym później wysłuchać jej wierszy tak się składa że w tym kraju mężczyźni piszą zdecydowanie lepiej na szczęście by poczytać ich wiersze nie musiałem z nimi sypiać myślę że mam szansę dołączyć do panteonu poetów których zabrania się wpisywać na listę szkolnych lektur Jednak tytuł - Epitafium dla Piotra Macierzyń- skiego bo kto zrobi to lepiej - jest wyraźnie autoiro- niczny, ostatnia zaś strofa tylko to wrażenie wzmaga: nie wiem kto trzeci tak bez świata oklasków się zgodzi Iść... taką obojętność, jak ja, mieć dla świata? ale musi się liczyć że może nie być poważnie traktowany nawet na własnym pogrzebie % Grażyna Latos www.projektksiazki.blogspot.com Czy kogoś jeszcze interesują recenzje książkowe? Oczywiście, że tak! Myślę, że fakt, iż „Książki. Magazyn do czytania” z kwartal- nika stał się dwumiesięcznikiem, jest jednym z dobrych dowodów na to, że Polki i Polacy są zaintereso- wani krytyką literacką. I to nie tylko tą łatwo dostępną, wirtualną i bezpłatną, ale także tą, dla której trzeba pójść do kiosku i za którą trzeba zapłacić. To dobra wiadomość. Ponie- waż bez dobrej krytyki literackiej nie będzie dobrej literatury. Bez dobrej literatury nie ma zaś dobrego życia. W Izabela Sadowska www.lubimyczytać.pl Świat literatury dzieli się na dwie części. W pierwszej sięgamy po książki dla szeroko rozumianej rozrywki. Wdrugiej, tejkrytyczno- literackiej, książki okala nimb wyjątkowości. Czytamy już nie tylko po to, aby miło spędzić czas, ale aby poszerzyć wiedzę, rozwikłać nurtujące pytania, zderzyć się z jakimś problemem. W pierwszej nie potrzebujemy profesjonal- nej literackiej krytyki, wystarczy, że książkę poleci znajomy lub społeczność czytelników przyzna jej wysoką ocenę. W drugiej z przy- jemnością słuchamy angażujących dyskusji między literatami i sięgamy po wyczerpującą recenzję w branżowych mediach. Krytyka wymaga czasu i jest potrzebna, by inspi- rować, weryfikować, uczyć, pobudzać do dyskusji. Obie części ze sobą współistnieją i nie należy ich względem siebie wartościo- wać. Tylko od czytelnika zależy, czy przema- wia do niego mądrość profesora literatury, czy wystarczą mu polecenia książkowego blogera. IKS / maj 2018 / 5 % Wojciech Szott www.kurzojady.pl Marzy mi się status krytyka literackiego, jaki miał na przy- kład Bereza, ale czasy mamy już inne i trzeba przywyknąć do tego, że mam teraz sekundę na przekazanie czytelnikowi swoich odczuć. Przyszłość prawie zawsze wydaje się gorsza, lubimy narzekać na zmiany sposobów opowiadania świata, ale myślę, że niesłusznie. Fisz, Emade i Tworzywo w pio- sence Kanterstrajk śpiewają, że „Mam 40 lat, nie istnieje świat, który wychowywał mnie”, Grammatik narzekał, że „zwariował świat, który mnie wychował”. I dobrze, to pobudza kreatywność. Dzisiaj jeszcze piszę teksty na 3-4 tysiące znaków, ale może już niedługo wystarczy, że zrobię zdjęcie? Nie przeraża mnie to. No, może poza trudnościami w dobra- niu odpowiednio brzydkich filtrów. W Rafał Hetman www.czytamrecenzuje.pl Od dawna w prasie nie ma miejsca na recenzje książkowe. Owszem, internet daje nieogra- niczone możliwości publikacji, ale w sieci krytyka wcale nie ma się tak dobrze. Wśród tysięcy blo- gów książkowych tylko kilka uprawia prawdziwą krytykę literacką. Reszta po pro- stu dzieli się pasją czytania, publikuje teksty o książkach. To nic złego, chyba nigdy wcze- śniej, właśnie dzięki blogom, vlogom i fan- pejdżom, nie rozmawiało się tak intensywnie o książkach. Internet daje przede wszystkim możliwość wymiany poglądów, czyli prowa- dzenia dyskusji, na przykład w komentarzach pod recenzjami. Na blogach czy portalach skupiających ambitnych czytelników i osoby zajmujące się literaturą na co dzień takie dys- kusje mogą być czasem bardziej pasjonujące niż sam tekst, którego dotyczą. 6 /IKS / maj 2018 Mimo to na autora posypała się lawina oskar- żeń, na organizatorach lubelskiego festiwalu Miasto Poezji, po części dotyczy to również Poznania Poetów, próbowano wymóc odwołanie spotkań zaplanowa- nych z powodu ukazania się tomu Macierzyńskiego o zupełnie innej wymowie. Zwraca uwagę kolektywność sprzeciwu, ujedno- licenie języka polemicznego, koordynacja zarzutów, wreszcie podporządkowanie wieloznacznej litery wiersza duchowi sprawiedliwości społecznej, walce o równy dostęp mężczyzn i kobiet do szacunku, a poetek do autorytetu. Najważniejsze jest jed- nak co innego - próba wpłynięcia na rzeczywistość poprzez odebranie głosu osobie, której poglądy koli- dują z wartościami uznanymi za wyższe od wartości literackich. W nieco podobnym trybie zapadł wyrok na Mar- cina Świetlickiego. Przypisywane mu, w stylu oskar- życielskiego paszkwilu, wyznawanie kapitalizmu i faszyzmu miało posłużyć za wystarczający powód, by unieważnić cały jego artystyczny dorobek. Jesteśmy świadkami coraz częstszego, a naj- głośniejszego w sieci i na forach społecznościo- wych, kontestowania autonomii literatury, w tym zwłaszcza poezji, której ta właściwość przede wszystkim dotyczy. Samowystarczalności, czy tylko nadrzędności jej strony artystycznej w sto- sunku do uwarunkowań i tematów politycznych. Przy tym nie chodzi już tylko o uprawianie „poezji krytycznej”, analogicznie do „sztuki krytycznej”, ani o podtrzymanie świadomości, że „estetyczne jest polityczne”, lecz - w tym wypadku - o jak najdalej idące zespolenie poezji i wypróbowanej ideologii. Antykrytyka (na razie) W przepastnej sieci rozwija się za sprawą bloge- rów i publicystów literackich działalność tyleż od krytyki pochodna i do niej upodobniona, co wobec niej destrukcyjna. Jest to oczywisty skutek prze- mian zachodzących w kulturze. Maryla Hopfinger skwitowała je w sposób niezostawiający wątpliwo- ści: „Elektroniczne połączenia zdają się szybsze od neuronowych, wyprzedzają tradycyjny sposób rozu- mowania (...). Kultura czytania zostaje zastąpiona przez kulturę przeglądania”. Idąc tym tropem, rzec można, iż kultura dyskusji zastąpiona została przez kulturę spięcia - w dwojakim sensie: połączenia i zatargu. Obie prowadzą do zaskakującego spostrzeżenia, że w sieci - zamiast oczekiwanej subiektywności, różnorodności - krzewi się recenzencki kolektywizm. Raz przyjmuje formę zgody na przyjemność z czyta- nia jako kryterium wiążące publiczność, demokra- tyzujące ją i tym samym unieważniające dyskusję, kiedy indziej przypomina pole bitwy, na którym naprzeciw podstarzałych i znużonych, choć sytych egzystencjalistów rozłożyły się oddziały zdeterminowanych klasowo prekariuszy i prekariuszek. Zatem pogląd, że krytyka przeprowadziła się do sieci, jest tyleż banalny, co nieprawdziwy. Bo to nie jest krytyka w starym znaczeniu realizu- jąca się w nowym medium, to mutacja wyrosła na kryzysie krytyki starego typu. Jej główną treścią zdają się nieprzetworzone emo- cje czytania, na których fundamencie powstaje specy- ficzna wspólnota, a właściwie pakt nadawczo-odbior- czy, oparty na jednomyślności i nastawiony na szybką i jednomyślną ocenę. W związku z tym rewersem jed- nomyślności nie jest dyskusja, lecz łatwe ujednolice- nie lub szybki konflikt. Idealizm (mimo wszystko) Reszta jest domysłem. Krytyka przeniesiona do sieci albo dojrzeje do rzeczywistego myślenia w jakichś trudnych do przewidzenia formach, albo wyjałowi się do szczętu. Oba warianty zdają się rów- nie prawdopodobne. Trudniej wyobrazić sobie przy- szłość bez literatury, wręcz niemożliwością jest przystać na taką prognozę, szukam więc podpory u mądrzejszych od siebie. Pisał Northrop Frye: „Żadna ciemność nie zdoła zrozumieć światła; żadna ignorancja albo obojętność nie zdoła nigdy dostrzec jakiejkolwiek claritas w literaturze ani w próbującej ją przybliżyć krytyce”. A J. Hillis Miller: „Dzieło literackie nie jest, jak mogłoby zakładać wiele osób, słowną imitacją pewnej już istniejącej rzeczywistości, lecz całkiem przeciwnie, jest stworzeniem lub odkryciem nowego, komplementarnego świata, metaświata, hiperrzeczy- wistości. Nowy świat jest niezastąpionym dodat- kiem do już istniejącego. Książka to kieszonkowy, przenośny zaklinacz snów”. Ów blask, bez którego życie staje się nieskoń- czenie szare i nudne, kusi i wzywa. Mając świado- mość, że ani z literaturą, ani z krytyką nie będzie już nigdy tak, jak było jeszcze niedawno, wierzę przecież w konieczność opowieści o innym świecie, zaklęcia go w inny język i ulegania namiętnościom rozumu. 4 % Agnieszka Kalus www.czytambolubie.com Krytyka literacka była i jest potrzebna, jednak ta uprawiana przez literaturoznawców niestety nie dociera do szerokiego grona odbiorców ze względu na pewną hermetyczność. Współczesny czy- telnik szuka opinii o książce tam, gdzie najłatwiej do niej dotrze, czyli w internecie. W związku z tym obserwujemy wysyp blogów o książkach, bookstagramów (profili na Insta- gramie poświęconych książkom) i grup czy- telniczych na portalach społecznościowych, gdzie czytelnicy wymieniają się opiniami. Profesjonalna krytyka literacka stała się dzia- łalnością czysto akademicką, większość czy- telników polega teraz nie na opiniach pro- fesjonalistów, lecz innych czytelników, którzy coraz częściej dzielą się swoimi wrażeniami z lektury w sieci. W Krzysztof Hoffmann www.czaskultury.pl Zapewne jeszcze parę, paręna- Ście lat temu sytuacja była w miarę czytelna: profesjonalną krytykę literacką w prasie specjalistycz- nej i wysokonakładowych dzienni- kach wypierała krytyka impresywna i społecznościowa - zarówno w wymia- rze technologii nowomedialnych, jak i nie- komunikujących się ze sobą nisz. Co więcej, motywacje tej drugiej, będącej świadomie lub nieświadomie na usługach rynku, pozosta- wały co najmniej niejasne. Jesteśmy w inte- resującym momencie zwrotnym, chwili krzy- żowania się tych dwóch światów. Powstaje wiele tworów hybrydycznych, miejsc poważ- nej refleksjj w przestrzeni cyfrowej. Choć rytualnie morduje się ją co pół pokolenia, krytyka będzie dopóty trwać, dopóki trwać będzie literatura. IKS / maj 2018 / 7 WYDARZENIA teatr Wielki powrót ANNA TOMCZYK Na scenie Teatru Polskiego zagoszczą Jan Klata i Jan Peszek, a o Polakach opowie sam król Fryderyk. Premiera Wielkiego Fryderyka — 5 maja. W Po odejściu ze stanowiska dyrektora Teatru Sta- rego w Krakowie Jan Klata, który zasłynął ostatnio inscenizacją Wesela Wyspiańskiego, zaczął badać nastroje i sumienia Polaków w innych teatrach. Naj- pierw zaproszono go do Czech i w styczniu wystawił w Pradze szekspirowską Miarkę za miarkę. Teraz, na zaproszenie Macieja Nowaka, przyjechał do Pozna- nia z kolejnym ważnym dla siebie tekstem - Fryde- rykiem Wielkim Adolfa Nowaczyńskiego - którego realizację planował już od kilku lat. Powrót Jana Klaty to wydarzenie oczekiwane przez wszystkich zainteresowanych teatrem - po pierwszym polskim spektaklu poza krakowskim Sta- rym można spodziewać się osobistego manifestu oraz politycznej wypowiedzi znanego reżysera. Klata lubi opisywać i demaskować codzienną polską rzeczywi- stość, dlatego też nie bez powodu sięgnął po Wiel- kiego Fryderyka, który stanowi swoiste studium narodowych wad Polaków. Ten obszerny tekst po raz ostatni wystawiano na scenie w latach 70., a współ- czesnym widzom znany jest przede wszystkim w for- mie klasycznej już realizacji Teatru Telewizji z Janem Świderskim w roli króla Fryderyka. Akcja niezwykle obszernego dramatu, opublikowa- nego po raz pierwszy na początku XX wieku, toczy się na zamku Sans-Souci zaledwie kilka lat po pierwszym rozbiorze Polski. Gospodarzem jest podstarzały Fry- deryk Wielki, otaczają go nowi poddani - wśród nich polscy luminarze. Król nie cierpi Polaków, a zwłasz- cza biskupa warmińskiego Ignacego Krasickiego, który staje się uosobieniem wszystkiego, co w Polsce najgorsze. Nowaczyński bardzo krytycznie obrazuje polskie mity wielkości oraz aspiracje do zajęcia istot- nego miejsca na mapie Europy, odsłaniając przede wszystkim nasze narodowe kompleksy i wady. Tekst Nowaczyńskiego jest również doskonałym pre- tekstem do analizy stosunków polsko-niemieckich oraz 8 /IKS/ maj 2018 Króla Fryderyka w spektaklu w reżyserii Jana Klaty zagra Jan Peszek naszej roli w Europie. Czy rzeczywiście jesteśmy tak ważni, jak byśmy chcieli? Jak nam służy bliskość potęż- nego sąsiada? Czy w ogóle zasłużyliśmy na to, żeby liczyć się na arenie międzynarodowej? Klata z pewno- ścią wytknie Polakom, co powinni posprzątać na swoim podwórku, zanim wybiorą się na podbój Europy, którą chcieliby urządzić po swojemu. Teatr pozwala ujawnić manipulacje, jakim ulegamy w dzisiejszym politycz- nym świecie, i przyjrzeć się sobie z zewnątrz - okiem króla Fryderyka, okiem reżysera, okiem zagranicznego gościa, a czasem po prostu okiem sąsiada. Główną rolę króla Fryderyka w poznańskiej reali- zacji Klaty zgodził się zagrać aktor Teatru Starego Jan Peszek, znany widzom również z wielu ról filmowych i dubbingowych. Nie będzie to jego debiut na scenie Teatru Polskiego, ponieważ należał już do jego obsady w sezonie 1981/1982. Powrót wybitnego aktora i reży- sera to z pewnością ważne i ożywcze wydarzenie dla kulturalnego Poznania - Teatr Polski został gospo- darzem jednej z najbardziej wyczekiwanych premier obecnego sezonu. Tego nie można przegapić. 4 Wielki Fryderyk Adolfa Nowaczyńskiego, reż. Jan Klata, premiera: 5.05, g. 19, Teatr Polski, Duża Scena iks FOT. PAWEŁ WODNICKI WYDARZENIA festiwale A Ty znasz swojego sąsiada? MONIKA NAWROCKA-LEŚNIK Obecnie w Polsce mieszka około dwóch milionów obywateli Ukrainy. A w samej Wielkopolsce jest ich już blisko 150 tysięcy. Hasło „Poznaj sąsiada”, jakim kierują się organizatorzy festiwalu Ukraińska Wiosna — w tym roku odbędzie się już po raz jedenasty — nigdy nie było bardziej aktualne. P - Wielkopolanom bliżej jest wprawdzie do Nie- miec, ale chciałbym, aby mieszkańcy regionu rów- nież zainteresowali się wschodnim sąsiadem, bo tak naprawdę Poznań leży dokładnie pośrodku drogi między Kijowem a Brukselą - wyjaśnia Witold Horowski, Konsul Honorowy Ukrainy w Poznaniu i prezes Stowarzyszenia Społeczno-Kulturalnego „Polska - Ukraina”, które organizuje Festiwal Kul- tury Ukraińska Wiosna. Tegoroczną odsłonę wydarzenia zainauguruje wer- nisaż wystawy Niewidzialni Stepana Rudika. Tym razem dwukrotny laureat stypendium Gaude Polo- nia, który wcześniej m.in. fotografował wybitnych Polaków, zrobił zdjęcia swoim rodakom, którzy na co dzień mieszkają i pracują w Wielkopolsce. Wystawa stanowi pewnego rodzaju uzupełnienie zrealizo- wanego wcześniej przez artystę projektu Ukraińcy w Polsce - Tropami integracji Ukraińców w Wielko- polsce. „Celem projektu jest przedstawienie oblicza imigrantów oraz obalenie mitu »Ukrainka - sprzą- taczka i Ukrainiec - budowlaniec«. Owszem, te prace są wykonywane przez bohaterów projektu. Jednak czasem nie mamy świadomości, że balet- mistrz, skrzypek czy dyrygent w orkiestrze to także Ukrainiec - imigrant” - wyjaśnia Rudik na stronie poświęconej wystawie. Tradycyjnie już w ramach festiwalu odbędą się rów- nież pokazy młodego ukraińskiego kina. Jedną z pro- pozycji jest dokument by0uHok „Cnoeo” (tłum. Dom „Słowo”) w reżyserii Tarasa Tomenki, który opo- wiada o aresztowaniach artystów i literatów, jakie miały miejsce w latach 30. ubiegłego wieku w Char- kowie. Drugi - Cmpimeonoe (Na złamanie karku), peł- nometrażowy debiut reżyserski Maryny Stepanskiej, to z kolei opowieść o młodym muzyku, który wró- ciwszy ze Szwajcarii na Ukrainę, musi się zmierzyć FOT. MATERIAŁY DYSTRYBUTORÓW Na złamanie kar! z rzeczywistością i chorobą alkoholową. Co oprócz tego? Debata wokół genezy obecnych stosunków polsko-ukraińskich, w której swój udział zapowie- dzieli prof. historii Vasyl Cherepanyn oraz dzienni- karz i dyplomata Wiesław Romanowski, zwiedzanie Bramy Poznania dla rodzin w języku ukraińskim, czytanie bajek po ukraińsku oraz oczywiście kon- certy. Współczesne przeboje ukraińskie oraz świa- towe zagra w CK ZAMEK orkiestra NAONI. W klubie Blue Note wystąpi z kolei Igor Hnydyn z zespołem, jeden z najlepszych ukraińskich perkusistów jazzo- wych. Dla Ukraińców mieszkających w Poznaniu zorganizowane zostaną warsztaty. - Liczymy, iż dzięki warsztatom uczestnicy rozwiną swoje kom- petencje międzykulturowe, zwiększy się ich świado- mość co do procesów zachodzących podczas wcho- dzenia w nowe środowisko - zachęca do wzięcia udziału w warsztatach ich koordynatorka Weronika Wardzyńska. Zajęcia z wykorzystaniem interaktyw- nych ćwiczeń edukacyjnych poprowadzi Olga Sto- biecka-Rozmiarek, trenerka edukacji międzykultu- rowej oraz animatorka społeczna. 4 XI Festiwal Kultury Ukraińska Wiosna 10-13.05 więcej: poznajsasiada.org iks IKS / maj 2018 / 9 10 / IKS / maj 2018 ] ]Cykl rozpocznie się 11 maja i przez miesiąc będzie zmieniał przestrzeń miejską Poznania w platformę wydarzeń artystycznych oraz spotkań związanych z rewolucją 1968 roku. rok 1968 Polacy przeżywali w  odosobnieniu, zupełnie inaczej niż Zachód Europy. Horyzont zda- rzeń wyznaczały Dziady w  reżyserii kazimierza Dejmka, antysemicka nagonka, masowe zwolnienia naukowców z uczelni wyższych i dochodzące z Cze- chosłowacji wieści o  Praskiej wiośnie oraz inwazji wojsk Układu warszawskiego. kilkanaście miesięcy obciążonych nadal przepracowywaną traumą zupeł- nie inaczej zapisało się w historii Europy Zachodniej i  stanów Zjednoczonych, gdzie czas sprzed półwie- cza zawsze już chyba będzie kojarzony z rozruchami i  protestami francuskich studentów, amerykańskimi ruchami kontestacyjnymi, akcjami holenderskich Provosów, obrzucających pomidorami teatr, prze- mianami obyczajowymi i  przetasowaniami politycz- nymi. – Co łączy wielką rewolucję obyczajową, filo- zoficzną i duchową, która przeszła wtedy przez świat zachodni, z  tzw. marcowymi wypadkami w  Polsce? Co łączy zryw antykonsumpcyjny, protesty przeciwko wojnie w wietnamie z paleniem gazet i walką o wol- ność słowa w  Polsce? – pyta w  50-lecie wspomnia- nych wydarzeń Ewa wójciak z teatru Ósmego Dnia. Jej pytania nie pozostaną bez odpowiedzi. spróbują ich udzielić pomysłodawcy Warsztatów z rewolucji. Cykl rozproszonych po mieście wydarzeń roz- pocznie się kolorowym przemarszem z  towarzysze- niem Młodzieżowej orkiestry wood & Brass Band: 11 maja na trasie Arsenał–Ósemki mieszkańcy Poznania będą mieli okazję obserwować (i dołączyć do) uczest- ników pochodu, niosących na transparentach jedno z  haseł, którymi posługiwali się w  1968 roku stu- denci: „Bądźmy realistami – żądajmy niemożliwego”. wydarzenia varia lekcja rewolucji AlEksANDrA skowrońskA „Nauczmy się rewolucji!” – postulują twórcy Warsztatów z rewolucji. W ramach wspólnego projektu galerii Miejskiej arsenał, Teatru Ósmego Dnia i Estrady Poznańskiej zaplanowano kilkanaście wydarzeń inspirowanych rewolucją 1968 roku. Cytatów z  wydarzeń historycznych będzie zresztą więcej. w  ramach Warsztatów na placu wolności pojawi się także symboliczna barykada pełniąca funk- cję sceny. Pochód zakończy performance Jasminy Metwaly, podczas którego artystka odwoła się do współczesnych rewolucji. Działania Jasminy Metwaly znajdą swoją kon- tynuację w  przestrzeni tymczasowej galerii zorga- nizowanej w  teatrze Ósmego Dnia. tam widzowie będą mieli szansę zobaczyć instalację artystki stano- wiącą przedłużenie jej performance’u  z  dnia otwar- cia. Pracy performerki towarzyszyć będzie projekcja filmu Abschied von Gestern (Pożegnanie z  dniem wczorajszym) w reżyserii Aleksandra klugego. Film z 1966 roku z nurtu nowego kina niemieckiego przed- stawia historię Anity G.: jej migrację ze wschodnich do zachodnich Niemiec oraz proces przystosowa- nia się do nowej, nieznanej i  często niezrozumiałej rzeczywistości. Działania prowadzone podczas Warsztatów będą miały także interaktywny charakter. w maju i czerwcu warsztaty prowadzone w Arsenale i Pawilonie obejmo- wać będą między innymi działania związane z dźwię- kiem, feminizmem (warsztaty Small Self-help School prowadzone przez Feminist Health Care research Group) oraz feminizmem w  wydaniu robotycznym i cyberpunkowym (warsztaty Cyborg Witches of Gyne- cology organizowane przez kolektyw GynePunk). Jednym z  punktów kulminacyjnych Warsztatów będzie spotkanie założycielskie kPP (konsorcjum Praktyk Postartystycznych) – komitetu organizacyj- nego ogólnopolskiej wystawy Antyfaszystowskiej  – w  pierwszą sobotę czerwca w  Galerii Miejskiej Arsenał. Warsztaty z rewolucji nie ograniczą się do zamknię- tych przestrzeni – a o ich przebiegu nie będzie świad- czyć jedynie symboliczna barykada. Od 2 do 8 czerwca plac Wolności zamieni się w przestrzeń zdarzeń arty- stycznych - w tym czasie mieszkańcy Poznania będą mieli okazję uczestniczyć w performance'ach współ- tworzącego niegdyś legendarną eksperymentalną Akademię Ruchu Krzysztofa Żwirblisa, Janusza Stolar- skiego, grupy Circus Ferus, Pawła Hajncela. W ramach Warsztatów swoją obecność zaznaczy także kinematografia. Na placu Wolności i w Ósemkach zaprezentowane zostaną filmy wywodzące się z 1968 roku oraz te, które opowiadają z perspektywy czasu o wydarzeniach epoki rewolucji obyczajowej. Wśród nich znajdzie się między innymi dokument Woodstock Michaela Wadleigh, opowiadający o legendarnym festi- walu, oraz kultowy Hair w reżyserii Milośa Formana. Marcin Kęszycki, koordynator części filmowej projektu: - Celem przedsięwzięcia nie jest instruk- taż czy suchy raport z wydarzeń historycznych, a opowieść o sile ruchu i jego wpływie na dzisiej- szych spadkobierców - mówi. O tym, jak dziedzic- two kontrkultury przejawia się we współczesnej rzeczywistości opowiedzą studenci filmoznawstwa. - Opowieść prowadzona przez młodych badaczy FOT. MATERIAŁY DYSTRYBUTORA ———— ———- - — — Kadr z miu Far reżyser ug" * współczesnym językiem podkreśli jeszcze bardziej próbę aktualizacji problemów poruszanych w pre- zentowanych filmach - dodaje Kęszycki. Warsztatom będzie towarzyszyć także działalność interwencyjnego Radia Wolność stworzonego specjal- nie na potrzeby projektu. - Radio zostało zaprojekto- wane w duchu wydarzeń maja 1968 roku, kiedy stu- denci okupujący lokalne radiostacje przechwytywali je na czas protestów - tłumaczy Jacek Chmaj, koor- dynujący prace związane z tworzeniem radia. Komu- nikaty i zapowiedzi sytuacji artystycznych, reportaże, transmisje spotkań organizowanych w ramach Warsz- tatów oraz... rewolucyjna muzyka będą rozbrzmiewać zarówno na stronie internetowej radia www.68warsz- tatyzrewolucji.pl, jak i - okazjonalnie - w centrum Poznania. 4 Warsztaty z rewolucji 11.05-10.06 organizatorzy: Teatr Ósmego Dnia, Galeria Miejska Arsenał, Estrada Poznańska szczegóły na www.68warsztatyzrewolucji.pl oraz www.teatrosmegodnia.pl IKS / maj 2018/ LL WYDARZENIA festiwale Zielone scenariusze z ANDŻELIKĄ JABŁOŃSKĄ, dyrektorką Poznań Design Festiwal, rozmawia JAKUB GŁAZ W Polsce pojęcie designu jest często mylnie rozumiane jako projektowanie estetycznych przedmiotów. Design i bioróżnorodność? Wiele osób zapyta, o co chodzi. Design to o wiele szersze pojęcie, wiąże się także z projektowaniem funkcjonalnej, społecznej i ekono- micznej przestrzeni życia. Interesuje nas design jako sposób myślenia i twórczego rozwiązywania istot- nych społecznie i ekologicznie problemów. A konkretniej? Czym dokładnie jest promo- wana przez festiwal bioróżnorodność? Skupiamy się na miejskim aspekcie pojęcia, które oznacza jak największe zróżnicowanie gatunków żyją- cych w jednym ekosystemie. Pokażemy, jak doprowa- dzić do takiej sytuacji w bardzo skomplikowanym organizmie, jakim jest współczesne miasto. Intere- suje nas, jak obiekty małej i dużej architektury mogą pomóc w przyrodniczym wzbogaceniu miasta, a także jak projektanci powinni reagować na zmieniające się realia klimatyczne i ekonomiczno-społeczne. Które z rozwiązań, jakie zobaczymy na festi- walu, nadają się do wprowadzenia w Poznaniu od razu? Na pewno działania związane z ogrodnictwem miejskim, które nie wymaga wielkich nakładów finan- sowych, skomplikowanej logistyki lub odpowiednich pozwoleń na wdrożenie. Przykłady pokażemy na r eh f Poznań Design Festiwal 2017 12 |IKS / maj 2018 jednej z wystaw w Galerii Miejskiej Arsenał, reali- zowanej wspólnie z Index Design to Improve Life z Kopenhagi. Znajdą się tam zarówno prezentacje biur wypełnionych w innowacyjny sposób roślinnością, jak i wertykalne farmy oceaniczne. Podczas tej edycji festiwalu stawiamy na współpracę z możliwie najwięk- szą liczbą lokalnych podmiotów i inicjatyw oddolnych, dla których bioróżnorodność jest istotna. Zaowocuje to m.in. warsztatami, w których małe formy mogą być realizowane przez niemal każdego poznaniaka. Zobaczymy też wizje i projekty większe od miejskich ogródków? Pokażemy je na kolejnej wystawie festiwalowej - Nowe scenariusze miast, także w Galerii Miejskiej Arsenał. Jej kuratorem jest Paweł Grobelny, którego realizacja na Chwaliszewie zdobyła właśnie nagrodę za najlepszą przestrzeń publiczną w Polsce. Na wysta- wie będzie można poznać wybrane elementy strategii opracowanych przez europejskie miasta, które oparły swój rozkwit na zasadach zrównoważonego rozwoju. Myślę, że to będzie spora dawka inspiracji. Nie zabrak- nie przykładów z Polski i z Poznania. Pokażemy też eks- pozycję poświęconą jakości powietrza pod nazwą Bel Air autorstwa Marianny Czwojdrak i Jana Ankiersz- tajna. Przeniosą nas w świat designu spekulatywnego, czyli eksperymentowania i prototypowania innowacyj- nych, nierzadko zaskakujących rozwiązań. Pokażemy =" Poznań Design Festiwal 2017 ją w Pasażu Różowym, przy ul. Święty Marcin 47. Na dwa dni, 12 i 13 maja, to miejsce zamieni się w Pasaż Zielony. W opuszczonych boksach pojawią się stoiska przedsiębiorców i gastronomów dostarczających orga- niczną żywność i produkty. Odbędą się tam też warsz- taty, pokazy filmów, dyskusje i prelekcje. Festiwal dostarczy inspiracji. Kto powinien później wdrażać te zielone scenariusze? Nie powiem nic nowego, ten pomysł wraca podczas wielu dyskusji: Poznaniowi przydałoby się stanowisko, nazwijmy to - ogrodnika miejskiego, który koordyno- wałby wszystkie działania przyrodnicze. Dziś liczba jednostek zajmujących się np. zielenią jest duża, co - jak sądzę - niekorzystnie wpływa na koordynację dzia- łań i decyzyjność. Poznań jako „zielone i przyjazne dla mieszkańców miasto” powinien chyba wypracować własną, dopasowaną do lokalnych warunków strategię bioróżnorodności lub zrównoważonego rozwoju. Jest jeszcze aspekt społeczny. Jak promować ambitne scenariusze przyrodnicze w kraju, któ- rego mieszańcy ochoczo wycinają drzewa, jeśli tylko pozwolą im na to przepisy? Niechęć do zieleni często wiąże się w Polsce z naporem zabudowy deweloperskiej lub szukaniem nowych miejsc pod parkingi. Tych problemów pod- czas festiwalu nie rozwiążemy. Ale na pewno bar- dzo ważne jest stopniowe zwiększanie ekologicznej świadomości mieszkańców, by z czasem sami zaczęli 4% Andżelika Jabłońska rozumianej przestrzeni miejskiej. FOT. MATERIAŁY ORGANIZATORÓW (2X) domagać się większej ilości zieleni w swoim bezpo- średnim otoczeniu. Bez zrozumienia i swoistego za- uroczenia, wręcz mody na poszanowanie środowiska, także miejskiego, „promocja” bioróżnorodności nie przyniesie wielkich efektów. Dlatego, chcąc przyciąg- nąć jak największą liczbę uczestników, pokażemy małe i zrozumiałe formy, przedstawimy bioróżnorod- ność jako szansę na lepszą jakość życia w mieście. Kilkudniowy festiwal wystarczy, by trwale zainspirować poznaniaków? Czy po festiwalu zostanie coś trwałego w przestrzeni miasta? Nasze działania to kropla w morzu potrzeb. Na szczęście tematem zajmują się też inne inicjatywy, nierzadko współpracujące w tym zakresie z Urzędem Miasta. Ich liczbę i aktywność pokażemy podczas festiwalu. Reszty musi dokonać długotrwała eduka- cja, którą należy rozpoczynać w przedszkolu i później konsekwentnie rozwijać. Chcemy o tym porozmawiać 12 maja podczas dyskusji Zmieniający się świat. Nowe role projektantów. Jest też szansa na trwały ślad po tej edycji festiwalu: we współpracy z Urzędem Miasta i MPK rozpoczęliśmy rozmowy na temat interesują- cego przekształcenia komunikacyjnej infrastruktury. Mam nadzieję, że będzie to sympatyczna i pożyteczna niespodzianka dla poznaniaków. 4 Poznań Design Festiwal, „bioróżnorodność” 11-18.05, więcej: poznandesignfestiwal.pl 15S założycielka i dyrektorka Poznań Design Festiwal oraz współtwórczyni inicjatywy Centrum Otwarte. Prezeska Fundacji Made in Art, która poprzez design, architekturę i działania w przestrzeni publicznej podejmuje próbę rozwiązywania problemów szeroko IKS / maj 2018 / 13 WYDARZENIA teatr Mitologia we współczesnym wydaniu ALEKSANDRA BLIŹNIUK W maju scena Teatru Wielkiego zostanie oddana w ręce utalentowanych twórców młodego pokolenia, którzy pokażą nowe spojrzenie na teatr, muzykę i taniec. Przed nami premiera Troja”. W Troja” opowiada historię bohaterów, których doskonale znamy z mitów. Na teatralnych deskach spotkamy Achil- lesa - zdobywcę licznych miast, męż- nego Hektora, doskonałego wodza Agamemnona, walecznego Parysa, przebiegłego Odysa, a także najpięk- niejszą kobietę swoich czasów - Helenę Trojańską. Twórcy spektaklu nie chcą jednak odtworzyć greckich mitów. Jak czytamy w zapowiedzi: „Troja” to próba wyrażenia poprzez taniec bezwzględno- ści i okrucieństwa walki, a także bólu i rozpaczy po zmarłych, którzy nie chcą odejść. Twórcy, opowiadając jedną z naj- bardziej znanych historii o długoletnim konflikcie, mierzą się z problemami aż nadto obecnymi w naszej rzeczywistości. „Jaka jest cena walki? Kto i o co ją toczy? Po której stronie jeste- śmy - ofiary czy kata? Po której będziemy jutro? Czy mamy jeszcze szanse na lepszy świat?” - piszą. Autorem muzyki do spektaklu jest Gabriel Kaczma- rek - kompozytor i muzykolog, twórca znany poznań- skiej publiczności z pozytywnie przyjętego baletowo- -operowego spektaklu Alicja w Krainie Czarów czy Mszy 1050 skomponowanej z okazji okrągłej rocznicy chrztu Polski. Kaczmarek znany jest z zamiłowania do łączenia sztuk i konwencji. Warto podkreślić, że muzyka do naj- nowszego spektaklu Teatru Wielkiego zostanie odtwo- rzona z nagrania wykonanego przez Orkiestrę Teatru Wielkiego w Poznaniu, z symultaniczną warstwą instru- mentalną zaadaptowaną komputerowo. Już w czasie pracy nad Alicją w Krainie Czarów Kaczmarek zetknął się z drugim twórcą spektaklu 14 [IKS / maj 2018 Troja”, czyli tancerzem baletowym Viktorem Davydiukiem. Artysta ten w najnowszej produkcji odpowiada za choreografię. Davydiuk jest absol- wentem Państwowej Szkoły Baleto- wej w Charkowie i Białoruskiej Pań- stwowej Średniej Szkoły Choreografii w klasie Azimova Urana. Od 2007 roku pracuje jako solista w Teatrze Wiel- kim. Dotychczas mogliśmy podziwiać go m.in. w Jeziorze łabędzim, Nie- bezpiecznych związkach, Stworzeniu świata czy Czterech ostatnich pie- śniach. Wśród twórców spektaklu jest także autorka projekcji wideo - Karo- lina Mikołajczuk oraz dramaturg Kata- rzyna Frątczak. Teatr Wielki konsekwentnie realizuje misję pla- cówki kulturalnej, która nie tylko powraca do starych i lubianych spektakli operowych, ale także pokazuje od lat niewystawiane dzieła (m.in. Śpiewacy norym- berscy, Legenda Bałtyku), na nowo odkrywa dawno zapomniane utwory (m.in. Jawnuta), by wreszcie udostępnić przestrzeń teatralną twórcom nieznanym jeszcze szerszej publiczności. 12 maja w Teatrze Wielkim zobaczymy solistów, koryfejów oraz zespół baletowy. Muzyka i taniec się połączą, by poprzez mitologiczne historie odnieść się do bezwzględności wojny. Wydaje się, że wbrew pozorom będzie to historia na wskroś współczesna. 4 Troja”, muz. Gabriel Kaczmarek chor. Viktor Davydiuk premiera: 12.05, g. 19, Teatr Wielki iks 0 WYDARZENIA muzyka Gitara w roli głównej RYSZARD GLOGER Blues, gitara elektryczna, a jeszcze bardziej wirtuozeria instrumentalna, nie są we współczesnej kulturze muzycznej ważnymi atutami. Z dość cynicznym założeniem „masy to kupią” popularność i pieniądze osiąga się znacznie częściej, tworząc intrygujący produkt rynkowy, wykorzystując przy tym moc medialnych przekazów. V By stać się obiektem podziwu, nie trzeba koniecz- nie dużego talentu i ponadprzeciętnych zdolności artystycznych. Wie coś na ten temat jeden z czoło- wych muzyków brytyjskich Danny Bryant, który na swoją wysoką pozycję pracuje już 20 lat. Pierwszy koncert w naszym kraju tego herosa gitary bluesowej nie przypominał wcale wejścia smoka. Zagrał w lutym 2011 roku w Gnieźnie może dla ponad setki amatorów krwistej muzyki, zaproszony przez fana jego talentu Jurka Simińskiego. W zespole Bryanta na basie grał jego ojciec, mama była menedżerem, a pełna nazwa kapeli brzmiała wówczas Danny Bryant's RedEye Band. W tamtym czasie muzyk przekroczył właśnie trzydziestkę, był już na trasie od ponad 10 lat, miał na koncie ponad 2000 występów i 7 nagranych albumów. Sprawy nabrały rumieńców, kiedy Bryant związał się z niemiecką wytwórnią Jazzhaus Records. Pół roku po kameralnym występie w Gnieźnie gitarzysta nagrał swoje pierwsze koncertowe DVD Night Life - Live in Holland. Ze wsparciem wytwórni płyt i agencji kon- certowych Bryant szedł po kolejne sukcesy. Przez pięć tygodni zastępował na trasie po USA swojego mistrza Waltera Trouta, walczącego o życie po transplanta- cji wątroby. Firma Fret-King zbudowała model gitary Corona DBX sygnowany przez gitarzystę. „Gram muzykę złożoną z różnych elementów i inspiracji, trochę bluesa, trochę rocka, jestem pod silnym wrażeniem tzw. songwriterów, a więc autorów piosenek, którzy sami je wykonują, jak np. Bob Dylan. Kiedy mam dwa tygodnie przerwy od występów, dużo słucham akustycznego blue- sa z Delty Missisipi, elektrycznego bluesa z Chicago i standardów klasycznych kompozytorów bluesa. Ciągle kupuję setki płyt, bo muzyka pochłania mnie bez reszty”. Od dobrych pięciu lat charakter muzyki tworzonej przez Bryanta zasadniczo się zmienił. Kolejne studyjne płyty, FOT. MATERIAŁY ORGANIZATORÓW Hurricane, Temperature Rising, Blood Money, poka- zywały muzyka ofensywnego, którego emocje buzują, gitara zaś służy do wyrażania najgłębszych emocji. Niedawno gitarzysta przeżył dramat, gdy zmarł jego ojciec Ken. Wydana właśnie, już dwunasta płyta gitarzysty Revelation jest rodzajem osobistego roz- liczenia i formą artystycznego wyzwolenia. Bryant proponuje odbiegające od schematu, bardzo dojrzałe kompozycje. Kilka utworów nagrał w rozbudowanym składzie big-bandu, co uważa za kolejny ważny krok w rozwoju. Potwierdziły to pojedyncze koncerty Danny Bryant Big Band, które zwieńczył koncertowy album nagrany w Edynburgu. W Poznaniu gitarzyście towa- rzyszyć będą: Dave Roeburn - perkusja, Alex Phillips - bas, Steve Watts - instrumenty klawiszowe. 4 Danny Bryant Band, 16.05, g. 20 Blue Note, bilety: 50-70 zł iks IKS / maj 2018 / 15 WYDARZENIA festiwale Fantastyczne multikulti MATEUSZ MALINOWSKI Światy fantastyczne, literackie czy filmowe, są zbiorem różnorodności — postaci, gatunków, zjawisk, które jednak funkcjonują obok siebie. Najlepiej widać to chyba na Pyrkonie. W W jednym z opowiadań w antologii Poznań Fanta- styczny. Antymiasto na Ziemi ląduje kosmitka z odle- głej planety. Tak się składa, że trafia w sam środek odbywającego się właśnie Pyrkonu i jest zaskoczona wielością galaktycznych gatunków żyjących na Ziemi. Przybyszka nie wie oczywiście, że to uczestnicy festi- walu fantastyki poprzebierani za postacie filmowe, literackie, komiksowe, ze wszystkich nurtów i uni- wersów twórczości fantastycznej. Pyrkon ze swą różnorodnością stanowi bowiem prawdziwe fanta- styczne multikulti. Ponad 40 tys. uczestników - w różnym wieku, bo impreza staje się już międzypokoleniowa - może nie tylko skorzystać biernie z oferty programowej, ale też stać się częścią widowiska. Pyrkon to zarówno sale prelekcyjne wypełnione wykładami, kon- kursami, warsztatami, wystawami i poka- zami, jak i raj dla fanów fantastycznych gadżetów, bo ponad 14 tys. m kw. zaj- mują stoiska z biżuterią, figurkami, grami, ubraniami i innymi gadżetami. Do tego olbrzymi Games Room dla wszystkich miłośników gier planszo- wych oraz nie mniej imponujący Blok Gier Elektronicznych - znajdzie- cie tu konsole, turnieje, showro- omy. Znajdziecie też wioski tema- tyczne - świat Śródziemia, Star Wars, klimaty postapo - zanurzy- cie się w swoje ulubione uniwersa, w których można obejrzeć stroje, wziąć udział w aktywnościach rodem z tych historii oraz zrobić niezwykłe pamiątkowe zdjęcia. Najbardziej widowiskowym wydarzeniem Pyrkonu jest chyba Maskarada - konkurs „d 16 /IKS / maj 2018 kostiumowy, który odbywa się w Sali Ziemi. Zada- niem jego uczestników jest własnoręczne wykona- nie kostiumu i zaprezentowanie go na scenie w trak- cie konkursu oraz przed jurorami. Może to być zarówno cosplay nawiązujący do postaci znanych z filmu, gier, literatury, jak i projekt własny. Staran- ności w tworzeniu kreacji nie powstydziłyby się naj- bardziej profesjonalne studia filmowe. Mocnym punktem festiwalu są także spotkania z autorami, twórcami gier, rysownikami. Na wylicze- nie wszystkich gości specjalnych tegorocznego Pyr- konu musiałbym poświęcić jeszcze jedną stronę, więc wymienię jedynie kilka nazwisk. Z zagranicy poja- wią się Orson Scott Card (m.in. Gra Endera, Mówca Umarłych, cykl Magowie Mitheru), Peter V. Brett (autor popularnego cyklu demonicznego rozpoczę- tego wydanym w 2008 roku tomem Malowany czło- wiek) oraz Graham Masterton, którego specjalnie przedstawiać nie trzeba. Z krajowych twórców będą m.in.: Jakub Ćwiek, Jarosław Grzędowicz, Maja Lidia Kossakowska, Marcin Mortka oraz duet autorsko-ilustratorski Witold Vargas i Paweł Zych. Pyrkon to przede wszystkim wielka spontaniczność, więc oprócz oficjal- nych punktów programu z pewno- ścią nie zabraknie wymyślanych na gorąco przez uczestników zabaw konkursów, tańców. W tym roku festiwal odbywa się po raz osiem- nasty, a więc osiągnął pełno- letność, ale młodzieńczej fantazji z pewnością nie traci. 4 Festiwal Fantastyki Pyrkon 18-20.05, MTP więcej na: pyrkon.pl FOT. MATERIAŁY ORGANIZATORÓW IKS / maj 2018 / 17 ] ]Jest coś niezwykłego w  tej nocy, że muzea, które przecież są otwarte przez cały rok, właśnie wtedy przy- ciągają tłumy. szykowane na ten czas atrakcje pewnie znów sprawią, że miasto pełne będzie spragnionych wrażeń mieszkańców Poznania i  okolic. Głównymi bohaterami będą oczywiście muzea, jednak dobrze jest odwiedzić te, które nie są najbardziej oczywiste. Jed- nym z nich jest maleńkie Muzeum Farmacji, które znaj- duje się w samym centrum miasta, w kamienicy przy Al. Marcinkowskiego. Zobaczymy tam meble z apteki w  Miłosławiu w  stylu neorenesansu północnego z  końca XiX w., naczynia i  archiwalia apteczne oraz księgozbiór fachowy. tej nocy odbędą się tam odczyty, m.in. o udziale aptekarzy w powstaniu wielkopolskim. innym takim miejscem jest Muzeum Unitry w Zespole szkół łączności przy ul. Przełajowej, gdzie ekspozycję tworzy sprzęt audio firm zrzeszenia Unitry, takich jak: Diora, Fonica, radmor, Eltra i tonsil, a więc kultowych polskich marek z okresu Prl-u. w muzealną noc posłuchamy, jak grają zgromadzone tam eksponaty. Ciekawe „instrumenty” czekają na nas w Muzeum instrumentów i Przyrządów Geodezyjnych. w Zespole szkół Geodezyjno-Drogowych przy ul. szamotulskiej zgromadzono niwelatory, teodolity, goniometry czy arytmometry. każdy, kto tam się zjawi, może też liczyć na „geodezyjną” grochówkę i… turniej tenisa stołowego. to nie wszystkie muzea, z których istnienia wielu z nas nie zdaje sobie sprawy, bo jest jeszcze Muzeum Ziemi na Morasku czy Muzeum UAM, dzięki któremu zwiedzimy kompleks przy ul. wieniawskiego. oprócz Auli Uniwer- syteckiej zobaczymy tam Małą Aulę, czyli salę lubrań- skiego, oraz zajrzymy do Pokoju rektorskiego. Programy pełne atrakcji mają też znane poznań- skie muzea, takie jak Muzeum Narodowe, gdzie wydarzenia muzea Nocne wycieczki po mieście JAN GłADysiAk Bardzo długie kolejki to na szczęście coraz bardziej odległa przeszłość, z  jednym wyjątkiem: w Noc Muzeów stoją one zarówno do tych instytucji, jak i do wielu innych miejsc. zobaczymy m.in. portrety autorstwa olgi Boznań- skiej, jednej z  najważniejszych polskich artystek, która przedstawiona zostanie z perspektywy femini- stycznej historii sztuki. Jedną z wielu atrakcji otwar- tego w  ubiegłym roku Muzeum sztuk Użytkowych w Zamku Przemysła jest wyciskacz do cytrusów Juicy salif. to urządzenie zaprojektowane przez Philippa starcka wciąż wywołuje silne emocje. Dowiemy się, czy prawdą są słowa starcka, że „wyciskarka nie służy do wyciskania cytryn; służy do rozpoczęcia roz- mowy”. swoje interesujące programy mają też inne oddziały Muzeum Narodowego. Atrakcje zapowiadają: Muzeum Archeologiczne z rezerwatem Genius loci, oddziały wielkopolskiego Muzeum Niepodległości, Muzeum Archidiecezjalne i wszystkie inne. Żeby było jeszcze ciekawiej, w Noc Muzeów swoje progi otwierają nie tylko muzea. Na przemieszczające się po mieście tłumy będą czekać m.in.: poznański oddział instytutu Pamięci Naro- dowej – dokąd dojedziemy zabytkowym autobu- sem  – Muzułmańskie Centrum kulturalno-oświa- towe, Galeria Miejska Arsenał czy Galerie Miejskie UAP. w Artykwariacie przy ul. Paderewskiego „pową- chamy” sztukę na specjalnych warsztatach, na wysta- wie w Bibliotece raczyńskich poznamy tajniki kuchni wielkopolskiej, a trakt królewsko-Cesarski zaprasza na nocne wycieczki po mieście. to tylko mały wycinek oferty, całość jest dostępna na stronie internetowej koordynatora Nocy Muzeum, czyli Estrady Poznańskiej. ◢ Noc Muzeów w Poznaniu, 19.05, g. 17–1 na większość wydarzeń wstęp wolny, szczegóły na www.nocmuzeow.poznan.pl WYDARZENIA festiwale Polska bliska, (niejznajoma SYLWIA KLIMEK Jak mocno współczesna rzeczywistość w Polsce leży na sercu (i na wątrobie) teatralnym twórcom i co z tego wynika dla widzów (i obywateli), przekonamy się podczas jedenastej odsłony festiwalu Bliscy Nieznajomi w Teatrze Polskim. W tym roku opatrzonego hasłem „£Polska” właśnie. W „Czy pamięć może nas uchronić przed przemocą?”, „Jak reagować na mowę nienawiści, antysemityzm i nacjonalizm w polityce i debacie publicznej”, „Jak dyskutować o wielokulturowej historii, także tej naj- bardziej bolesnej i wstydliwej?” - lista pytań, które formułują w tym roku twórcy festiwalu, jest długa i kilkuwątkowa. Zapraszają do kolejnej ważnej roz- mowy o Polsce tu i teraz: „Wierzymy, że pełna otwar- tości i wzajemnego zainteresowania rozmowa może wiele wnieść do publicznej debaty i przełożyć się na pozytywne postawy obywatelskie i, jeśli trzeba, na gesty oporu” - piszą w manifeście tegorocznej edycji. Bo Bliscy Nieznajomi to nie tylko prezentacje spek- takli (choć wokół nich przede wszystkim zbudowany jest program), ale także spotkania z ich twórcami, otwarte dyskusje wokół realizacji. 28 maja festiwal otworzy spotkanie z prof. Joanną Tokarską-Bakir - antropolożką kultury i religioznaw- czynią, autorką m.in. wydanej niedawno książki Pod klątwą. Portret społeczny pogromu kieleckiego. Dzień później na scenie Teatru Polskiego zobaczymy Chłopów Teatru Powszechnego w Warszawie w reżyserii Krzysz- tofa Garbaczewskiego. „Można po prostu rozkoszować się stworzonym przez Garbaczewskiego i jego znako- mitych współpracowników (...) scenicznym kosmosem, bo niemal każda scena w tym spektaklu jest takim odpałem, że albo oczy z orbit wychodzą, albo spada się ze śmiechu z fotela, bowiem Krzysztof Garbaczew- ski zrobił w Powszechnym najdowcipniejszy spektakl w swojej karierze” - pisał o spektaklu Mike Urbaniak, recenzent teatralny, autor bloga „Pan od Kultury”. Kolejne dni to m.in. okazja do zobaczenia w Poznaniu Golema Teatru Żydowskiego w reży- serii Mai Kleczewskiej - zamykającego tryptyk realizowany przez twórców warszawskiego teatru. Legenda o Golemie - jedna z najstarszych w tradycji 18 /IKS / maj 2018 Chłopi w reżyserii Krzysztofa Garbaczewskiego — spektakl Teatru Powszechnego w Warszawie żydowskiej - jest w nim opowiadana głosami Dzieci Holokaustu... W tegoroczny temat festiwalu wpisują się także spektakle Workplace w reżyserii Bartka Frącko- wiaka - trzy historie kobiet, które straciły pracę, „trzy opowieści o pracy, która niszczy godność, stabilność i poczucie wartości”, oraz Solidarność. Nowy projekt w reżyserii Pawła Wodzińskiego - oparty na stenogra- mach I Krajowego Zjazdu Delegatów NSZZ „Solidar- ność” z 1981 roku. Specjalny program na poznański festiwal przygo- towuje Siksa - performerka, wokalistka i poetka pun- kowa, autorka jedynego w swoim rodzaju widowiska, łączącego w sobie elementy punkowego koncertu, teatralnego happeningu i poetyckiego slamu. Festiwal zakończy się 6 czerwca. 4 XI Spotkania Teatralne Bliscy Nieznajomi „łPolska” 28.05—6.06 Teatr Polski więcej: bliscynieznajomi.pl iks FOT. MAGDA HUECKEL WYDARZENIA festiwale Jazz na plaży ALEKSANDRA BLIŹNIUK Trzeba przyznać, że wielbiciele jazzu są szczególnie dopieszczani w naszym mieście. W kwietniu zakończyła się Era Jazzu, podczas której wystąpiły największe sławy, a już wkrótce rozpocznie się Enter Enea Festival, którego twarzą jest Leszek Możdżer. V Rokrocznie na Enter Music Festival Leszek Moż- dżer zaprasza artystów, których podejście do muzyki jest równie świeże, co otwarte. Sam podczas pierw- szej edycji wydarzenia w 2011 roku premierowo zaprezentował materiał z płyty Komeda. Oprócz niego wystąpili wówczas m.in. Paweł Kaczmarczyk czy Viktoria Tolstoy. Kolejne lata były równie wspa- niałe. Nad Jeziorem Strzeszyńskim mieliśmy okazję wysłuchać m.in. Lars Danielsson Quartet, Zohara Fresco, Marilay Pacheco Trio, Bartosz Dworak Quar- tet czy Piotra Orzechowskiego. Jak wygląda program tegorocznej odsłony festi- walu? Znajdzie się coś zarówno dla wielbicieli klasyki jazzu, jak i mocnego bigbandowego brzmienia, beato- wych rytmów, a nawet - miłośników muzyki klasycznej. Ważnym punktem pierwszego dnia imprezy jest projekt Echo Serca, będący „spotkaniem na pograniczu kon- certu i seansu terapeutycznego”. Miłosz Pękala (per- kusja), Bartosz Weber (elektronika), Wiktor Podgórski (wizualizacje) oraz Leszek Możdżer (piano) poprzez dźwięki i wizualizacje wejdą w głąb ludzkiego organi- zmu i spróbują zbadać najróżniejsze stany emocjonalne człowieka. Drugiego dnia festiwalu poznamy Tomasza Chyłę i jego kwintet. Młody jazzowy skrzypek zyskał szerokie uznanie za sprawą albumu Eternal Entropy. Jego zespół chętnie wraca do zapomnianej i przez wielu niedocenianej melodyjności. Tego wieczoru usły- szymy również wiedeńską formację First Strings on Mars Georga Breinschmida, łączącą w sobie najlepsze jazzowe zdobycze z muzyką klasyczną, oraz gospoda- rza wydarzenia - Leszka Możdżera, który wraz z m.in. Larsem Danielssonem i Adamem Pierończykiem, a także Poznańskim Chórem Chłopięcym wykona Psalmy Dawidowe w nieznanej dotąd odsłonie. Niezwykle różnorodne doznania muzyczne gwa- rantuje z kolei ostatni dzień festiwalu. Usłyszymy FOT. URSZULA TARASIEWICZ O Uh k; > sj 4 Maciej tezTzI wtedy wybitnego polskiego i doskonale znanego wśród międzynarodowej społeczności jazzowej sak- sofonistę Macieja Obarę. Tuż po nim pojawi się na scenie rosyjski mistrz bałałajki Aleksiej Arhipovski, który wraz z Możdżerem przedstawi i rozwinie wiele muzycznych kontekstów. Po czym tegoroczną odsłonę wydarzenia zamknie wspólny występ dyrektora festi- walu i saksofonistki Tii Fuller. 4 Enter Enea Festival 28-30.05, plaża nad Jeziorem Strzeszyńskim bilety: 90-150 zł, więcej: enterfestival.pl IKS / maj 2018 / 19 20 / IKS / maj 2018 ] ]Uczestnicy, zaproszeni goście i  publiczność spo- tkają się po to, by rozmawiać o fabułach we wszel- kich odmianach prozy – zarówno wysoko artystycz- nej, jak i w biografiach, reportażach, kryminałach, thrillerach czy romansach. Festiwal pod okiem kuratora Marcina Jaworskiego z  wydziału Filo- logii Polskiej i  klasycznej UAM został pomyślany tak, by mogli się na nim spotkać twórcy i miłośnicy wszelkiego gatunku prozy, wszyscy fani i praktycy sztuki opowieści, niezależnie od światopoglądów czy poetyk. Przyglądając się różnorodnym prze- jawom opowiadania prawdziwych i  zmyślonych historii, twórcy festiwalu stawiają pytania nie tylko o stan i upodobania współczesnej polskiej literatury, ale rozmawiają również o  społeczeństwie, które chce takie teksty czytać i tworzyć. literatura, jako przejaw współczesnych idei, poglądów i  przemian, zawsze jest doskonałą okazją, by zastanowić się i – co najważniejsze – opowiedzieć, kim dziś jesteśmy, jak się czujemy, co jest dla nas ważne. Opowieści z przeszłości Festiwal to przede wszystkim miejsce, gdzie każdy może porozmawiać ze znamienitymi zaproszonymi twórcami, którzy chętnie opowiadają o  tym, czym jest dla nich pisarstwo i budowanie opowieści o świe- cie. Przekrój gości odzwierciedla przede wszystkim najważniejsze wydarzenia literackie dwóch ostatnich lat oraz najpopularniejsze tematy literackie. Jednym z  nurtów, którego nie da się teraz w  sztuce prze- oczyć, jest zainteresowanie kulturą lat 90. Na festi- walu będziemy mogli wysłuchać paneli poświęconych tym czasom oraz transformacji, a także porozmawiać z  olgą Drendą czy Marcinem wichą. Drenda jest między innymi autorką Duchologii polskiej – książki wydarzenia festiwale Zaczytani w opowieściach ANNA toMCZyk cK ZaMEK już po raz trzeci – bo pierwsza edycja Festiwalu Fabuły odbyła się w 2014 roku, a organizowany jest co dwa lata – zaprasza do rozmów i warsztatów na temat najważniejszych zjawisk w polskiej prozie współczesnej. o przedmiotach oraz zwyczajach lat 80. i 90., w której przypomina takie smaczki, jak kasety wideo, pierwsze adidasy i reklamy. wicha był w ubiegłym roku nomi- nowany do Paszportu Polityki za książkę Rzeczy, któ- rych nie wyrzuciłem, w której poprzez ważne dla sie- bie przedmioty żegna się z matką. w 2015 roku wydał Jak przestałem kochać design – gdzie opowiada o rze- czach i projektowaniu z lat 80. oraz 90., które ukształ- towały nasz współczesny smak estetyczny. Bez tamtej transformacji dziś bylibyśmy pewnie innymi ludźmi. kolejne ważne książki ubiegłego roku to publika- cje o  stanisławie lemie, który stał się również jed- nym z kluczowych tematów krakowskiego Festiwalu Conrada. w Poznaniu spotkają się Agnieszka Gajew- ska, autorka Zagłady i gwiazd, oraz wojciech orliński, który opublikował niedawno biografię Lem. Życie nie z tej ziemi. Na tym spotkaniu publiczność z pewnością pozna nieznane dotąd fakty z życia najważniejszego polskiego pisarza fantastycznego i jednego z najbar- dziej znanych polskich twórców na świecie. to wyda- rzenie będzie tym bardziej wyjątkowe, bo spotkać się na nim mogą zarówno czytelnicy fantastyki, jak i  literatury faktu – a  takie właśnie łączenie opowie- ści z odległych wymiarów jest istotą tego festiwalu. Fabuła nie poddaje się tu żadnym ograniczeniom. Rozmowy o kanonie interesującym zadaniem, jakie postawił przed sobą tegoroczny festiwal, są rozmowy o  kanonie – szkolnym, polskim, światowym – w  których uczest- nicy będą się mierzyć z  wielkimi mitami literatury. w tym cyklu wysłuchamy np. wykładu prof. ryszarda koziołka, autora m.in. esejów wydanych przez Czarne w zbiorze Dobrze się myśli literaturą. w 2009 roku opublikował Ciała Sienkiewicza i właśnie z Henrykiem 4 Drenda Sienkiewiczem zmierzy się ponownie w Poznaniu. Ten wykład z pewnością zgromadzi tych, którzy bez autora Krzyżaków nie wyobrażają sobie polskiej lite- ratury, a także jego zagorzałych przeciwników. Kolejną lekturą, która zostanie opowiedziana na nowo, będzie Lalka Bolesława Prusa. Zajmie się nią Inga Iwasiów - pisarka, naukowiec i krytyczka, która z pewnością przyjrzy się Prusowi z perspektywy feministycznej. Okiem tłumacza Polska proza nie istniałaby jednak w swojej dzi- siejszej formie bez wpływów literatur zagranicz- nych, dlatego na festiwal zaproszono również tłu- maczy. To oni przenoszą obce teksty do rodzimego języka literackiego, wzbogacając go, a czasem nawet tworząc na nowo. Ponieważ o tłumaczach często się zapomina, Stowarzyszenie Tłumaczy Lite- ratury zaprasza m.in. na wystawę Zobaczyć tłuma- cza w Holu Wielkim CK ZAMEK oraz na śniadanie tłumaczy W Bramie, podczas którego będzie można na żywo rozwiać wszelkie wątpliwości dotyczące pracy przekładowej. Literackie zmagania Kontynuując najstarsze tradycje literackich spotkań, twórcy festiwalu zapraszają też pisarzy - zarówno tych z dużym dorobkiem, jak i początkują- cych - do różnorodnych pisarskich konkursów. Dla zwolenników improwizacji pomyślane zostały Dru- gie Ogólnopolskie Mistrzostwa Slamu Poetyckiego, a dla tych mniej oswojonych ze sceną - konkurs na FOT. JADWIGA JANOWSKA, BARTŁOMIEJ MOLGA Marcin Wicha opowiadanie o miłości. Do 6 kwietnia można było nadsyłać propozycje tekstów, spośród których jury wybierze trzy nagrodzone. Ten na pierwszy rzut oka banalny i bardzo szeroki temat, jakim jest miłość, nie jest w istocie łatwy, ale z pewnością może zaowoco- wać wieloma pięknymi tekstami. Podczas Festiwalu Fabuły odbędzie się także wrę- czenie Poznańskiej Nagrody Literackiej. To dość nowa nagroda kulturalna, ustanowiona w 2015 roku. Przy- znaje się ją w dwóch kategoriach: za wybitne zasługi dla polskiej literatury i kultury (Nagroda im. Adama Mickiewicza) oraz za znaczący, innowacyjny dorobek w dziedzinie literatury, humanistyki, popularyzacji kul- tury literackiej dla twórcy, który nie ukończył 35. roku życia (Nagroda - Stypendium im. Stanisława Barań- czaka). Nazwiska nominowanych do Nagrody im. Stani- sława Barańczaka oraz nazwisko Laureata Nagrody im. Adama Mickiewicza poznamy około trzech tygodni przed jej wręczeniem, które nastąpi podczas gali 25 maja. W ubiegłym roku Laureatami Poznańskiej Nagrody Literackiej zostali Tadeusz Sławek i Małgorzata Lebda. Nie trzeba oczywiście startować w konkursach, aby czerpać przyjemność z obcowania z literaturą. Najważ- niejsze dla wielu festiwalowiczów będą spotkania osób, które piszą, czytają, tworzą i słuchają opowieści w prze- różnych formach. Opowiadanie należy do jednych z naj- starszych przejawów kultury i praktycznie każdy może mieć w nim swój udział. Dlatego warto się spotkać, porozmawiać i zachwycić tym, że nadal chce nam się czytać i pisać fabuły. W końcu sami jesteśmy opowie- ściami - każdy inną. 4 Festiwal Fabuły 21-26.05, CK ZAMEK, więcej: ckzamek.pl IKS / maj 2018 / 21 RECENZJE teatr A to Itaka właśnie ANNA TOMCZYK Z Eweliną Marciniak i Marcinem Cecką płyniemy do Itaki, która okazuje się Polską. I nie jest to piękny widok. Czy udało im się pokazać, jak doświadczenia okresu transformacji ukształtowały dzisiejszą Polskę? Trudno powiedzieć, może to zresztą niekoniecznie był ich cel. W Od lat 90. minęło już dość czasu, by zdążyły obros- nąć mitami. Czasy targowisk, szybkich karier, podej- rzanych interesów i gangów dziś z jednej strony wydają się śmieszne, z drugiej napawają nostalgią. Powracają chwilowe mody na artefakty z tamtych lat - kasety wideo, ortalionowe dresy, grube skar- pety frottóć do sandałów. Oczywiście ślady trans- formacji są o wiele głębsze niż hipsterska słabość do dżinsowych ogrodniczek i flanelowych koszul w kratę - Ewelina Marciniak i Marcin Cecko zde- cydowali się nawet porównać zawiłe polskie losy do klasycznego mitu Odysa. Cecko napisał ten mit od nowa, zestawiając z Powrotem Odysa Stanisława 22 [IKS / maj 2018 Wyspiańskiego, a Marciniak ubrała go w możliwie najnowocześniejszy język teatru. Odys był Polakiem Przeniesienie Odysa do Polski lat 90. nie jest szczególnie skomplikowanym zabiegiem - Odys wraca z pracy za granicą i orientuje się, że nigdzie nie może się już odnaleźć. Żona porzucona, syn chory, ojciec niezadowolony, dom w rozsypce, zalot- nicy-handlarze (tych głupawych akwizytorów grają Konrad Cichoń i Piotr B. Dąbrowski) namawiają do polowania na kolejne doskonałe okazje. Każdy czuje się wyobcowany, niezrozumiany, wartość mają tylko pieniądze. Taki do bólu prosty schemat Cecko ubiera w słowa, a Marciniak w formy, z których powstają przedziwne, niepojęte obrazy. Można odnieść wraże- nie, że reżyserka nie odrzuca żadnego swojego pomy- słu, żadnego żartu, żadnego snu czy przeczucia, tylko wszystkie, bez żadnej selekcji, wykorzystuje w tym spektaklu naraz. Bo czego tu nie ma? Akrobacje pod sufitem, intera- kcje z publicznością, wielopiętrowa scenografia Aleksandry Wasilkowskiej, nagość, muzyka na żywo, przeplatanie wątków na różnych planach, i potoki, potoki słów... Zgubne skutki dobrobytu W tym przesycie nie odbija się jednak nostalgiczny kicz lat 90., jest to raczej dotkliwie brzydka, przy- padkowa, nieprzyjemna obfitość rekwizytów i gestów. Scena - stos kamieni, spod których wystają ludzkie członki i narządy - chwilami przypomina wysypi- sko śmieci, na którym co chwilę ktoś się kłóci albo rozbiera. Aktorzy zresztą niechętnie tam przebywają, większość akcji toczy się na widowni lub na wybiegu wyciągniętym między rzędy. Jednym z głównych celów twórców było chyba aktywizowanie publiczności - zdecydowali się nie tyle na zaproszenie jej do współ- pracy, co zmuszanie do podejmowania gry. Widzowie są tu nagabywani, przytulani, całowani - ani przez chwilę nie można stracić czujności, zdystansować się od tego teatralnego eksperymentu. Podczas premie- rowych pokazów widownia wykazała sporo otwarto- ści i poddawała się tym atakom, ale jestem ciekawa, jak ta współpraca będzie się układać później, przy bardziej przypadkowych widzach. Telemach nadzieją Podobnie atakująca jest nagość aktorów - wyda- wałoby się, że w przypadku antycznej mitologii to nic nadzwyczajnego, ale w tym spektaklu nie ma mowy o naturalności. Już po wejściu na widownię czeka na nas nagi Laertes (gościnnie Piotr Nerlewski) na obro- towym podeście - nie sposób przeoczyć go z żadnego miejsca. Jeśli nagość może być krzykliwa, to taka 4% Anna Tomczyk polonistka, anglistka, tłumaczka. Pisuje o teatrze, książkach i przekładzie. FOT. MAGDA HUECKEL (2X) jest właśnie w Odysie. Wszystko to razem wywołuje wiele negatywnych reakcji u widzów - lęk, zawsty- dzenie, obrzydzenie, wreszcie znużenie. Kolejne sceny ogląda się w nieustannej obawie przed tym, co jeszcze może się wydarzyć. I ewentualnie z nadzieją na jakiś przyjazny, spójny obraz. Jedyną odskocznią od zawiłości polskiej Odysei jest postać Telemacha grana przez niewidomego muzyka i aktora Grzego- rza Dowgiałło, który z poczuciem humoru rozłado- wuje największe napięcia i łagodzi nachalne obrazy swoimi muzycznymi oraz wokalnymi wstawkami. Nie pasuje do tego przepoczwarzonego świata i nawet nie zamierza się do niego dostosować. Jego przynajmniej jesteśmy w stanie zrozumieć. Nie wiem, czy Marciniak udało się odpowie- dzieć na postawione przed spektaklem pytania, bo też nie jestem pewna, jakie chciała zadać. Czym w ogóle chciała zainteresować widza? Tyle się tu naraz dzieje, że nie sposób skupić się na jednej rze- czy, a do tego cały czas trzeba być przygotowanym na atak nowych bodźców. Sama historia Odysa-Po- laka staje się przez to sztuczna, traci znaczenie pod natłokiem form i gestów. Myślę, że dla wielu odbiorców może to być najtrudniejsze teatralne doświadczenie, z jakim się spotkali. 4 Odys, reż. Ewelina Marciniak tekst i dramaturgia: Marcin Cecko premiera: 17.03 Teatr Polski, Duża Scena iks IKS / maj 2018 / 23 24 / IKS / maj 2018 ] ]Akt iii Walkirii zabrzmiał ostatnio podczas koncertu w Auli Uniwersyteckiej – nie była to jednak interpre- tacja równie frapująca. Muzyka richarda wagnera, a zwłaszcza tetralogia Pierścień Nibelunga, wywoły- wała i  także dzisiaj budzi skrajne reakcje. Przeciw- nicy twórczości niemieckiego kompozytora zarzucają jej monumentalizm, nadmierną intensywność dyna- miki rozbudowanego aparatu wykonawczego, patos niekończących się melodii, wszechogarniający pesy- mizm, mroczność, dojmującą nutę tragizmu, nieczy- telność warstwy fabularnej wywiedzionej ze staro- germańskich sag i mitów. Cechy te nie przeszkadzają w  żadnym stopniu wagnerofanom, którzy  – ciekawi każdej inscenizacji jego oper i  dramatów muzycz- nych  – z  zachwytem pielgrzymują na spektakle do teatrów operowych w  różne zakątki świata, ze szczególnym nabożeństwem kierując się oczywiście w stronę festiwali wagnerowskich w Bayreuth. Wagner w Poznaniu ostatnio w naszym mieście można było posłuchać dzieł wagnera znacznie częściej niż w latach poprzed- nich. wystarczy przywołać dobrze przyjętą marcową premierę Śpiewaków norymberskich przywróconych poznańskiej scenie operowej po ponad stu latach; przypomnieć przedstawienie Parsifala powtarzane pod Pegazem tradycyjnie co roku w wielkim Poście czy estradową prezentację iii aktu Walkirii pod kie- runkiem Jacka kaspszyka w Filharmonii Poznańskiej. Nasza znajomość starogermańskich wierzeń, bóstw i  bohaterów oraz niezwykle dynamicznych i  okrutnych zdarzeń z  tamtej mitologii jest bardzo niewielka. wotan – najwyższy z bogów, Freja – bogini miłości i  wiecznej młodości, Córy renu  – elemen- tarne siły przyrody, dziewięć walkirii – córek wotana, recenzje muzyka Zmagania z wagnerem tErEsA DoroŻAłA-BroDNiEwiCZ Kiedy w grudniu 2016 roku Jacek Kaspszyk wraz z poznańskimi filharmonikami z wielkim sukcesem zaprezentował I  akt Wagnerowskiej Walkirii, rozbudził nadzieje poznańskich melomanów na realizację dalszych fragmentów tego dzieła. Zygmund i  Zyglinda  – dzieci wotana, Zygfryd  – syn Zygmunda i Zyglindy to tylko wybrane postaci wystę- pujące w  „uroczystym dramacie scenicznym na trzy dni i  jeden wieczór”. Zawiłą fabułę wagnerowskiej tetralogii objaśniał podczas koncertu jego komenta- tor ryszard Daniel Golianek. Jednak zbyt detaliczna opowieść o symbolice dzieła, o zawartości treściowej wszystkich czterech części Pierścienia Nibelunga, o postaciach dramatu i ich konfliktach nie uwypukliła wyraziście głównych wątków części iii Walkirii. toteż bardzo przydatnym uzupełnieniem było zamieszczenie w programie oryginalnej – w języku niemieckim – i pol- skiej wersji tekstu. wagner poprzez muzykę eksponuje takie warto- ści, jak waleczność, wierność, wytrwałość, miłość, ale także słabość, zdradę, podłość, nienawiść. Do tego celu potrzebna jest kompozytorowi znacznie poszerzona orkiestra, z liczną grupą instrumentów dętych – szcze- gólnie blaszanych, z  kilkoma harfami oraz bogatym instrumentarium perkusyjnym. Z takim wielkim skła- dem orkiestrowym i  jedenastoma solistami-śpiewa- kami stanął na estradzie Filharmonii Jacek kaspszyk. Energiczny cwał czy nerwowy trucht Najsłynniejszym fragmentem Walkirii i  chyba całej tetralogii jest rozpoczynający iii akt Cwał Walki- rii, powracający następnie w różnych konfiguracjach brzmieniowych w  dalszym toku dzieła. intensywna rytmicznie, agresywna melodia ma rozpalać siłę do walki, motywować do boju. ta sugestywna i  pory- wająca energią muzyka stała się popularna także poza dziełem wagnera. Była m.in. motywem prze- wodnim filmu Francisa Forda Coppoli Czas Apoka- lipsy, ukazującego dramat wojny w  wietnamie; sta- nowi też ścieżkę dźwiękową gry komputerowej World p of Warplanes. Podczas pierwszego ukazania Cwału przez wykonawców odczuwało się nerwowość, dekon- centrację, brak intonacyjnej precyzji w instrumen- tach dętych blaszanych, pewną niespójność pomię- dzy intencjami dyrygenta i zespołu. Wraz z rozwojem kompozycji orkiestra brzmiała coraz lepiej, kolejne wersje Cwału miały należytą siłę przekonywania, a współpraca muzyków z Jackiem Kaspszykiem sta- wała się coraz bardziej satysfakcjonująca. Zachwycający Wotan Wagner stawia bardzo wysokie wymagania wyko- nawcze nie tylko muzykom orkiestrowym. Aby śpie- wać jego muzykę, soliści muszą dysponować szcze- gólnymi walorami wokalnymi: silnymi głosami, które potrafią „przebić” gęsto instrumentowaną orkiestrę, nieprawdopodobną kondycją umożliwiającą inter- pretowanie niekończących się monologów, wyrazi- stą barwą i ekspresją. Wagner nie jest dla wszyst- kich wokalistów; funkcjonuje nawet określenie: „głos wagnerowski”. Pośród licznego grona śpiewaków na najwyższe uznanie zasłużył - w moim przekonaniu - kreujący partię Wotana John Lundgren, duński bary- ton. Mocnym i pięknym głosem, z jednej strony bar- dzo „wagnerowskim”, ale także urzekająco lirycznym i wzruszającym, bardzo wiarygodnie odsłonił ludzkie W Teresa Dorożała-Brodniewicz teoretyk muzyki, krytyk muzyczny, redaktorka i autorka książek FOT. ANTONI HOFFMANN oblicze groźnego Wotana. Jak wynika z zamieszczo- nego w programie dossier śpiewaka, występuje on także w partiach lirycznych, m.in. w dziełach Puc- ciniego, Verdiego, Bizeta, Giordana. Głosy kobiece, łącznie z najważniejszą z Walkirii - Brunhildą w reali- zacji duńskiej sopranistki Evy Johansson, były przede wszystkim głośne i ostre. Ich partie, dla wyekspo- nowania nieprawdopodobnej, ponadludzkiej energii pisane przez kompozytora w najwyższych rejestrach, na granicy możliwości skalowych śpiewaczek, musiały być bardzo intensywne dynamicznie, zbliżające się do krzyku. Zbyt mało jednak było innych nasyceń poza forte i fortissimo. Ciepły odcień głosu pokazała nato- miast polska śpiewaczka Ewa Vesin, niestety w bar- dzo niewielkiej partii Zyglindy. Nastrojowy finał Warstwa brzmieniowa III aktu Walkirii, w zgodzie z naznaczoną dramatyzmem fabułą, jest niemal przez cały czas nasycona nieprawdopodobną ekspresją, wielką mocą, nieustającym, ale też drażniącym napię- ciem. Kiedy dochodzi do pojednania Wotana i Brun- hildy, kiedy ojciec - dla bezpieczeństwa córki - usypia ją i otacza morzem ognia, muzyka uspokaja się. Do głosu dochodzą delikatne barwy fletów piccolo, harf, skrzypiec, wspierane przez wysokie brzmienia instru- mentów dętych i dzwonków. I to właśnie te wyciszone, subtelne tony były najbardziej przejmujące! 4 Orkiestra Filharmonii Poznańskiej, John Lundgren - baryton, Eva Johansson — sopran, Ewa Vesin — sopran, solistki wokalistki, Jacek Kaspszyk — dyrygent, 13.04, Aula UAM iks IKS / maj 2018 / 25 26 / IKS / maj 2018 ] ]Bierze się to ze specyfiki krótkiej formy filmowej, bo dla niewielu reżyserów filmowych stanowi ona świadomy wybór. to zwykle raczej przykra koniecz- ność, wymóg w  artystycznej edukacji kierunkowej. tkwienie w stanie „jestem jeszcze przed pełnopraw- nym debiutem” wpływa na to, że wiele krótkich metraży przyciąga (lub drażni) aurą nieletniości, bra- kami warsztatu, budżetu czy doświadczenia. Adep- tom dziesiątej muzy trudno jest poprawnie zmajstro- wać konstrukcję szortu i  zwykle coś się po drodze nie dopowie, omsknie. A jeszcze trudniej powiedzieć coś mądrego i nowego. Dlatego co roku odczuwam na short waves Festival pomieszanie nadziei i fascyna- cji z frustracją, irytacją i nudą. Jednak nie prycham z pogardą na kiepskie filmy, bo wiem, że trzeba je traktować z wyrozumiałością i sympatią Ideologia czy wartość artystyczna? Życie krótkiej formy jest pełne zmian, a  młodzi twórcy często na oślep gonią za filmowymi modami. organizator festiwalu – Fundacja Ad Arte stara się za nimi nadążyć, przez co mam wrażenie, że z każdym rokiem wprowadza coraz bardziej wieloznaczne hasło przewodnie. 2016 upłynął pod sloganem „we are open”, 2017 puentowało „Beyond borders”, a  obec- nie to już „in or out”. Już po takim wyliczeniu łatwo zauważyć, że organizatorzy sięgają po ideologie lewi- cowe, dyskursy równościowe, narracje o tolerancji – czyli wszystko to, co pod naciskiem centrum wysy- puje się z polskiej polityki kulturalnej. kino krótkie najszybciej reaguje na zmiany poli- tyczne, problemy społeczne, a  twórcy często mają recenzje film Zaspokoić głód i pracować u podstaw MArEk s. BoCHNiArZ Dziesiąta edycja poznańskiego festiwalu dedykowanego krótkiej formie filmowej nie oznacza wcale, że impreza okrzepła. ciągle się zmienia, a zarazem uparcie unika dojrzałości – tak jak twórcy samych „szortów” mają to w zwyczaju. błędne poczucie, że wystarczy już sam „dobry” temat, aby przyniósł im dobry film. Dlatego w selekcji tytu- łów z  short waves Festival zawsze trochę mi bra- kowało wyważenia między ideologią a  wartością artystyczną. to nie tylko efekt decyzji osób blisko związanych z  organizatorami, ale i  zewnętrznych, zagranicznych programerów, zaproszonych do współ- pracy przy układaniu konkretnych setów filmowych. Miałem poczucie, że często ograniczają się do ilustra- cji banalnych tematów – zupełnie tak, jakby wciąż trzeba było walczyć o  tolerancję i  uczyć najprost- szych lekcji (co jest nawet bardzo możliwe). Dlaczego tak wyglądają pokazy festiwalowe? Bo odpowiadają na potrzeby publiczności. widownia short waves Festival to głównie osoby młode, szuka- jące takiego kina, które podejmuje tematy, o jakich rozmawiają w  swoim gronie. Jakość artystyczna takich filmów nie musi być wysoka – ważne, że zostaje nawiązana nić porozumienia między twór- cami a  odbiorcami, często w  zbliżonym do siebie wieku. Mam przez to wrażenie, jakby co roku Ad Arte miało zrealizować dwa zadania: zaspokoić głód lokalnej publiczności na świeże i młode kino na bie- żące tematy, a że tradycja wielkopolska jednak zobo- wiązuje – jednocześnie pracować u podstaw tudzież edukować. Obfitość ze świata i kino polskie rozłożyłem przed sobą katalogi z  kilku poprzed- nich edycji festiwalu i  spróbowałem sobie odpowie- dzieć na pytanie, co się zmieniło przez te lata. Po stopniowym rozszerzaniu programu przez dwie poprzednie edycje w tym roku wypadł niestety ten dedykowany kinu eksperymentalnemu, nad którym pieczę trzymali artysta wizualny Wojciech Ulman i Monika Wójtowicz. Były to pokazy najbardziej wymagające ze wszystkich znajdujących się w pro- gramie, które z oczywistych przyczyn nie mogły zebrać pełnych sal widzów. Szkoda, że ich zabrakło. Co zostało? Inicjatywa skupiona na prezentowaniu w obfitości tego, na co zwrócili uwagę krytycy i juro- rzy na festiwalach kina krótkometrażowego na całym świecie. Zwyczajowo otrzymujemy też prezentację nominowanych do Oscara szortów i animacji. Aby zachować równowagę, poznajemy najnowsze polskie kino krótkie - w tym roku Short Waves Festival cele- brował dziesięciolecie Studia Munka, wspierającego rozwój młodych talentów i aspiracje tych, którzy nie mają jeszcze na koncie debiutu filmowego. Co roku prześlizguje się - prawie niezauważenie z perspektywy widza - selekcja z wielu efemerycz- nych i zupełnie nieznanych dla Polaków festiwali filmowych. Jak choćby odbywająca się w marcu Qumra, organizowana w Katarze przez blisko- wschodni Doha Film Institute, a prezentująca twór- czość dopiero rozpoczynających karierę filmow- ców, pochodzących głównie z krajów arabskich. Do % Marek S. Bochniarz niezależny dziennikarz kulturalny, zajmuje się filmem i sztuką. FOT. MATERIAŁY ORGANIZATORÓW Kadr z filmu Tsh żyserii Feyrouz Serhal sekcji Urban View trafił stamtąd Tshweesh, portret Bejrutu w ujęciu młodej reżyserki Feyrouz Serhal, film otrzymał wyróżnienie, ale konkurs Urban View wygrał Sebastian Mulder filmem Nature: AIl Rights Reserved - zaangażowana wypowiedź o końcu dzi- kiej natury. W innym z oryginalnych, charakterystycznych dla festiwalu konkursów, Dances with Camera, główną nagrodę otrzymał Szwed Jerry Carlsson za niepoko- jące i piękne Skuggdjur. W Best of Ten za najlepszy szort została uznana animacja poklatkowa Ciężar Szwedki Niki Lindroth von Bahr, obsypana nagro- dami na wszelkich możliwych festiwalach, od Annecy po Toronto. W konkursie polskim zaskoczeń rów- nież nie było - zwyciężyło Nic nowego pod słońcem - etiuda Damiana Kocura z Wydziału Radia i Telewizji. Z kolei główna nagroda w konkursie międzynarodo- wym powędrowała do Samanthy Nell i Michaela Wah- rmanna za Bestię. Film powstał w ramach Cannes South Africa Film Factory, a jego akcja rozgrywa się w skansenie Zulusów. Z perspektywy rozliczeń post- kolonialnych zwrócenie uwagi na ten film jest bez wątpienia słuszne. Co przyniesie przyszły rok? Podpowiedzą nam już niedługo nadchodzące wydarzenia polityczne i spo- łeczne, które młodzi filmowcy na pewno będą skłonni bardzo szybko i subiektywnie skomentować. 4 10. Short Waves Festival 20-25.03, m.in. kino Muza, kino Rialto Kino Pałacowe i Aula Artis IKS / maj 2018 / 27 28 / IKS / maj 2018 Trudno oprzeć się zaproszeniu do salonu poznańskiej Wiosny Ludów. A kto nie lubi takich klimatów, poczuje się jak w supermodnym lofcie. Siadamy na nowoczesnej sofie, a stos poduszek znów przenosi nas do dawnych wnętrz. każda poduszka ozdobiona jest podobizną zna- nych poznańskich działaczy i  artystów XiX wieku. tylko na niektórych nie ma twarzy, są zamazane, nie wiadomo, kogo przedstawiają. to tak jak z portretem bohaterki wystawy. Naprzeciw wejścia na wystawę znajduje się praca współczesnej artystki i  poetki Bianki rolando. widzimy na niej portret kobiety z odległej epoki. Ale jej twarz jest zamazana: podob- nie jak pamięć o woykowskiej i jej wizerunek – nie do odgadnięcia. i pod nim słowa pani Julii: „idę sobie zawsze drogą prostą, nienawidzę złych całym sercem, całym sercem kocham poczciwych, gardzę połowicz- nością…” to niesłychanie dziwne, że nie wiemy, jak wyglądała osoba, która elektryzowała Poznań, o któ- rej z racji jej działalności, pracy dziennikarskiej i nie- pasującego do ówczesnych standardów stylu życia mówiono w różnych kręgach. Z podziwem lub wręcz przeciwnie – z  przyganą. Nie zachowała się żadna podobizna Julii woykowskiej! Sporo jednak o niej wiemy. Pani szczególnie zainteresowała się Woykowską, i to już dobrych kilka lat temu. Dlaczego właśnie nią? Przejrzałam w  wielkopolskim słowniku Biogra- ficznym życiorysy pisarek i  woykowska po prostu mnie zafascynowała. opisałam więc jej życie i twór- czość w wielkopolskim słowniku Pisarek. Początek życiorysu przedstawiał się dość typowo – urodzona w  1816 roku, w  skromnej rodzinie o  szlacheckim rodowodzie, gruntownie wykształcona, podjęła naj- pierw pracę guwernantki na dworach. „od natury obdarzona była niezwykłą bystrością rozumu i chę- cią zdobycia jak najobszerniejszej wiedzy” – napisze jej przyjaciel Jan Nepomucen Gniewosz. i wszystko się zgadza. ta pasja towarzyszyła jej przez całe życie. Chciała też dzielić się wiedzą z  innymi. Założyła rozmowy Nie po drodze z bohaterami z lUCyNą MArZEC, kuratorką wystawy Bez kompromisów! Julia Woykowska w XIX-wiecznym Poznaniu, rozmawia GrAŻyNA wrońskA w  Poznaniu szkołę dla dziewcząt z  nowoczesnym programem nauczania, ale żywot tej placówki był krótki – władze pruskie zdecydowały o  zamknię- ciu szkoły. Dla woykowskiej nie był to bynajmniej rozdział zamknięty, bo później wiele publikacji poświęciła edukacji – była autorką elementarzy, popularnych wierszy i  powiastek dla dzieci o  pol- skiej historii. Jednak jej prawdziwym żywiołem było dziennikarstwo. i to bardzo zaangażowane. Poznań był w latach 30. i 40. XIX wieku bar- dzo żywym ośrodkiem wymiany myśli, dyskusji, ścierających się poglądów. woykowska – wtedy jeszcze Molińska – rozpoczęła współpracę z  liberalnym „tygodnikiem literackim”, założonym w 1838 roku przez takie znane postacie, jak Józef łukaszewicz, Antoni Popliński i jej później- szy towarzysz życia Antoni woykowski. Pismo mogło poszczycić się wieloma znakomitymi autorami. swoje artykuły zamieszczali w nim m.in. karol libelt, Józef ignacy kraszewski, ryszard Berwiński, Edward Dem- bowski. woykowska znalazła się więc w doborowym gronie. Na wskroś przesiąknięta ideami towarzystwa Demokratycznego Polskiego, w  swych artykułach, recenzjach, komentarzach redakcyjnych w  sposób jednoznaczny przedstawiała swe radykalne poglądy. Położenie ludu było najważniejszym tematem, który podejmowała w publicystyce i wierszach. Piętnowała wyzysk, niedostateczną troskę o edukację, brak zain- teresowania warunkami życia ludu. widziała prze- paść dzielącą go od warstw uprzywilejowanych. Nie po drodze było jej zarówno z romantycznymi bohate- rami, jak i zwolennikami pracy organicznej. Nie była przekonana nawet do tak sztandarowych przedsię- wzięć, jak Bazar czy towarzystwo Naukowej Pomocy. wielkiego mecenasa kultury Edwarda raczyńskiego scharakteryzowała w złośliwym wierszyku: Ja dał na Xięcia, ja na pasterza, Jam dał na szkołę ojczystą, Narodowego ja żywię zwierza, Jam wodę sprowadził czystą. Cenzura zareagowała, nie doszło do publikacji wiersza. Taki był ogólnie stosunek Woykowskiej do działań arystokracji. Nie szczędziła też słów krytyki przywódcom Wiosny Ludów, m.in. Ludwikowi Miero- sławskiemu. Nie ograniczała się tylko do dziennikar- skich polemik. Aby bronić przed więzieniem Jakuba Krauthofera-Krotowskiego, który proklamował słynną Rzeczpospolitą Mosińską, udała się do Berlina! Dla nas Woykowska jest przede wszystkim jedną z pierwszych polskich emancypantek. I bardzo słusznie. Jej sposób bycia, odwaga w głoszeniu poglądów, domaganie się równych praw dla kobiet, dostępu do edukacji, dzielenia obowiązków rodzinnych w zupełności wystarczają, by obdarzyć ją tytułem jednej z najbardziej świa- domych i konsekwentnych obrończyń kobiet. Nie ceniła drogi, jaką obrała np. Emilia Sczaniecka. Uznana polska emancypantka Narcyza Żmichowska tak ją scharakteryzowała: „Jedyna wykształcona z kobiet naszych, co próbowała nie tylko umysłową, ale i obyczajową, i kostiumową zaprowadzić u nas emancypację - ale też jedyna, co umiała dla ludu o ludowych pisać sprawach”. Woykowska, oprócz wielu publikacji dotyczą- cych tej problematyki, jest autorką wierszy, które Oskar Kolberg zaliczył do twórczości ludowej... Były to proste, ale bynajmniej nie sentymentalne utwory. Zarzucano nawet Woykowskiej, że zachęca w nich lud do buntu. A melodię do jednej z piose- nek skomponował Antoni, mąż Julii, człowiek wielu FOT. ŁUKASZ GDAK Instytucie Filologii Polskiej UAM. onografii'o Jadwidze Zylińskiej, SAWA tomów zbiorowych „in. Wiel kiego alfabetu pisarek. i ajęcia na polonistyce, filmoznawstwie WeJ(o U WACZIE Mo _ AP talentów: wydawca niejednego tytułu prasowego, autor, księgarz, błyskotliwy gospodarz salonu literac- kiego, który razem z Julią prowadził w Poznaniu. Czło- wiek ideowy, który wymarzonym działaniom poświęcił cały swój majątek. Na skutek tego Woykowscy cierpieli i niedostatek... To niesłychanie smutna historia... Zwiedzający wystawę zwrócą z pewnością też uwagę na zamieszczony w „[ygodniku Literac- kim” opis zakładu dla obłąkanych w Owińskach. To niemal reportaż. Bardzo ciekawy tekst, w którym Woykowska pisze o społecznych uwarunkowaniach chorób psychicznych. Przyczyny widzi m.in. w położeniu społecznym, biedzie, braku edukacji, zabobonach. A terapię w rozmowach i pracy. Była więc w tych poglądach na psychiatrię bar- dzo nowoczesna. Powiedzieć można - współczesna. Wystawie, bardzo ciekawie zaaranżowanej przez Igę Kucharską i Martynę Wilner, towarzy- szą interesująco pomyślane warsztaty. Ich uczestnicy zastanawiają się nad rolą postaw życiowych z odwołaniem do pełnego dramatów, ale i sukcesów życiorysu Julii Woykowskiej. Jej działalność stanowi wyrazisty początek niełatwej drogi kobiet do uzyskania równych praw we wszystkich dziedzinach życia. Prace, które powstają w ramach tych warszta- tów, będą stanowić dalszy ciąg wystawy. 4 Wystawa czasowa Bez kompromisów! Julia Woykowska w XIX-wiecznym Poznaniu, Brama Poznania — Śluza Katedralna, czynna do 24.06 IKS / maj 2018 / 29 30 / IKS / maj 2018 Badania dotyczące działalności kulturalnej na obrzeżach Poznania prowadzone były pod auspi- cjami Regionalnego Obserwatorium Kultury UAM. Obejmowały teren sześciu osiedli: Antoninek-Zie- liniec-Kobylepole, Fabianowo-Kotowo, Górczyn, Jana  III Sobieskiego i  Marysieńki, Morasko-Ra- dojewo, Piątkowo. Skąd pomysł na taki projekt badawczy i jak podeszli Państwo do jego realizacji? Marcin Poprawski: Badania zlecił Urząd Miasta Poznania z  inicjatywy radnych miejskich, na podsta- wie sygnałów ze strony samych mieszkańców. Cho- dziło o to, aby rozpoznać potencjały, deficyty i potrzeby w  zakresie aktywności kulturalnej na osiedlach zloka- lizowanych poza centrum. Podjęliśmy się tego jako zespół międzydyscyplinarny. Byli wśród nas socjologo- wie, kulturoznawcy, specjaliści od zarządzania w kultu- rze, antropolog kulturowy, specjalista od komunikacji w mediach społecznościowych. Badania trwały od lipca do listopada 2017 roku. w tym czasie realizowane były też działania Estrady Poznańskiej, mobilnych centrów kultury – wydarzeń organizowanych właśnie na osie- dlach położonych na obrzeżach Poznania. to też była dla nas okazja, aby spotkać się z uczestnikami tych dzia- łań. w przypadku osób, które nie korzystały z tej oferty, zrealizowaliśmy badanie telefoniczne. organizowaliśmy również wywiady grupowe z aktywistami, nauczycielami, osobami dobrze zorientowanymi w tym, co się dzieje na terenie osiedli. Analizowaliśmy aktywność w mediach społecznościowych. Jeśli chodzi o wybór osiedli, była to inicjatywa tamtejszych radnych, pod uwagę wzięliśmy także miejsca obecności Estrady ze swoimi projektami. łącznie przebadano ponad 700 osób. Jak więc przedstawia się stan kultury na osie- dlach określanych jako peryferyjne? Marek Chojnacki: Jeśli weźmiemy pod uwagę historię tych osiedli, to ich peryferyjność jest natural- nym skutkiem rozrastania się miasta. Poznań jest mia- stem przestrzennie zwartym, zatem wszystkie nawet najodleglejsze peryferie nie tworzą fizycznych warun- ków izolacji i odcięcia od centrum. Charakterystyczne rozmowy kultura na obrzeżach z MArCiNEM PoPrAwskiM i MArkiEM CHoJNACkiM z regionalnego obserwatorium kultury UAM rozmawia MAtEUsZ MAliNowski założenia urbanistyczne całości miasta generują wspólne doświadczenie w  sferze codziennego życia, w tym również korzystania z dóbr kultury. M.P.: Dostrzegamy pewną jednolitość potrzeb i potencjałów na terenie miasta, ale elementem, na który warto zwrócić uwagę, jest możliwość łączenia ekosyste- mów natury i kultury na osiedlach. Badane przez nas obszary mają ten potencjał i korzystają z niego. M.C.: Na osiedlach peryferyjnych, graniczących z  terenami zielonymi, dostrzegamy zmieniający się styl życia. to są obszary miejskie, w których natura zaczyna pociągać silniej niż dotychczas. inaczej eks- plorowany jest rezerwat przyrody Żurawiniec niż klasycznie miejski park wilsona. Działania w sferze kultury od pewnego czasu mają wyraźną konkurencję w postaci pomysłów opartych na kontakcie z naturą. M.P.: kultura w  centrum miasta często jest postrzegana jako lepiej zorganizowana. w tym aspek- cie bardzo ważna jest działalność Estrady wspomaga- jącej organizację imprez na osiedlach. Jednak kluczo- wymi postaciami w życiu kulturalnym na obrzeżach są lokalni animatorzy, liderzy, którzy mają pomysły i wie- dzę na temat spraw organizacyjnych. Potrafią zacieka- wić, zainteresować nowymi formami spędzania czasu. W  raporcie końcowym wskazują Państwo na integracyjną rolę kultury na osiedlach peryferyjnych. M.C.: tak, można na przykład zauważyć, że funk- cję integrującą pełni kino plenerowe. taka forma spo- tkań daje szansę nawiązania sąsiedzkiego kontaktu, opartego na innym schemacie komunikacji. M.P.: Często podawanym powodem uczestniczenia w  wydarzeniach kulturalnych było spędzanie czasu z bliskimi. Ponadto od oferty kulturalnej oczekuje się także funkcji edukacyjnej, przekazywania nowych treści, pozyskania nowych umiejętności. widać też wyraźnie potrzebę akcentowania tożsamości miejsca, które się zamieszkuje. odczuwają to również młodzi mieszkańcy osiedlający się na jakimś obszarze. intere- sują się historią takiego miejsca, ludźmi, którzy tu żyli. Z badań wynika również, że tworzenie nowych obiektów dla działalności kulturalnej nieko- niecznie jest tym, na co w pierwszej kolejności wskazują mieszkańcy. M.P: W naszej ankiecie mieszkańcy wskazywali potencjalne miejsca aktywności kulturalnej. Często były to tereny zielone. Przestrzenią aktywności kul- turalnej może być już istniejąca infrastruktura. Takim stałym miejscem, gdzie ciągle coś się dzieje i codzien- nie ludzie mają ze sobą kontakt, są przedszkola i szkoły. To może być, i często jest, punkt dostępu do aktywności kulturalnej skierowanej nie tylko do dzieci. M.C.: Dobrym przykładem może być Osiedlowy Namiot Kultury zorganizowany w parku na os. Chro- brego. Już sam montaż namiotu jest skuteczną formą zwrócenia uwagi nie tylko na miejsce, ale również na scenariusz wydarzeń. Natomiast widok stacjo- narnego, murowanego domu kultury, do którego oko mieszkańca szybko się przyzwyczaja, nie posiada tej szansy wywoływania zainteresowania poprzez zmianę konfiguracji otoczenia. M.P.: Istotnym czynnikiem działań kulturalnych na peryferiach jest ich cykliczność. Wydarzenia, które powtarza się regularnie, zaczynają na stałe wpisywać się w życie osiedla. Dlatego ważne jest, aby nie zrażać się po pierwszym razie, kiedy na spotkanie przyjdzie niewiele osób, ale powtarzać tę ofertę, być uporczywym i skuteczniej komunikować, nie usta- wać - to jest proces. M.C.: Te kilkanaście osób może być zalążkiem jakiejś późniejszej i liczniejszej aktywności. Wskazują Państwo, że poprawy wymaga obszar informacyjny dotyczący oferty kultural- nej dla peryferii. M.P.: Tylko 20 procent badanych było zadowolonych z informacji o wydarzeniach kulturalnych, z tego, jak ta informacja do nich dociera. Widać, że nawet media społecznościowe jeszcze w tym przypadku nie poma- gają. Brakuje poczucia, że informacja o ofercie kultu- ralnej powinna pojawiać się w nietypowych miejscach i momentach. Nie chodzi o oplakatowanie każdego budynku. Ludzi trzeba pozytywnie zaskakiwać, działać niekonwencjonalnie, bez szkody dla wyglądu osiedli. 4% Marcin Poprawski wykładowca w Instytucie Kulturoznawstwa UAM, koordynator Regionalnego Obserwatorium Kultury UAM. Zajmuje się tematyką zarządzania w instytucjach kultury. To zadanie dla Urzędu Miasta czy lokalnych aktywistów? M.P.: Urząd i Rada Miasta powinny wzmocnić akty- wistów, nie działać za nich, ale pomóc organizacyjnie, szkoleniowo, aby podnieść kompetencje. Temat komu- nikacji jest spójny z kwestią oferty kulturalnej. Co dalej po raporcie? M.P.: Informacje z raportu mogą być pomocą w decydowaniu, na co wydatkować pieniądze w mie- ście, także na poziomie rad osiedli. Za naszymi reko- mendacjami może pójść dalsze monitorowanie stanu kultury w tych częściach miasta, jak również na obszarze sąsiednich osiedli. M.C.: Raport otwiera przestrzeń dla nowych pomysłów. Wnioskujemy, że potencjał jest spory i warto wykorzystać energię twórczą mieszkańców. Nasze badania obrazują pewien szeroki plan, a teraz trzeba zacząć się przyglądać konkretnym projektom, inicjatywom. M.P.: Oczywiście my nie jesteśmy odkrywcami tego potencjału, on jest tam obecny od wielu lat. Cho- dzi o to, że w przesycie ofert cenne inicjatywy często uciekają nam z pola widzenia. Stąd ważne jest, aby je bardziej uwidocznić, zintegrować, włączyć w nowe sposoby komunikowania. Czego zdaniem Panów najbardziej brakuje na osiedlach peryferyjnych Poznania w sferze kultury? M.C.: Trochę brakuje mi ryzyka w tworzeniu oferty kulturalnej. Nie ma w nich nutki prowokacji, dopuszczania takich artystów, których inicjatywy mogłyby okazać się zbyt trudne w pierwszym odbio- rze, początkowo niezrozumiałe, ale dające szansę wywołać nową dyskusję społeczną, taką już na miarę trzeciej dekady XXI wieku. M.P.: Można pomyśleć o czymś takim jak tzw. rezy- dencje artystyczne, czyli dłuższe działania artystów na osiedlu. Artysta miałby szansę wejścia najpierw w społeczność lokalną, zrozumienia ludzi i stworze- nia oferty nowatorskiej, ale dla nich przyswajalnej, uszytej na miarę miejsca i jego mieszkańców. 4 Szczegółowy raport z badań na stronie: rok.amu.edu.pl W% Marek Chojnacki wykładowca uniwersytecki, badacz Regionalnego Obserwatorium Kultury UAM, autor publikacji z zakresu procesów twórczych w kulturze audiowizualnej. IKS / maj 2018 / 31 HISTORIA Statyka i polityka PIOTR GRZELCZAK Absolwent „Marcinka” rodem z Wilna, wykładowca uniwersytetu w Chartumie, autor fundamental- nego podręcznika z zakresu statyki, rektor Akademii Rolniczej w Poznaniu, opozycjonista, wresz- cie senator Rzeczypospolitej. 20 lat temu odszedł prof. Ryszard Ganowicz. W Wilno, które dumnie widnieje w życiorysie poznańskiego uczonego, może być nieco mylące, gdyż ród Ganowiczów niemal od zawsze związany był z Wielkopolską. Genealodzy wywodzą go z oko- lic Gostynia, wskazując dodatkowo na zapocząt- kowaną na przełomie XVIII i XIX wieku tzw. linię konińską, z którą należy łączyć antenatów naszego bohatera. Jej reprezentantem był m.in. dziadek Ryszarda - Ludwik, wieloletni burmistrz Konina (1924-1934). Ryszard przyszedł na świat 2 czerwca 1931 roku, jednak nie w Koninie, a w Wilnie, dokąd kariera zawodowa pchnęła jego ojca - Zygmunta. Kres szczęśliwego dzieciństwa, które mały Ryszard spędził przy ul. Wiwulskiego, przyniósł rok 1939 i wojenna zawierucha nieoszczędzająca bynajmniej miasta na Wilią. Tuż po jej zakończeniu rodzina Ganowiczów podzieliła smutny los tysięcy Kreso- wian, którzy w ramach tzw. akcji repatriacyjnej tra- fili do Polski w jej nowym, pojałtańskim kształcie. Zrazu była to Łódź, prędko jednak nastąpiła prze- prowadzka do Poznania. To tutaj w 1950 roku Ryszard Ganowicz zdał maturę, uczęszczał do średniej szkoły muzycznej, tutaj też w 1954 roku ukończył studia inży- nierskie na Wydziale Budownictwa Wyższej Szkoły Inży- nierskiej. W tym samym roku pragnienie wiedzy powio- dło dobrze zapowiadającego się adepta nauk ścisłych do Gdańska, gdzie na miejscowej politechnice zdobył dyplom magistra i doktora (1960). Nad Motławą poznał też Krystynę z Popielów, z którą odtąd będzie dzielił swoje życie rodzinne. Koniec blisko dziesięcioletniego rozbratu z Poznaniem nastąpił ostatecznie w 1964 roku, gdy dr Ryszard Ganowicz objął posadę w Wyższej Szkole Rolniczej. Jego świetnie rozwijająca się kariera nabrała wówczas tyleż błyskawicznego, co widowisko- wego przyspieszenia, znaczonego habilitacją (1967) zdobytą w wieku zaledwie 36 lat i długo wstrzymywaną 32 /IKS / maj 2018 Ryszard Ganowicz podczas kampanii wyborczej w 1989 roku przez KW PZPR w Poznaniu profesurą (1978). Całość jego naukowego dorobku tej doby uzupełnia zarazem dość nieoczywiste intermezzo w postaci dwuletniej pracy na uniwersytecie w Chartumie (1967-1969). Gorący polityczny czas, który nastał w PRL po Sierp- niu 1980 roku, przyniósł jeszcze jeden, kto wie, czy nie najważniejszy, zwrot w życiu Ryszarda Ganowicza. Głę- bokie poczucie obywatelskiego obowiązku kazało mu się bowiem zaangażować w budowę struktur Komisji Uczelnianej NSZZ „Solidarność” na Akademii Rolni- czej, co przez komunistyczne władze zostało skrupu- latnie zapamiętane i okupione blisko siedmiomiesięcz- nym internowaniem. „Internat” jedynie utwierdził go w dotychczasowych przekonaniach, przynosząc dodat- kowo szereg nowych przyjaźni, które przełożyły się na jego późniejszą, opozycyjną aktywność, której ukoro- nowaniem był mandat senatora Rzeczypospolitej z woj. poznańskiego zdobyty w czerwcu 1989 roku za sprawą ponad 380 tys. głosów. Dodajmy, że niemal w tym samym czasie doczekał innej prestiżowej elekcji, jaką był dlań wybór na rektora Akademii Rolniczej, którą to godność sprawował przez dwie kadencje (1990-1996). Prof. Ryszard Ganowicz zmarł 22 maja 1998 roku. Spo- czywa na cmentarzu przy ul. Lutyckiej. 4 FOT. JAN KOŁODZIEJSKI / CYRYL.POZNAN.PL HISTORIA Chłopak z Poznania PIOTR GRZELCZAK Jeden z najwybitniejszych humanistów XX wieku, profesor uniwersytetów we Frankfurcie nad Menem, Oksfordzie i Berkeley, legenda Institute for Advanced Study w Princeton. Profesor Ernst Kantorowicz. V Można chyba zaryzykować twierdzenie, że ów wielki historyk rodem zJeżycjest dziś daleko bardziej rozpoznawalny w szerokim świecie niźli w swym rodzinnym mieście, w którym przyszło mu spędzić szczęśliwe dzieciństwo i młodość. Ernst Hartwig Kantorowicz urodził się 3 maja 1895 roku w zamoż- nej żydowskiej rodzinie, od lat prowadzącej w Pozna- niu doskonale prosperujące przedsiębiorstwo zaj- mujące się produkcją popularnych likierów i wódek. Wraz z ojcem Józefem (synem założyciela fabryki) i matką Klarą przyszły adept muzy Klio mieszkał w kamienicy przy Hohenzollernstrasse (ob. ul. Mic- kiewicza). Kantorowiczowie, podobnie jak większość dobrze sytuowanych i doskonale zasymilowanych na niemieckim gruncie poznańskich Żydów, przywią- zywali wielką wagę do edukacji. Toteż w 1904 roku posłali małego Ernsta do Gimnazjum im. Augusty Wiktorii, w którym nauka zabrała mu dziewięć dłu- gich lat. Wyśrubowany poziom sprawił bowiem, że przyszły luminarz musiał powtarzać klasę, najczęst:- szą zaś otrzymywaną przezeń oceną był dostateczny, co skądinąd znalazło przełożenie na wygląd świadec- twa maturalnego uzyskanego w 1913 roku. Po ukończeniu gimnazjum młody Kantorowicz został wysłany przez ojca do Hamburga, gdzie miał zdobyć wielce pożądany kupiecki fach. Ostateczny kres owych planów przyniósł wybuch I wojny świa- towej. Gorący niemiecki patriota, jakim był wówczas 19-letni Ernst, 8 sierpnia 1914 roku na ochotnika zaciągnął się do wojska. Służył zarówno na froncie zachodnim (Moza, Verdun), jak i wschodnim (zachod- nia Ukraina, Turcja). Wojenna klęska Niemiec stano- wiła z pewnością spory cios dla młodego i wielokrotnie odznaczanego podoficera, który pod koniec 1918 roku wyruszył nawet do rodzinnego Poznania, aby wal- czyć z powstaniem wielkopolskim. Zbyt wiele o tym epizodzie z życia Kantorowicza niestety nie wiemy, wiosną zaś 1919 roku widzimy go już w Berlinie, gdzie uczestniczy w kampanii przeciwko komunistycznemu powstaniu Spartakusa i później w Monachium, w któ- rym tłumił miejscową Republikę Radziecką. Wkrótce wojaczka przestała go jednak pociągać, co wynikało wprost z rozpoczęcia studiów filozoficz- nych na uniwersytecie w Heidelbergu, gdzie trafił pod skrzydła charyzmatycznego filozofa i poety Stefana George'a. To pod jego wpływem powstało pierwsze wielkie dzieło Ernsta Kantorowicza pt. Fryderyk II (1927), w którym ujawnił swe tęsknoty za bohater- ską przeszłością Niemiec, pojmowaną wszakże nie w duchu nacjonalistycznym, czy też „volkistowskim”, a raczej w związku z cywilizacją antyczną i śródziem- nomorską. Monografia szybko osiągnęła status best- sellera, doczekała się licznych wznowień i tłumaczeń, stając się z czasem i wbrew woli jej autora jedną z ksią- żek, po którą chętnie sięgali idący do władzy i rojący swoje wielkoniemieckie plany naziści. Nie uchroniło to bynajmniej „chłopca z Poznania”, jak w środowisku naukowym nazywano samego Kantorowicza (w ana- logii do Kantorowiczowego puer Apuliae, „chłopiec z Apulii”, w odniesieniu do Fryderyka II), który jedy- nie dzięki amerykańskiej wizie mógł tuż po „nocy kryształowej” wyjechać do USA. Za oceanem odnalazł spokój i zawodową stabilizację. To tutaj opublikował m.in. fundamentalne Dwa ciała króla. Do Niemiec już nigdy nie wrócił. Zmarł 9 września 1963 roku. 4 Najnowsza biografia Ernsta Kantorowicza pióra Roberta E. Lernera, Princeton University Press 2017 IKS / maj 2018 / 33 34 / IKS / maj 2018 Nie lubisz rozmawiać o sobie… i dlatego, kiedy się umówiłyśmy, pomyślałam, że chciałabym mówić o  innych – nielicznych z  bardzo licznej grupy ludzi, którzy mi w życiu pomogli. Cho- ciaż zrobili to wszyscy, nawet ci, którzy nie chcieli, bo przez nich bardziej się mobilizowałam, próbowałam zrozumieć, co nimi powodowało i – mam wrażenie – wyciągałam wnioski. To kto byłby pierwszy? Ewa tomaszewska, moja polonistka z  Paderka, z którą do tej pory się spotykam. Fantastyczna. To ona powiedziała, że masz talent aktorski? Nie używała takich słów. Żadnych wielkich. kiedy chodziłam do liceum, udzielałam się w kółku teatral- nym. Po którychś zajęciach, na rok przed maturą, chciała się dowiedzieć, co zamierzam robić dalej. Powiedziałam, że będę składać papiery na dzienni- karstwo lub polonistykę. spojrzała na mnie zdziwiona i  tylko zapytała: „i  co, będziesz potem tak codzien- nie przychodziła do szkoły i  uczyła?”. Chyba nie widziała mnie w  tej roli. i  wtedy zasugerowała, że może powinnam zdawać do szkoły teatralnej. teatr sprawiał mi ogromną przyjemność, ale żeby czynić z grania zawód? Dopiero dzięki niej zaczęłam się nad tym zastanawiać. I  porzuciłaś marzenia, by zostać lekarzem medycyny sądowej… to już wcześniej. Zmogły mnie przedmioty ści- słe. Ale wymyśliłam sobie, że jeśli nie dostanę się do szkoły teatralnej, pójdę do policealnej szkoły dla pielęgniarek. Rodzicom podobał się ten pomysł? ojcu nie za bardzo. Uważał, że człowiek ambitny powinien mieć studia. Aktorskie były do zaakceptowania? tak. spadł mu kamień z serca. Wybrałaś Kraków. Daleko od domu. to, że trzeba było wyjechać z  Poznania, odciąć pępowinę, wiadomo, ale dlaczego aż tam, nie wiem. Może czakram mnie przyciągał? w końcu jeden z naj- silniejszych na ziemi. z cyklu rozmowy w garderobie Jestem do wynajęcia… z MArią ryBArCZyk, aktorką teatru Nowego, rozmawia ANNA koCHNowiCZ-kANN Wtedy o nim nie wiedziałaś. No ale energia mogła działać! Dostałaś się za pierwszym razem… i  pierwszy semestr zakończyłam z  dwóją z  dyk- cji. Miałam do końca roku poradzić sobie z seplenie- niem albo zostać skreślona. to była mordercza praca. A dzisiaj uczę dykcji w studiu stA łukasza Chrzusz- cza. Mam przerobiony ten temat jak mało kto. A co zostało z dawnego marzenia? oglądam filmy dokumentalne o  medycynie sądo- wej i czasami marzę, by w jakimś kryminale zagrać zimnego chirurga. Do Poznania wróciłaś w 1982 roku… Nie, rok później. Na stronie teatru jest błąd, ale to moja wina, bo nie wysłałam CV. Prawda jest taka, że nie pamiętam swojego życia zawodowego – ról, nagród. Nigdy też nie zbierałam zdjęć. Moja mama zbierała. Ale co robiłam – wiem. To co się działo przez pięć lat po studiach? spotkałam krzysztofa rościszewskiego, kolejną ważną postać w moim życiu. Był dyrektorem teatru w  katowicach, zaproponował mi angaż. Ja się zgo- dziłam, ale nim tam przyszłam, on przeniósł się do olsztyna. Dołączyłam do niego sezon później. Zagra- łam czternaście dużych ról w ciągu czterech lat. istny hardcore. Nie wiem, jak dałam radę. tym bardziej że bardzo mało zarabialiśmy. Jedne wakacje spędziłam na polu, pieląc fasolę. I dlatego odeszłaś? to był impuls. Pracowaliśmy wtedy nad Zbrodnią i karą. Pewnego razu po próbie starsza aktorka, którą bardzo ceniłam, zapytała mnie, czy podoba mi się, jak zagrała swoją scenę. Mnie, smarkatą… i wtedy pomy- ślałam, że czas szukać nowego miejsca dla siebie, bo nie mam od kogo dalej się uczyć. Powiedziałam o tym krzyśkowi. Przyznał mi rację. Zamarzyłaś o Warszawie? Nie, mnie wyłącznie interesował teatr zespołowy. taki, jaki robiła izabella Cywińska w Poznaniu. Nie chciałam wracać do tego miasta, jeszcze nie teraz, ale to był jedyny taki teatr w Polsce. PA Maria Rybarczyk j ur. 1955 r., od 35 | ilo WIZHAT Nowego w Poznaniu; w 1978 r. ukończyła PWST w ETIWICH j w 2013 r. odznaczona medalem „zasłużony dla Kultury Polskiej”, | Maria Rybarczyk w spektaklu Ambona ludu w Teatrze Nowym I tak po prostu któregoś dnia tu się pojawiłaś? Oj nie! Musiałam zawalczyć. Cywińska Cię nie chciała? Najpierw rozmawiałyśmy przez telefon. Miałam 29 lat i byłam dla niej za stara. Wiedziałam, że wyglą- dam na dużo młodszą, wsiadłam więc do pociągu i przyjechałam. Spotkałyśmy się, pogadałyśmy, prze- słuchała mnie. A na koniec zapytała: „Masz cycki?”. Potem zadzwoniła do Rościszewskiego i powiedziała, że wystawił mi laurkę. I tak zostałam przyjęta. Ale już nie grałaś tyle. Ale było mi tu bardzo dobrze. Niestety krótko. Sześć lat później Cywińska została ministrem kultury, a teatr objął Eugeniusz Korin. L..? I właściwie zniknęłam. Przestałam grać. Dlaczego? Trochę trwało, nim znalazłam odpowiedź. Wyda- wało mi się, że ważne jest, co potrafię. A okazuje się, że czasami to w ogóle nie ma znaczenia. Najistotniej- sze jest pytanie, jacy ludzie mają ciebie do dyspozy- cji i co z tobą zrobią, skoro jesteś do wynajęcia. A ja jestem do wynajęcia. Nie da się ukryć, że ołtarz, jaki wcześniej zbudowałam teatrowi, legł w gruzach. Brzmi strasznie... Ale tak jest. Pomyślałaś wtedy o zmianie adresu? Długo tliła się nadzieja, że przy następnej obsa- dzie coś się zmieni... Ale potem kupiliśmy z Wit- kiem (Witold Dębicki, aktor - przyp. red.) ziemię FOT. JAKUB WITTCHEN w Bieszczadach i okazało się, że to moje miejsce na ziemi. Przyjaciele zaczęli podpowiadać, co mogłabym tam robić... Tylko że ja byłam potrzebna rodzicom w Poznaniu. Ojciec zmarł w 2008 roku, potem likwi- dowałam ich mieszkanie... No i w końcu było już za późno. Cała moja rodzina jest stąd. Jeden dziadek - powstaniec wielkopolski, drugi był właścicielem nie- mal połowy Swarzędza. Odszedł Korin, przyszedł Janusz Wiśniewski. Coś się zmieniło? Z Wiśniewskim miałam trudne relacje jeszcze z czasów Cywińskiej. Wstawiono mnie w zastępstwo, którego on nie chciał. Dawne dzieje. Ale nie zapo- mniał o tym. Kiedy został dyrektorem, grałam głów- nie u jego syna, Łukasza. A teraz? Teraz mam niezłe role w dobrych przedstawieniach. Pojawili się kolejni ważni ludzie? Michał Pabian. On mnie po prostu zachwycił od naszej pierwszej pracy w spektaklu Marcina Libera. Bardzo mi pomogło, że spojrzał na mnie świeżym okiem człowieka z zewnątrz. To mnie obudziło. Pracujesz z młodymi ludźmi marzącymi o aktorstwie. Co Ci to daje? To jest dla mnie droga dwukierunkowa. Nawzajem uczymy się różnych rzeczy. Udzielasz im rad? Nie radzę niepytana, bo przecież nie znam żadnego człowieka do końca. Rozmawiamy. Wnioski wyciągają sami. 4 IKS / maj 2018 / 35 © Z CYKLU okiem polonisty O pierwszym poznańskim drukarzu TAIDA WRÓBLEWSKA Myśląc o współczesnych książkach, mało kto się zastanawia, jak wyglądały początki druku. Kto był pierwszym drukarzem w Poznaniu? Jaki tekst został wydrukowany jako pierwszy? Kiedy to było? V Mimo wielu badań na ten temat odpowiedzi nadal pozostają pod znakiem zapytania. Czy aby na pewno? Za prekursora poznańskiego drukarstwa uważano Melchiora Neringa, który w 1576 roku wydał książkę o tytule Conclusiones. Pewnie jeszcze długo by nim pozostał, gdyby nie ciche poglądy pojawiające się w kilku pracach badawczych, sugerujące wcze- śniejszą działalność drukarską zupełnie innych osób. Mowa o Janie Sandeckim i Piotrze Sextilisie. Kim był Piotr Sextilis? Jako pierwszy wspo- mniał o nim Józef Łukaszewicz, autor licznych dzieł historycznych w XIX wieku, więcej miejsca poświę- cił mu Wiesław Wydra - choć z osobą drukarza cią- gle wiążą się różne wątpliwości*. Nie dotyczy to jego nazwiska - można sądzić, że jest ono zlatynizowaną formą polskiego nazwiska wywodzącego się od mie- siąca sierpnia lub liczby sześć. Najprawdopodobniej był Czechem i należał do wspólnoty braci czeskich. Przy- puszczenia te wysnute są na podstawie posiadanych przez niego czcionek, charakterystycznych właśnie dla języka czeskiego, oraz wyraźnie powiązanego wyposa- żenia jego warsztatu z królewieckimi drukarzami, gdzie XBCDESGETREIN paRSTÓWa zy kMadabóciqbó itlm hi sp ŚP EN SzEieaet s db chinobof Meccicoene Wed Dębusb Arete IGE a OT Lg eh crt (eby MIE rPitcE nk XI d dali 7. 7] dr enrim omum Żnen in óń try p fpip op up Fer irór ir t31300 va Titi op ne ei 03 09 Awewiogwiwę | bebi ba se EB Gd ł di be bibo bia (Ea eee toru 1 fefifo fa Ganegigogu * hi ba te u tońw i Febi Fota ke h lola Ja mie mi nio mu znisem | Ape Pa Fe ri ró ru ckek Ta teurócu i Trzy pierwsze strony z czterokartkowej książeczki Nauka ku czytaniu dziatkom małym pisma polskiego 36 /1KS / maj 2018 przebywali również bracia czescy. To prawdopodobnie dla nich oficyna Sextilisa tłoczyła książki. Możliwe jest także, że był on Czechem urodzonym już w Polsce, po fali emigracji i ucieczek braci czeskich do naszego kraju. Cała jego postać składa się z hipotez i przypusz- czeń, ale pewne jest, że osoba ta istniała. Skąd ta pew- ność? Dzięki znalezisku z 1984 roku. Znaleziskiem tym jest zaledwie czterokartkowa książeczka Nauka ku czytaniu dziatkom małym pisma polskiego. Została ona odnaleziona po wielu latach w Bibliotece Księcia Augusta w Wolfenbiittel przez Jana Pirożyńskiego**. To sensacyjne odkrycie stano- wiło pierwszy i niepodważalny dowód na istnienie oficyny Sextilisa w Poznaniu, jak i samego człowieka o tym nazwisku. Dowodzi tego łaciński kolofon, któ- rym została książeczka opatrzona. Wydana w 1556 roku pozycja zawierała elementarne nauki języka pol- skiego - litery alfabetu, łączenie tych liter w sylaby, a następnie sylab w całe wyrazy - którym towarzy- szyły podstawowe wiadomości katechizmowe. Forma książeczki była bardzo popularna w tamtych czasach. W XVI wieku powszechnie je wydawano i korzystano z nich w szkołach. Nauka ku czytaniu... współopra- wiona została z rozmówkami polsko-niemieckimi Wokabularz rozmaitych [...] sentencji [...] Ein Vocabu- lar mancherley [...] Sententien, które drukowane były w 1571 roku w Królewcu. Mogłoby to sugerować, że książeczka ta została wydana nie na potrzeby nauki dzieci z polskich rodzin, lecz niemieckich. weieowy 1 Eapepirofu FOT. ILUSTRACJE Z DOMENY PUBLICZNEJ, ZIELONOGÓRSKA BIBLIOTEKA (3X) Oficyna Sextilisa drukowała tylko drobne rzeczy i książki duchowne. To by tłumaczyło, dlaczego nie zachował się do naszych czasów żaden inny egzem- plarz z jego warsztatu. Oczywiście niewykluczone, że w jakichś bibliotekach lub archiwach nadal ukryte są pozycje opatrzone nazwiskiem pierw- szego poznańskiego drukarza. Kolejna kwestia, która pozostaje nierozwiązana, to czas istnienia ofi- cyny. Możliwe, że została otwarta na długo przed wydaniem Nauk, lecz z drugiej strony Sextilis mógł jeździć między różnymi miastami, w których prze- bywali bracia czescy, i tym samym przenosić swój warsztat. Świadczyłyby o tym wzmianki dotyczące Sextilisa w dokumentach niezwiązanych z Pozna- niem oraz zróżnicowanie typograficzne, które posia- dał w swojej drukarni. Czas wspomnieć o Janie Sandeckim, zdaniem nie- których badaczy pretendującym do tytułu, który zdo- był Sextilis - pierwszego poznańskiego typografa. Wiadomo, że był pisarzem i drukarzem działającym na przestrzeni lat w wielu polskich miastach (m.in. w Krakowie, Pułtusku, Ełku). Według niektórych badaczy mógł on otworzyć swoją oficynę w Pozna- niu długo przed Sextilisem. Wszystko za sprawą dwóch książek wytłoczonych przez Sandeckiego w Pułtusku, w których to przy jego nazwisku wid- nieje tytuł „chalcographus Posnanien <sis>”. Jasno to sugeruje, że przed 1539 rokiem (data wydania jed- nej z dwóch książek w Pułtusku) musiał przebywać w Poznaniu oraz posiadać drukarnię i księgarnię. Problem polega na braku jakichkolwiek dowodów na działalność Sandeckiego w tym czasie w Pozna- niu. Nie ma żadnego druku, opatrzonego poznań- skim adresem, a także w źródłach archiwalnych nie natrafiono na żadną wzmiankę o nim. Skąd więc tytuł przy jego nazwisku? Prawdopodobnie Sandecki mógł się nim przez krótki czas posługiwać za sprawą Akademii Lubrańskiego, która mogła mu zapropono- wać stanowisko typografa uczelni (propozycja ta nie weszła jednak w życie). 4 * W. Wydra, O najdawniejszej książce drukowanej w Poznaniu, Poznań 2003. ** J, Pirożyński, O poznańskim drukarzu Piotrze Sextili- sie z Obrzycka i o polskich elementarzach XVI w., „Studia Historyczne” 1985, R. 28, z. 1, s. 3-14. a, Filologii Polskiej UAM IKS / maj 2018 / 37 © Z CYKLU Cyryl Wam pokaże A było tak porządnie... DANUTA BARTKOWIAK Na początku lat 90. w Poznaniu zaczęły dziać się dziwne rzeczy. W ostatnich dniach czerwca na ulicach pojawiły się setki, a może i tysiące młodych ludzi z plecakami, karimatami, ubranych raczej trekkingowo niż miejsko. Było ich na tyle dużo, że trudno im było wtopić się w zwyczajny uliczny ruch, dlatego ich nagłe pojawienie budziło zdziwienie wielu poznaniaków. Trochę jakby wylądowali kosmici. y Sprawcą całego zamieszania był Jan Kaczmarek, ówczesny wiceprezydent Poznania. W 1990 roku na jeziorze Malta odbyły się Mistrzostwa Świata w Kaja- karstwie. Po nich wokół jeziora zapanowała głucha cisza. Kaczmarek ciszy nie lubi, lubi natomiast, kiedy coś się dzieje, a najlepiej jeszcze, żeby to coś niosło jakąś wartość. Wymyślił sobie, że nad Maltą zagości teatr. Jego pomysł trafił na podatny grunt, znaleźli się entuzjaści tego pomysłu i tak narodził się jeden z naj- ważniejszych festiwali teatrów plenerowych w tej części Europy - Międzynarodowy Festiwal Teatralny Malta. A wraz z nim do Poznania przyjechały tłumy. Festiwal rozrastał się w błyskawicznym tempie. W 1991 roku wystąpiło na nim siedem zespołów, a już kilka lat później było ich kilkadziesiąt. Na początku 38 /IKS / maj 2018 publiczność festiwalowa nie miała większego pro- blemu z wyborem spektakli - było ich zaledwie kilka i odbywały się głównie nad (lub na!) jeziorem Malta. Ale liczba przedstawień systematycznie rosła i w połowie lat 90. prezentowano ich już setki! Plene- rowi teatromani, nawet nie śpiąc i nie jedząc, nie byli w stanie obejrzeć wszystkiego. Na Maltę kursowały specjalne autobusy, spektakle odbywały się na Starym Rynku, miejskich placach i w parkach, nad Wartą, pod mostami, na ulicach, w starej rzeźni i w zoo. Wszę- dzie. Za aktorami podążały rosnące, wkrótce liczone w tysiącach i dziesiątkach tysięcy tłumy. Na maltań- skie autobusy karnie czekały małolaty, które zjeżdżały z całej Polski (nie wiadomo, gdzie to całe towarzy- stwo spało, bo przecież nie w hotelach!), i posiwiali FOT. ZE ZBIORÓW FUNDACJI MALTA (9X) profesorowie uniwersyteccy z żonami i wnukami. A na jeziorze pływał Titanic, na mecie toru regato- wego płonął poznański ratusz i wielkie stopy miaż- dżyły egipskie piramidy. Po mieście biegali nadzy ludzie, na dodatek z trumną, a w fontannie na pl. Wolności kąpali się wczasowicze o międzywojennym rodowodzie. Nie trzeba było nic wcześniej wiedzieć, wystarczyło być i patrzeć. Malta zaanektowała mia- sto razem z jego mieszkańcami i infrastrukturą. I na wiele lat zmieniła je w miejsce z pogranicza jawy i snu, rzeczywistości i fikcji. O dziwo tysiącom sta- tecznych poznaniaków bardzo się to podobało. Choć nie wszystkim, niektórzy byli święcie oburzeni. Ale o to w tym całym twórczym fermencie też chodziło. Mijały lata, pojawiły się głosy mówiące o kryzysie teatru plenerowego, Michał Merczyński, dyrektor festiwalu, uznał, że formuła imprezy się wyczerpała. Festiwal się zmienił, nieco zinstytucjonalizował, coraz mniej spektakli odbywa się w miejskiej przestrzeni, nie ma już tej cudownej atmosfery biegania po mie- ście w poszukiwaniu zdarzeń niesamowitych, zaska- kujących, zdumiewających. Szkoda. Ale ferment trwa, inaczej, ale trwa - pod postacią idiomów, haseł, które corocznie przyświecają idei kolejnego festiwalu. Cyryl umożliwił fanom plenerowego teatru, a festi- walu Malta w szczególności, sentymentalny powrót do pierwszego, najwspanialszego okresu w prawie już 30-letnich dziejach poznańskiej imprezy, publikując dziesięć pierwszych katalogów maltańskich. A w nich opisy i zdjęcia ze wszystkich odbywających się wtedy w Poznaniu spektakli. W wielu z nas pojawi się zapewne nostalgia za tą niesamowitą atmosferą, która na kilka czerwcowych i lipcowych dni zmieniała Poznań w mały Avignon, gdzie podobny festiwal, ale na znacznie więk- szą skalę, odbywa się już od 1947 roku. 4 KULTURA+ LsFrL IKS / maj 2018 / 39 40 / IKS / maj 2018 ] ]Był to Zbigniew wiszniewski. w 1938 roku w kie- szonkowym Poradniku firmy Foto-Greger zdjęcie jego autorstwa zilustrowało temat: „Ortochromatyczny” czy „Panchromatyczny”. Nagłówek listu zawiera cytat stamtąd, w  którym wyjaśniono, że „panchro- matyczny oznacza wszechbarwoczuły” (chodzi o uczulenie na kolor filmów czarno-białych). Adresat dość ryzykownie wyszukanego zwrotu to Bogdan Zieliński – jego karierę w  kartelu cukrowniczym, dzięki której rozwinął skrzydła w  fotografii arty- stycznej, opisałam w  styczniowym numerze iks-a. Zieliński miał debiut w tMF w 1932 roku, a zaanga- żował się tak dalece, że już w 1933 wszedł w skład zarządu jako sekretarz. wiszniewski wystawiał swe prace przynajmniej od 1935 roku – wtedy brał udział w iX Międzynarodowym salonie Fotografiki. kiedy przyjął funkcję skarbnika tMF, też dokładnie nie wiadomo, w  każdym razie sprawdził się w  tej roli: na anonsowanym w  liście walnym Zgromadzeniu, które odbyło się ostatecznie 14 marca 1939 roku „w nowym lokalu towarzystwa na i piętrze nad firmą Foto-Greger”, znów wybrano go na to samo stano- wisko. A finanse tMF były ważne, pewne cele statu- towe wymagały prawdziwej dyscypliny w tej kwestii. Bariera: 2 zł organizację zebrań czy utrzymywanie stosunków z pokrewnymi towarzystwami można było oczywiście załatwiać „bezkosztowo”, o czym świadczy nowa sie- dziba tMF u kazimierza Gregera. Bez składek nato- miast nie dało się utrzymywać czytelni z  literaturą fachową, działalności wydawniczej i  pracowni foto- graficznej. w statucie z 1928 roku zapisano więc, że z cyklu fotografia konfratrzy MoNikA PiotrowskA „Drogi Konfratrze Wszechbarwoczuły, na wstępie urzędowo, jako Wysoki Skarbnik […] pozwalam sobie zawiadomić Szanownego Pana, że z tytułu kary z art. 16 statutu zalega Pan z kwotą 5 zł /za nieobesłanie żadnej wystawy w roku 1938/. Będę wdzięczny za uiszczenie tej kwoty /oraz składki za marzec tj. razem 7 zł/ przed dniem Walnego Zgromadzenia” – pisał członek Towarzystwa Miłośników Fotografii TMF w marcu 1939 roku. członkowie wpłacają 1 zł jednorazowego wpisowego i  2 zł miesięcznie. Pensja asystenta na uniwersyte- cie wynosiła 120 zł, profesora nadzwyczajnego – 700, a sędziego powiatowego – 450. Porządne mieszkanie kosztowało 400 zł. składki ograniczały grono „Miło- śników” do tych, którzy mieli własny interes czy dodatki do wynagrodzenia, lub też dorabiali. wyją- tek stanowili młodzi i wolni, mieszkający u rodziców, bogatszego rodzeństwa itp. Żyła tak pierwotnie opisy- wana już w tym miejscu Zofia stelmachówna, kometa, która zalśniła w tMF, mieszkając jeszcze u matki. tak żył i Zieliński – u matki, potem brata – i chyba podob- nie układało się wiszniewskiemu. Pod podawanym przez tego ostatniego w katalogach adresem w księ- dze adresowej z 1939 roku widnieje nie Zbigniew, ale Jerzy, z tytułem „dr”. ojciec? Brat? tak czy siak zdej- mujący ze Zbigniewa ciężar utrzymania domu. tMF zakładali w  1924 roku ludzie dobrze uposa- żeni, pierwszym prezesem był prof. stanisław Horosz- kiewicz z  Zakładu Medycyny sądowej Uniwersytetu Poznańskiego, wiceprezesem – prokurator Bolesław Gardulski, a  i  tak, gdyby nie od początku obecność w tym gronie Gregera – właściciela największej polskiej firmy fotograficznej – doskonałe czasopismo „Polski Przegląd Fotograficzny” nie miałoby szans się ukazy- wać. Powołano je jako organ tMF na wniosek Gregera, a  przede wszystkim z  jego wsparciem finansowym (nomen omen został jego pierwszym skarbnikiem). o tym, że 2 zł miesięcznie mogły naprawdę stano- wić barierę w naborze do tMF, świadczy dalsza część pisma wiszniewskiego do kolegi. Pismo przecho- dzi bowiem w list prywatny, nadawca jest z adresa- tem na „ty” i przeprowadza drobiazgowe rozliczenie sumy 50 zł, które zalega Zielińskiemu „z tytułu kupna Reprodukcja zdjęcia z Poradnika firmy Foto-Greger, Poznań, wyd. 10, maj 1938 r. prasy przetłokowej”. Wyliczenie, w jaki sposób pokrył z tego długu większość składek, które z kolei Zieliński zalegał Towarzystwu, zajmuje aż połowę listu. „Uczy- niłem to po stanowczym zapewnieniu mnie przez A. Pawłowskiego, że sam chciałeś swe zaległości zapłacić” - tłumaczy się Wiszniewski. Życie alternatywne „Zrobiłbyś bardzo poczciwie, jeżelibyś się wybrał do Poznania na Walne Zgromadzenie” - pisał dalej. - „Następnie oczywiście na kawkę do Fangrata”. List skarbnika TMF mówi więcej o mikrokosmosie miłośni- ków nowej dziedziny sztuki niż tylko o finansach. Zale- dwie kilka miesięcy brakuje do wybuchu wojny, lecz sprawy Towarzystwa są tak ważne, jakby na świecie nie działo się nic niepokojącego. „W Towarzystwie wielkie novum: Cierniak i Toczyński wstąpili z powrotem do Towarzystwa. A że Wański wyprowadził się już na fest do Gdyni i prezesury na następną kadencję nie obejmie, wydaje się pewne, że prezesem obierzemy jednogło- śnie Cierniaka [...] zapewne wiesz już z gazet, że nasz Wański dostał za fotograficzną działalność złoty Krzyż Zasługi, a Cierniak bronzowy*. Pierwszy gest wykazu- jący zrozumienie, że przecież może i na naszym terenie fotograficznym istnieć zasługa o wartości ogólnej”. FOT. ZBIGNIEW WISZNIEWSKI Dla Wiszniewskiego i kolegów z zarządu działalność w TMF ma posmak życia alternatywnego. Wśród człon- ków bardzo nieliczni parali się fotografią zawodowo, jak Roman S. Ulatowski, Mieczysław Ryś czy Zofia Stelmachówna. Pozostali w katalogach wystaw, a także przy reprodukcjach we wspomnianym, corocznie od nowa wydawanym Poradniku Gregera, często poda- wali skróty tytułów: inżynier magister, doktor. Kryli się za nimi absolwenci chemii, Wyższej Szkoły Budowy Maszyn, prawnicy, lekarze, kupcy, fabrykanci i inni, których zawody nie dają się ustalić. „Kawka” z kolegą z TMF w kawiarni Fangrata, tak samo jak wystawa czy jakakolwiek impreza Towarzystwa, była dla nich zdro- wym snobizmem. List Wiszniewskiego potwierdza opi- nię Adama Soboty o piktorialistach, do których, choć spóźnieni wobec prądów nowoczesnych, i poznań- scy Miłośnicy należeli. Taka twórczość związana była mocno z pewnymi wzorcami bycia w społeczeństwie, stanowiła rodzaj rekompensaty, azylu, utrwalania szla- chetnych form. Tym bardziej, jeśli zaznaczanie swej odrębności następowało przez użycie niezrozumiałych dla niewtajemniczonych określeń i żartów. List do Zie- lińskiego kończy się więc tak: „ściskam silnym przetło- kiem Twą dobrze utrwaloną i wypłukaną dłoń”. 4 cdn. * W cytatach z listu Wiszniewskiego pisownia oryginalna. IKS / maj 2018 / 41 42 / IKS / maj 2018 ] ]„Poznań stawia na sport” – brzmiało przed ponad dekadą jedno z haseł, którym reklamowało się mia- sto. Chodziło wtedy raczej o duże imprezy i obiekty o podobnej skali. sport był rozumiany bardziej jako igrzyska niż troska o kondycję przeciętnego miesz- kańca. Na stadion i  termy z  basenem olimpijskim wydano więc łącznie ponad miliard złotych. tym- czasem sport nie musi wiązać się z wielkimi inwe- stycjami. takie zdrowsze podejście, stawiające na codzienną ruchową aktywność, obowiązuje u  nas od kilku lat. wielkim wzięciem cieszą się siłownie plenerowe, których jest już w mieście kilkadziesiąt, poznański maraton skłonił wielu mieszkańców do codziennego biegania, a  nowe rekreacyjne trasy pieszo-rowerowe wzdłuż warty od razu zapełniły się ludźmi. wielu poznaniaków czeka jednak wciąż na oddzie- lenie ruchu rowerowego od pieszego po południowej stronie Malty lub nad rusałką, a  ci, którzy przesie- dli się z  komunikacji miejskiej lub samochodów na rowery – na realizację uchwalonego przez radnych rowerowego programu dla miasta do 2022 roku. Pla- nowany spójny system dróg rowerowych to podwójna korzyść: umożliwi połączenie przemieszczania się po mieście z codziennym wysiłkiem. sukces roweru miejskiego pokazuje, że to bardzo dobre rozwiązanie, tyle że dziurawa rowerowa infrastruktura utrudnia przepisową jazdę po mieście i rodzi niechęć wobec roweru jako pełnoprawnego środka transportu. w  zeszłym roku mało brakowało, by w  miejskim budżecie zabrakło odpowiedniej ilości pieniędzy na realizację rowerowej strategii. Środków nie starcza także często na bardziej konkretne sportowe inwestycje o  dzielnicowym zasięgu: hale sportowe, boiska lub baseny. od dwóch z cyklu Poznań do poprawki taniej, zdrowiej, lepiej? JAkUB GłAZ Po kłopotach ze stadionem miejskim i średnio udanych Termach Maltańskich Poznań ma raczej alergię na wielkie sportowe inwestycje. O nowej hali widowiskowo-sportowej możemy więc na razie zapomnieć, ale jest szansa na mniejsze realizacje, które przysłużą się kondycji i samopoczuciu poznaniaków – nie tylko wyczynowców lub zagorzałych kibiców. lat na realizację czeka projekt budowy pływalni na os. Piastowskim, która ma stanąć w  miejscu sfaty- gowanego obiektu z  lat 70. inwestycja niebezpiecz- nie się przeciąga. Projekt sprzed dwóch lat został odchudzony, a w marcu tego roku miastu trudno było znaleźć wykonawcę prac budowlanych. otwarcie pły- walni przewidziano na jesień przyszłego roku. Czy się uda – nie wiadomo. szczęścia nie mają też mieszkańcy winograd. od kilku lat odwleka się rozpoczęcie budowy pływalni na os. Zwycięstwa. Miała być gotowa przed rokiem, ale najpierw na przeszkodzie stanęły kwestie wła- sności gruntu, a potem inwestycję przystopował sądowy spór między zarządem a kilkoma członkami PsM winogrady. Po rozstrzygnięciu sądu korzyst- nym dla inwestycji przetarg i prace budowlane mają potrwać ok. dwóch lat. szybciej metamorfozę ma przejść kompleks basenów w  parku kasprowicza. w tym roku zostaną otwarte po gruntownym remon- cie, a  obok planowana jest budowa krytej pływalni oraz toru wrotkarskiego. ten ostatni to propozycja, która wygrała kilka lat temu głosowanie w budżecie obywatelskim. wszystkie nowe poznańskie pływalnie zaprojek- towała warszawska pracownia AtJ Architekci, która ma m.in. na koncie termy Maltańskie. Podobnie jak w przypadku term, obejdzie się raczej bez rewelacji. wizualizacje pokazują oszczędne i w miarę poprawne formy, które mają szansę wpisać się w  moderni- styczne osiedla i łazarski park. Ale park kasprowicza to nie tylko kąpielisko, lecz przede wszystkim wyjątkowo interesująca bryła hali widowiskowo-sportowej Arena. Jeden z  najlep- szych obiektów z czasów Prl w mieście od dawna nie spełnia już współczesnych wymogów i po latach oczekiwań doczeka się wreszcie modernizacji. Zajmą się nią Międzynarodowe Targi Poznańskie, które przejęły obiekt w styczniu tego roku. W 2020 roku odnowiona, całkowicie klimatyzowana, lepiej oświe- tlona i nagłośniona Arena znów będzie służyć jako miejsce organizacji imprez sportowych i koncertów. Nadal jednak nie zaspokoi ambicji tych poznaniaków, którzy marzą o budowie hali widowiskowo-sportowej na kilkanaście tysięcy widzów, o skali porównywal- nej np. z krakowską Tauron Areną. Temat odżywa co kilka miesięcy, ale rozbija się zarówno o brak fundu- szy, jakiniechęć do realizacjiinwestycji tej skali przez miasto po kłopotach z miejskim stadionem. Ideal- nym i doskonale usytuowanym miejscem na realiza- cję tego rodzaju przedsięwzięcia jest zdewastowany stadion Szyca, który zdążył przekształcić się w spory zagajnik i koczowisko bezdomnych. Rekreacyjno- -sportowe rozwiązanie urbaniści wpisali niedawno w miejscowy plan zagospodarowania dla tego terenu, chroniąc go przed zakusami inwestora, który chciał tu wcisnąć gęsto zabudowane osiedle. Nie- stety, trudna sytuacja własnościowa nie pozwala na razie realnie myśleć o urzeczywistnieniu sportowej koncepcji. O wiele bardziej realne wydaje się powsta- nie nowego kompleksu z treningową halą lekko- FOT. PIOTR SKÓRNICKI Arena — jeden z najlepszych obiektów z czasów PRL w mieście — po latach oczekiwań doczeka się wreszcie modernizacji. atletyczną oraz zapleczem medycznym i hotelo- wym, który miasto planuje wybudować na Golęci- nie między ul. Niestachowską a stadionem Olimpii. Przyszłość tego miejsca budzi jednak kontrowersje. Propozycja POSiR sprzed kilku lat nie przypadła do gustu społecznikom z Sołacza, którzy apelowali o mniej komercyjną inwestycję, bardziej otwartą na mieszkańców i lepiej wkomponowaną w krajobraz. Mimo zawartego później kompromisu dotyczącego rozmieszczenia poszczególnych funkcji przepa- dły interesujące koncepcje architektów: Andrzeja Kurzawskiego i Jakuba Gwizdały, które przewidy- wały m.in. ukrycie hali pod trybunami lekkoatle- tycznego stadionu. Nie wiadomo też, czy dojdzie do odkopania skanalizowanej Bogdanki, co podniosłoby krajobrazowe walory całego kompleksu. Od kilku miesięcy znany jest za to projekt hali o interesująco rozrzeźbionej bryle autorstwa pracowni Archime- dia. Miasto stara się o dofinansowanie ze środków Ministerstwa Sportu, jednocześnie zapowiada roz- poczęcie inwestycji jeszcze w tym roku. A niespeł- nione nadzieje związane z rekreacyjnym charakte- rem Golęcina okoliczni mieszkańcy będą musieli sobie powetować na kąpielisku Rusałka, które - po latach zaniedbań - zaczyna nabierać cywilizowa- nych kształtów. 4 IKS / maj 2018 / 43 44 / IKS / maj 2018 ] ]Urodził się 2 listopada 1860 roku w Czołowie koło kórnika, w rodzinie robotnika rolnego. Z zawodu był dekarzem, nauczył się też zecerstwa. Podczas pracy w Berlinie związał się z socjaldemokratyczną Partią Niemiec. od 1985 roku jako emisariusz ośrodków polskich socjalistów na obczyźnie prowadził w Pozna- niu i wielkopolsce agitację wśród robotników i two- rzył koła socjalistyczne, pomagał też w przerzucaniu nielegalnej bibuły przez granicę niemiecko-rosyjską. Jako internacjonalista nie rozumiał jednak aspiracji narodowościowych Polaków. Bojownik Aresztowany za „usiłowanie prowadzenia agitacji wśród miejscowych robotników polskich” skazany został przez sąd pruski na dwa lata więzienia, z którego udało mu się zbiec. Przedostał się do warszawy, gdzie współ- tworzył „ii Proletariat”. w  1893 roku, podczas próby nielegalnego przekroczenia granicy, wpadł w ręce straży rosyjskiej i  został osadzony w  Cytadeli warszawskiej: „Dziesiąty pawilon pięknie strzeżony... Musiałem udawać wariata. wzięli mnie do szpitala i dopiero stamtąd ucie- kłem” (Andrzej twerdochlib, Najdłuższa wojna nowo- czesnej Europy, Poznań 1988). Po ucieczce ukrywał się we wrocławiu, lecz zadenuncjowany przez współtowa- rzysza dostał się w ręce policji pruskiej i osadzony został w więzieniu w Poznaniu, skąd zwolniono go w wyniku amnestii w 1896 roku. osiadł w Poznaniu, i mimo wyklu- czenia z PPs kontynuował działalność polityczną i związ- kową. Na początku 1904 roku przybył ponownie do war- szawy, gdzie podczas aresztowania w  tajnej drukarni socjaldemokracji królestwa Polskiego i  litwy walczył z  bronią w  ręku, zabijając czterech policjantów (Flo- rian Miedziński, Marcin Kasprzak [w:] Wielkopolanie XIX wieku). Ujęty, został osądzony i stracony na stokach z cyklu jest taka ulica Proletariacki patron witolD Gostyński Pierwsza manifestacja 1-majowa na ziemiach polskich odbyła się w Warszawie w 1890 roku. Jej organizatorem był Marcin Kasprzak, współtwórca Polskiej Partii Socjalno-rewolucyjnej „Proletariat”, założyciel pierwszych kółek socjalistycznych w Poznaniu. Cytadeli w 1905 roku. Jego postać pojawia się w kilku odcinkach polskiego serialu telewizyjnego Najdłuższa wojna nowoczesnej Europy. Symbol Po ii wojnie światowej kasprzak stał się symbolem ruchu socjalistycznego w  zaborze pruskim. Przejęta przez państwo Drukarnia św. wojciecha otrzymała w  1950 roku nazwę Poznańskie Zakłady Graficzne im. Marcina kasprzaka; jego imię nosiło także miesz- czące się w odwachu, nieistniejące już, Muzeum Histo- rii ruchu robotniczego. kasprzak stał się też nowym patronem poznańskiego liceum św. Jana kantego. Jako absolwent „kasprzaka” z czasów dyrektora wacława Zembrzuskiego pamiętam „pomyłkę” dyrektora, który w wypełnionej uczniami i gośćmi auli szkolnej zwrócił się do delegacji komsomołu (komunistycznej organi- zacji młodzieży w Związku radzieckim): „witam was w  liceum imienia św. Jana kantego... przepraszam, Marcina kasprzaka”. w czasach Prl-u (od 1951 roku) kasprzak „posiadał” też w Poznaniu park swego imie- nia. Znajdujący się w  nim monumentalny pomnik „syna ludu wielkopolskiego” w przeddzień 1 maja 1995 roku przeniesiono do Czołowa, parkowi przywrócono dawną nazwę wilsona, a miejsce pomnika kasprzaka zajęło przedwojenne popiersie thomasa woodrowa wilsona. kasprzak patronował też między innymi zakładom radiowym w warszawie; w latach 70. byłem szczęśliwym posiadaczem kultowego magnetofonu Zk 145 produkowanego na licencji Grundiga. Ulica Ulica, która obecnie nosi imię działacza socja- listycznego z  czasów zaborów, nazywała się początkowo Brunnenstrasse (Studzienna) i w 1900 roku wraz z gminą Łazarz włączona została do Poznania. Od roku 1920 patronował jej Ludwik Rzepecki - księgarz, działacz społeczny, nauczy- ciel i wydawca, członek Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Marcin Kasprzak patronem ulicy został w 1949 roku. Ulica ma nieco ponad kilo- metr długości i biegnie równolegle do Głogowskiej (jako przedłużenie ul. Matejki) - od ul. Andrzeja i Władysława Niegolewskich do ul. Macieja Pala- cza. Według „Spisu zabytków architektury” (Biuro Miejskiego Konserwatora Zabytków, 2005) najstar- sze budynki przy tej ulicy pochodzą z lat 30. XX wieku (wille pomiędzy ulicami Palacza i Hetmańską oraz kilka kamienic między ulicami Niegolewskich i Potworowskiego). Pod siódemką mieszkała Anna Szmeterling, znana jako Anna Jantar, której wielkimi przebojami stały się rozpoznawalne do dziś piosenki Tyle słońca w całym mieście i Przetańczyć z tobą chcę całą noc. Karierę piosenkarki przerwała 14 marca 1980 roku katastrofa samolotu, którym artystka wracała z kon- certów w Stanach Zjednoczonych. Przypomina o niej pamiątkowa tablica. Inna tablica (ul. Kasprzaka 27) upamiętnia Leona Wyczółkowskiego. Ten czołowy przedstawiciel Młodej Polski w 1929 roku prze- niósł się z Krakowa do Poznania, a jeszcze w 1922 roku przekazał kolekcję dzieł sztuki Muzeum Wiel- kopolskiemu w Poznaniu. W zamian otrzymał dwo- rek w Gościeradzu pod Bydgoszczą. Odtąd mieszkał zimą w poznańskim mieszkaniu, a w okresie letnim w Gościeradzu. Jak wspominał malarz i grafik Wła- dysław Lam, w mieszkaniu nr 6 przy Rzepeckiego 17 „obok pokoju jadalnego, umeblowanego kilku antycz- nymi meblami i kilkunastu obrazami, znajdowała się pracownia artysty. Był to zwyczajny, nieduży pokój, FOT. MATEUSZ MALINOWSKI, WIKIPEDIA zastawiony przyborami pracowniczymi. Pod ścia- nami stały teki z papierami, rysunkami i litografiami. Wyczółkowski, aczkolwiek był już wtedy u schyłku życia, był w doskonałej formie i pełen energii” (za: Jarosław Mulczyński). Pod koniec XIX wieku na rogu ulic Kasprzaka i Sczanieckiej powstała elektrownia łazarska, która wyłączona została z użytkowania w 1910 roku; nato- miast pod numerem 13 działała niegdyś - powstała w 1926 roku - fabryka rowerów Inventia. Obecnie w przywróconym do dawnej świetności budynku fabryki mieszczą się apartamenty. Wędrówkę ulicą Kasprzaka zakończyłem przy zrewitalizowanym nie- wielkim skwerze w pobliżu skrzyżowania z ul. Pala- cza - odkryłem tam „laufpompę” - może to wspo- mnienie studni, od której pochodzi pierwsza nazwa ulicy? 4 DI oadatcj AE b) a D = =) = = >a) > =) = = IKS / maj 2018 / 45 REKLAMA 46 / IKS / maj 2018 ] ]Urodził się 6 października 1939 roku w Borysławiu. Po wojnie w tym miejscu był już Związek radziecki i  rodzina łuczaków ruszyła na zachód. Zatrzymali się najpierw w  krośnie, a  jego ojciec wyjechał do Poznania. tam otrzymał pracę w Zakładach Hipolita Cegielskiego oraz mieszkanie na Dębcu. to było bar- dzo ważne, bo rodzina mogła normalnie żyć. Od bramkarza do napastnika – Biegałem za piłką, tak jak większość dzieciaków. Co prawda bliżej miałem na stadion lecha, któremu kibicowałem, ale ostatecznie trafiłem jednak do grupy trampkarzy warty – wspomina tadeusz łuczak. Najpierw stanął na bramce, ale był to pojedynczy występ. Później grywał w  ataku. Jeszcze jako junior został zauważony przez trenera Michała Matyasa i w wieku niespełna 17 lat zagrał w drużynie, która w drugiej lidze pokonała Marymont warszawa, a on zdobył jednego gola. w  1959 roku młody warciarz otrzymał powołanie do wojska i trafił do Śląska wro- cław. Niestety, poważna kontuzja (zerwane więzadła skokowe) sprawiła, że musiał przejść długą rehabili- tację i przez pewien czas nie grał. wrócił do Pozna- nia, choć nadal nie został przeniesiony do rezerwy. Po kontuzji zagrał kilka spotkań w warcie, która spadła do trzeciej ligi. tymczasem działacze Śląska usilnie namawiali na powrót do wrocławia. Załatwili prze- niesienie do rezerwy i tadeusz łuczak, już jako cywil, zaczął grać we wrocławskiej jedenastce. wypełnił kon- trakt i wrócił do Poznania za namową żony, która zde- cydowanie lepiej czuła się w stolicy wielkopolski. od razu trafił do pierwszej drużyny warty, której został z cyklu mistrzowie sportu Na dobre i na złe z wartą Poznań JACEk PAłUBA Od początku lat 50. XX wieku związany z Wartą jako piłkarz, a potem jako trener. Jednocześnie pracował zawodowo w Zakładach Hipolita cegielskiego, gdzie po 40 latach przeszedł na emeryturę. W styczniu podczas gali Sportu Poznańskiego Tadeusz łuczak odebrał tytuł Superseniora. kapitanem. Zieloni w  latach 60. balansowali na gra- nicy drugiej i trzeciej ligi. raz było lepiej, raz gorzej, ale tadeusz łuczak był zawsze bardzo cenionym zawodnikiem i  czołową postacią drużyny. Jednocze- śnie pracował zawodowo w „Ceglorzu”, gdzie był m.in. technologiem i kierownikiem oddziału produkcyjnego. U Kazimierza Górskiego w drugiej połowie lat 50. młody gracz warty zna- lazł się w reprezentacyjnej drużynie juniorów, z którą zagrał w dwóch turniejach UEFA, w Madrycie i luk- semburgu. – kiedy trafiłem do reprezentacji, jej tre- nerem był kazimierz Górski. on pochodził ze lwowa, a ja z Borysławia. to sprawiło, że się lubiliśmy. Bar- dzo ceniłem Górskiego jako trenera. to był naprawdę wspaniały szkoleniowiec i człowiek. Co prawda nasza reprezentacja w obu turniejach niczego wielkiego nie zwojowała, ale grałem w niej z grupą utalentowanych piłkarzy: lerchem, Gałeczką czy Nierobą. oni później trafili do pierwszej reprezentacji – opowiada łuczak. Trener w wieku 35 lat doświadczony zawodnik warty zakoń- czył występy w pierwszej drużynie. to jednak nie ozna- czało, że kończy przygodę z  futbolem. Jeszcze będąc w Śląsku wrocław, zdobył uprawnienia instruktora piłki nożnej. Potem grając w  warcie, odbył dwuletni kurs trenerski w katowicach. obok niego na Śląsk jeździli też Jan stępczak i  ryszard Marcinkowski (doskonale znane postaci wielkopolskiej piłki nożnej). Cała trójka zdobyła najwyższe uprawnienia trenerskie w kraju. Po zakończeniu gry Tadeusz Łuczak pracował w „Ceglo- rzu”, ale też trenował kolejne pokolenia piłkarzy Warty w różnych kategoriach wiekowych. - Kiedy wspominam pracę z młodymi graczami Warty, to zawsze nasuwają mi się dwa nazwiska: Maciej Żurawski i Arkadiusz Miklosik. To byli zawod- nicy, którzy umieli najwięcej, i było jasne, że w przy- szłości będą dobrymi piłkarzami. Była też grupa bar- dzo solidnych graczy, którzy potem radzili sobie na różnych szczeblach rozgrywek. Pracowałem także w innych klubach, choć nie były to długie okresy. Bar- dzo dobrze wspominam Wartę Śrem i Spartę Obor- niki. Trenowałem też kluby z Łopuchowa, Błękitnych Owińska i Orzeł Biały Koźmin. No ale przede wszyst: kim była Warta Poznań - wylicza Tadeusz Łuczak. Z Wartą w I lidze Po raz pierwszy szkoleniowiec pracował z pod- stawowym zespołem Zielonych od 1979 roku w roz- grywkach trzeciej ligi, w których drużyna znajdowała się w czołówce tabeli, ale nie było awansu. Po raz drugi został opiekunem Warty w ekstraklasie, pod koniec sezonu 1993/94. To był pierwszy sezon Zielo- nych w najwyższej klasie po ponad 40 latach prze- rwy. Beniaminek pod trenerską opieką Eugeniusza Samolczyka przegrał wysoko jedno ze spotkań i gro- ził mu spadek. Szybko poproszono Tadeusza Łuczaka o pomoc. Pod jego wodzą doświadczona drużyna, m.in. z Krzysztofem Pawlakiem, Czesławem Jakołcewiczem, Zbigniewem Pleśnierowiczem w składzie, uratowała ekstraklasę (wtedy nazywana pierwszą ligą). Jednak trener Łuczak nie prowadził drużyny w następnym sezonie. - To były takie czasy, że nadal pracowałem w „Ceglorzu”, a na treningi z drużyną zwalniałem się FOT. ZE ZBIORÓW KLUBU SPORTOWEGO WARTA POZNAŃ "Tadeusz Łuczak (przy.piłce) jako zawodnik Warty.Poznań. z pracy. Dla wielu było to bardzo dziwne. Pamiętam, jak po meczu z Legią w Warszawie zaproszono mnie do studia telewizyjnego i zapytano, co dalej z pracą trenerską. Odpowiedziałem zgodnie z prawdą, że pra- cuję zawodowo poza futbolem. Widziałem ogromną konsternację wśród prowadzących program i niedo- wierzanie. Co prawda kierownictwo klubu chciało, abym dalej pracował, ale warunkiem było zwolnienie z „Ceglorza”. Nie mogłem tego zrobić, tym bardziej że pozostało mi niewiele lat do emerytury. Wiadomo, jak to bywało i bywa z trenerami w naszym futbolu. Dzi- siaj pracujesz, ale jutro już nie - mówi Tadeusz Łuczak. W następnym sezonie Warta spadła do drugiej ligi, a potem do trzeciej. Tadeusz Łuczak na ławkę trener- ską Zielonych po raz kolejny wrócił w styczniu 2000 roku. Prowadził zespół półtora roku, ale awansu do drugiej ligi nie udało się wywalczyć. Najlepszy i zawsze skromny - Piłka nożna była moją pasją, ale nie przesłoniła mi normalnego życia. Przez czterdzieści lat pracowałem zawodowo, ale jednocześnie zajmowałem się futbolem. Myślę że w pewien sposób udało mi się to wszystko pogodzić. Dzisiaj oczywiście nadal bardzo interesuję się futbolem, bywam na ligowych meczach. Spoty- kam się również z kolegami z boiska przy różnych okazjach, dzięki pomocy Wielkopolskiego Związku Piłki Nożnej. Regularnie widujemy się i dyskutujemy na różne tematy dotyczące futbolu. Teraz to musi już nam wystarczyć - podsumowuje Tadeusz Łuczak. Kiedy w 2012 roku Klub Sportowy Warta Poznań obchodził stulecie istnienia, Tadeusz Łuczak został wybrany na najlepszego trenera piłki nożnej w historii tego klubu. 4 IKS / maj 2018 / 47 © Z CYKLU z torby listonosza Majowe szaleństwa Konstancj DAINA KOLBUSZEWSKA „...jeden raz mniej, jeden raz więcej niczego nie zmieni w naszych stosunkach. Potem będę już rozsądna, bardzo rozsądna” — pisała Konstancja Potocka do przyjaciela w liście z 18/30 maja 1810 r., o próbach rozstania z kochankiem. VP Mowa o Konstancji znanej w Poznaniu jako... szczęśliwa i oddana żona Edwarda Raczyńskiego! Ojej dzieciństwie spędzonym w Tulczynie nie wiemy właściwie nic. Jej matką była Józefa Mniszchówna, znana z inteligencji i temperamentu, ojcem - nie- zwykle bogaty Stanisław Szczęsny Potocki, później- szy przywódca konfederacji targowickiej. Brano ją pod uwagę jako kandydatkę na żonę Octave'a de Choisseul-Gouffiera (syna francuskiego dyplomaty), ale ostatecznie poślubił on jej siostrę. W 1798 roku Konstancja została drugą żoną swego kuzyna, Jana Potockiego, podróżnika, naukowca, autora słynnej powieści Rękopis znaleziony w Saragossie. Mał- żeństwo nie było udane. W maju 1802 roku Jan pisał do teścia, z charakterystycznym poczuciem humoru: „Konstancja (...) postanowiła się rozwieść, jednakże roz- dzierające krzyki Bernarda [syna] (...), zdołały zawiesić tę okrutną decyzję. B. [adorator Konstancji] jechał za nami aż do Ostrowa. Pojawił się w bocznej ulicy i poka- zał pistolet, z którego się zabije, jeżeli Pani nie zechce się rozwieść. Konstancja (...) sama odczuła potrzebę wymknięcia się tym prześladowaniom, jakże nowym w porządku społecznym, ponieważ użycie broni palnej w sprawie rozwodowej to faktycznie nowość (...)”. W 1807 roku Konstancja została kochanką swojego szwagra Octave'a. Potocki odkrył prawdę, w 1808 roku para podpisała separację majątkową. W maju 1810 Konstancja pisała do przyjaciela, markiza d'Aragon: „Octave chce, żebym przejechała przez Brody; sam zdo- łasz odgadnąć przyczynę, a może nawet uznasz ją za nierozsądną, ale w końcu to będzie ostatnie nasze sza- leństwo, łabędzi śpiew, i wolę, żeby to się stało tutaj niż gdzie indziej, jeden raz mniej, jeden raz więcej niczego 48 [IKS / maj 2018 Portret Konstancji Raczyńskiej, ok. 1830-1840, autor nieznany nie zmieni w naszych stosunkach. Potem będę już roz- sądna, bardzo rozsądna. Niemniej jadę do Paryża (...): jeśli Octave uzyska stanowisko, które spodoba się jego żonie, ona zgodzi się do niego wrócić, a ja tymczasem zwiedzę przed Paryżem Francję (...)”. Z mężem rozwio- dła się w 1811 roku, ostatecznie zerwała z kochankiem w... 1817. W 1815 roku Konstancja zamieszkała w War- szawie. W jej salonie zaczął bywać Edward Raczyń- ski. Panią na Rogalinie została w 1826. Octave napisał wówczas: „hrabina popełnia (...) największe szaleństwo, poślubiając człowieka bez urodzenia, bez majątku, bez pozycji, o pospolitych rysach, który na domiar wszyst- kiego jest od niej młodszy”. Nic dodać, nic ująć! Listy cytuję za: Frangois Rosset, Dominique Triaire, Jan Potocki. Biografia, Warszawa 2006, wydawnic- two WAB. 4 FOT. WŁASNOŚĆ FUNDACJI IM. RACZYŃSKICH PRZY MUZEUM NARODOWYM W POZNANIU SPORT Dystans? To zależy od Ciebie JANUSZ KRENC 6 maja po raz piąty wystartuje ogólnoświatowy charytatywny bieg Wings for Life. Odbędzie się w ponad 30 miastach na całym świecie, a jednym z nich jest Poznań. V Myśl o stworzeniu biegu, który poruszy cały świat, zrodziła się kilka lat temu w głowie Anity Gerhard- ter, dyrektor zarządzającej fundacji charytatywnej Wings for Life. To międzynarodowa organizacja non profit, której nadrzędnym celem jest znalezienie sposobu na leczenie przerwanego rdzenia kręgo- wego. Chęć niesienia pomocy innym przyczyniła się do organizacji biegu na taką skalę. Dzięki wsparciu firmy Red Bull, która pokrywa koszty administracyjne związane z działaniem funda- cji oraz koszty organizacji wydarzenia, pomysł został wcielony w życie. Środki zebrane z opłat startowych pochodzących od biegaczy przeznaczone są na reali- zację projektów badawczych i testów klinicznych nad urazami rdzenia kręgowego. Od czterech lat setki tysięcy biegaczy oraz osób poruszających się na wózkach, chcących przyczy- nić się do wypracowania metody leczenia urazów rdzenia kręgowego i pomóc spełnić marzenia wielu ludzi o odzyskaniu sprawności, staje na starcie biegu Wings for Life w różnych miejscowościach świata. Bieg inny niż wszystkie Wings for Life World Run jest wyjątkowy nie tylko ze względu na swój charytatywny charakter. Wyróż- nia go też coś więcej niż jednoczesny start zawod- ników w kilkudziesięciu miejscach na kuli ziemskiej. Najbardziej charakterystyczną cechą biegu jest „ruchoma meta”, czyli samochód pościgowy, który wyrusza na trasę pół godziny po starcie. Auto wraz z pokonywaną odległością stale zwiększa swoją pręd- kość. Uczestnik, który zostanie minięty, kończy swój udział w biegu. BĘ; LORUN Wings for Life, Poznań 2017 Wings for Life to idealna okazja, by zacząć swoją przygodę z bieganiem. Przede wszystkim dlatego, że nie zmierza się do odległego celu. Przebiega się taki dystans, jaki jest się w stanie przebiec, a wynik schodzi na dalszy plan, ponieważ najważniejsza jest satysfakcja z niesienia pomocy tym, którzy jej potrzebują. Dzięki takiej formule do biegu zapisują się zawod- nicy o bardzo różnym profilu. Wśród nich są tacy, dla których celem jest pokonanie 5 km, ale i ci, którzy chcą pokonać znacznie dłuższy dystans. Miliony kilometrów, miliony euro Oczywiście, jak w każdej rywalizacji sportowej, wyłonieni zostają zwycięzcy. Globalnymi Mistrzami biegu Wings for Life zostają ostatnia dogoniona kobieta i ostatni minięty mężczyzna. Podczas poprzed- nich czterech edycji na rzecz fundacji zebrano ponad IKS / maj 2018 / 49 20 mln euro, a w biegu wystartowało prawie 0,5 mln biegaczy, pokonując łącznie dystans 4,2 mln km. Nowa trasa i ścigający Małysz Biorący udział w tegorocznej poznańskiej części biegu wystartują z terenu Międzynarodowych Targów Poznańskich, gdzie będzie mieścić się również mia- steczko biegacza. Trasa biegu dalej wiedzie ulicami: Głogowską, Śniadeckich, Grunwaldzką, Roosevelta, Święty Marcin, al. Niepodległości, Solną i Wyszyń- skiego. Przy rondzie Śródka umieszczony zostanie pierwszy punkt żywieniowy. Każdy następny punkt biegnący napotkają w regularnych pięciokilometro- wych odstępach. Zawodnicy będą opuszczać Poznań ul. Gnieźnień- ską, zmierzając w kierunku Bogucina. Dalsza część trasy również została zmodyfikowana. W Kobyl- nicy trasa skieruje się w stronę Tuczna i poprowadzi biegnących przez: Kiszkowo, Sławno, Komorowo, Led- nogórę, Kocanowo i Pobiedziska, by ostatecznie wró- cić do Kobylnicy. Długość całej trasy wynosi 88,4 km. Kolejną atrakcją będzie specjalnie zaprojektowana koszulka przedstawiająca mapę stolicy Wielkopolski. Dodatkową nowością ma być samochód, który będzie pełnił rolę „ruchomej mety” - w 5. edycji to jaguar E-PACE. Niezmienny zostanie natomiast kierowca, bo podobnie jak w poprzednich edycjach za kółkiem samochodu pościgowego zasiądzie Adam Małysz. Pokonał chorobę i niepełnosprawność Rok temu w Poznaniu najlepsi okazali się: Joasia Zakrzewski, reprezentująca Wielką Brytanię, którą samochód minął po 52,26 km biegu, oraz Tomasz Walerowicz, który zdołał pokonać dystans 85,14 km. W globalnym rankingu zwyciężył startujący w Dubaju Szwed Aron Anderson, pokonując aż 92,14 km. Dystans przemierzył na wózku inwalidzkim. Anderson w dzieciństwie zachorował na raka, wiele wycierpiał, choroba bardzo go wyniszczyła. Dzięki determinacji i pracy pozostał aktywny fizycznie, a zwycięstwo w Wings for Life nie jest jego jedynym imponującym osiągnięciem. Z kolei najlepszą ubie- głoroczną biegaczką została Polka Dominika Stel- mach, która w Chile przebiegła 68,21 km. W ubiegłym roku w poznańskiej edycji wystar- towało 6 tys. uczestników. Wynik ten niewątpliwie zostanie pobity w tegorocznym biegu, gdyż przenie- sienie miasteczka na teren MTP spowodowało zwięk- szenie limitu uczestników aż do 8 tys. Początek biegu w Poznaniu w niedzielę 6 maja o g. 13. 4 50 /iKS / maj 2018 BILYCUP 20" Trofea G sportowe i korporacyjne _ ul. Gąsiorowskich 3, Poznań j tel. 61 866-77-88 GSM 501 45-55-77 z 'www.puchary=poznan.pl FOT. MATERIAŁY ORGANIZATORÓW (4X) REKLAMA WYBRANE PREMIERY FILMOWE * Tully komedia reż. Jason Reitman premiera: 11 maja Mąż, dom i trójka dzieci. Marlo (Charlize Theron) to prawdziwa superbohaterka, ale czasem nawet superbohaterki potrzebują chwili wytchnienia. Za namową brata (Mark Duplass) Marlo decyduje się zatrudnić kogoś do pomocy w domowych obowiązkach. W efekcie pewnego wieczoru w drzwiach jej domu zjawia się tajemnicza niania, Tully (Mackenzie Davis). Młoda, piękna i zwariowana opiekunka szybko wywraca do góry nogami życie całej rodziny. Żona i matka musi zmierzyć się z przebojową i pełną energii dziewczyną, która ma w sobie wszystko to, co ona utraciła. A przede wszystkim zmierzyć się z samą sobą. Czy jej się uda? " Sobibór reż. Konstantin Khabenskiy premiera: 11 maja 14 października 1943 r. wybuchł bunt w obozie zagłady w Sobiborze na Lubelszczyźnie. 600 wycieńczonych więźniów podjęło próbę ucieczki, stając naprzeciwko uzbrojonych strażników. Po krwawej walce z obozu uciekło blisko 200 osób, a 42 z nich doczekały końca wojny. Film opowiada historię ostatnich tygodni przed powstaniem oraz samego buntu. Gdy do obozu trafia Aleksander Peczerski, pułkownik Armii Radzieckiej schwytany na froncie wschodnim, staje się dla niego jasne, że jedynym sposobem na uniknięcie pewnej śmierci jest ucieczka. Staje na czele konspiracji, jednak utrzymanie planu w tajemnicy okazuje się trudniejsze, niż się wydawało. dramat wojenny = Kaczki z gęsiej paczki reż. Christopher Jenkins premiera: 11 maja Benek jest dumną gęsią, beztroskim kawalerem i lekkoduchem. Zdecydowanie woli podniebne akrobacje i kaskaderskie popisy od ćwiczeń przed czekającą go migracją do ciepłych krajów. Podczas jednego z popisowych przelotów coś idzie nie tak i gąsior wpada prosto w stado kaczątek. W wyniku wypadku dwa pisklaki zostają oddzielone od reszty, a główny bohater ulega kontuzji, która nie pozwala mu na wzbicie się w powietrze. Zamiast dalej latać — zmuszeni będą człapać. Benek musi teraz zadbać o maluchy i wspólnie z nimi wyrusza w podróż życia. Dzięki tej przygodzie przekona się o sile bezwarunkowej miłości i stanie się dla kaczątek najlepszym ojcem na całym ptasim świecie. animacja FOT. MATERIAŁY DYSTRYBUTORÓW (4X) " Made in Italy dramat reż. Luciano Ligabue premiera: 25 maja Riko pracuje w fabryce przetwarzającej mięso, podobnie jak jego ojciec. Częściej widzi zwierzęta niż ludzi, a życia nie ułatwia mu skomplikowana relacja z Sarą. Zresztą Riko i tak ma szczęście: większość jego kolegów straciła pracę po pięćdziesiątce i w ogóle nie ma źródła utrzymania. Czas wolny spędza z przyjaciółmi, między innymi z Carnevale, ale nie pomaga mu to ukoić duszy skołatanej kryzysami egzystencjalnymi. Pewnego dnia grupa przyjaciół postanawia pojechać do Rzymu, gdzie bierze udział w protestach ulicznych. Riko zostaje ranny w głowę, co powoduje, że chce zmienić swoje życie: zaczyna rozmawiać z żoną, a w pracy dopominać się o swoje. oprac. A.S. IKS / maj 2018 / 51 film BARTOSZ ŻURAWIECKI poleca: Zimowi bracia (Vinterbradre), scen i reż. Hlynur Palmason Zimowi bracia to debiut islandzkiego reżysera Hlynura Palmasona, zrealizowany jednak w Danii i tam hojnie nagrodzony przez gremia krytyków i filmowców. Rozgrywa się gdzieś na zapadłej prowincji, w iście księżycowym krajobrazie, którego jedyną „ozdobą” są wieże i kominy lokalnej kopalni. Pracuje w niej ze swoim bratem Emil, który dorabia, sprzedając pokątnie bimber własnej roboty — tyle że jest on pędzony na chemikaliach skradzionych z fabryki. Gdy więc po konsumpcji tego trunku jeden z górników trafia w ciężkim stanie do szpitala, Emil staje się wrogiem numer jeden całej społeczności. To film przede wszystkim fascynujący wizualnie. Zdjęcia Marii von NA KRAŃCU ŚWIATA Hausswolff kreują atmosferę z jednej strony naturalistycznej dosłowności, z drugiej — onirycznej wizji powstałej jakby pod wpływem spożycia chemicznej substancji. Anemiczne kolory, ziemia skuta mrozem, kopalniana ciemność... To kraniec świata, to rubieże życia. Premiera 18 maja. Książę i dybuk PODWÓJNE ŻYCIE MICHAŁA / Książę i dybuk, reż. Elwira Niewiera, Piotr Rosołowski Fascynujący życiorys Michała Waszyńskiego opisał jakiś czas temu amerykański autor Samuel Blumenfeld w książce Człowiek, który chciał być księciem. Teraz śladami polskiego reżysera i producenta podążyli jego rodacy, dokumentaliści Elwira Niewiera i Piotr Rosołowski. Film Książę i dybuk jest próbą rekonstrukcji nie tyle biografii bohatera, co jego skomplikowanej tożsamości, na którą niebagatelny wpływ miały burze historii. Waszyński urodził się na początku XX wieku jako Mosze Waks w żydowskiej rodzinie w Kowlu na Wołyniu. Nazwisko zmienił w 1922 roku. W przedwojennej Polsce stał się jednym z najpopularniejszych i najbardziej płodnych reżyserów, autorem licznych melodramatów i komedii (kręconych „im szybciej, tym lepiej”). Ale dziełem jego życia była zrealizowana w języku jidysz ekranizacja sztuki Szymona An-skiego, Dybuk (1937). Fragmenty tego filmu wielokrotnie powracają w dokumencie Niewiery i Rosołowskiego. 52 [IKS / maj 2018 W czasie wojny Waszyński trafił do armii Andersa, gdzie pracował w oddziale „propagandy i rozrywki”. Dotarł szlakiem bojowym do Włoch i tam się osiedlił. Po wojnie z reżysera przeobraził się w producenta, nadzorował realizację wysokobudżetowych hollywoodzkich produkcji, takich jak Cyd czy Upadek Cesarstwa Rzymskiego. Odciął się całkowicie od swojej przeszłości, stworzył sobie personę „polskiego arystokraty na wygnaniu”. Faktycznie zresztą posiadał pałac w Rzymie, który odziedziczył po hrabinie Tarantini. Mimo iż był gejem, już w przedwojennej Polsce żyjącym dość otwarcie, ożenił się z nią w 1946 roku. Małżonka wkrótce potem zmarła. Twórcy dokumentu odnajdują miejsca, w których żył Waszyński, docierają do ludzi, którzy go znali (zmarł nagle w 1965 roku). Tworzą portret człowieka światowego, a przecież samotnego i wyobcowanego. Obrotnego i ostrożnego. Kogoś, kto musiał kłamać i konfabulować, żeby żyć. A nawet przeżyć. Premiera 18 maja. FOT. MATERIAŁY DYSTRYBUTORA WSPOMNIENIE FALI Kochankowie jednego dnia (L'amant d'un jour), reż. Philippe Garrel Francuscy reżyserzy Nowej Fali na przełomie lat 60. i 70. wywrócili do góry nogami porządek światowego kina. Frangois Truffaut, Claude Chabrol czy Jean-Luc Godard wyszli z kamerą ze studia i zaczęli kręcić w plenerze historie o zwykłych ludziach, ale o wymowie uniwersalnej. Philippe Garrel debiutował jako pełnoprawny reżyser właśnie w połowie lat 60. i pozostał wierny Nowej Fali do dziś. Kochankowie jednego dnia — jego 33. film — oglądałem kadr za kadrem, jak wspomnienie seansów, na jakich uczyłem się kina na moim filmowym uniwersytecie, w DKF-ie Muza, ponad 40 lat temu. Historia romansu profesora uniwersytetu Gillesa (Eric Caravaca) z namiętną Ariane (Louise Chevillotte) i jej przyjaźni z córką kochanka (Esther Garrel - Tamte dni, tamte noce) mogłaby być bowiem kolejnym odcinkiem cyklu innego słynnego „nowofalowca”, Erica Rohmera. Premiera 4 maja. 120 uderzeń serca LATO 1993 / 120 uderzeń serca (120 battements par minute), reż. Robin Campillo Walka o leki dla chorych na AIDS, jaka rozgrywała się we Francji ćwierć wieku temu, doczekała się swego kronikarza. 120 uderzeń serca to paradokumentalna wersja dramatycznych starć członków organizacji ACT UP Paris, której reżyser filmu sam był aktywistą, domagających się zarówno od rządu francuskiego, jak i koncernów farmaceutycznych przyspieszenia prac nad lekarstwami. Robin Campillo zwrócił moją uwagę już w roku 2004, gdy jako debiutant nakręcił jeden z najlepszych seriali w konwencji dreszczowców o powracających zmarłych — Les revenants. Amerykanie zrobili remake, ale to już był niewypał. Potem pisał scenariusz do Klasy i wyreżyserował Eastern Boys, zbierając nagrodę za nagrodą. W przypadku 120 uderzeń serca Campillo również montował swój film, czego efektem Europejska Nagroda Filmowa za najlepszy montaż. Jego rytm układa się w sekwencję sex, drugs and rock 6 roll. Miłosne sceny pary towarzyszy broni, FOT. MATERIAŁY DYSTRYBUTORA seropozytywnego Seana (Nahuel Pórez Biscayart — Cezar za rolę) i zdrowego Nathana (Arnaud Valois), przeplatają się ze scenami ekstatycznego tańca do transowej muzyki choćby Bronski Beat. A już za moment jesteśmy w wirze walki, gdy aktywiści atakują woreczkami ze sztuczną krwią laboratorium koncernu farmaceutycznego. Walczą o każdy dzień życia, a odpowiedzią na ich działania jest strach bądź ignorancja. Takie było choćby lato 1993, gdy po raz siódmy ruszałem do Francji na winobranie. Rząd francuski nakazał wtedy cudzoziemskim pracownikom sezonowym obowiązkowe badania na AIDS po fali zachorowań wynikłych z przetaczania krwi zarażonej wirusem AIDS chorym na hemofilię. Gdy otwierałem kopertę z wynikiem badania na balkonie Radia Merkury, redakcyjna koleżanka z pasją przekonywała mnie, że komary też przenoszą AIDS i jak pojadę do Prowansji, to pewnie się zarażę dżumą XX wieku... Premiera 11 maja. IKS / maj 2018 / 53 teatr ANNA TOMCZYK poleca: Polityczne losy świata nie od dziś skłaniają do refleksji nad tym, jak wyglądałby świat rządzony przez kobiety. Czy byłby tylko lustrzanym odbiciem współczesnego, czy też wymarzoną utopią? Sztuka Baba-Dziwo Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej o kobiecej dyktatorce po raz pierwszy została wystawiona w 1938 roku — tytułowej Babie-Dziwo bliżej jednak było do Adolfa Hitlera niż do ideału Bogini Matki. W Prawii, czyli państwie rządzonym żelazną ręką Baby-Dziwo, najważniejsze są dzieci. Kobiety powyżej 18. roku życia dostają mężów z przydziału i mają obowiązek jak najszybciej dostarczyć swojej ukochanej ojczyźnie potomka. Totalitarny system oparty na dążeniu do podtrzymania gatunku w ubiegłym wieku był groteskowym obrazem praktyk Ill Rzeszy. Czy ta polityczna satyra z lat 30. ma szansę zrobić CUDA I DZIWY wrażenie również dzisiaj? Wygląda na to, że tak, skoro sięgają po nią kolejni reżyserzy — tym razem Maria Kwiecień (premiera 27 maja w Teatrze Nowym). W czasach protestów z czarnymi parasolkami wizja społeczności przedstawionej jako totalitarne mrowisko nie wydaje się wcale tak odległa. Oby się nigdy nie sprawdziła. REPERTUAR POZNAŃ Agencja Artystyczno-Reklamowa Gruv Art iks ul. Prusa 6/3, tel. 61 847 11 17, www.gruv-art.com.pl " Nasze żony, reż. Wojciech Pszoniak wyst. Wojciech Malajkat, Jerzy Radziwiłowicz, Wojciech Pszoniak 27.05, g. 17 i 19.30, Aula Artis bilety: 30 i 55 zł (10 zł dla seniorów) więcej na s. 56 Agencja Artystyczna WojArt ul. Rembertowska 17/5, tel. 602 267 421, www.wojart.pl = Pikantni — komedia wyst. m.in. Barbara Kurdej-Szatan i Anna Mucha 20.05, g. 17 i 19.30; 21.05, g. 18 i 20.30, kinoteatr Apollo bilety: 105 zł = Jak się kochają w niższych sferach — komedia wyst. m.in. Waldemar Błaszczyk, Piotr Cyrwus, Piotr Polk, Rafał Królikowski 27.05, g. 17 i 20, kinoteatr Apollo, bilety: 100 zł asz.teatr CK Dąbrówka, os. B. Chrobrego 117, tel. 514 763 916 "* Małe zbrodnie małżeńskie E.E. Schmidt 11.05, g. 19, Dom Tramwajarza, wstęp wolny = Rodzinne czytanie w Bibliotece Raczyńskich: Bajarz europejski 12.05, g. 11, Biblioteka Raczyńskich dla Dzieci, wstęp wolny Bajkowa Sobota w ramach Dni Jeżyc 19.05, g. 12, Dom Tramwajarza, wstęp wolny = Balladyna Juliusza Słowackiego uwaga! premiera! 24.05, g. 19, CK Dąbrówka, bilety: 15 i 20 zł 54 [IKS / maj 2018 Centrum Zjawisk Teatralnych ul. Golęcińska 9 tel. 501 77 66 30 (zapisy) www.asocjacja2006.pl = Teatralny Golęcin 2018 (dla seniorów, dorosłych, młodzieży i dzieci): Warsztaty Gra pozorów w naturze prowadzenie: Sławomir Janyszek 12.05, g. 11, Ogród Dendrologiczny Warsztaty teatralne Mimikra, kamuflaż, humor prowadzenie: Małgorzata Walas-Antoniello i Katarzyna Klebba 17, 24i 30.05, g. 18 Warsztaty modniarskie Widzialni! prowadzenie: Ewa Sumelka 19 i 26.05, g. 15 Warsztaty lalkarskie Tworzymy smoki prowadzenie: Martyna Stachowczyk 26.05, g. 11 Spektakl Podróże przez sny. I powroty reż. Lech Raczak 26.05, g. 18 na wszystkie wydarzenia wstęp bezpłatny (obowiązują zapisy, na spektakl — rezerwacja) Estrada Poznańska — Scena na Piętrze iks ul. Masztalarska 8, tel. 61 852 88 33 www.estrada.poznan.pl * Z cyklu Dzieciaki na Piętrze: Warsztaty z Teatrem Małe Mi Księżycowe patyczaki Warsztaty ożywiające wyobraźnię, ciało i głos oraz odkrywające zasady tworzenia i animowania różnych form lalkowych. 12.05, g. 15 i 17, Scena na Piętrze, bilety: 10 zł Spektakl Teatru Małe Mi Księżycowe opowieści To pięć historii, przypowieści, bajek filozoficznych z różnych stron świata. Każda z nich została zilustrowana scenografią i lalkami autorstwa Kasi Szpilkowskiej. 12.05, g. 16, Scena na Piętrze, bilety: 10 zł Mój Teatr ul. Gorczyczewskiego 2/1A tel. 604 LLL 755, 668 856 444 www.mojteatr.pl bilety: 20 i 30 zł = Randka w ciemno, reż. Marek Zgaiński 4,5, 18 i 19.05, g. 20 "= Mój stary mąż, moja nowa żona, reż. Mariusz Puchalski 5119.05, g. 18; 6.05, g. 17 = Nieporadnik mężczyzny, reż. Marek Zgaiński 11 i 25.05, g. 20 "*'Nie jest najgorzej, czyli urodziny Marka Zgaińskiego Koncert w większości premierowych piosenek dyrektora artystycznego Mojego Teatru. 12.05, g. 20 Alibi do wynajęcia, reż. Marek Zgaiński 13.05, g. 18 = Rokendrol albo mów mi teściu, reż. Marek Zgaiński 20 i 26.05, g. 18 "= Nago w kisielu, reż. Marek Zgaiński 26.05, g. 20; 27.05, g. 18 Polski Teatr Tańca Studio, ul. Kozia 4 tel. 61 852 42 41 www.ptt-poznan.pl Ulf odlatuje Ulf nigdy nie musi niczego robić sam, bo we wszystkim wyręczają go rodzice. Chłopiec nie ma żadnych obowiązków, nie zna odpowiedzialności, a co gorsza — granic. Mama i tata pielęgnują w nim obraz nieomylnego króla, który może rządzić całym domem i któremu wszystko wolno, przez co chłopiec staje się leniwy i zarozumiały. Ulf do tego stopnia nie ma nic na głowie i tak mu lekko, że z dnia na dzień zaczyna się unosić coraz wyżej i wyżej, a pewnego dnia zupełnie odlatuje... Co wydarzy się w przestworzach? Opowiada spektakl Ulf i Balon, na którego premierę zaprasza w maju Teatr Animacji. Reżyseruje Przemysław Jaszczak. oprac. S.K. "= UJf i Balon, Teatr Animacji, premiera: 12.05, g. 17 FOT. JAKUB WITTCHEN teatr " Wesele. Poprawiny reż. Marcin Liber, opieka chor. Iwona Pasińska, wyst. artyści- -tancerze Polskiego Teatru Tańca oraz seniorzy i juniorzy z grupy Movements Factory 12.05, g. 20, Aula Artis (spektakl w ramach Dnia Teatru Publicznego i akcji Bilet do teatru za 300 groszy) Scena Robocza Centrum Rezydencji Teatralnej iks kino Olimpia, ul. Grunwaldzka 22 (IV p.) www.scenarobocza.pl, bilety: 15 zł "= Prezentacje w ramach konkursu Top Off Poznań: Come true Michała Stankiewicza 11.05, g. 19 Całe życie w dresach Teatru Ba-Q 12.05, g. 19 Nie mów nikomu scen. i reż. Adam Ziajski 13.05, g. 18 = Szkłem i dymem pisane Teatru Fuzja reż. Tomasz Rozmianiec 19.05, g. 19 Scena STA ul. Ratajczaka 18, tel. 691 736 212, www.studiosta.pl "One, czyli x scen z życia reż. Justyna Machaj Opowieść o pięciu dziewczynach, które muszą zmierzyć się ze swoją przeszłością. Zamknięcie w klaustrofobicznym mieszkaniu popycha je do ciągu bolesnych zwierzeń i retrospekcji. 4—6.05, g. 19.03 IKS / maj 2018 / 55 teatr Przyjaźń wystawiona na próbę Pełen zwrotów akcji komediodramat rozpisany na trzech doskonałych aktorów: Wojciecha Pszoniaka, Jerzego Radziwiłowicza i Wojciecha Malajkata zobaczymy w maju w Poznaniu. „Nasze żony to opowieść o próbie, przed jaką staje wieloletnia przyjaźń trzech mężczyzn. Na rozważaniach o trudnych wyborach między moralnością a lojalnością się jednak nie kończy” — czytamy w zapowiedzi spektaklu. Wojciech Pszoniak jest nie tylko odtwórcą jednej z ról, ale też reżyserem spektaklu. — Nasze żony to sztuka, w której aktor jest na pierwszym planie, jest podmiotem, a nie — jak to się dziś często zdarza — przedmiotem. Lubię taki teatr. Taki teatr jest mi bliski — mówi reżyser. — Wybrałem tę sztukę również dlatego, żeby spotkać się na scenie z moimi wspaniałymi kolegami — Wojtkiem Malajkatem i Jurkiem Radziwiłowiczem — dodaje. S.K. " Nasze żony — spektakl gościnny, reż. Wojciech Pszoniak, Aula Artis, 27.05, g. 17 i 19.30 =" Widzowie, reż. Beniamin Bukowski 12 i 13.05, g. 19.03 = Chwilówka, reż. Jacek Lisewski 19 i 20.05, g. 19.03 " Bez grawitacji — pokazy pracy studentów Studia Aktorskiego STA 25-27.05 Scena Wspólna Teatru Łejery i Centrum Sztuki Dziecka ul. Brandstaettera 1/ul. Za Cytadelą www.csdpoznan.pl, bilety: 19 zł propozycje Centrum Sztuki Dziecka " Jagoda i niedźwiedzie, reż. Jerzy Moszkowicz dla widzów 9+, koprodukcja: Teatr Nowy w Poznaniu 6.05, g. 12; 7.05, g. Li 18; 9i 10.05, g. 11 56 /IKS / maj 2018 "Z cyklu Scena Czytana: Wrona i Niedźwiedź albo słońce świeci wszystkim dla widzów 10+ 11.05, g. 1 Sztuka laureatka Konkursu na Sztukę Teatralną dla Dzieci i Młodzieży, dla widzów 12+ 28.05, g. 18 = Zabawy podwórkowe. Raz, dwa, trzy... teraz ty! interaktywny spektakl plenerowy scen. i wyk. Ola Marzec, Agnieszka Cienciała dla widzów 7-10 lat 14 i 15.05, g. 10 więcej na s. 59 blisko, reż. Alicja Morawska-Rubczak dla widzów w wieku 1-3 lata 20.05, g.11i16 FOT. KRZYSZTOF BIELIŃSKI teatr IKS / maj 2018 / 57 ◥ Chodź na słówko Maliny Prześlugi reż. Jerzy Moszkowicz dla widzów 7+ 28.05, g. 10 i 12 ◥ Morfeusz Sen monodram radosława Elisa reż. Jerzy Moszkowicz dla widzów 5–7 lat 29.05, g. 10 i 12 ◥ Sztama – spektakl gościnny grupy Teatralnej Wikingowie reż. Dorota abbe dla widzów 16+ 30.05, g. 11 i 18 Studio Teatralne Blum OK Wierzbak, ul. Wojska Polskiego 6/8, www.teatr-blum-pl bilety rodzinne: 40 zł spektakle w Concordia Design (ul. Zwierzyniecka 3) ◥ Blumowe piosenki koncert dla dzieci w wieku 2–6 lat 13.05, g. 10 i 11.30 ◥ Co to? wyst. Katarzyna Pawłowska i Lucyna Winkel dla dzieci w wieku 0–3 lat 20.05, g. 10 i 11.30 ◥ Ty i Ja dla dzieci w wieku 1,5–5 lat 27.05, g. 10 i 11.30 Teatr Animacji ul. Św. Marcin 80/82, tel. 61 853 72 20, www.teatranimacji.pl ◥ Chomik Tygrys Maliny Prześlugi, reż. Laura Słabińska 5 i 6.05, g. 11 ◥ A niech to Gęś kopnie!, reż. Marta guśniowska 8, 9 i 11.05, g. 9.30; 10.05, g. 9.30 i 11.30 ◥ Ulf i Balon uwaga! premiera! reż. Przemysław Jaszczak 12.05, g. 17 – premiera 13, 26 i 27.05, g. 11; 29 i 30.05, g. 9.30 i 11.30 więcej na s. 55 ◥ Molier reż. Neville Tranter 13.05, g. 19 ◥ Bajka o szczęściu Teatryli reż. Mariola i Marcin ryl-Krystianowscy 14.05, g. 9.30 i 11 ◥ Calineczka reż. artur romański 15–18, 22–25.05, g. 9.30 i 11.30; 19 i 20.05, g. 11 ◥ Baśń o grającym imbryku Marty guśniowskiej w wykonaniu Teatru Wariate reż. Sylwia Koronczewska-cyris, Marek cyris 21.05, g. 9.30 i 11 Teatr Atofri ul. rybaki 22/22, tel. 601 378 158, 605 318 716 www.teatratofri.pl bilety: 16 zł ◥ Jabłonka, reż. i wyk. Beata Bąblińska, Monika Kabacińska  dla dzieci w wieku 1 rok–5 lat 13.05, g. 12.30, Muzeum archeologiczne (spektakl i zwiedzanie Muzeum) Teatr Muzyczny ul. Niezłomnych 1e, tel. 61 852 29 27 www.teatr-muzyczny.poznan.pl ◥ Footloose, reż. Jerzy Jan Połoński 4.05, g. 19; 5.05, g. 15 i 19; 6.05, g. 17 ◥ Krakowski Salon Poezji z Janem Englertem aktor teatralny i filmowy, dyrektor artystyczny Teatru Narodowego w Warszawie przeczyta fragmenty Beniowskiego Juliusza Słowackiego. Oprawę muzyczną przygotuje kwartet smyczkowy Orkiestry Teatru Muzycznego. 5.05, g. 12 (Teatr Muzyczny), g. 18 (Biblioteka w Zamku w Kórniku) ◥ Skrzypek na dachu reż. artur Hofman 11.05, g. 18; 12.05, g. 15 i 19; 13.05, g. 17 Teatr bez wiekowych ograniczeń Kolejna edycja ponadpokoleniowego Teatralnego golęcina startuje 12 maja. Dla seniorów, dorosłych, młodzieży i dzieci organizatorzy – Teatr asocjacja 2006 – przygotowali cykl inspirujących warsztatów i pokazów. 12 maja o g. 11 na terenie Ogrodu Dendrologicznego Sławomir Janyszek poprowadzi spacer naukowy Gra pozorów w naturze, który będzie wstępem do pozostałych warsztatów: teatralnych, modniarskich i lalkarskich, które tworzą tegoroczny program.  S.K. ◥ Teatralny Golęcin 2018, Centrum Zjawisk Teatralnych (ul. Golęcińska 9); 12.05–30.06. Informacje i zapisy: asocjacja2006@gmail.com, tel. 501 77 66 30, szczegóły w repertuarze na s. 54 teatr 58 / IKS / maj 2018 ◥ Nine Maury’ego yestona reż. Jacek Mikołajczyk 18 i 19.05, g. 19; 20.05, g. 17 ◥ Madagaskar – musicalowa przygoda reż. Jerzy Jan Połoński 24.05, g. 10 i 12.30; 29.05, g. 10, 12.30 i 18; 30.05, g. 10 i 12.30 ◥ Zakonnica w przebraniu reż. Jacek Mikołajczyk 25.05, g. 19; 26.05, g. 15 i 19; 27.05, g. 17 gościnnie ◥ Balladyna reż. renata Pałys, muz. Tomasz czekalski 7.05, g. 9 i 13; 28.05, g. 13 ◥ Śpiąca Królewna scen. Tomasz czekalski, reż. Małgorzata Fijałkowska 7.05, g. 11; 28.05, g. 9 i 11 ◥ Gdy powiesz: tak – występ kabaretu Hrabi 14.05. g. 17 i 20 ◥ Wieczór brazylijski – wystąpi amilcar cruz z zespołem amilcar cruz – brazylijski gitarzysta, kompozytor i wokalista, wirtuoz gitary klasycznej, jedyny, który wzrastając w kulturze bossa novy, połączył styl i żywiołowość gitary brazylijskiej z techniką flamenco. 28.05, g. 19 Teatr Nowy im. Tadeusza łomnickiego ul. Dąbrowskiego 5, tel. 61 848 48 85 www.teatrnowy.pl Duża Scena ◥ Wiśniowy sad antoniego czechowa reż. Izabella cywińska 1–3.05, g. 20 ◥ Dwunastu gniewnych ludzi, reż. radosław rychcik 5 i 6.05, g. 20 ◥ Dziady, reż. radosław rychcik 8 i 9.05, g. 19 ◥ Elvis, reż. Michał Siegoczyński 11 i 12.05, g. 18; 13.05, g. 19 ◥ Przyjęcie dla głupca, reż. Tadeusz Bradecki 15, 17 i 18.05, g. 18 ◥ Iwona, księżniczka Burgunda, reż. Magdalena Miklasz 22–24.05, g. 19 ◥ Kanapka z człowiekiem reż. Jerzy Satanowski 26 i 27.05, g. 17; 29 i 30.05, g. 20 Scena Nowa ◥ Beniowski. Ballada bez bohatera reż. Małgorzata Warsicka 4–6.05, g. 18.30 ◥ Na obraz i podobieństwo swoje reż. Piotr Trojan 19 i 20.05, g. 18.30 ◥ Baba-Dziwo Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej uwaga! premiera! reż. Maria Kwiecień 25.05, g. 19.30 – premiera; 26–28.05, g. 19.30 więcej na s. 54 (spektakl poleca anna Tomczyk) Trzecia Scena ◥ Co się właściwie stało z Betty Lemon? monodram Ireny Dudzińskiej reż. Mikita Valadzko 3–5.05, g. 20.30 ◥ Przesilenie, reż. anna gryszkówna 12 i 13.05, g. 20.30 ◥ Dwie drogi. Jeszcze więcej ballad i romansów rosyjskich – recital andrzeja Lajborka 19 i 20.05, g. 20.30 ◥ Spotkanie z cyklu Nowy czyta dzieciom 20.05, g. 11 ◥ Z cyklu Czytnik: ◥ Spotkanie z Zytą rudzką 21.05, g. 19 Teatr Ósmego Dnia ul. ratajczaka 44, II p., tel. 61 855 20 86 www.teatrosmegodnia.pl ◥ Misja w kraju kontrastów – Kathmandu Therapy CAMP Spotkanie z uczestnikami wyprawy do Nepalu: Marianem Majchrzyckim, Magdaleną Napieralską i Tomaszem Lisieckim. 8.05, g. 19 ◥ Warsztaty z rewolucji, 11.05–10.06: ◥ Parada z Orkiestrą Wood & Brass Band – inauguracja programu 11.05, g. 18, start przed galerią Miejską arsenał, zakończenie – Teatr Ósmego Dnia ◥ Performance Jasminy Metwaly 6 lekcji z Alaą 11.05, g. 19.30 ◥ Wernisaż wystawy Polski Maj alexandra Kluge i Jasminy Metwaly 15.05, g. 19 (czynna do 28.05) więcej o programie na s. 10–11 i 61 ◥ Paragraf 196 KK (ćwiczenia z terroru) realizacja: Kolektyw Senioralny i Paweł Hajncel 12.05, g. 19 ◥ Deutsche nasz. Reportaże berlińskie – spotkanie z Ewą Wanat prowadzenie Włodzimierz Nowak 16.05, g. 19 Agnieszka Cienciała, jedha'z animatorek pF Ź u nF Raz, dwa, trzy... teraz ty! teatr Dwie animatorki i performerki — Ola Marzec i Agnieszka Cienciała — zapraszają dzieci do wspólnej zabawy w teatr na podwórku: „Dołącz do naszej bandy, poznaj wyliczanki, piosenki, wesołe powitania, gry z piłką, zabawy ruchowe czy »w łapki« oraz odkryj nowe, a może tylko zapomniane, zastosowanie kredy, chodnika czy trzepaka!” — zachęcają. Nic jednak nie stoi na przeszkodzie, by w interaktywnym spektaklu Zabawy podwórkowe. Raz, dwa, trzy... teraz ty! udział wzięli także dorośli. Scenariusz i prowadzenie: Ola Marzec, Agnieszka Cienciała, muzyka na żywo: Pan Picik. S.K. " Zabawy podwórkowe. Raz, dwa, trzy... teraz ty!, Scena Wspólna, 14 i 15.05, g. 10 Teatr Polski >k iks ul. 27 Grudnia 8/10 tel. 61 852 56 27-9 www.teatr-polski.pl bilety: 20-70 zł Duża Scena = Wielki Fryderyk Adolfa Nowaczyńskiego uwaga! premiera! reż. Jan Klata 5.05, g. 19 — premiera; 6-10 i 13.05, g. 19; 11.05, g. 18 więcej na s. 8 " Sceny myśliwskie z Dolnej Bawarii Martina Sperra reż. Grażyna Kania 18i 19.05, g. 19 "Hymn do miłości, reż. Marta Górnicka 30 i 31.05, g. 19 i 20.30 FOT. MACIEJ ZAKRZEWSKI Malarnia = Ojczyzna Krystyny Miłobędzkiej reż. Justyna Sobczyk 9-11 15.05, g. 10; 12.05, g. 17; 13.05, g. 13i15 = Kordian Juliusza Słowackiego reż. Jakub Skrzywanek 20.05, g. 16 i 19; 21.05, g. 19; 22—24.05, g. 18 Piwnica pod Sceną = Extravaganza o władzy, reż. Joanna Drozda 11.05, g. 22.30; 22-24.05, g. 21.30 "= Zorkownia Agnieszki Kalugi czytanie performatywne reż. Ula Kijak 12 i 16.05, g. 19; 15.05, g. 18 = Extravaganza o miłości reż. Joanna Drozda 15.05, g. 21 IKS / maj 2018 / 59 teatr 60 / IKS / maj 2018 ◥ XI Spotkania Teatralne Bliscy Nieznajomi „#Polska”, 28.05–6.06: ◥ Nie-boskie narracje. O gniewie i więzi rozmowy z pisarzami – prof. Joanna Tokarska-Bakir w rozmowie z prof. Przemysławem czaplińskim 28.05, g. 19 ◥ Chłopi, reż. Krzysztof garbaczewski spektakl Teatru Powszechnego w Warszawie 29.05, g. 19 więcej o festiwalu na s. 18 galeria ◥ Dr@cula. Vagina dentata, reż. agata Biziuk 17.05, g. 18 foyer I piętro ◥ Teatranki zabawy teatralne dla fajnych dzieci i fajnych rodziców 13, 20 i 27.05, g. 11 Teatr U Przyjaciół ul. Mielżyńskiego 27/29, tel. 61 851 67 95, www.uprzyjaciol.pl bilety: 15 zł ◥  Appendix, reż. Tomasz Zajcher 11.05, g. 20 ◥ Horla. Przypadek rodziny Sablé, reż. Marcin Kluczykowski 17.05, g. 20 ◥ Prawdziwy opis wypadku z p. Waldemarem 19.05, g. 22 ◥ Sherlock Holmes – Dolina Strachu reż. Mateusz Paszkiewicz 22.05, g. 20 ◥ Elektra, reż. Tomasz Zajcher 24.05, g. 20 ◥ 15-lecie Teatru U Przyjaciół: ◥ Dementia praecox, reż. Monika chuda 27.05, g. 20 ◥ Gomber, reż. Tomasz Zajcher 28.05, g. 20 ◥ Schulz – happening na dziedzińcu PTPN 29.05, g. 22 Teatr Wielki im. Stanisława Moniuszki ul. Fredry 9, tel. 61 659 02 00, www.opera.poznan.pl ◥ Skrzypek na dachu kier. muz. aleksander gref, reż. i chor. Emil Wesołowski 4 i 5.05, g. 19; 6.05, g. 18 ◥ Trojaⁿ gabriela Kaczmarka uwaga! premiera! chor. Viktor Davydiuk 12.05, g. 19 – premiera; 13.05, g. 18; 15.05, g. 19 więcej na s. 14 ◥ Z cyklu Opera w Bazarze Poznańskim: recital Joanny Freszel Muzyka polska od A do Z  14.05, g. 19, Bazar Poznański, Sala Biała, bilety: 45 zł ◥ Czarodziejski flet W.a. Mozarta kier. muz. gabriel chmura i Przemysław Neumann (20.05), reż. Sjaron Minailo  18 i 19.05, g. 19; 20.05, g. 18 ◥ Romeo i Julia Sergiusza Prokofiewa kier. muz. aleksander gref, chor. Emil Wesołowski 24.05, g. 11 i 19; 25.05, g. 19 ◥ Carmen georges’a Bizeta kier. muz. Bassem akiki, reż. Denis Krief 27.05, g. 18; 29.05, g. 19 Sala im. W. Drabowicza ◥ Mamo, tato, chodź do opery! – warsztaty rodzinne 13.05, g. 18 REPERTUAR WIELKOPOLSKA Teatr im. Aleksandra Fredry w Gnieźnie ul. chrobrego 32, tel. 61 426 22 91 www.teatr.gniezno.pl ◥ Priv anny Herbut, reż. i chor. Iza Szostak 4.05, g. 18; 19.05, g. 19 ◥ Gniazdo Marii Wojtyszko reż. agnieszka Mielcarek 11.05, g. 9, 10.45 i 12.30; 12.05, g. 12 ◥ Droga, reż. Beata Bąblińska, Monika Kabacińska spektakl dla najnajmłodszych widzów 16 i 17.05, g. 9, 10 i 11 ◥ Mewa antoniego czechowa, reż. Maria Spiss 24.05, g. 10; 25.05, g. 10 i 18 ◥ Społeczne performatywne działania w przestrzeni miejskiej (rezydencje artystyczne 2018) reż. yana Varbanova 25–27.05 ◥ Ku Klux Klan. W krainie miłości Katarzyny Surmiak- -Domańskiej spektakl gościnny Teatru Nowego w Zabrzu reż. Maciej Podstawny 28.05, g. 18 ◥ Pinokio, reż. robert Drobniuch 29.05, g. 12; 30.05, g. 9 i 11.30 Teatry – oprac. Sylwia Klimek sylwia.klimek@wm.poznan.pl więcej na © muzyka ELŻBIETA WOŹNA poleca: WIECZÓR FANTASTYCZNYCH Jeden z majowych wieczorów w Filharmonii zapowiada się fantastycznie za sprawą kilku panów, a są nimi: solista, dyrygent i... kompozytorzy. Pierwszym fantastycznym będzie bez wątpienia Rafał Blechacz, artysta-rezydent Filharmonii Poznańskiej w sezonie 2017/2018, drugim Paul McCreesh, którego magazyn „Classic CD” zalicza do grona stu najwybitniejszych dyrygentów XX wieku. W 1982 założył zespół Gabrieli Consort 6 Players, z którym wykonuje głównie muzykę okresu baroku i klasycyzmu. Artysta jest dobrze znany melomanom odwiedzającym festiwal Wratislavia Cantans, w latach 2005-2012 był bowiem jego dyrektorem artystycznym. Program koncertu 18 maja wypełnią dwa utwory. Na początek zabrzmi Koncert fortepianowy A-dur KV 488 Mozarta, jedno z jego najbardziej popularnych dzieł, komponowane w czasie pracy kompozytora nad Weselem Figara. Po przerwie usłyszymy Symfonię fantastyczną Berlioza. Podobno interpretacja McCreesha będzie wielką niespodzianką i wprawi w zachwyt melomanów, a poprowadzi on oczywiście Orkiestrę Filharmonii Poznańskiej. MUZYKA KLASYCZNA Filharmonia Poznańska iks im. Tadeusza Szeligowskiego ul. Św. Marcin 81 tel. 61 852 47 08, www.filharmoniapoznanska.pl % Nastroje różnych epok 185. rocznica urodzin Johannesa Brahmsa Łukasz Borowicz — dyrygent, prowadzenie koncertu Orkiestra Filharmonii Poznańskiej Michał Francuz — fortepian Chór Kameralny Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza Krzysztof Szydzisz — przygotowanie chóru Chór Akademicki Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza Beata Bielska — przygotowanie chóru w programie: P. Moss — Adagio III, H. Alfvón — Ill Symfonia E-dur op. 23, J. Brahms — Uwertura akademicka op. 80, L. van Beethoven — Fantazja chóralna na fortepian solo, chór, głosy solo i orkiestrę op. 80 11.05, g. 19, Aula UAM bilety: 15-50 zł 4% Fantastyczni Rafał Blechacz — fortepian Paul McCreesh — dyrygent Orkiestra Filharmonii Poznańskiej w programie: W.A. Mozart — XXIII Koncert fortepianowy A-dur KV 488, H. Berlioz — Symfonia fantastyczna op. 14 18.05, g. 19, Aula UAM bilety: 50-150 zł w Ogień i trójgraniasty kapelusz 468. Koncert Poznański Angela Wee — skrzypce Antoni Wit — dyrygent, prowadzenie koncertu Orkiestra Filharmonii Poznańskiej 62 /1KS / maj 2018 w programie: M. de Falla — Taniec ognia z baletu Czarodziejska miłość, P. de Sarasate — Fantazja na tematy z opery Carmen op. 25, Fantazja na tematy z opery Faust op. 13, Melodie cygańskie op. 20, M. de Falla — Trójgraniasty kapelusz — Suita li Il 26.05, g. 18, Aula UAM bilety: 20 zł wejściówki Akademia Muzyczna im. I.J. Paderewskiego ul. Święty Marcin 87, tel. 61 856 89 00, www.amuz.edu.pl 4 VII Koncert Muzyki Kameralnej z udziałem młodych muzyków z Filharmonii Poznańskiej i Akademii Muzycznej w programie: muzyka dawna oraz utwory współczesnych poznańskich kompozytorów 6.05, g. 12, Aula im. S. Stuligrosza 4 PNZZEAWEC FOT. MATERIAŁY ORGANIZATORÓW muzyka IKS / maj 2018 / 63 ◥ Koncert z cyklu Czwartki z muzyką dawną 17.05, g. 18, aula im. S. Stuligrosza ◥ Dyplomy magisterskie Wydziału Dyrygentury chóralnej, Edukacji Muzycznej i Muzyki Kościelnej 17–18.05, g. 19, aula Nova ◥ Międzynarodowe Seminarium Lutnicze z okazji 40-lecia nauczania lutnictwa w akademii Muzycznej ◥ 18.05, g. 10–17, Sala Prezydencka ◥ 19.05, g. 10–17, Sala Kameralna ◥ 20.05, g. 10–13, Sala Prezydencka ◥ Koncerty Katedry Instrumentów Smyczkowych, Harfy i gitary 18.05, g. 18 i 20, Sala Kameralna ◥ Koncert towarzyszący Międzynarodowemu Seminarium Lutniczemu 18.05, g. 19, aula im. S. Stuligrosza ◥ Warsztaty Muzyka szyfrów prowadzenie: Patryk Piłasiewicz, gościnnie: Skalpel – Marcin cichy i Igor Pudło 19.05, g. 17.30–19, Sala Błękitna ◥ 45. Koncert z cyklu Rodzinne spotkania z poezją i muzyką W krainie gitary 20.05, g. 17, aula im. S. Stuligrosza ◥ Studencki spektakl operowy Czarodziejski flet W.a. Mozarta 20.05, g. 18, Teatr Wielki uwaga! spektakl biletowany – szczegóły w kasie Opery (tel. 61 659 0231 oraz 61 852 08 25 po g. 16) ◥ Próba otwarta Skalpel Big Band 20.05, g. 20, aula Nova uwaga! na próbę obowiązują bezpłatne wejściówki – do odbioru od 14.05, g. 17, w cIM-ie, ul. ratajczaka 44, maks. dwie wejściówki na osobę ◥ Koncert południowy – organiści 21.05, g. 12, aula Nova ◥ Koncert z cyklu Smyczki w Akademii 21.05, g. 19, aula Nova ◥ Spektakl operowy studentów Wydziału Wokalno-Aktorskiego W.a. Mozart – Czarodziejski flet 21.05, g. 19, aula im. S. Stuligrosza ◥ Koncert Katedry Instrumentów Smyczkowych, Harfy i gitary 22.05, g. 20, aula im. S. Stuligrosza ◥ Dyplomy magisterskie Wydziału Dyrygentury chóralnej, Edukacji Muzycznej i Muzyki Kościelnej 22–23.05, g. 19, aula Nova ◥ Koncert z cyklu Wtorki wokalne studenci z klas śpiewu antoniny Kowtunow, andrzeja Ogórkiewicza i Jaromira Trafankowskiego 22.05, g. 19, Sala Kameralna wstęp wolny z wyjątkiem 20.05, g. 18 i 20 ◥ I Narodowy Kongres Śpiewu Gregoriańskiego Śpiew gregoriański – słowo śpiewane. W 50. rocznicę Semiologii gregoriańskiej 8–9.05, g. 10–18, Sala Prezydencka ◥ Koncerty Katedry Instrumentów Smyczkowych, Harfy i Gitary 8.05, g. 18.30 i 20, aula im. S. Stuligrosza ◥ Koncert z cyklu Wtorki wokalne koncert studentów z klasy śpiewu Marka Moździerza 8.05, g. 19, Sala Kameralna ◥ Recital alessandro Fossi – tuba 9.05, g. 19, aula im. S. Stuligrosza ◥ Koncert Aleksander Szeligowski in memoriam 10.05, g. 18, aula im. S. Stuligrosza ◥ Koncert studentów z klasy śpiewu Małgorzaty Woltmann-Żebrowskiej 10.05, g. 19, Sala Kameralna ◥ Koncert symfoniczny Borys Kaźmierczak – klarnet Orkiestra Symfoniczna akademii aleksander gref – dyrygent w programie m.in.: W.a. Mozart – Koncert klarnetowy a-dur KV 622, Uwertury g. rossiniego 11.05, g. 19, aula Nova ◥ Seminarium metodyczne akordeonistów 12.05, g. 10, Sala Marszałkowska ◥ Konferencja Trąbka naturalna – tradycja wykonawcza a współczesne możliwości 12.05, g. 10–18, Sala Marszałkowska 13.05, g. 10–18 (panel studencki), Sala Marszałkowska ◥ Koncert z cyklu Pianiści u Paderewskiego 12.05, g. 19, aula Nova ◥ Poranek muzyki akordeonowej 13.05, g. 12, aula im. S. Stuligrosza ◥ Koncert w ramach konferencji Trąbka naturalna – tradycja wykonawcza a współczesne możliwości 13.05, g. 18, aula im. S. Stuligrosza ◥ Koncert wokalistyki jazzowej 13.05, g. 19, aula Nova ◥ Jubileusz u Paderewskiego koncert z okazji 100. rocznicy odzyskania niepodległości przez Polskę oraz 100. rocznicy ustanowienia republiki azerbejdżanu 14.05, g. 18, aula Nova ◥ Koncert Puszkin w literaturze wokalnej w programie utwory inspirowane twórczością aleksandra Puszkina od romantyzmu do współczesności 15.05, g. 19, Sala Kameralna ◥ Dyplomy magisterskie specjalności rytmika 16.05, g. 18, aula Nova muzyka 64 / IKS / maj 2018 Salon Muzyczny – Muzeum Feliksa Nowowiejskiego Willa Wśród róż, al. Wielkopolska 11 www.nowowiejski.pl ◥ 12.05, g. 11 Przygoda z piosenką – spotkanie z cyklu Muzyczne zabawy u Mistrza Feliksa – warsztaty artystyczne dla dzieci w wieku przedszkolnym, opłata uczestnika – 15 zł (konieczna rezerwacja) ◥ 16.05, g. 18 Gala wokalna – koncert z cyklu Wieczory Akademickie w Willi Wśród Róż z udziałem studentów akademii Muzycznej, przy fortepianie Piotr Niewiedział, wstęp wolny ◥ 19.05, od g. 18 Noc Muzeów w Salonie Muzycznym Feliksa Nowowiejskiego: g. 18 – zwiedzanie muzeum z oprowadzaniem, g. 19 – koncert w Salonie Mistrza, g. 20.30 – projekcja filmów o F. Nowowiejskim, nagrania z koncertu z okazji roku Nowowiejskiego oraz prezentacja strony internetowej www.feliks.nowowiejski.pl, wstęp wolny ◥ 26.05, od g. 16 Koncert wiosenny uczniów Now Music, w programie utwory różnych kompozytorów, wstęp wolny FESTIWALE XII Wiosna Muzyczna u Luteranów 5–19.05, kościół łaski Bożej Parafii Ewangelicko- -augsburskiej, ul. Obozowa 5 ◥ 5.05, g. 18 Koncert Inauguracyjny Klaudia camilla Twardzik – organy w programie: J.S. Bach, D.M. gronau, N. Bruhns, F.W. Markull, O. Lindberg, F. Peeters ◥ 12.05, g. 18 Koncert Motety rodziny Bachów Poznański chór Kameralny Jakub Pankowiak – pozytyw Henryk Kasperczak – teorba agnieszka grzeczka-łesak – wiolonczela barokowa Marcin Bajon – violone Bartosz Michałowski – dyrygent w programie: J.ch. Bach, J.M. Bach, J.L. Bach oraz J.S. Bach – Jesu, meine Freude ◥ 19.05, g. 18 Koncert Büchlein Sławomir Bronk – kontratenor Maksymilian Święch – klawesyn w programie wybrane utwory z Notenbüchlein für Anna Magdalena Bach oraz Klavierbüchlein für Wilhelm Friedemann Bach J.S. Bacha wstęp wolny, więcej na: www.poznan.luteranie.pl Poznań Katharsis Festival U źródeł Poznania Katharsis to festiwal odwołujący się do muzyki i sztuki średniowiecza i renesansu, otwarty na historyczną rekonstrukcję, popularnonaukowy wykład i edukację kulturową. Festiwal ma łączyć w sobie formę warsztatową, koncertową i zabawową. Jest skierowany do całych rodzin. ◥ 24.05, g. 19, Muzeum archidiecezjalne, koncert Rycerze Dobrej Opieki Jacek Kowalski i Klub Świętego Ludwika w programie: średniowieczne pieśni rycerskie połączone z gawędą historyczną Jacka Kowalskiego ◥ 25.05, g. 19.30, Złota Kaplica katedry, requiem za Mieszka I w rocznicę śmierci Szkoła Świętego Benedykta prowadzona przez zespół cantus Solemnis ◥ 26.05, g. 18, potańcówka na Śródce z kapelą Muzykanci ◥ 27.05, g. 17, katedra, koncert Marcela Pérèsa i zespołu Jerycho pod dyr. Bartosza Izbickiego ◥ 28–30.05 warsztaty średniowiecznego śpiewu polifonicznego, prowadzenie: Marcel Pérès więcej na: fundacjaswietegobenedykta.pl PONADTO ◥ Speaking Concert: Sex, drugs and classical music. Muzyka i Medycyna W programie historie powstania kilku arcydzieł stworzonych przez nadwrażliwych kompozytorów, w tym Iana Dury'ego, autora punkowego hymnu Sex, Drugs and Rock and Roll sportretowanego w filmie Mata Whitecrossa. Będzie też opowieść o muzykach, których geniusz doprowadził do obłędu... Marcin Sompoliński – dyrygent, prowadzenie koncertu Orkiestra collegium F 13.05, g. 18, aula UaM, bilety: od 20 zł więcej na: www.speakingconcerts.pl ◥ Recital Muzyka polska od A do Z Joanna Freszel – sopran Olena Skrok – fortepian w programie: pieśni F. chopina, S. Moniuszki, K. Szymanowskiego, J. Lefelda, a. Panufnika, Z. Mycielskiego, W. Lutosławskiego, P. Mykietyna, M. Małeckiego, S. Zamuszko (prawykonanie) 14.05, g. 19, Sala Biała w Bazarze ◥ IV Ogólnopolski Konkurs Chóralny Muzyki Dawnej im. Grzegorza Gerwazego Gorczyckiego „Ars Longa” 26.05, kościół pw. Najświętszego Zbawiciela, ul. Fredry 11 wstęp wolny, więcej na musicanostra.pl ◥ Koncert polsko-islandzki Wystąpi Donald Maurice z Nowej Zelandii, grający na violi d’amore. Usłyszymy koncerty na violę d'amore i orkiestrę ch. graupnera oraz polskiego anonima z XVIII wieku i jego utwór napisany około 1750 r. Soliście towarzyszyć będzie = BADACH poznańska Orkiestra Ars Longa pod dyrekcją Eugeniusza Dąbrowskiego. 30.05, g. 18, Polsko-Norweskie Centrum Kultury, ul. Dąbrowskiego 196a INNE KONCERTY "4 Mardukl/infernal War/Ragnarok 1.05, g. 19, U Bazyla, bilety: 70 zł 4% Lao Che 5.05, g. 20, Klub Muzyczny B17, bilety: 50-120 zł "4 Kuba Badach: Oldschool Tour Druga część trasy koncertowej Kuby Badacha, promującej jego solowy album Oldschool. Tak o swojej płycie mówi artysta: „Dla mnie »oldschool< jest pewnym hasłem, odnoszącym się do sposobu pisania i aranżowania piosenek. (...) Piosenki pisane i produkowane przez takich twórców, jak m.in. Quincy Jones, Burt Bacharach, Stevie Wonder, Donald Fagen, to dzieła, których słucham do dziś i nie przestają mnie fascynować. Album Oldschool jest więc moim ukłonem w stronę mistrzów”. 11.05, g. 19, Sala Ziemi, bilety: 79-129 zł "% Wrekmeister Harmonies, Trys Saules 11.05, g. 20, Pawilon Nowa Gazownia bilety: 45 zł "4 Jacek Sienkiewicz, Pantha Du Prince 11.05, g. 23, Tama, bilety: 35 zł "% Arena Koncert dla miłośników prog-rocka. Muzycy będą promować swoje nowe wydawnictwo Double Vision oraz celebrować FOT. MATERIAŁY ORGANIZATORÓW muzyka 0 20. rocznicę wydania przełomowego albumu The Visitor, z którego muzyka w trakcie koncertu wybrzmi w całości. 16.05, g. 20, U Bazyla, bilety: 90-100 zł "4 Fort Fest Carnaval 2018 18-19.05, g. 20, Fort VI, ul. Lutycka 114 bilety: 70 zł (karnet na dwa dni), 40 zł (na dzień) "% Golec uOrkiestra, Kabaret pod Wyrwigroszem koncert z okazji 20-lecia zespołu Golec uOrkiestra 19.05, g. 19, Arena, bilety: 51-119 zł " Tribute to Ronnie James Dio w wykonaniu Scream Maker, White Highway i poznańskich wykonawców 19.05, g. 20, U Bazyla bilety: 25 zł (przedsprzedaż) i 35 zł (dzień koncertu) 4% Piwnica Pod Baranami: Koncert dla Piotra S. 21.05, g. 19, Aula UAM, bilety: 110-150 zł "4 GusGus: Lies Are More Flexible tour 21.05, g. 21, Klub Muzyczny B17, bilety: 110 zł % Jacek Silski 22.05, g. 18, Centrum Kongresowo-Dydaktyczne UM bilety: 50-60 zł " Jacek Wójcicki i Beata Rybotycka 23.05, g. 19, Aula UAM, bilety: 95-125 zł 4% Linia Nocna Linia Nocna to duet, który tworzą Monika Mimi Wydrzyńska i Mikołaj Trybulec. W marcu pojawił się debiutancki album Linii Nocnej Znikam na chwilę z gościnnym udziałem Kuby Sienkiewicza oraz Buslava. Materiał charakteryzują elektroniczne brzmienia i nowoczesne produkcje, w warstwie wokalno-tekstowej nie brakuje też delikatności i poetyckości. 25.05, g. 20, Scena na Piętrze, bilety: 20 i 25 zł IKS / maj 2018 / 65 © muzyka % Yeah But No 6 Yoachim 26.05, g. 20, Scena na Piętrze bilety: 20 zł (I pula), 25 zł (Il pula) 4% Tribute to Jantar wystąpią m.in: Ernest Staniaszek, Michał Grobelny, Jagoda Kret, Kacper Kuszewski, Kamil Bijos 30.05, g. 19, Aula UAM, bilety: 49-119 zł % Ania Dąbrowska: The Best Of 31.05, g. 20, Sala Ziemi, bilety: 89 zł KLUBOWE GRANIE Blue Note Jazz Club ul. Kościuszki 79, tel. 61 657 07 77, www.bluenote.poznan.pl 45.05, g. 19.30 Dark Side of the Blue Note: Allan Hills, Nadia, Materia, bilety: 25-30 zł "% 6.05, g. 20 Back to Aretha — Tribute to Aretha Franklin Usłyszymy kompozycje z repertuaru Arethy Franklin, królowej muzyki soulowej lat 60. i 70., a zaprezentują je młodzi i zdolni artyści. bilety: 35-45 zł iks 47.05, g. 20 Wille and the Bandits iks bilety: 25 zł %.8.05, g. 20 M. Others: Nirwana Tribute Show bilety: 35-45 zł 4.9.05, g. 20 Ola Jasi Jońo de Sousa iks Koncert promujący debiutancką epkę Oli Jas — efekt współpracy z Joao de Sousą — portugalskim artystą, od lat obecnym na polskiej scenie muzycznej. bilety: 30-40 zł % 10.05, g. 20 Bernard Maseli: MaBaSo Trio iks Projekt Bernarda Maselego, naszego najlepszego od dwóch dekad wibrafonisty elektrycznego. Tworzą go kontrabasista i basista elektryczny Michał Barański oraz Dano Soltis, najlepszy słowacki perkusista, obecnie mieszkający w Pradze. Bernard Maseli — wibrafon, Michał Barański — gitara basowa, Dano Soltis (Słowacja) — perkusja bilety: 40-55 zł "4 11.05, g. 20 Tribute to Michael Jackson Nick Sinckler — wokal, Ania Rosochacka — wokal, Artur Twarowski — gitara, Bartek Wojciechowski — bas, Tomasz Mądzelewski — perkusja, bilety: 30—35 zł 4% 12.05, g. 20 Two Timer 4% 13.05, g. 19 Ukraińska Wiosna: Igor Hnydyn Project Projekt Igora Hnydyna to rezultat pracy przedstawicieli nowego pokolenia muzyków ze Lwowa we współpracy z muzykami z Polski. Igor Hnydyn — perkusja, Anastasija Litvinyuk — fortepian, Szymon Kamykowski — saksofon, Roman Chraniuk — kontrabas, bilety: 30 zł 66 /1KS / maj 2018 Wille and the Bandits wystąpią w Blue Note 7.05 %.15.05, g. 20 Nowi Mistrzowie: Ehud Ettun Trio >k iks eksplozja, szaleństwo i kreatywność. Tak można opisać ten charyzmatyczny zespół! Ehud Ettun (Izrael) — kontrabas, Maciej Kądziela — saksofon, Adam Zagórski — perkusja 5. 18 — bezpłatne warsztaty dla młodych muzyków, g. 20 — koncert (uczestnicy warsztatów — wstęp wolny) po koncercie — jam session, bilety: 15-35 zł "4 16.05, g. 20 Danny Bryant Band więcej na s. 15, bilety: 50-90 zł 4% 18.05, g. 20 Klezmafour Prawdziwe objawienie muzyki klezmerskiej i bałkańskiej, tak w Polsce, jak i poza jej granicami. Andrzej Czapliński — skrzypce, Wojciech Czapliński — klarnet, Rafał Grząka — akordeon, Gabriel Tomczuk — kontrabas, Kamil Siciak — perkusja bilety: 30-50 zł %.20.05, g. 20 Marek Napiórkowski Trio feat. Andrzej Olejniczak iks „Pierwsza gitara” polskiego jazzu w towarzystwie topowej sekcji: basisty Michała Barańskiego i perkusisty Pawła Dobrowolskiego, wzbogacone wirtuozerską grą Olejniczaka to nie lada gratka. Ten wyjątkowy skład pojawi się po raz pierwszy w Polsce w premierowej odsłonie. FOT. MATERIAŁY AGENCJI RANUS muzyka IKS / maj 2018 / 67 andrzej Olejniczak – saksofony, Marek Napiórkowski – gitara, Michał Barański – bas, Paweł Dobrowolski – perkusja bilety: 60–80 zł ◥ 21.05, g. 20 Jan Kantner Quartet ◥ 22.05, g. 20 Create + The Junkier ◥ 23.05, g. 20 Von Promnitz Tour wstęp wolny ◥ 24.05, g. 20 Bolewski i Tubis: Lunatyk Lunatyk to elektryzujące dźwięki tworzone przez dwie osoby. W programie koncertu muzyka z pierwszego albumu duetu. radosław Bolewski – wokal i perkusja, Maciej Tubis – fortepian i syntezatory bilety: 30–40 zł ◥ 25.05, g. 20 Mean Machine ◥ 26.05, g. 20 Jazz Top w Blue Note: The Cookers Siedmiu wspaniałych amerykańskiego jazzu! Każdy z nich ma status gwiazdy i na koncie występy z najwybitniejszymi jazzmanami na świecie! Billy Harper – saksofon, Eddie Henderson – trąbka, Donald Harrison – saksofon, David Weiss – trąbka, cecil McBee – kontrabas, Danny grissett – fortepian, Victor Lewis – perkusja bilety: 95–120 zł, więcej na s. 68 ◥ 27.05, g. 19 Niedziela dla Wojtka #2 Koncert charytatywny na rzecz Wojciecha Kordy. ◥ 29.05, g. 19 Mariusz Kwaśniewski na żywo w Blue Note, vol. 4, bilety: 10 zł Klub Dragon ul. Zamkowa 3, tel. 61 853 08 19 ◥ 4.05, od g. 19 Potańcówka z Duo De Schepper- -Sanczuk Duo De Schepper-Sanczuk to duet folkowy, który tworzą skrzypaczka anouk Sanczuk i gitarzysta Florian De Schepper. W ich kompozycjach można odnaleźć inspiracje francuskim stylem musette, tradycyjną muzyką irlandzką, brazylijską czy bałkańską. Potańcówka będzie poprzedzona warsztatami tańca. bilety: 30 zł – przedsprzedaż, 35 zł – w dniu wydarzenia ◥ 6–7.05 Festiwal Muzyki Spontanicznej – Live in Dragon ◥ 6.05, g. 19 Dymny/Doskocz/govaert, g. 20 Janicki/Trilla/ Oleszak, g. 21 Vicente/gebruers/govaert ◥ 7.05, g. 19 Vicente/Oleszak, g. 20 gebruers/Doskocz, g. 21 Vicente/Trilla/Dymny Festiwal to okazja do spotkania najwybitniejszego improwizującego trębacza z Portugalii, Luisa Vicente w dwóch układach trzyosobowych. Oba składy uzupełniają perkusiści. W gronie muzyków polskich zagrają m.in. muzycy z Poznania, pianista Witold Oleszak i gitarzysta Paweł Doskocz. bilety: jednodniowy 25–30 zł; karnet na dwa dni 40–50 zł Klubokawiarnia Meskalina Stary rynek 6, www.meskalina.com ◥ 10.05, g. 19 Grabek: Day One Wojtek grabek – muzyk, kompozytor i producent – powraca z trzecią solową płytą, o której mówi: „Day One to płyta z najbardziej osobistą muzyką, jaką w życiu napisałem”. Koncert w Meskalinie to premierowe wykonanie albumu w całości, na żywo. bilety: 15–20 zł ◥ 13.05, g. 19 Benjamin Yellowitz Benjamin wiele koncertuje w Wielkiej Brytanii oraz w Europie. Wraca do Polski na dłuższe tournée. wstęp wolny ◥ 17.05, g. 19 Fickle Vibe Who are we to tytuł pierwszej epki zespołu Fickle Vibe, skłaniający do zastanowienia się, kim jesteśmy. Fickle Vibe eksperymentuje w rodzaju muzyki, którą można określić mianem energetycznego neo-soulu. bilety: 15–20 zł ◥ 20.05, g. 19 Paula i Karol Po wydaniu swojej najnowszej płyty Our Town i koncertach za granicą Paula i Karol wracają na koncertową trasę po Polsce wraz z towarzyszącym im zespołem. Występy polsko- -kanadyjskiego zespołu to moc energii, świetne piosenki i doskonali muzycy. bilety: 30–40 zł ◥ 23.05, g. 19 Ben Caplan & The Casual Smokers Ben caplan określany jest mianem muzycznego poety. Jego kompozycje dryfują pomiędzy fascynacjami wschodnioeuropejskimi a żydowskimi tradycjami folkowymi. Twórczość Bena to oryginalne instrumentarium oraz potężny głos, którymi kreuje piękną i malowniczą rzeczywistość. aktualnie artysta występuje wraz z zespołem The casual Smokers. (bilety: Go Ahead) POLECAMY Laura Perrudin i jej niezwykła harfa Miła niespodzianka z okazji 25-lecia działalności Domu Bretanii. Dzięki współpracy z miastem rennes przybywa do Poznania niezwykle intrygująca młoda artystka Laura Perrudin. recenzent brytyjskiego „guardiana” pisał o niej w listopadzie ubiegłego roku, recenzując jej najnowszy album, w kontekście występu artystki podczas London Jazz Festiwal. Porównywał twórczość Perrudin m.in. do neo soulu w klimacie Erykah Badu, a różnorodność barw jej instrumentu zestawiał z brzmieniem sześciostrunowej gitary basowej, afrykańskiej kory czy gitary. Wspomniana płyta, Poisons & Antidotes, to rzeczywiście krążek © muzyka TOMASZ JANAS poleca: nowe utwory (w Poznaniu U Bazyla, 4.05, g. 19). Zaczynali, jak pewnie pamiętają wierni słuchacze, na samym początku lat 80. Pierwsze lata to poszukiwania na styku między hard rockiem a rockowym głównym nurtem. Głośno zrobiło się o grupie, gdy w 1982 roku ukazała się płyta Dorosłe dzieci zawierająca z jednej strony odwołania do modnej wówczas nowej fali brytyjskiego metalu, z drugiej — nierezygnująca z melodyjności i ballad, o czym przekonuje tytułowa piosenka, evergreen polskiego rocka. W podobnej estetyce mieściły się kolejne krążki — Smak ciszy i Kawaleria szatana, a potem TURBO, CZYLI KLASYK Jesienią ma się ukazać kolejna studyjna płyta w dorobku poznańskiego zespołu Turbo. Póki co artyści ruszają w wiosenną trasę, podczas której mają zabrzmieć przedpremierowo niektóre Turbo na dobre postanowiło sprawdzić szlaki thrash metalu. Przekonywały o tym Kawaleria szatana, Ostatni wojownik i kolejne albumy. Dziś, prowadzone niezmiennie przez gitarzystę Wojciecha Hoffmanna, Turbo należy do grona klasyków gatunku oraz wzorców i drogowskazów dla młodszych metalowych zespołów. niebanalny. Prezentuje oryginalność i różnorodność muzycznej propozycji Laury Perrudin. Francuska artystka przedstawia wielowarstwowe partie wokalne na tle dźwięków generowanych przez specjalnie dla niej skonstruowaną elektryczną chromatyczną harfę, która brzmi rzeczywiście jak wiele innych instrumentów. Perrudin gra na harfie od najmłodszych lat. Swój debiutancki album Impressions, wydała w 2015 roku. T.J. "4 Laura Perrudin, Blue Note, 19.05, g. 19, bilety: 20-30 zł Uwaga! The Cookers W ramach cyklu Jazz Top w Blue Note czeka nas 26.05 niezwykle interesujący wieczór. Zagra bowiem amerykańska formacja The Cookers — io ile jej enigmatyczna nazwa może nie być znana wszystkim sympatykom jazzu, o tyle jej skład powinien budzić niemałe emocje. To grupa, którą z nieznacznym tylko naddatkiem retorycznej emfazy recenzent „New York Timesa” określił jako „Dream team współczesnego hard-bopu!”. Jej „pierwszą linię” tworzą wybitny saksofonista Billy Harper i trębacz Eddie Henderson. Harper, czołowa postać loft jazzu — poza wspaniałymi koncertami i nagraniami dwie dekady temu wspólnie z Piotrem Wojtasikiem — ma na koncie współpracę m.in. z Gilem Evansem, Maxem Roachem, Artem Blakeyem. Henderson swą wielką pozycję budował u boku m.in. Herbiego Hancocka. Nie mniejsze emocje budzi obecność w zespole wspaniałego basisty Cecila McBee oraz perkusisty Victora Lewisa. To żywe legendy amerykańskiego jazzu. Obok nich w zespole grają Donald Harrison — saksofon, David Weiss — trąbka i Danny Grissett — fortepian. T.J. 4% The Cookers, Blue Note, 26.05, g. 20, bilety: 120 zł 68 /1KS / maj 2018 Syny w Pawilonie Sen to tytuł drugiego albumu duetu Syny. Płyta miała premierę w kwietniu, a na sam koniec maja zaplanowano koncert promujący to wydawnictwo. Duet Syny powstał w 2014 roku. Tworzą go Robert Piernikowski i Przemysław Jankowiak (występujący jako producent 1988, wcześniej działał pod szyldem Etam Etamski). Ich debiutancki album Orient sprzed trzech lat, wydany przez niezależną wytwórnię Latarnia, bardzo szybko stał się pozycją kultową. Syny to zespół w pewnej mierze poznański. W naszym mieście mieszka jeden z dwóch członków formacji (Piernikowski), tutaj też miały miejsce ważne wydarzenia w historii (czy prehistorii) zespołu. Tu bowiem powstała koncertowa płyta Live In Kisielice, sygnowana jako P/E, czyli Piernikowski/Etamski, która była zapowiedzią dalszej współpracy. Dodajmy jeszcze, że Piernikowskiego poznańska publiczność powinna pamiętać również z zespołu Napszykłat (później NP), który był laureatem konkursu w Jarocinie 2007 i który także pozostawił po sobie kilka bardzo udanych płyt, takich jak Plenum, NP, Kultur shock. W ubiegłym roku obaj członkowie duetu niemal równocześnie wydali — nakładem Latarni — swe solowe płyty: Piernikowski No fun, a 1988 Gruda. T.J. 4% Syny, Pawilon, 30.05, g. 20, bilety: 35 zł Muzyka - oprac. Elżbieta Woźna elzbieta.woznaQwm.poznan.pl więcej na kulturapoznan.-pl RYSZARD GLOGER i WOJCIECH SKRZYDLEWSKI polecają nowe płyty JOHN MAYALL — Three for the Road (Forty Below Records) „Ojca brytyjskiego bluesa” w świetnej formie podziwialiśmy wiosną 2017 roku w Poznaniu. Już wtedy artysta dokonał zasadniczego zwrotu, rezygnując z gitarzysty — od niepamiętnych czasów mocnego elementu swojego zespołu. Trio Mayalla zarejestrowało koncertową płytę w Dreźnie i Stuttgarcie w Niemczech. Godzinny zapis jest w całości dedykowany bluesowi. Lider skonstruował repertuar z utworów klasyków bluesa: Lightnin' Sama Hopkinsa, Henry'ego Townsenda, Eddiego Taylora, tylko dwóch własnych kompozycji, pozostałe kawałki to twórczość współczesnych luminarzy: Curtisa Salgado, Jerry'ego Lynn Williamsa i Sonny'ego Landretha. Mayall - unikając monotonii — błyszczy na pierwszym planie, łącząc śpiew z popisami instrumentalnymi na fortepianie, organach i harmonijce. Jeśli nawet brak gitary pozbawił muzykę Mayalla rockowego, elektrycznego pazura, w zamian uwydatniła się kompleksowość gry i śpiewu lidera. (8,8) NATHANIEL RATELIFF 6 THE NIGHT SWEATS — Tearing at the Seams (Stax) Ten muzyk z Denver w stanie Kolorado potrzebował wielu lat, żeby znaleźć w muzyce własną drogę. Kiedyś śpiewał folk i alternatywnego rocka, gdy stworzył — prawie orkiestrę — The Night Sweats, skręcił w stronę retro-soulu. To musiało się spodobać zasłużonej wytwórni Stax, bo utwór Intro brzmi jak przed laty nagrania Otisa Reddinga. W ośmioosobowej kapeli Rateliff rozdaje karty, komponuje, śpiewa, pisze teksty i gra na instrumentach. W piosenkach wykonywanych przydymionym głosem na kompletnym luzie lider podejmuje wątki autobio- graficzne. Na szczęście Rateliff nie chce dominować, pozwala zespołowi wyzwolić energię, narzucić hipnotyczny puls i zadbać o precyzję wykonania. Brzmienie sekcji dętej podbija dynamikę, a fortepian, gitara i organy dodają utworom szlachetności. (8,9) 70 [IKS / maj 2018 DANIELLE NICOLE - Cry no More (Concord) Danielle Nicole występowała przez 15 lat pod nazwiskiem Schnebelen, ze swoimi braćmi w znakomitej grupie Trampled Under Foot. Druga płyta solowa wokalistki i zarazem basistki uwypukla walory jej bogatego, silnego głosu, raz drapieżnego, kiedy indziej ciepłego. Z czternastu piosenek aż dziewięć jest autorstwa Nicole. Jeszcze bardziej niż poprzednio artystka skoncentrowała się na stylistyce bluesa. Przejrzyste aranżacje, dopieszczone brzmienie i finezyjna gra muzyków pozwalają na słuchanie zniuansowanego, emocjonalnego śpiewu. Kilku mistrzów gitary wysmakowanymi solówkami zadbało o końcowy efekt. W nagraniach uczestniczyli bowiem Nick Schnebelen, Sonny Landreth, Monster Mike Welch i Johnny Lee Schell. Nicole daje popis sztuki wokalnej w utworze Prince'a How Come U Don't Call Me Anymore. Płyta nie ma zresztą słabych punktów. (9,10) OMEGA 55 — Volt Egyszer Egy Vadkelet (Hunnia Records) Pio- nierzy węgierskiego rocka z okazji jubileuszu wpisali do nazwy 55 lat u c" istnienia. Muzycy grali hard rocka, pop, bluesa, rocka symfonicznego i wryli się w świadomość od- biorców przebojem Gyóngyhaju lany (Dziewczyna o perłowych włosach). Tytuł płyty (Dawno temu na Wschodzie) jest nawiąza- niem do czasów, kiedy rock z tzw. „demoludów” był kontrpropo- zycją dla rocka anglosaskiego. Lider zespołu, wokalista i gita- rzysta Janos Kóbor, zaprosił do nagrań: Dietera Birra z grupy Puhdys z dawnego NRD, Petra Jandę z czechosłowackiej grupy Olympic oraz Józefa Skrzeka z SBB. Niektóre piosenki grzeszą pompatycznością, czasem przemknie melodyjna ballada, a ostre granie wzmacnia orkiestra symfoniczna. Prawie jak hymn brzmi gitarowy utwór Immigrant. Sentyment wzbudzają piosenki Radio Luxembourg i... Dziwny jest ten świat Czesława Niemena, który Kóbor stara się śpiewać po polsku. (8,8) MIDLAND — On the Rocks (Big Machine Records) Trio utalentowanych muzyków i wokalistów z Teksasu prezentuje przebojową sesję nagrań. Ich debiutancka płyta to sentymentalna podróż w krainę muzyki country z lat 80. i klasycznego rocka lat 70. Wokaliści Mark Wystrach, Cameron Duddy i Jess Carson nawiązali ścisłą współpracę przypadkowo, na uroczystości ślubnej Camerona, gdzie dla zabawy śpiewali amatorsko piosenki The Eagles, Dwighta Yoakama i George'a Straita. Uznali, że ich zabawa może stać się sposobem na życie. W Austin nagrali kilka piosenek w Sonic Ranch Studio, które ukazały się na EP, co zaowocowało kontraktem z wydawnictwem Big Machine Records z Nashville. On the Rocks to świetne, ironiczne piosenki, z takimi przebojami jak Drinkin” Problem, Burn out, Electric Rodeo, nawiązujący do Rhinestone Cowboy Glena Campbella czy Make a Little, zaśpiewane perfekcyjnie, bogato zaaranżowane w stylistyce, która na nowo odżywa. Midland to jedna z najlepszych nowych grup wokalnych w USA. (8,8) JOANA SERRAT - Dripping Springs (Loose Music) Z Vic w Katalonii do Teksasu — to była ekscytująca decyzja artystyczna. Joana Serrat odnosiła sukcesy na rodzimym rynku, jednak dopiero przenosiny na południe Stanów Zjednoczonych przyniosły impuls w rozwoju kariery. Najnowsza, czwarta w dorobku płyta Joany powstała w teksańskim miasteczku Dripping Springs, znanym m.in. z tego, że tam co roku z okazji święta 4 lipca Willie Nelson urządza muzyczny piknik. Nowa płyta Joany została nagrana przy udziale plejady topowych muzyków sesyjnych z Teksasu, kierowanych muzycznie przez Israela Nasha w jego studiu Plum Creek Sound. Talent artystki widoczny jest nie tylko w partiach wokalnych, ale także w umiejętnościach autorskich, szczególnie widocznych w wysublimowanych, psychodelicznych tekstach. Muzyczny klimat płyty nawiązuje do takich wykonawców, jak Mojave 3, Neil Young i Mazzy Star. (7,8) muzyka © PABLO ALBORAN - Prometo (Warner Music) Ulubieniec Latynosów, megagwiazda rodem z Malagi od kilku lat prezentuje znakomitą formę wokalną i autorską. Koncerty Alborana gromadzą tłumy na największych stadionach i w salach koncertowych Hiszpanii, a kolejne płyty biją rekordy popularności w krajach hiszpańskojęzycznych. Pablo często koncertuje z takimi gwiazdami, jak Carminho, Bebe, Tie, Jorge Drexler, Alejandro Sanz, a płyta Terral z 2014 znalazła się na pierwszym miejscu listy latynoskich przebojów w USA. Najnowsza płyta Alborana to zbiór 13 bardziej popowych piosenek, z takimi przebojami jak Sałurno, Vivir, Prometo, Curo tus labios, Na vaya a ser. Chociaż artysta ma grono wiernych fanek i fanów na całym świecie, to jego najnowsze nagrania spotkały się z zarzutem komercjalizacji i schlebiania popularnym gustom. Kto chce poznać prawdziwe estradowe możliwości Pabla, powinien zobaczyć jego spektakularne koncerty. (7,9) DEVIN DAWSON — Dark Horse (Atlantic Records) Nowa twarz na amerykańskim rynku alternatywnego country. Debiutant obdarzony rewelacyj- nymi warunkami głosowymi. Mówi o sobie, że jest wokalistą country, zauroczonym muzyką Creedence Clearwater Revi- val, Alana Jacksona, Marvina Gaye'a i Johnny'ego Casha. Ta mieszanka stylistyk (rock, country, RGB) dominuje na debiutanckim krążku Dawsona, na którym głos Devina uzu- pełniają partie steel guitar, skrzypiec, gitarowego brzmienia twang, wzbogacone solidnym beatem perkusji. Piosenki na swoją płytę Devin napisał wspólnie z takimi fachowcami, jak Luke Laird, Josh Kerr i Seth Ennis. Płyta zyskuje z każdym następnym odtworzeniem, początkowo chłodne i czarno-białe w charakterze piosenki nabierają kolorów. Talent Dawsona staje się ewidentny — czyżby kolejny „mężczyzna w czerni”, obdarzony talentem na miarę Johnny'ego Casha? (8,8) Ocena w skali dziesięciostopniowej. Pierwsza cyfra oznacza muzyczne wykonanie, druga — produkcję i realizację. IKS / maj 2018 / 71 Odpoczno — Odpoczno (Audio Cave) Kiedy przed trzema laty zdobyli jedną z nagród na festiwalu Nowa Tradycja, wydawali się ciekawym i bardzo dobrze rokującym zespołem. Dziś wiadomo, że czasu nie zmarnowali, a wydana niedawno debiutancka płyta zespołu Odpoczno jest jednym z najlepszych tegorocznych polskich krążków — i to nie tylko w folkowej perspektywie. Członkowie kwartetu proponują muzykę jednocześnie atrakcyjną i wyrafinowaną, taneczną i intelektualną, w swej głównej treści tradycyjną, a zarazem bardzo nowoczesną. W graniu zespołu spotykają się bowiem, a nawet zderzają — i w efekcie przenikają — dwa na pozór odległe żywioły. Jednym jest tradycyjna muzyka, oczywiście: z okolic Opoczna, taneczne rozedrgane obery, drugim — współczesne rozwiązania, znajdujące swe źródła w jazzie, ale i hiphopowym pulsie. Nie są to jednak (na szczęście) tzw. jazzowe opracowania ludowych tematów, lecz pełna pasji żywiołowa improwizacja wynikająca z zachwytu nad tradycyjnymi melodiami. W Odpoczno grają: pamiętani m.in. z formacji Kożuch Joanna Gancarczyk i Marcin Lorenc, ale też doświadczony na jazzowej scenie gitarzysta Marek Kądziela i znany z rockowego L.Stadt perkusista Piotr Gwadera. Polecam! Oleś Brothers 6 Christopher Dell — Górecki Ahead (Audio Cave) To płyta, nad którą powinni się pochylić znawcy muzyki współczesnej czy wielbiciele jazzu? A może po prostu słuchacze otwarci na granie skutecznie umykające przed podziałami? Bracia Olesiowie, nieokiełznani w swej artystycznej wyobraźni, sięgają bowiem do twórczości Henryka Mikołaja Góreckiego (unikając jego najsłynniejszych utworów). Przedstawiają krążek, który nie jest żadnym ekstrawaganckim eksperymentem. To z jednej strony próba wejścia w świat dźwięków i artystycznych idei 72 |IKS/ maj 2018 jednego z najwybitniejszych współczesnych kompozytorów, z drugiej — bardzo osobista jego interpretacja. Bo, co naturalne, orkiestrowych utworów nie da się łatwo oddać, mając do dyspozycji aparat wykonawczy w postaci: kontrabas, perkusja i wibrafon (na tym ostatnim Christopher Dell, który z Olesiami nagrał już świetną płytę z utworami Komedy). Artystom udaje się jednak osiągnąć zamierzony efekt. Po pierwsze: budują znakomity krążek, spójny, w pewnym sensie wierny oryginałom zamieszczonych tu kompozycji, choć te ostatnie pochodzą z różnych okresów działalności Góreckiego. Po drugie: uczciwie poszukują własnego klucza do jego twórczości, a efekt tych poszukiwań jest przejmujący. Katarzyna Groniec — Ach! (Warner) Kobieta po przejściach, kobieta na życiowych zakrętach jest główną bohaterką piosenek z nowej płyty Katarzyny Groniec. Taka, która śpiewa do (byłego) ukochanego „po dwóch stronach melodii / przegrywamy siebie / głównie ja przegrywam ciebie”. Albo „możesz utkać sobie ciepły szalik z cierni”. Te niewesołe nastroje przekładają się jednak na album po prostu świetny pod względem artystycznym i bardzo różnorodny w sensie stylistycznym. Jest tu nowoczesna piosenka, avant pop, stylowa ballada, są jakieś reminiscencje rockowej nowej fali i subtelnie traktowana elektronika. A znajdziemy też utwór na głos, pianino i waltornię. Do tego przemyślane teksty, czasami kruche i niemal wyszeptane, kiedy indziej wręcz wykrzyczane w emocjach. Znaczącą większość repertuaru napisała sama Groniec, piosenki tworzyli dla niej też, dobrze znani na muzycznych scenach, Barbara Wrońska i Marcin Macuk. Nowoczesna produkcja pozwoliła uwypuklić liryzm wokalistki i jej charakterystyczny, świetny głos. Dodajmy, że ta opowieść ma swój happy end. Artystka śpiewa bowiem: „i ulitował się i zesłał deszcz / i popękany świat posklejał się”... Bardzo dobra płyta z kilkoma pięknymi piosenkami. MARTA SMOLIŃSKA poleca: NIE MOGĘ SIĘ JUŻ DOCZEKAĆ 18 maja będzie w Poznaniu dniem wyjątkowym, ponieważ świętować będziemy jubileusz 70-lecia urodzin Izabelli Gustowskiej — jednej z najbardziej charyzmatycznych i oryginalnych artystek polskich. Z tej okazji w kilku galeriach (:Skala, Pawilon, Galeria R20 i Curators'Lab) zaprezentowane zostaną prace twórców, którzy od roku 1979 po 2017 obronili dyplom w pracowni Gustowskiej. Sławomir Sobczak oraz Raman Tratsiuk — jako koordynatorzy tego przedsięwzięcia — zatytułowali je Ilzotop 2018. Izotopy to różne postacie atomów pierwiastka chemicznego. Tytuł zatem doskonały! Bo Izabella Gustowska to postać niepowtarzalna. Dodatkowo w Galerii 9/10 odbędzie się prezentacja przygotowana przez aktualnych studentów i doktorantów prof. Gustowskiej. Około g. 18.30 z kolei Jubilatka zaprasza do Pawilonu na wideoperformance Hybryda w trzech aktach. To najnowsze dzieło Artystki. Wideoperformance'owi towarzyszyć będą muzyka i śpiew wykonywane na żywo. Osobiście nie mogę się już doczekać! Izabella Gustowska buduje swoją sztuką takie światy, które wchłaniają nas całkowicie i na zawsze zagnieżdżają się w naszej wyobraźni. Artystka pisze: „Dzisiaj świat wydaje się być hybrydą, w nieskończonych możliwościach transformacji, w nieustannym biegu białego królika”. WERNISAŻE ABC Gallery ul. Koszalińska 15 tel. 605 446 182, www.abcgallery.pl wt.-pt., g. 12-18, sob., g. 12-16; w pozostałe dni tygodnia galeria czynna po uprzednim kontakcie tel. % Guzik z teorii widzenia — wystawa Zbigniewa Sałaja „Przedmioty, którymi się chętnie otaczamy, pełnią w naszym życiu konkretną funkcję, a jeśli ją tracą lub stają się niepotrzebne, czeka je los śmietnikowy. Świat uwolnionych przedmiotów otwiera rozległe pole do działania, w które często i chętnie wchodzą dzieci i artyści” — Zbigniew Sałaj. wernisaż: 28.05, g. 20 w ABC Gallery, wystawa oraz realizacja na terenie Visual Parku Po wernisażu odbędzie się koncert Echo serca w ramach Enter Enea Festival, więcej na s. 19 Galeria 9/10 ul. Piekary 9/10, tel. 784 151 445 www.910.gallery "4% Wystawa przygotowana przez studentów i doktorantów prof. Izabelli Gustowskiej w ramach projektu Izotop 2018 artyści: Anna Adamowicz, Christina Everts, Joanna Pietrowicz, Katarzyna Wojtczak, Maria Subczyńska, Tetyana Prytula, Mieszko Dobek otwarcie: 18.05, około g. 17.30 czynna do 26.05 — wystawę poleca Marta Smolińska Galeria Artykwariat ul. Paderewskiego 8, Bazar Poznański, tel. 61 855 10 16 www.artykwariat.pl pon.-pt., g. 11-18, sob., g. 11-15 4% Tajemniczy ogród „Wystawa jest wynikiem poszukiwań, porównań i selekcji obiektów, które stworzą najpiękniejszy ogród. Tropem stało się odnajdywanie podobieństw między Arty-kwiatami, a ich botanicznymi pierwowzorami” — kuratorka wystawy Zofia Strzelczyk. wernisaż: 17.05, g. 19, czynna do 30.06 Galeria AT ul. Solna 4, tel. 61 853 11 81, www.galeria-at.siteor.pl "% Wystawa prac Natalii Brandt wernisaż: 14.05, g. 18 czynna do 25.05, g. 15-18 Galeria Centralne Oko ul. Garbary 30/41 tel. 888 099 434, www.centralneoko.blogspot.com 4% Korzenie — wystawa fotografii Wystawa jest podsumowaniem działań artystycznych, jakie miały miejsce podczas plenerów Trójkąt, u podstawy których leżały m.in. rozważania na temat współczesnego postrzegania życia i roli przyrody. wernisaż: 26.05, g. 18, czynna do 7.06 Galeria Jerzego Piotrowicza Pod Koroną ul. Kramarska 3/5, tel. 504 029 441, www.asocjacja2006.pl śr., g. 15-19 (dyżur: Maria Magdalena Wawrzyńczyk), czw. i sob., g. 10-16 (dyżur: Ryszard Książek), pt., g. 12-19 (dyżur: Jarosław Liberacki), w innych terminach po uprzednim kontakcie tel. % Sztuka śmietnika — wystawa obiektów Mateusza Wolframa wernisaż: 9.05, g. 17.30, czynna do 27.05 IKS / maj 2018 / 73 sztuka 74 / IKS / maj 2018 ◥ Hodowla ametystu z kurzu – wystawa malarstwa Lecha Jankowskiego wernisaż: 30.05, g. 17.30 czynna do 10.06 Galeria Miejska Arsenał Stary rynek 6, tel. 61 852 95 02, www.arsenal.art.pl ◥ Nowe scenariusze miast. Projektowanie dla miasta w procesie zrównoważonego rozwoju Wystawa jest próbą przybliżenia i określenia działalności, która mieści się w ramach koncepcji zrównoważonego projektowania miast. Na uwagę zasługuje prezentowany przekrój oraz różna skala działań i projektów. Dokumentacje zdjęciowe, konkretne realizacje, prototypy, a nawet próbki materiałów mają być bodźcem do rozpoczęcia rozmów i refleksji na wspomniany temat. kurator: Paweł grobelny współpraca: Ewa Dulcet, Martyna Świerczyńska wernisaż: 11.05, g. 18.30 czynna do 3.06 ◥ Warsztaty z rewolucji wernisaż: 11.05, g. 18 czynna do 10.06, więcej o projekcie na s. 10–11 i 61 Galeria Miejska Mosina pod patronatem ZPaP Okręgu Poznańskiego, Ua w Poznaniu i MOK, ul. Niezłomnych 1 tel. 61 819 15 91, www.galeriamosina.pl wt.–pt., g. 9–15, niedz., g. 10–13 (tylko wystawy czasowe) ◥ Wyspy i inne cykle malarskie – wystawa Marka Przybyła   wernisaż: 12.05, g. 17.30 czynna do 10.06 Galeria Profil cK ZaMEK, ul. Św. Marcin 80/82 tel. 61 646 53 21, www.ckzamek.pl ◥ Futura – wystawa grafiki artyści: Marta Dziomdziora, Małgorzata Kopczyńska, Julia Kurek, arkadiusz Marcinkowski, KED Olszewski, Maciej Osmycki, Martyna rzepecka, Tomasz Wendland, Dorota Tołłoczko-Femerling oraz studenci Katedry grafiki Interdyscyplinarnej na akademii Sztuki w Szczecinie wernisaż: 14.05, g. 18 czynna do 15.06 Galeria :SKALA ul. Św. Marcin 49a ◥ Wystawa w ramach projektu Izotop 2018 otwarcie: 18.05, g. 16 czynna do 26.05 – wystawę poleca Marta Smolińska Galeria VA. Fundacja Pro Veritate et Arte al. Marcinkowskiego 26 (domofon nr 50) tel. 502 564 572, 695 796 556 www.facebook.com/vagaleria wt.–sob., g. 12–18 oraz po uzgodnieniu telefonicznym  ◥ Widzialność niewidzialnego – wystawa fotografii Damiana Wiśniewskiego czy niewidzialność wskazuje na nieobecność? czy obecność jest tylko widzialna? co kryje się za obrazem, odbiciem, śladem? To tylko kilka pytań, na jakie próbuje poprzez swoje fotografie odpowiedzieć artysta. kurator: Jarek rusiński wernisaż: 17.05, g. 19 czynna do 7.06 Galeria YES ul. Paderewskiego 7, tel. 61 851 58 48, 501 431 400 www.galeriayes.pl ◥ Metamorphosis – wystawa Sary gackowskiej Kolekcja wykonana została z kamienia oraz biożywicy. wernisaż: 17.05, g. 19 czynna do 30.06 PBG Gallery Skalar Office Center ul. górecka 1 galeria pokazuje sztukę w otoczeniu biznesu. artyści wystawiający tam prace cenią przestrzeń, dającą duże możliwości aranżacyjne. Wystawy czasowe oglądać można po uprzednim zgłoszeniu tel. 605 470 560 lub 605 470 565 ◥ Dokąd? – wystawa malarstwa Mariusza Szymańskiego wernisaż: 7.05, g. 18 ◥ Obiekty malarskie – wystawa Iwony Bis wernisaż: 19.05 finisaż: 28.05, g. 18 ◥ Noc Muzeów: wystawy, pokazy filmów z archiwum PBg gallery, Prezentacja makiet stadionów wybudowanych przez grupę PBG na Euro 2012 romana Kosmali oraz projekcje filmów o artyście, 19.05 Stary Browar ul. Półwiejska 42 starybrowar5050.com ◥ Wystawa jubileuszowa Wydziału architektury Wnętrz i Scenografii UaP Słodownia +1 czynna: 14–23.05 ◥ Poszukiwanie bliskości – wystawa romy Ligockiej, galeria na Dziedzińcu czynna: 17.05–7.06 %Art Week, Słodownia +1 iks czynna: 26.05-7.06 Strefa Wyobraźni strefawyobrazni.weebly.com 45 — wystawa zbiorowa Strefy Wyobraźni Galeria Cafe 6 Restaurant Mandala (ul. Wrocławska 25) czynna: 22.05-22.06 Uniwersytet Artystyczny Poznań iks Al. Marcinkowskiego 29, www.uap.edu.pl % Pół żartem, pół serio — wystawa prac studentów studiów doktoranckich na Wydziale Grafiki i Komunikacji Wizualnej i Wydziału Rzeźby i Działań Przestrzennych wernisaż: 8.05, g. 12 czynna do 13.05, Atrium UAP, bud. B sztuka 4% Ceramika w architekturze — wystawa Klaudii Grygorowicz-Kossakowskiej i Anny Sygulskiej Atrium UAP, bud. B, czynna: 16-23.05 Miejskie Galerie UAP > iks poznangalleries.com Galeria Curators'Lab, ul. Nowowiejskiego 12 Galeria Duża Scena UAP, ul. Wodna 24 Galeria Mała Scena UAP, Al. Marcinkowskiego 28/2 Galeria R20, ul. Ratajczaka 20 Galeria Design UAP, ul. Wodna 24 4 Poznań Art Week, 25.05—1.06, więcej w ramce na s. 77 % Wystawa w ramach projektu Izotop 2018 wernisaż: 18.05, g. 17 czynna do 26.05, Galeria R20 — wystawę poleca Marta Smolińska Fotografia z wystawy Korzenie w Galerii Centralne Oko FOT. MATERIAŁY GALERII CENTRALNE OKO IKS / maj 2018 / 75 sztuka 76 / IKS / maj 2018 ◥ Wystawa w ramach projektu Izotop 2018 wernisaż: 18.05, g. 18 czynna do 26.05, galeria curators’Lab – wystawę poleca Marta Smolińska WYSTAWY CZASOWE, SPOTKANIA, WYKłADY Galeria 9/10 ul. Piekary 9/10, tel. 784 151 445 www.910.gallery ◥ Calm Days – wystawa Michała Knyhausa i Uli Lucińskiego czynna do 11.05 Galeria Artykwariat ul. Paderewskiego 8, Bazar Poznański, tel. 61 855 10 16 www.artykwariat.pl pon.–pt., g. 11–18, sob., g. 11–15 ◥ Noc Muzeów: warsztaty florystyczne wokół wystawy Tajemniczy ogród, 19.05, g. 19; oprowadzanie po wystawie, g. 20 i 22 ◥ Wykład Mimetyzm i wyobraźnia. O kwiatowym naśladownictwie w sztuce, 24.05, g. 19 ◥ Wykład Kwiatowa obsesja Holendrów. Od tulipomanii do 100 rysunków Mondriana 30.05, g. 19 Galeria Dalíneum ul. Wielka 24, www.artexpo-international.com pon.–niedz., g. 10–20 ◥ Flora Dalinae – wystawa prac Salvadora Dalí czynna do 2.07 ◥ Le Tricorne – wystawa prac Salvadora Dalí czynna do 3.07 ◥ Design Works – wystawa prac Salvadora Dalí, czynna do 4.07 ◥ Different Facets of the Belle Époque – wystawa prac Henriego de Toulouse-Lautreca, czynna do 19.08 Galeria EGO ul. Wyspiańskiego 41/3, tel. 510 230 269, www.galeriaego.pl wt.–pt., g. 12 –19, sob., g. 11–14 ◥ Are we there yet? – wystawa Ewy Kubiak i Piotra Macha czynna do 10.05 Galeria El Arte malarstwo-rzeźba-grafika Elżbieta rozpłochowska ul. Włada 7, tel. 605 665 625, www.galeriaelarte.pl ◥ Aromaty (Los Aromas) – wystawa Elżbiety Mazur czynna do 27.05 Galeria Jak Fundacja Jak Malowana ul. Św. Marcin 37 (w podwórku), tel. 693 083 144 czynna: wt., śr., czw., g. 17–20 ◥ Dzienniki żałobne – wystawa Barbary Mydlak czynna do 11.05, zwiedzanie po wcześniejszym umówieniu tel. oprowadzanie kuratorskie: 10.05, g. 18 Galeria Miejska Arsenał Stary rynek 6, tel. 61 852 95 02, www.arsenal.art.pl ◥ Plecienie lekkoatletyczne – wystawa Magdaleny Starskiej kuratorka: Joanna Tekla Woźniak happening i finisaż: 5.05, g. 11–15 ◥ Estetyka i uprzedzenia – Aesthetics & Bias kuratorzy: adina Bar-On i Marek Wasilewski czynna do 6.05 ◥ Warsztaty Sztukmistrzowie – Ryszard Winiarski: Zagraj w sztukę dla grup szkolnych, wiek: 9–12 lat, 8.05, g. 9–10.30 i 10.30–12, wstęp wolny, zapisy: joanna.tekla@arsenal.art.pl lub tel. 61 852 95 01 ◥ Warsztaty Kwiaty, nasiona i zapylacze. O bioróżnorodności, wiek: 5–10 lat, z opiekunami, 12.05, g. 11–13, wstęp wolny, zapisy: joanna.tekla@arsenal.art.pl lub tel. 61 852 95 01 ◥ Spotkanie Rewolucja na bocznym torze, z cyklu Dialogowanie historyków sztuki i artystów, 17.05, g. 18–20 ◥ Warsztaty Mobilne ogrody. O roślinności w mieście dla grup szkolnych, wiek: 11–15 lat, 22–24.05, g. 9–10.30 i 10.30–12 wstęp wolny, zapisy: joanna.tekla@arsenal.art.pl lub tel. 61 852 95 01 Galeria Miejska Mosina pod patronatem ZPaP Okręgu Poznańskiego, Ua w Poznaniu i MOK ul. Niezłomnych 1, tel. 61 819 15 91, www.galeriamosina.pl wt.–pt., g. 9–15, niedz., g. 10–13 (tylko wystawy czasowe) ◥ Niech żyje rysunek! – wystawa Piotra Sonnewenda czynna do 6.05 Galeria u Jezuitów centrum Integracji Kulturalnej ul. Dominikańska 8, tel. 691 119 739 www.galeriaujezuitow.pl pon.–niedz., g. 12–18 (ekspozycje czasowe) ◥ Warsztaty w Pracowni Działań Twórczych ◥ graficzne w technice monotypii, pierwsze zajęcia z cyklu: 10.05, g. 18 zgłoszenia: epifanon@gmail.com, koszt cyklu: 400 zł Now Budget Show w Owińskach 2017 Tydzień ze sztuką sztuka Pomysł na Poznań Art Week zrodził się w ubiegłym roku na UAP, który organizując na przełomie maja i czerwca wystawę końcoworoczną, otworzył dla publiczności dorobek studentów z ponad 140 pracowni. — W ramach tegorocznej edycji Art Weeku chcemy skoncentrować się na aspektach łączących fotografię, powodujących nowy ich odczyt i/lub ponowne wykorzystanie w innym kontekście — tłumaczy Piotr Grzywacz, rzecznik UAP. W programie festiwalu: Open Call, czyli konkurs na realizację zadania związanego ściśle z danym idiomem — w tym roku jest to Redystrybucja oraz Open Call dla studentów zagranicznych UAP. — Redystrybucja w świecie sztuki przyjmuje rozmaite oblicza. Pojęcie to można odnosić zarówno do różnego rodzaju „re-praktyk” polegających na zawłaszczaniu i reinterpretacji obrazów, symboli i wzorów kulturowych, jak również do pytania o udział czynnika społecznego i politycznego w kształtowaniu kultury — wyjaśniają organizatorzy. Podczas festiwalu zadebiutuje m.in. nowy poznański kolektyw fotograficzny Oprócz, w skład którego wchodzą Weronika Krawczuk, Łukasz Kotecki oraz Dominik Wojciechowski. Artyści przyznają, że tym, co ich najbardziej interesuje w fotografii, jest szeroko rozumiane pojęcie dokumentu oraz selfpublishingu. Ponadto w programie m.in.: scena dla działań przygodnych, tymczasowych i site specific (młodzi kuratorzy i artyści pracować będą na terenie dawnego hotelu Polonez), koncerty, wykłady i spotkania. Podobnie jak w tamtym roku zaplanowano również akcję, której kuratorem jest Robert Kuśmirowski. NBS (Now Budget Show) odbędzie się w kompleksie opuszczonych budynków Okrąglaki nad jeziorem Lucień. M.N.-L. "4 Poznań Art Week, 25.05—1.06, więcej: poznanartweek.com iks = pozłotnicze (patyna): 11.05, g. 17.30-20.30 i 12.05, 5. 10-18, zgłoszenia: epifanonQ gmail.com, koszt zajęć: 290 zł PBG Gallery Skalar Office Center ul. Górecka 1 Galeria pokazuje sztukę w otoczeniu biznesu. Artyści wystawiający tam prace cenią przestrzeń, dającą duże możliwości aranżacyjne. Wystawy czasowe oglądać można po uprzednim zgłoszeniu tel. 605 470 560 lub 605 470 565 VIII Poznański Salon „Robinsonada” — ogólnopolska pokonkursowa wystawa sztuk plastycznych, FOT. MATERIAŁY UAP współorganizatorzy: Wielkopolski Związek Artystów Plastyków, czynna do 6.05 Galeria :SKALA ul. Św. Marcin 49a % Architektura po zachodzie słońca — wystawa Joanny Rajkowskiej, kuratorka: Dorota Grobelna czynna do 14.05 Galeria YES ul. Paderewskiego 7, tel. 61851 58 48, 501 431 400, www.galeriayes.pl IKS / maj 2018 / 77 sztuka W majowym „Arteonie” "* Marcel Skierski pisze o projekcie Atak na Pałac Zimowy, pokazywanym w łódzkim Muzeum Sztuki, Andrzej Biernacki omawia wystawę rzeźby Rezonanse szłuki VIII. Kto ma oczy, niech słucha, odbywającą się w Narodowym Forum Muzyki we Wrocławiu. Z kolei twórczość Beaty Ewy Białeckiej z okazji wystawy Ave Kobieta w Muzeum Narodowym w Gdańsku przybliża Karolina Staszak. W najnowszym „Arteonie” także o muzealnych prezentacjach polskiego dizajnu, m.in. o Galerii Polskiego Wzornictwa, otwartej w Muzeum Narodowym w Warszawie, pisze Aleksandra Kargul, a w rubryce Zaprojektowane Wojciech Delikta przedstawia zagadnienie mody i ikonografii chrześcijańskiej na marginesie wystawy Heavenly Bodies: Fashion and the Catholic Imagination w nowojorskim Metropolitan Museum of Art. Dorota Żaglewska kontynuuje natomiast rubrykę Rynek sztuki tekstem przybliżającym ciemną stronę rynku, czyli problem fikcyjnych licytacji, braku transparentności, falsyfikatów. Twórczość Kazimierza Borkowskiego rekomenduje Tomasz Biłka, a o popularności problematycznego powoływania się na tradycję ikon przez artystów współczesnych pisze Krystyna Różańska-Gorgolewska. W majowym „Arteonie” także Zbigniew Jan Mańkowski komentuje publikację Między estetyką a etyką. Rozważania nad problemem estetyzacji. mafjizryń d SrEuGE 4 Biżuteryjne historie — wystawa z okazji XX-lecia istnienia Galerii YES, czynna do 8.05 High Gallery ul. Szamarzewskiego 60, tel. 733 268 943 lub 537 844 763 www.galleryhigh.com "% Wystawa szwajcarskiego artysty Daniela V. Kellera czynna do 21.05 Strefa Wyobraźni strefawyobrazni.weebly.com 44 — wystawa zbiorowa Strefy Wyobraźni Galeria Cafe 6 Restaurant Mandala (ul. Wrocławska 25), czynna do 21.05 % Krągłości — wystawa Andrzeja Kończala Galeria Caffe 6 Crema (CH Poznań Plaza), czynna do 5.06 78 [IKS / maj 2018 Uniwersytet Artystyczny Poznań iks Al. Marcinkowskiego 29, www.uap.edu.pl 4% Spotkanie z Zofią Nierodzińską Od władzy chorujemy. Współczesna sztuka afektywna z Berlina Atrium UAP, bud. B, 9.05, g. 18 %6. Ogólnopolski Festiwal Polskiej Animacji O!PLA, Atrium UAP, 12-13.05, więcej w ramce nas. 79 % Warsztaty i zajęcia, Centrum Aktywności Artystycznej, zapisy: tel. 61853 00 18, w. 109, 519 837 269 lub e-mail: caa.biuroQuap.edu.pl Kurs montażu filmowego, 7 i 14.05 Kurs rysunku i malarstwa dla młodzieży ponadgimnazjalnej, 10, 17, 2431.05 Kurs fotograficzny, 10 i 20.05 Warsztaty dla dzieci Sztuka — jak to się robi?, 12 i 19.05 Podstawy projektowania dla młodzieży, 12 i 19.05 Miejskie Galerie UAP > iks poznangalleries.com Galeria Curators'Lab, ul. Nowowiejskiego 12 Galeria Duża Scena UAP, ul. Wodna 24 Galeria Mała Scena UAP, Al. Marcinkowskiego 28/2 Galeria R20, ul. Ratajczaka 20 Galeria Design UAP, ul. Wodna 24 4% Noc Muzeów: Sztuka na 16 mm, Atrium/Dziedziniec/ Stara Drukarnia (bud. B), wejście od ul. Lewandowskiej 20, 19.05, g. 20-22 "9 Noc Muzeów: spektakl performatywny w wykonaniu Temper-Mental MissElayneous (Elayne Harrington) i jej gości, Atrium/Dziedziniec/Stara Drukarnia (bud. B), wejście od ul. Lewandowskiej 20, 19.05, 21.30-22.30 % Orient Express — wystawa zbiorowa, artyści: Paweł Jaszczuk, Sławomir Brzoska, Max Skorwider, Michał Boym, Janek Simon, Centrala Rybna, Ewa Kulesza, Michał Werda, Galeria Duża Scena UAP, czynna do 20.05 4% Diffuse — wystawa Kingi Popieli, Galeria Curators'Lab czynna do 10.05 Wielkopolski Związek Artystów Plastyków i Fundacja Rozwoju Miasta Poznania www.wzap.info, www.frmp.poznan.pl % Zderzenia „Termin »zderzenia« na ogół przywołuje skojarzenia z karambolem, kolizją, wypadkiem, konfliktem i ma zdecydowanie wydźwięk negatywny. Jako artyści chcemy zaprezentować prace, gdzie zderzenia przywdziewają »pozytywne kolory«, nie będą kąsać ani boleć” — sekretarz WZAP EwaJ. Partyka. World Trade Center (ul. Bukowska 12) czynna do 30.05 Wraz z wiosną — O!PLA sztuka O Matko! Paulina Ziółkowska, FUMI Studio Największy festiwal polskiej animacji już w marcu wyruszył w ogólnopolską trasę. Z najnowszymi i najlepszymi tytułami z ostatnich dwóch lat zagości w ponad 77 miejscowościach. Tradycyjnie już filmy walczyć będą o nagrody w konkursie głównym — zakwalifikowanych zostało 66 obrazów oraz Teraz Dzieci Mają Głos! — wybrano 24 tytuły. Nowością jest natomiast konkurs Oh! People Love Animation, obejmujący laureatów nagród publiczności na zagranicznych festiwalach animacji w 2017 roku. oprac. M.N.-L. "%6. Ogólnopolski Festiwal Polskiej Animacji O!PLA, 12-13.05, Atrium UAP, więcej: uap.edu.pl i polskaanimacja.pl WYSTAWY STAŁE ABC Gallery ul. Koszalińska 15 tel. 605 446 182 www.abcgallery.pl wt.-pt., g. 12-18, sob., g. 12-16; w pozostałe dni tygodnia galeria czynna po uprzednim kontakcie tel. w% Wybór prac artystów współpracujących z galerią, m.in. Bogusława Bachorczyka, Andrzeja Bednarczyka, Jarosława Flicińskiego i Bartosza Kokosińskiego w Visual Park — kolekcja obiektów artystycznych w parku nad Jeziorem Strzeszyńskim, jeden z nielicznych w Polsce parków rzeźby współczesnej. W galerii lub w recepcji motelu można otrzymać bezpłatny Przewodnik po Visual Parku z mapką obiektów, informacjami o artystach biorących udział w projekcie i ich pracach. FOT. MATERIAŁY ORGANIZATORÓW Fotoplastykon Poznański > iks Galeria Miejska Arsenał Stary Rynek 6 www.fotoplastykonpoznanski.pl bilety: 5—20 zł Jedno z niewielu w Polsce czynnych urządzeń do podziwiania zdjęć stereoskopowych. Galeria mil'ART Danuty Milian, ul. Wroniecka 6, tel. 61 851 74 01 pon.-pt., g. 11-18, sob., g. 11-14 Sztuka — oprac. Monika Nawrocka-Leśnik monika.nawrockaQwm.poznan.pl więcej na kulturapoznanepl IKS / maj 2018 / 79 muzea GRAŻYNA WROŃSKA poleca: ŚLADY PAMIĘCI O POWSTANIU Murale w służbie naszej historii! Konkretnie powstania wielkopolskiego. Myślę, że nie tylko ja, oglądając fotograficzną wystawę w Wielkopolskiej Bibliotece Publicznej, zdziwiłam się popularnością tej sztuki. Murale pojawiły się w wielu miejscowościach i nawet mało i spostrzegawczym przechodniom będą przypominać o tym wielkim wydarzeniu. Paweł Anders, autor wystawy, przyzwyczaił nas już do tego, że konsekwentnie utrwala ślady pamięci o powstaniu. Tym razem pokazał to wszystko, co powstało lub zostało odnowione w ostatnich dziesięciu latach, i to nie tylko w granicach dzisiejszego województwa wielkopolskiego, ale i tam wszędzie, gdzie toczyły się walki. Od Żagania, Kargowej po Inowrocław. Pomniki, pamiątkowe tablice, także modne teraz murale, są rzeczą oczywistą, ale nie mniej ważne są inne jeszcze inicjatywy. Takie jak np. zaprezentowana na ekspozycji Ścieżka edukacyjna po ziemi wronieckiej. Z mieszkającej na Rynku we Wronkach rodziny Lewandowskich, gdzie zaplanowano jeden z przystanków, do powstania poszło pięcioro dzieci! W tym dwie córki. Muzeum Archeologiczne >k iks Noc Muzeów ul. Wodna 27 tel. 61 852 82 51 Tegoroczna Noc Muzeów odbędzie się w muzeach www.muzarp.poznan.pl i innych instytucjach w sobotę 19 maja od g. 17 wt.—czw., g. 9-16, pt. i sob., g. 10-17, niedz., g. 12-16 do g. 1 w nocy, na większość wydarzeń wstęp jest w soboty wstęp wolny (na niektóre wystawy czasowe bezpłatny. Szczegółowy program jest dostępny na również w soboty obowiązują bilety) stronie www.nocmuzeow.poznan.pl. 1, 3131.05 nieczynne O atrakcjach piszemy też na s. 17. ekspozycje stałe Pradzieje Wielkopolski — prezentuje życie ludzi w Wielkopolsce od epoki kamienia do schyłku starożytności 19.05.2018 Tu powstała Polska — obejmuje czasy średniowiecza i przedstawia rolę, jaką odegrał nasz region w tworzeniu polskiej państwowości Śmierć i życie w starożytnym Egipcie — jedna z najlepszych w Polsce ekspozycji zabytków ze starożytnego Egiptu Archeologia Sudanu — największa w Polsce kolekcja prezentująca w sposób przekrojowy dzieje tego kraju od paleolitu aż po podbój Arabów Sztuka naskalna Afryki Północnej — ryty naskalne sprzed tysięcy lat ekspozycje czasowe - Ziemiańskie klimaty IV czynna do 6.05 kuratorka: Dobiesława Bagińska Historie związane z ziemiaństwem wielkopolskim są zagadnieniami niezwykle interesującymi i inspirującymi. Szczególnie materialne dziedzictwo kulturowe, z zabytkową architekturą na czele, jest godne upamiętnienia w różnorodnej formie. Uczestnicy dziesięcioosobowego pleneru malarskiego już po raz czwarty uwiecznili dawne siedziby rodzin ziemiańskich na płótnie, próbując nadać im nowe, współczesne spojrzenie. 80 /iks/ maj 2018 FOT. ESTRADA POZNAŃSKA = Siekiery kamienne Indian brazylijskich Z cyklu Bliskie spotkania z... czynna do 15.05 kurator: Małgorzata Winiarska-Kabacińska Na wystawie zaprezentowano siekiery kamienne pochodzące z Brazylii, znajdujące się w zbiorach Muzeum Archeologicznego w Poznaniu. Przedstawione na niej będą informacje o tym, w jaki sposób zabytki te trafiły do Muzeum, kim byli ci, którzy ich używali, i do jakich celów ich używano. "= Sacrum et profanum. Rytuał i codzienność u schyłku epoki kamienia czynna do 19.05 kuratorzy: Danuta Żurkiewicz, Mateusz Stróżyk Przedstawiciele społeczności pucharów dzwonowatych pod koniec epoki kamienia pozostawili w okolicy dzisiejszego Supraśla fragmenty unikatowych naczyń ceramicznych, narzędzia krzemienne i kamienne, a także ozdoby z bursztynu, towarzyszące spalonym szczątkom ludzkim. Na wystawie obrazowe rekonstrukcje odtwarzają kontekst ich odkrycia. = Kto był królem, kto nie był królem — władcy starożytnej Mezopotamii czynna do 30.09 kuratorzy: Kamila Dolata-Goszcz, Łukasz Bartkowiak Wystawa zabiera widzów w przekrojową podróż po meandrach mezopotamskiej monarchii. Prześledzić można żmudnie odczytywane przez asyriologów wersety klinowych pism. Gliniane tabliczki pomogą w poznaniu niezwykłych tajemnic królewskiej alkowy. Wśród prezentowanych eksponatów pojawią się m.in. teksty kommemoratywne, korespondencja i pieczęci cylindryczne z różnych epok dziejowych Mezopotamii. wydarzenia " 19.05, od g. 17 wydarzenia w ramach Nocy Muzeów Muzeum Archidiecezjalne ul. Lubrańskiego 1 tel. 61 852 61 95 www.muzeum.poznan.pl wt.-pt., g. 10-17, sob., g. 9-15 Wspólny bilet patrz ramka na s. 84 1, 3, 31.05 nieczynne, 2.05 czynne w g. 10-17 ekspozycje stałe = Sztuka gotycka, Skarbiec, Salon ofiarodawców, Galeria sztuki nowożytnej wydarzenia * 12.05, g. 12 spotkanie z cyklu NajMuzeum, wstęp wolny " 19.05, od g. 17 wydarzenia w ramach Nocy Muzeów "- 26.05, g. 12 spotkanie z cyklu Spotkania w salonie — opowieści z historią w tle, wstęp wolny FOT. PATRYCJA SILSKA muzea Ekspozycja czasowa Kto był królem, kto nie był królem — władcy starożytnej Mezopotamii w Muzeum Archeologicznym, czynna do 30.09 Muzeum Armii „Poznań” => Oddział Wielkopolskiego Muzeum Niepodległości Cytadela-Mała Śluza, tel. 663 866 414 www.wmn.poznan.pl wt.-sob., g. 10-17, niedz. g. 10-16 we wtorki wstęp wolny 1i 31.05 nieczynne ekspozycja stała - Wierni przysiędze — Armia „Poznań” w kampanii wrześniowej 1939 r. wydarzenia =" 19.05, od g. 17 wydarzenia w ramach Nocy Muzeów Muzeum Bambrów Poznańskich ul. Mostowa 7 pt. i sob., g. 10-14, grupy po wcześniejszym umówieniu, tel. 602 658 961 ekspozycja stała - Dzieje osadników z Bambergu, którzy przybyli na zaproszenie władz miasta Poznania do wsi podmiejskich w 1. poł. XVIII w. Brama Poznania ICHOT ul. Gdańska 2, tel. 61 647 76 34, www.bramapoznania.pl wt.-pt., g. 9-18, sob. i niedz., g. 10-19 IKS / maj 2018 / 81 Tydzień dla rodziny Z okazji Poznańskiego Tygodnia Rodziny specjalne oprowadzania rodzinne szykuje Brama Poznania. Będą też warsztaty Magiczny dywan. Te zajęcia to niezwykła podróż — na barwnym dywanie, który ma magiczną moc. Dzieci w wieku 3-5 lat wraz z opiekunami wyruszą we wspólną podróż magicznym dywanem, podczas której będą im towarzyszyć niezwykli bohaterowie zamieszkujący Ostrów Tumski — postaci legendarne i historyczne, ale także zwierzęta. W trakcie zajęć dzieci zdobędą nowe umiejętności, niezwykle przydatne podczas poznawania świata. Zajęcia będą też skarbnicą pomysłów dla rodziców na edukacyjną zabawę ze swoimi dziećmi oraz wzmocnieniem wzajemnych więzi. wydarzenia "12, 19, 26.05, g. 10.30 i 12 zajęcia dla rodzin z dziećmi Magiczny dywan, wstęp wolny, zapisy: tel. 61 647 76 25 " 20, 27.05, g. 11 specjalne oprowadzenie dla rodzin, wstęp wolny, zapisy: tel. 61 647 76 34 Wspólny bilet patrz ramka na s. 84 1-3, 31.05 czynne w g. 9-18 ekspozycja stała = Ekspozycja to angażująca zmysły dzięki multimediom opowieść o Ostrowie Tumskim, która prowadzi przez kolejne rozdziały niezwykłych dziejów tego miejsca. Zwiedzanie odbywa się z audioprzewodnikiem. Po wizycie na ekspozycji gość może zwiedzić Ostrów Tumski i katedrę z audioprzewodnikiem. W ofercie znajdują się ścieżki zwiedzania przeznaczone dla odbiorców indywidualnych oraz rodzin z dziećmi. ekspozycje czasowe " Bez kompromisów! Julia Woykowska w XIX-wiecznym Poznaniu czynna do 24.06 kuratorka: Lucyna Marzec więcej na s. 28-29 82 [IKS / maj 2018 = Sto lat. Jak organizowano wolność? czynna do 31.12 Cykl wystaw z okazji 100. rocznicy odzyskania przez Polskę niepodległości, miejsce: kładka między Bramą Poznania a Śluzą Katedralną. wydarzenia "1.05 i 3.05, g. 11, 13, 15 Z biegiem rzeki — spływy kajakowe, udział 20 zł " 1.05, g. 17 zwiedzanie dla dorosłych Wyspa podróżników, wstęp wolny, zapisy: tel. 61 647 76 34 "3.05, g. 17 zwiedzanie dla dorosłych Kobiecy Ostrów Tumski, wstęp wolny, zapisy: tel. 61 647 76 34 "5.05, g. 11 zwiedzanie ekspozycji dla rodzin Poszukiwacze skarbów, wstęp wolny, zapisy: tel. 61 647 76 34 "5.05, g. 17 spacer z przewodniczką Poznańskim szlakiem kobiet, wstęp wolny, start: plac przed katedrą FOT. ŁUKASZ GDAK muzea IKS / maj 2018 / 83 ◥ 9.05, g. 12; 23.05, g. 16 oprowadzanie po ekspozycji dla seniorek i seniorów Ostrów Tumski przez wieki, wstęp wolny, zapisy: tel. 61 647 76 34 ◥ 10.05, g. 13 oprowadzanie Wszystko jasne! – zwiedzanie dla osób z dysfunkcją wzroku, wstęp wolny, zapisy: tel. 61 647 76 34 ◥ 12.05, g. 17 oprowadzanie po ekspozycji Jak to działa?, wstęp wolny, zapisy: tel. 61 647 76 34 ◥ 12.05, g. 17.30 wycieczka Trakt na kole, bezpłatne wejściówki do odbioru na godzinę przed wydarzeniem w punkcie info Śluzy Katedralnej, start: plac przed Śluzą Katedralną ◥ 15.05, g. 12 oprowadzanie dla rodziców z najmłodszymi w chustach/wózkach, wstęp wolny, zapisy: tel. 61 647 76 34 ◥ 19.05, g. 11 zwiedzanie dla rodzin Wyprawa z Mieszkiem, wstęp wolny, zapisy: tel. 61 647 76 34 ◥ 19.05, g. 20 wycieczka Katedra – instrukcja obsługi, bezpłatne wejściówki do odbioru na godzinę przed wydarzeniem na placu przed katedrą, start: plac przed katedrą ◥ 19.05, g. 21 zwiedzanie Zmroczna wycieczka, wstęp wolny, start: Stary rynek, pod pręgierzem ◥ 24.05, g. 17 zwiedzanie dla dorosłych Drugi etat biskupa, wstęp wolny, zapisy: tel. 61 647 76 34 ◥ 26.05, g. 11 oprowadzanie dla rodzin Sekrety dźwięcznej wyspy, wstęp wolny, zapisy: tel. 61 647 76 34 ◥ 26.05, g. 17 spacer z przewodnikiem Szlakiem dziedzictwa żydowskiego, wstęp wolny, start: róg ul. Dominikańskiej i Szewskiej Muzeum Etnograficzne ul. grobla 25 (wejście od ul. Mostowej 7) tel. 61 852 30 06 www.mnp.art.pl wt.–czw., g. 11–17 pt., g. 12–21, sob. i niedz., g. 11–18 w soboty wstęp wolny 1 i 3.05 czynne w g. 10–16, 31.05 nieczynne ekspozycja stała ◥ Prezentacja zagadnień kultury polskiej, regionu Wielkopolski, jak również terytoriów odległych, nieznanych i egzotycznych. ekspozycje czasowe ◥ 100 lat zbiorów etnograficznych w Poznaniu Wystawa z cyklu Rzeczy mówią. Każdy obiekt jest samodzielnym bohaterem z indywidualną „biografią”, własną historią do opowiedzenia. ◥ Smūtkeliai. Litewskie świątki z kolekcji Gediminasa Petraitisa czynna do 20.05 kuratorki: aneta Skibińska, Joanna Minksztym Na wystawie zorganizowanej we współpracy z ambasadą republiki Litewskiej prezentowane są unikatowe drewniane rzeźby ludowe datowane na XIX oraz początek XX wieku pochodzące z prywatnego zbioru gediminasa Petraitisa, cenionego na Litwie kolekcjonera. Wystawę wzbogacają eksponaty ze zbiorów poznańskiego Muzeum Etnograficznego. wydarzenia ◥ 19.05, od g. 17 wydarzenia w ramach Nocy Muzeów Muzeum Farmacji al. Marcinkowskiego 11, tel. 61 851 66 15 pon., śr., pt., g. 9–15 wstęp wolny ekspozycja stała ◥ Meble z apteki w Miłosławiu w stylu neorenesansu północnego z końca XIX w., naczynia apteczne: porcelanowe, cynowe, szklane od XVII w., sprzęt apteczny z XIX i XX w. wydarzenia ◥ 19.05, od g. 17 wydarzenia w ramach Nocy Muzeów Muzeum Historii Miasta Poznania Stary rynek 1 tel. 61 856 81 93, www.mnp.art.pl wt.–czw., g. 11–17 pt., g. 12–21, sob. i niedz., g. 11–18 w soboty wstęp wolny 1 i 3.05 czynne w g. 10–16, 31.05 nieczynne ekspozycja stała ◥ Historia Poznania od XV w. do 1945 r. ekspozycja czasowa ◥ Z bliska i z daleka. Katedra poznańska na dawnych widokach z cyklu „1918–2018. Wolność kocham i rozumiem”. Niepodległa w muzeum czynna do 20.05 kurator: Waldemar Karolczak Wystawa z okazji jubileuszu 1050-lecia wzmianki o pierwszym polskim biskupie Jordanie. Ekspozycja w poznańskim ratuszu przedstawia bez mała 70 różnorodnych widoków budowli powstałych na przestrzeni ostatnich 400 lat, pokazując, jak zmieniała się forma najważniejszej świątyni Poznania kryjącej relikty jednego z najstarszych kościołów w Polsce. wydarzenia ◥ 11.05, g. 18 prelekcja Michała Błaszczyńskiego Pocztówka z katedrą, wstęp wolny muzea 84 / IKS / maj 2018 ◥ 12.05, g. 12.15 zajęcia warsztatowe dla dzieci Wspólnie zbudujmy poznańską katedrę, wstęp wolny ◥ 13.05, g. 12 oprowadzanie kuratorskie po wystawie Z bliska i z daleka. Katedra poznańska na dawnych widokach, wstęp: 7 zł ◥ 19.05, od g. 17 wydarzenia w ramach Nocy Muzeów ◥ 26.05, od g. 11.15 spotkanie z architekturą O dziele Jana Baptysty Quadro – renesansowy ratusz poznański i jego twórca, czyli wielkopolski przepis na sukces, spotkanie w cyklu 1918–2018. Wolność kocham i rozumiem. Niepodległa w muzeum, wstęp wolny Muzeum Komunikacji Miejskiej MPK Poznań ul. głogowska 131/133, tel. 61 839 62 07 czynne dla grup po wcześniejszym uzgodnieniu telefonicznym ekspozycja stała ◥ Muzeum prezentuje pamiątki związane z historią komunikacji miejskiej w Poznaniu: przedwojenne bilety, mundury, torby i akcesoria konduktorskie, kasowniki i automaty biletowe oraz oryginalne elementy wagonów tramwajowych. Muzeum Literackie Henryka Sienkiewicza Stary rynek 84 tel. 61 852 89 71 (72) www.bracz.edu.pl/MHS/ wt.–pt., g. 9–17, sob. 9–16 1, 3 i 31.05 nieczynne ekspozycja stała ◥ Muzeum Literackie Henryka Sienkiewicza powstało dzięki fundacji Ignacego Mosia, jako jeden z oddziałów Biblioteki raczyńskich. Można w nim zobaczyć pamiątki po nobliście. ekspozycje czasowe ◥ Znany/ nie/ znany architekt Poznania – Jan Baptysta Quadro z Lugano Wystawa ma za zadanie przybliżenie odbiorcom postaci Jana Baptysty Quadro – architekta poznańskiego ratusza i budowniczego kamienicy, w której mieści się muzeum. wydarzenia ◥ 5, 12, 19, 26.05, g. 11 turniej gier planszowych W pustyni i w puszczy, wstęp wolny ◥ 11.05, g. 13 tematyczne oprowadzanie po ekspozycji Moś to był ktoś! Przepis na muzeum, w ramach Dni Otwartych Funduszy Europejskich, wstęp: 1 zł, obowiązują zapisy: tel. 61 852 89 71 ◥ 11, 18, 25.05, g. 16 spotkanie plenerowe Wśród burzanów wonnych – piknik z Sienkiewiczem, w ramach Poznańskich Dni rodziny, miejsce wydarzenia: park nad Wartą, zbiórka w holu muzeum, wstęp wolny, obowiązują zapisy: tel. 61 852 89 71 ◥ 12.05, g. 13 wykład Wpływ funduszy europejskich na zmiany w procesach edukacyjnych w Wielkopolsce wygłosi Joanna rękas, wydarzenie w ramach Dni Otwartych Funduszy Europejskich, wstęp wolny ◥ 19.05, od g. 17 wydarzenia w ramach Nocy Muzeów Makiety Dawnego Poznania podziemia klasztoru Franciszkanów na górze Przemysła (wejście od ul. Ludgardy) tel. 61 855 14 35 www.makieta.poznan.pl codziennie, pokazy o g. 11.45, 12.30, 13.15, 14, 14.45, 15.30, 16.15 ekspozycja stała ◥ W podziemiach klasztoru Franciszkanów można oglądać makiety dawnego Poznania. Pierwsza przedstawia gród na Ostrowie Tumskim w czasach pierwszych Piastów, druga – miasto z początku XVII w. Muzeum Martyrologii Wielkopolan Fort VII Oddział Wielkopolskiego Muzeum Niepodległości ul. Polska, tel. 61 848 31 38 www.wmn.poznan.pl wt.–sob., g. 10–17, niedz. g. 10–16 we wtorki wstęp wolny 1, 3 i 31.05 nieczynne ekspozycje stałe ◥ Męczeństwo więźniów Fortu VII w okresie II wojny światowej ◥ Więźniowie Fortu VII w więzieniach i obozach III Rzeszy – zmarli i zaginieni ◥ Wysiedlenia ludności polskiej z Wielkopolski do Generalnego Gubernatorstwa ◥ Twierdza fortowa Poznań – wystawa fotograficzna poświęcona poznańskim fortyfikacjom Wspólny bilet W ramach jednego biletu można zwiedzić ekspozycję w Bramie Poznania, Rezerwacie Archeologicznym Genius loci oraz w Muzeum Archidiecezjalnym. Bilet ważny jest przez 10 dni od wejścia na ekspozycję w Bramie Poznania, obowiązuje od wtorku do soboty, do kupienia w kasie Bramy Poznania lub poprzez stronę internetową www.bilety. bramapoznania.pl: 21 zł normalny, 13 zł ulgowy, 39 zł rodzinny, grupowy (od 10 osób) 12 zł od osoby. Wykład Katarzyny Gieszczyńskiej-Nowackiej „Pochód na Sybir” Artura Grottgera — historia pewnego rysunku, 12.05 o g. 13 w Muzeum Narodowym - Ja szukam życia i umrę cicho... — życie i twórczość Stefana Balickiego -...i ślad po nich zaginął. Zagłada chorych psychicznie w komorze gazowej w Forcie VII Mieszkanie-Pracownia Kazimiery Iłakowiczówny ul. Gajowa 4 m. 8, tel. 61 847 36 45 CZW., 8. 16-18, pt., g. 10-12 wstęp wolny 3-4 i 31.05 nieczynne " Ekspozycja prezentuje dorobek literacki, materiały ikonograficzne i pamiątki po poetce. " 19.05, od g. 17.30 wydarzenia w ramach Nocy Muzeów Muzeum Narodowe Al. Marcinkowskiego 9 tel. 61 856 80 00, 61 852 59 69, www.mnp.art.pl wt.—czw., g. 1-17 pt., g. 12-21, sob. i niedz., g. 11-18 w soboty na wystawy stałe wstęp wolny 1i 3.05 czynne w g. 10-16, 31.05 nieczynne = Nowy gmach: Galeria Sztuki Polskiej (od oświecenia do współczesności) FOT. JAKUB BASZCZYŃSKI " Stary gmach: Galeria Sztuki Starożytnej, Galeria Sztuki Średniowiecznej, Galeria Sztuki Polskiej XVI-XVIII w., Galeria Malarstwa Obcego Życie sztuką. Gołuchów Izabeli z Czartoryskich Działyńskiej Wystawa z cyklu „1918-2018. Wolność kocham i rozumiem”. Niepodległa w muzeum. wernisaż: 27.05, g. 12 wstęp z biletami od g. 14 czynna do: 19.08 więcej w ramce na s. 87 "10.05, g. 12.15 spotkanie Lustereczko, powiedz przecie... O motywie odbicia, w ramach cyklu Czwartki dla seniorów „MotywARTory”, wstęp: 12 zł "12.05, g. 11.15 zajęcia dla dzieci Przygoda XIX: Malowane dźwięki, w ramach cyklu Muzealna Akademia Dziecięca, wstęp: 12 zł Poznańska Karta Turystyczna Do większości poznańskich muzeów z Poznańską Kartą Turystyczną wstęp wolny. Kartę można nabyć m.in. w punktach informacji turystycznej PLOT i CIM. Szczegóły: tel. 61 851 96 45. IKS / maj 2018 / 85 muzea "12.05, g. 11.15 spotkanie Jan Spychalski, „Walka Jakuba z aniołem”, 1946, w ramach cyklu Świat obrazów, wstęp wolny " 12.05, g. 13 wykład Katarzyny Gieszczyńskiej-Nowackiej „Pochód na Sybir” Artura Grottgera — historia pewnego rysunku, z cyklu „1918-2018. Wolność kocham i rozumiem”. Niepodległa w muzeum, wstęp wolny " 19.05, od g. 17 wydarzenia w ramach Nocy Muzeów " 26.05, g. 11.15 warsztaty dla dzieci Łapanie promyków, z cyklu Sito sztuki, wstęp: 8 zł " 26.05, g. 16 warsztaty audiowizualne Janina Kraupe, „Charaktery II”, 1957, z cyklu Dekoder, zapisy: dekoderQ mnp.art.pl, wstęp wolny Muzeum Powstania Poznańskiego — Czerwiec 1956 Oddział Wielkopolskiego Muzeum Niepodległości ul. Św. Marcin 80/82, tel. 61 852 94 64 www.wmn.poznan.pl wt.-sob., g. 10-17, niedz. g. 10-16 we wtorki wstęp wolny 1, 3131.05 nieczynne ekspozycja stała " Powstanie Poznańskie 1956 — ocalona pamięć wydarzenie " 19.05, od g. 17 wydarzenia w ramach Nocy Muzeów Muzeum Powstania > Wielkopolskiego 1918-1919 Oddział Wielkopolskiego Muzeum Niepodległości Odwach, Stary Rynek 3 tel. 61 853 19 93 www.wmn.poznan.pl wt.-sob., g. 10-17, niedz. g. 10-16 1i 31.05 nieczynne ekspozycja stała - Prezentacja genezy, przebiegu i rezultatów powstania wielkopolskiego w latach 1918—1919. Otwarta w grudniu 2017 r. nowa ekspozycja została przygotowana z myślą o obchodach 100. rocznicy wybuchu powstania wielkopolskiego. Jest także swoistym zwiastunem planowanej nowej siedziby muzeum. Wystawa ma nową aranżację, wzbogacono ją o nowe zabytki, plansze i multimedia. Są też nowe wątki w narracji, m.in. udział Armii Wielkopolskiej w wojnie polsko-bolszewickiej i Poznań międzywojenny. ekspozycja czasowa "=. Suwalszczyzna — pejzaż i pamięć kurator: Anna Adamska czynna od 17.05 Wystawa odnosi się do nieznanej szerzej historii regionu północno-wschodniego, a konkretnie Śpiewanie pieśni patriotycznych przed Odwachem i inauguracja honorowych odpraw ułańskich odbędzie się 3.05 o g. 16 86 /1KS / maj 2018 FOT. ARCHIWUM WIELKOPOLSKIEGO MUZEUM NIEPODLEGŁOŚCI Jedna z najwybitniejszych kolekcjonerek Przyczynkiem do zorganizowania wystawy jest jubileusz 125-lecia ustanowienia Ordynacji Książąt Czartoryskich w Gołuchowie. Obecnie to właśnie Muzeum Narodowe w Poznaniu jest sukcesorem wielkiego dzieła Izabeli Czartoryskiej, a Zamek w Gołuchowie jest oddziałem poznańskiego muzeum. W poznańskich salach Muzeum Narodowego zaprezentowany zostanie fragment kolekcji zgromadzonej przez księżną Izabelę z Czartoryskich Działyńską na zamku w Gołuchowie. Była to jedna z najwybitniejszych kolekcjonerek drugiej połowy XIX wieku na ziemiach polskich. Stworzyła ona zbiór dzieł dorównujący rangą największym europejskim prezentowanym w ówczesnych muzeach publicznych i kolekcjach prywatnych we Francji, Włoszech czy Wielkiej Brytanii. Kolekcja hrabiny Działyńskiej jest niezwykle różnorodna i znalazły się w niej zarówno zabytki archeologiczne z czasów antycznych, dzieła średniowieczne, jak emalie i rzeźby drewniane, a także przykłady malarstwa, grafiki oraz sztuki użytkowej. —_ Wystawa czasowa Życie sztuką. Gołuchów Izabeli z Czartoryskich Działyńskiej w Muzeum Narodowym, wernisaż: 27.05, g. 12, wstęp na podstawie biletów od g. 14, czynna do 19.08 okresu I wojny światowej, rodzącej się na tych terenach państwowości polskiej i okoliczności, które powrót do Macierzy komplikowały. Jednym z istotnych zadań wystawy będzie zaakcentowanie wątków wielkopolskich w złożonej historii pogranicza polsko-litewskiego, która jak się okazuje, była również udziałem Wielkopolan. wydarzenia "3.05, g. 16 śpiewanie pieśni patriotycznych przed Odwachem Witaj, majowa jutrzenko i inauguracja honorowych odpraw ułańskich, wstęp wolny " 19.05, od g. 17 wydarzenia w ramach Nocy Muzeów Pracownia-Muzeum Józefa I. Kraszewskiego ul. Wroniecka 14 tel. 61 855 12 44 pon.-pt., g. 10-15 wstęp wolny 1, 3131.05 nieczynne ekspozycja stała = Ekspozycja obejmuje dary i pamiątki, które otrzymał pisarz w 1879 r. z okazji 50-lecia pracy literackiej (depozyt PTPN). FOT. ARCHIWUM MUZEUM NARODOWEGO W POZNANIU RF OW Matylda Meleniewska, Portret Izabeli z Czartoryskich Działyńskiej, 1915 ekspozycje czasowe "_ Drzewa wielkopolskie wernisaż: 17.05, g. 18 wystawa akwareli Wandy Marii Boguszewskiej wydarzenia "9.05, g. 18 spotkanie Konfederaci barscy z Wielkopolski na Syberii ze Swietłaną Muliną, autorką słownika biograficznego konfederatów barskich na Syberii, obecnie tłumaczonego na język polski. W spotkaniu weźmie udział prof. Jacek Kowalski, wstęp wolny " 19.05, od g. 17 wydarzenia w ramach Nocy Muzeów Rezerwat Archeologiczny Genius loci > iks ul. ks. Posadzego 3, tel. 61 852 21 67 www.muzarp.poznan.pl/rezerwat/ wt.-czw., g. 10-16, pt.-sob., g. 10-18, niedz., g. 10-15 Wspólny bilet patrz ramka na s. 84 w niedziele wstęp wolny 1, 3i 31.05 nieczynne ekspozycje stałe = Doskonale zachowane umocnienia drewniano-ziemnych wałów grodu Mieszka Ii Bolesława Chrobrego z X/XI w. oraz fundamenty muru ceglanego otaczającego wyspę, IKS / maj 2018 / 87 muzea wybudowanego z inicjatywy biskupa Jana Lubrańskiego w początkach XVI w. - Pokolenie 966 — świt wielkich przemian Dzięki dobrze zachowanym szczątkom kostnym nauka pozyskała informacje o ludziach żyjących pod koniec X i w początkach XI w. w grodzie Poznana. Nowoczesne metody antropologiczne pozwalają na poznanie ich twarzy, po tysiącu lat spojrzenie w oczy pokoleniu czasów Mieszka. ekspozycja czasowa "=. Spacer architekta po Ostrowie Tumskim. Przemiany architektoniczno-krajobrazowe XI--XXI w. czynna do 11.05 kuratorzy: Katarzyna Słuchocka, Agnieszka Stempin Wystawa prac studentów Wydziału Architektury Politechniki Poznańskiej. wydarzenia " 19.05, od g. 17 wydarzenia w ramach Nocy Muzeów Rogalowe Muzeum Poznania Stary Rynek 41/2 (wejście od ul. Klasztornej) tel. 690 077 800 (rezerwacje) www.rogalowemuzeum.pl godziny pokazów: 12.30, 13.45, 15 w poniedziałki nieczynne 31.05 nieczynne ekspozycja stała " Pokaz wypieku rogali świętomarcińskich, prezentacja historii Poznania, poznańskiej gwary oraz zwiedzanie zabytkowych wnętrz kamienicy, w której mieści się placówka. Muzeum Sztuk Użytkowych — Zamek Przemysła ul. Góra Przemysła 1 tel. 61 856 81 82, www.mnp.art.pl wt.-czw., g. 11-17 pt., g. 12-21, sob. i niedz., g. 11-18 we wtorki wstęp wolny 1i 3.05 czynne w g. 10-16, 31.05 nieczynne ekspozycja stała = Wystawa o królu Przemyśle II oraz znaku Orła Białego. Zwiedzający mogą też poznać historię zamku poznańskiego od XIII w. do 1945 r., a także koleje powojennych koncepcji odtworzenia dawnego zamku królewskiego. W dalszej części ekspozycji zobaczymy przedmioty, pośród których od średniowiecza do współczesności żył człowiek i które mu służyły w różnych okolicznościach. Po zwiedzeniu ekspozycji można wejść na zamkową wieżę. wydarzenia "= 12.05, g. 13 spotkanie Piękne i użyteczne — majolikowe naczynia doby renesansu, z cyklu Wielka mi sztuka!, wstęp: 12 zł 88 /IKS / maj 2018 Spotkanie W kręgu staropolszczyzny. Spotkanie trzecie w Muzeum Sztuk Użytkowych 25.05. Na ilustracji pas kontuszowy dwustronny ze zbiorów Muzeum Narodowego w Poznaniu, persjarnia Jana Ma- dżarskiego, Słuck, 2. poł. XVIII w. " 13.05, g. 12 zajęcia dla dzieci Powrót do przeszłości, z cyklu Wehikuł czasu, obowiązują zapisy: a.podzorska©Q mnp.art.pl, wstęp: 1 zł " 19.05, od g. 17 wydarzenia w ramach Nocy Muzeów - 25.05, g. 18 spotkanie W kręgu staropolszczyzny. Spotkanie trzecie z cyklu „1918-2018. Wolność kocham i rozumiem”. Niepodległa w muzeum, Michał Grudziński przeczyta Pamiątki Soplicy Henryka Rzewuskiego — gawędę FOT. SŁAWOMIR OBST muzea IKS / maj 2018 / 89 więcej na Tadeusz Rejtan, a Marianna czerwińska zaprezentuje pas kontuszowy z manufaktury radziwiłłowskiej w Słucku, 2. poł. XVIII w., wstęp: 12 zł ◥ 26.05, g. 13 spotkanie Pop-art. Pop-graphics, z cyklu Graphic concept, wstęp: 12 zł Salon Muzyczny – Muzeum Feliksa Nowowiejskiego al. Wielkopolska 11, tel. 61 853 40 76 www.nowowiejski.pl wt.–sob., g. 10–16 1, 3 i 31.05 nieczynne ekspozycja stała ◥ Salon istnieje w miejscu, gdzie żył i tworzył Feliks Nowowiejski w latach 1929–1939 i gdzie zmarł 18 stycznia 1946 r., po powrocie z wojennej tułaczki. wydarzenia ◥ 19.05, od g. 17 wydarzenia w ramach Nocy Muzeów Muzeum Uniwersytetu Medycznego w Poznaniu ul. Bukowska 70, w budynku centrum Stomatologii tel. 61 854 71 21 pon.–pt., g. 10–15 wstęp wolny ekspozycja stała ◥ Muzeum gromadzi przedmioty związane z historią poznańskiej uczelni medycznej oraz rozwojem medycyny i farmacji. Muzeum Uzbrojenia – Cytadela Poznańska Oddział Wielkopolskiego Muzeum Niepodległości al. armii Poznań, tel. 61 820 45 03 www.wmn.poznan.pl wt.–sob., g. 10–17, niedz. g. 10–16 we wtorki wstęp wolny 1 i 31.05 nieczynne ekspozycje stałe ◥ Między Wehrmachtem a Armią Czerwoną – poznaniacy w bitwie o swoje miasto w 1945 roku ◥ Wystawa plenerowa ciężkiego sprzętu wojskowego XX w. ◥ Za mundurem panny sznurem. Mundury, broń i oporządzenie polskich formacji wojskowych w latach 1914–1945 wydarzenia ◥ 5.05, od g. 10 piknik militarny Wojsko Polskie – schyłek wojny z okazji 73. rocznicy zakończenia II wojny światowej w Europie. Na terenie ekspozycji plenerowej placówki zostaną zaprezentowane pojazdy oraz grupy rekonstrukcji historycznej w umundurowaniu polskim z maja 1945 roku. ◥ 19.05, od g. 17 wydarzenia w ramach Nocy Muzeów Wielkopolskie Muzeum Wojskowe Stary rynek 9, tel. 61 852 67 39, www.mnp.art.pl wt.–czw., g. 11–17 pt., g. 12–21, sob. i niedz., g. 11–18 w soboty wstęp wolny 1 i 3.05 czynne w g. 10–16, 31.05 nieczynne ekspozycja stała ◥ Ekspozycję tworzą: pamiątki po kryptologach Enigmy, broń i oporządzenie wojska w XVII w., broń i pamiątki narodowe z XVI–XIX w., kolekcja biżuterii patriotycznej, galeria starej broni, pamiątki z powstania wielkopolskiego 1918–1919 (największy zbiór w kraju), pamiątki po Wojsku Polskim II rzeczypospolitej i PSZ na Zachodzie. ekspozycja czasowa ◥ „Pod znakiem Orła Białego…” Wielkopolska, Śląsk, Pomorze – drogi do niepodległości 1918–2018 czynna do 11.11 kuratorzy: Jarosław łuczak, anna Szukalska-Kuś, alina Sokołowska Wystawa upamiętnia działania Wielkopolan na rzecz odzyskania niepodległości. Ukazane jest m.in. znaczenie Polskiego Sejmu Dzielnicowego skupiającego delegatów – reprezentantów Polaków mieszkających na terenie rzeszy Niemieckiej, przede wszystkim z Wielkopolski, Śląska i Pomorza gdańskiego, zorganizowanego w Poznaniu w dniach 3–5 grudnia 1918 r. wydarzenia ◥ 5, 26.05, g. 12.15 spotkanie na wystawie „Pod znakiem Orła Białego…” Wielkopolska, Śląsk, Pomorze – drogi do niepodległości 1918–2018, oprowadzanie kuratorskie, wstęp wolny ◥ 12.05, g. 12 wykład Udział Wojsk Wielkopolskich w walkach o wschodnie granice wygłosi Wojciech Lorek, spotkanie w cyklu „1918–2018. Wolność kocham i rozumiem”. Niepodległa w muzeum, wstęp wolny ◥ 13.05, g. 12.15 pokaz Dawna broń z kolekcji Michała Palacza z Wielkiego, ofiarowana do zbiorów Wielkopolskiego Muzeum Wojskowego – pamięci żony Aleksandry, wstęp: 7 zł ◥ 19.05, od g. 17 wydarzenia w ramach Nocy Muzeów Muzea – oprac. Jan Gładysiak jan.gladysiak@wm.poznan.pl książki PIOTR ŚLIWIŃSKI poleca: SENDLEROWA O tej książce jest głośno, ale nie wystarczająco. Sendlerowa. W ukryciu Anny Bikont opo- wiada historię sławnej wybawicielki setek żydowskich dzieci. Autorka imponuje dociekliwością. Przekopała się przez tysiące dokumentów we wszelkich możliwych, publicznych i prywatnych ar- chiwach, przeprowadziła setki rozmów, postarała się o zarysowanie bardzo szczegółowego kontek- stu historycznego. W rezultacie powstała zarazem biografia i portret epoki; rzecz wymierzona w legendę i ocalająca człowieka. Bo Irena Sendlerowa, kobieta w istocie niezwykła, odważna, twarda, charyzmatyczna, przerodziła się z czasem w mit. Jak by to było możliwe, żeby w pojedynkę, w strasznych okolicznościach, narażając się na każdym kroku, urato- wać dwa i pół tysiąca dzieci? Więc nie w pojedynkę, a z pomocą wielu wspaniałych ludzi, i nie dwa i pół tysiąca, lecz raczej — tylko, aż — parę setek. Jednak ta rewizja mitu nie umniejsza Sendlerowej, na odwrót — przydaje jej ludzkich cech. Bo dopiero kiedy bohaterem jest człowiek, a nie heros czy heroina, jego czyny nabierają wartości prawdziwej. SPOTKANIA / WYDARZENIA Biblioteka Raczyńskich > pl. Wolności 19, tel. 61 885 89 62, www.bracz.edu.pl wydarzenia * 4-5.05, 189. urodziny Biblioteki Raczyńskich "4.05, g. 12, sala 1, spotkanie z Elizą Piotrowską, organi- zator: Wydawnictwo Miejskie Posnania Jakie tajemnice kryje Biblioteka Raczyńskich? Dlaczego war- to czytać książki i co trzeba umieć, żeby je pisać? Opowie o tym Eliza Piotrowska, autorka wielu popularnych książek, w tym Tajemnic Biblioteki Raczyńskich. Spotkanie będzie także okazją do zwiedzenia biblioteki i przejścia śladami bohaterów książki. " 4.05, g. 17, sala 1, Mózg. To, o czym dorośli ci nie mó- wią — spotkanie z Bogusiem Janiszewskim, organizator: Wydawnictwo Publicat "5.05, g. 17, sala 1, Koronkowa robota. Sprawa Gorgono- wej — spotkanie z Cezarym Łazarewiczem Najsłynniejszy proces poszlakowy II RP. Uznani biegli, naj- lepsi prawnicy i ona, Rita Gorgonowa. Cezary Łazarewicz wraca w swoim najnowszym reportażu do sprawy, którą żyła cała przedwojenna Polska, i szuka nowych śladów i postaci związanych z niewyjaśnioną do dziś zbrodnią. Z reportażystą porozmawia dr Michał Larek. =" 12.05, g. 12, Filia Naramowicka, ul. Rubież 14a/37, spo- tkanie autorskie z Ryszardem Ćwirlejem " 17.05, g. 18, sala 1, Klub Książki u Raczyńskich: Jeden z nas. Opowieść o Norwegii Skandynawia wydawała się jednym z najbezpieczniejszych rejonów świata. Do czasu. Bohaterem reportażu Asne Seier- stad jest Andreas Breivik i popełniona przez niego zbrodnia. Gościem spotkania będzie dr Przemysław Czarnecki, adiunkt w Katedrze Skandynawistyki UAM. 90 /iKS / maj 2018 = 19.05, g. 10, Filia Naramowicka, ul. Rubież 14a/37, spo- tkanie z Joanną Krzyżanek, autorką książek m.in. o przygo- dach Cecylki Knedelek i Lamelii Szczęśliwej Centrum Kultury Zamek > ul. Św. Marcin 80/82, tel. 61 646 52 76 kasa tel. 61 646 52 60, www.ckzamek.pl — 8.05, g. 18, Scena Nowa, Seryjni Poeci 454, goście: Hanna Janczak (Jeszcze ciszej) i Małgorzata Lebda (Sny uckermdrkerów), prowadzenie: Piotr Śliwiński, wstęp wolny " 18.05 g. 18 Bookowski. Księgarnia w Zamku, Zamek Czyta: spotkanie ze Zbigniewem Rokitą, autorem książki Królowie strzelców. Piłka w cieniu imperium, prowadzenie: Piotr Oleksy Reporterska opowieść o Europie Wschodniej ostatniego stulecia, pokazanej przez pryzmat sportu i polityki. Dlaczego pojedynek węgierskich i radzieckich piłkarzy wodnych z 1956 roku Quentin Tarantino miał nazwać „najlepszą nieopowie- dzianą historią wszech czasów”? Czemu UEFA zgodziła się na powstanie niezależnej ligi piłkarskiej na Krymie i dlaczego Zenit Petersburg nazywany jest najbardziej rasistowskim klubem na świecie? Autor przemierza region: od Budapesztu i Górnego Śląska przez Abchazję i Górski Karabach po Charków, Petersburg i Kowno. wstęp wolny " 21-26.05 Festiwal Fabuły " 25.05, g. 19, Sala Wielka, gala wręczenia Poznańskiej Nagrody Literackiej Fundacja Font * 56.05, Puszczykowo Fundacja Font zaprasza osoby piszące wiersze na Rozmowy z Poezją w Puszczykowie (Leśny Ośrodek Szkoleniowy, ul. Wodziczki 3 oraz Dom Pracy Twórczej, ul. Podleśna 10). Projekt ma charakter poznawczo-samokształceniowy i popularyzatorski. Jest skierowany zarówno do młodzieży, jak i do dorosłych Wielkopolan, którzy uprawiają poezję. Organizatorom zależy na dialogu międzypokoleniowym, którego mostem jest poezja, i na osobach o zróżnicowanym dorobku. Mile widziani są również sympatycy poezji (liczba miejsc ograniczona). Szczegóły na facebookowym profilu Fundacji Font. Księgarnia z Bajki os. Przyjaźni 125 os. Wichrowe Wzgórze 124 tel. 61 820 05 82 www.ksiegarnia-bajka.com.pl rejestracja gości: ksiegarniaQlksiegarniazbajki.pl poranki literackie = Poranek literacki, czyli godzina radości dla najmłodszych gości — czytanie i zabawy; w każdą sobotę o g. 11 (os. Przyjaźni), wstęp wolny "= Warsztaty dla Maluszków — w każdy poniedziałek o g. 11.30 (os. Przyjaźni) Zajęcia dla rodziców z dziećmi już od 6 miesiąca do 2 lat, bilety 25 zł w przedpłacie lub 30 zł w dniu warsztatów. czwartki literackie warsztaty literackie dla dzieci w wieku 5-9 lat na podstawie książek "10.05, g. 16.30 Ale auto! — mechanik samochodowy Filip Cieślak opowie o historii motoryzacji =" 12.05, g. 16.30 premiera nowej części przygód Pana Kuleczki "= 24.05, g. 16.30 Jak mama została Indianką bilety: 10 zł (os. Przyjaźni) inne spotkania "* 12.05, g. 12.30 warsztaty plastyczne z Olgą Woldańską nocne wydarzenia = 18.05, g. 19 Noc ze smokami! "30.05, g. 19 Ocean to pikuś — nocna premiera najnowszej książki Łukasza Wierzbickiego bilety: 15 zł (os. Przyjaźni) Pałac Działyńskich Stary Rynek 78 = 24.05, g. 18 Czwartek Lite- racki: spotkanie z Ingą Iwasiów, prowadzenie Lucyna Marzec = 29.05, g. 18 spotkanie autor- skie z profesor Anną Wolff-Powę- ską, dotyczące jej nowej książki książki Polacy-Niemcy. Sąsiedzi pod specjalnym nadzorem, dyskusję poprowadzi profesor Waldemar Łazuga Wydawnictwo Zakamarki ul. Romana Maya 1 "5.05, g. 12, Biblioteka Raczyńskich, pl. Wolności 19, Majówka z Linneq — ogrodnicze spotkanie dla dzieci inspirowane książką Rok z Linneq wstęp wolny " 13.05, g. 15.30, Concordia Design, warsztaty dla dzieci inspirowane książkami, głośne czytanie oraz wspólna zabawa teatralna i plastyczna, rezerwacja biletów: www.concordiadesign.pl =" 1820.05, Wydział Studiów Edukacyjnych, ul. Szamarzewskiego 89, Polskie Dni Montessori Szczęśliwe dziecko Stoisko z Zakamarkowymi książkami podczas konferencji dla nauczycieli i rodziców =" 18.05, g. 10.30, kino Muza, Rodzinny Poranek, seans filmowy dla dzieci oraz warsztaty na podstawie książki Maskarada wstęp: bilet do kina Wydawnictwo Zysk i S-ka ul. Wielka 10 = 19.05 podczas Festiwalu Fantastyki Pyrkon (MTP) gościem wydawnictwa Zysk i S-ka będzie Thomas Olde Heuvelt, autor powieści Hex g. 10.30 angielski panel o horrorze z udziałem pisarza g. 12 czas na autografy g. 15.30 wspólne spotkanie: Thomas Olde Heuvelt i Robin Hobb więcej na s. 16 Związek Literatów Polskich Oddział w Poznaniu " 15.05, g. 17, Pałac Działyńskich, Sala Złota, Wieczór Jubileuszowy — Pierwszy: Wanda Wasik — 50 lat pracy twórczej, Krystyna Grys — 25 lat pracy twórczej, prowadzenie: Anna Andrych " 16.05, g. 18, kawiarnia restauracji Estella, ul. Węgorka 20, Spotkanie swobodnej myśli — Anna Andrych, prowadzenie: Krzysztof Galas " 17.05, g. 16.30, Cafe Misja, ul. Gołębia 1, spotkanie z cyklu Ocalić w naszej pamięci: Anna Małgorzata Piskurz, Mariusz Rosiak, Aleksandra Mierzyńska, prowadzenie: Anna Andrych "20.05, g. 16, Sala im. Z. Czubińskiego, Pawilon Ogrodu Botanicznego UAM, Ławeczka Literacka, prowadzenie: Maria Magdalena Pocgaj IKS / maj 2018 / 91 książki WYBRANE NOWOŚCI POZNAŃSKICH WYDAWNICTW In Rock www.inrock.pl " Mark Eglinton, Człowiek z metalu. Szczegółowa bio- grafia Jamesa Hetfielda Instytut Kultury Popularnej www.fundacja-ikp.pl = Książka obrazkowa. Wprowadzenie, red. Małgorzata Cackowska, Hanna Dymel-Trzebiatowska, Jerzy Szyłak Od subiekta do kolekcjonera f A 2 > i a= © Ignacy Moś to postać NS FL: w Poznaniu doskonale znana i (jeszcze) pamiętana. Wspaniale jednak, że — staraniem Instytutu Kultury Po- pularnej, w cyklu Wiel- kopolskie Mikrohistorie — ukazała się jego biografia. Bogato ilustrowana, szczegółowo opisująca nieba- nalne losy bohatera, pozycja ta zapełnia pewną lukę w bibliografii dotyczącej kulturalnego profilu naszego miasta w XX wieku. Dla porządku wyjaśnijmy, że — jak definiuje rzecz wydawca — książka poświęcona jest postaci miło- śnika pisarstwa Henryka Sienkiewicza i zbieracza sienkiewiczianów, który przeszedł drogę od subiekta sklepów bławatnych w Ostrowie Wielkopolskim do roli znanego w kraju kolekcjonera, społecznika, filan- tropa, tworzącego podwaliny poznańskiego Muzeum Literackiego. Książka świetnie napisana, nie tylko w sensie fakto- graficznym, ale i jako interesująca opowieść o nietu- zinkowej postaci. Jej autorką jest Anna Surzyńska- -Błaszak, wieloletnia pracowniczka, a później kierow- nik Muzeum Literackiego Henryka Sienkiewicza. Dla wielbicieli tego, co ważne w poznańskiej kulturze — również w historycznej już perspektywie — pozycja obowiązkowa. * Anna Surzyńska-Błaszak, Od subiekta do ko- lekcjonera. Ignacy Moś (1917-2001), wyd. Instytut Kultury Popularnej sÓ 7 92 /IKS / maj 2018 Kolejne rozdziały, opracowane przez różnych autorów, mó- wią m.in. o badaniach nad książką obrazkową w kontekście literaturoznawstwa i sztuk plastycznych, o jej historii, o po- nadpokoleniowości picture booków — kierowanych wszak do najszerszego możliwie kręgu odbiorców: od niemowląt po dorosłych — o książkach obrazkowych w wersji cyfrowej, w kontekście literatury komiksowej. Rzecz z całą pewnością nie tylko dla specjalistów! = Artur Nowakowski, Fanzin SF. Artyści, wydawcy, fandom Książka przybliża historię i ukazuje sposoby działania klubów oraz wydawców amatorskich ruchów entuzjastów fantastyki na świecie i w Polsce, od lat 30. do 90. XX wieku. Autor skupia się m.in. na przedstawieniu pracy redaktorskiej oraz ilustratorskiej miłośników SF, eksponu- jąc wartości, jakie dominowały w ich działaniach, którymi przeciwstawiali się zarówno opresji państwa, jak i oficjalnej polityce wydawniczej, hołdując wolności i niezależności twórczej. " Nowe słowa w piosence. Źródła. Rozlewiska, pod red. Magdaleny Budzyńskiej-Łazarewicz i Krzysztofa Gajdy = Studia z kultury popularnej 1/2017. Prolegomena do dziejów kultury popularnej w Poznaniu Media Rodzina mediarodzina.pl " Gard Sveen, Roztańczona krew = Vidar Sundstgal, Obrączka diabła Mroczny thriller ze Skandynawii. W noc letniego przesilenia 1985 roku w norweskiej wiosce Eidsborg przepada bez wieści młoda badaczka folkloru. Trzydzieści lat później w tej samej okolicy ginie studentka Cecilie Wiborg. Główni boha- terowie, prywatny detektyw Max Fjellanger i bibliotekarka uniwersytecka Tirill Vesterli, szukają rozwiązania zagadki tych zaginięć, zgłębiając mroczny mistycyzm i folklor norwe- skiego Telemarku. = Kathrin Lange, Detonator Zamachowiec samobójca przekazuje muzułmańskiemu po- licjantowi Farisowi niewiarygodną wiadomość — następnym razem to Faris uruchomi detonator. W życie funkcjonariusza wkracza człowiek, który nie cofnie się przed niczym, by go złamać i uczynić z niego terrorystę. Faris będzie musiał się zmierzyć z wrogiem, który nie zna litości. Rebis www.rebis.com.pl = Amoz Oz, Do fanatyków. Trzy refleksje Oto trzy eseje, w których Amos Oz mierzy się z proble- mami historycznymi, politycznymi i społecznymi, ważnymi dziś nie tylko w Izraelu: Co jest istotą fanatyzmu? Skąd się SE Mi |JLJIN książki Przemytnicy manuskryptów Ta książka istotnie wciąga jak dobry kryminał, a liczba wątków i zwroty akcji każą czytać ją do końca w napięciu. Ważne jednak, że mamy tu do czynienia nie z wykreowaną fabułą, ale z opowieścią dokumentalną. Dzieje się ona w dwóch planach. Jednym są historyczne losy miasta Timbuktu w Mali, odkrywanego przez europejskich eksploratorów dwa wieki temu. Drugim - i głównym - są dramatyczne zdarzenia sprzed kilku lat, gdy mającemu wielowiekową tradycję legendarnemu miastu zagroziły barbarzyńskie hordy dżihadystów, skłonnych nie tylko do mordu i rabunku, ale też — co w kontekście tej opo- wieści najistotniejsze — do zniszczenia niezliczonych tysięcy dawnych manuskryptów, dokumentów świeckich i religijnych, przechowywanych przez państwowe instytucje, m.in. biblioteki, ale też rozsianych w ogromnej liczbie po prywatnych archiwach. I tu do akcji staje — opisywany przez za- chodnie media niczym Indiana Jones — Abdel Kader Haidara, bibliotekarz z Timbuktu, który z pomocą wielu — w więk- szości anonimowych — ludzi uratował bezcenne zbiory. A może wcale tak nie było? Może zagrożenie nie było tak wielkie, a Haidara i jego współpracownicy znacząco podkoloryzowali rzeczywistość, by zyskać sławę i wzbogacić się dzięki finansowemu wsparciu państw Zachodu? Charlie English snuje swą opowieść ze swadą i wielkim znawstwem tematyki, a rozwiązania zagadki — jak to w kryminale — nie wypada zdradzać. T.J. = Charlie English, Przemytnicy książek z Timbuktu, wyd. Wydawnictwo Poznańskie on bierze? A może jego ziarno tkwi w każdym z nas? Czy można mu jakoś przeciwdziałać? Choć autor odnosi się do historii, kultury i uwarunkowań Izraela, jego refleksje są przejmująco uniwersalne i nie- zwykle aktualne. Zwraca się zaś przede wszystkim do tych czytelników, którzy nie podzielają jego poglądów. Wyraża niepokój o przyszłość, ale też nadzieję, że lepsza przyszłość jest możliwa. <'F. Scott Fitzgerald, Dla ciebie mogę umrzeć i inne zgubione opowiadania Zbiór wcześniej niepublikowanych opowiadań legendarnego amerykańskiego pisarza. Wiele z zebranych w niniejszym tomie opowiadań złożył w głównych czasopismach amery- kańskich i chociaż zostały przyjęte, nigdy nie ukazały się drukiem. Kilka powstało jako propozycje na scenariusze filmowe, jednak nie doczekały się ekranizacji = Annie Leibovitz, Portrety 2005-2016 Nowe portrety autorstwa jednej z najważniejszych postaci w sztuce fotografii naszych czasów. Trzeci tom serii, którą ponad 25 lat temu zapoczątkował album Annie Leibovitz: Photographs, 1970—1990. Do tej nowej kolekcji Leibovitz wybrała 150 portretów ludzi, którzy kształtują nasz świat. = Michael Crichton, Smocze kły Thriller autora bestsellerowego Parku Jurajskiego. Rok 1876, Dziki Zachód. Wojsko amerykańskie prowadzi zaciętą walkę z indiańskimi plemionami, a na fali gorączki złota wszędzie zaczynają wyrastać miasteczka bezprawia. W tej scenerii to- czy się również słynna wojna o kości. Dwóch rywalizujących ze sobą profesorów paleontologii poszukuje skamieniałych szczątków dinozaurów, uciekając się do wszelkich możliwych chwytów. " Ewa Madeyska, Ostatni portret Melanii = Przemysław Semczuk, Tak będzie prościej Morderstwo przewodnika sudeckiego Tadeusza Stecia jest sensacją. Cała Jelenia Góra plotkuje o skarbach, które po- siadał, i o przyjaźni z niedawno zamordowanym premierem Piotrem Jaroszewiczem. Naomi Novik, Liga smoków — Siri Pettersen, Bańka = Cócile Aubry, Bella i Sebastian 3. Ostatni rozdział Trzecia część zekranizowanej serii o Belli i Sebastianie. 31.05 premiera filmu! = Deborah Patterson, Wielkie podróże W drodze www.wdrodze.pl — Michel Martin-Próvel, Na dobre i bez złego? Jak rozpa- lić miłość w małżeństwie W każdym małżeństwie „pogoda bywa zmienna” i okresy pełnej harmonii przeplatają się z trudnymi chwilami. Kłopot pojawia się wtedy, gdy do codziennego życia coraz śmielej wkrada się rozdrażnienie, niezrozumienie, dystans i czujemy, że szala zaczyna przechylać się na złą stronę. Autor podpo- wiada, jak przezwyciężyć kryzys i sprawić, by wspólne życie dawało satysfakcję i radość. Hanna Sołtysiak, Tajemnica spowiedzi Książka skierowana do dzieci w wieku 5-9 lat. Autorka proponuje dziewięć katechez na temat grzechu, sumienia, IKS / maj 2018 / 93 Czy nauka pogrzebała Boga? „Twierdzenia naukowców niekoniecznie są twierdzeniami nauki” — pisze autor, a dalej do- daje: „monoteistyczny punkt widzenia wydaje się historycznym fundamentem nowożytnej nauki”. To jego założenia. John C. Lennox to profesor matematyki Uniwersytetu Oksfordzkiego, postać o niewątpliwym naukowym autorytecie (wydawnictwo W drodze przed kilkoma miesiącami opublikowało jego nie mniej interesujące dzieło Bóg i Steven Hawking). Jego najnowsza książka to pełna pasji i retorycznej mocy apologia. To rozpisana na ponad czterysta stron zgrabna i spójna rozprawa na temat zasygnalizowany w tytule. Temat, który lapidarnie podsumowuje w pew- nym momencie: „nie jest to wcale konflikt między nauką a religią. (...) rzeczywisty konflikt toczy się między dwoma radykalnie odmiennymi światopoglądami: naturalizmem i teizmem”. Tylko tyle i aż tyle. Zarówno szereg wybitnych naukowców, którzy byli osobami wierzącymi (od Galileusza przez Keplera, Pascala, Newtona po Pasteura i Kelvina), jak statystyczne dane dotyczące odsetka współczesnych wierzących ludzi nauki, a wreszcie szereg przedstawianych przez autora zagadnień i kontekstów każą z uwagą przysłuchać się jego tezom. A pisze on m.in. o zagadnieniach dotyczących pochodzenia życia, ewolucji, wszechświata, kodu genetycznego, ale i istocie cudu. W konkluzji swych interesujących i przekonujących rozważań stwierdza: „Nauka wcale nie pogrzebała Boga; przeciw- nie, wyniki badań naukowych nie tylko wskazują na Boga, lecz także sama nauka jest możliwa i wiarygodna tyko za sprawą Jego istnienia”. Książka Lennoxa może być ciekawa nie tylko dla tych czytelników, którzy zgadzają się z jego tezami, ale i dla tych, którzy mają inne zdanie. Lekkość stylu, swoboda argumentacji, naukowe podłoże jego narracji, a zarazem nieagresywny ton skłaniają do lektury. TJ. * John C. Lennox, Czy nauka pogrzebała Boga?, wyd. W drodze pięciu warunków (kroków) dobrej spowiedzi. Ukazuje dro- gę, którą przechodzi ktoś, kto popełnił grzech. W książce przedstawione i wyjaśnione są historie biblijne: o grzechu pierworodnym Adama i Ewy, wygnaniu z Raju, o miło- siernym ojcu, o dobrym i złym łotrze. Książka zawiera też pytania, ćwiczenia i zadania dla dzieci. "- Jacqueline Kelen, Diabeł woli świętych Wojewódzka Biblioteka Publiczna i Centrum Animacji Kultury www.wbp.poznan.pl = Lubow Jakymczuk, Morele Donbasu Lubow Jakymczuk to poetka, dziennikarka, scenarzystka i animatorka kultury. Urodziła się w Pierwomajsku w obwodzie ługańskim, obecnie mieszka w Ki- jowie. Tworzy poetycko-muzyczne projekty razem z kontrabasistą Markiem Tokarem oraz Ołesią Zdorowecką. Jej wiersze były śpiewane przez znaną piosenkarkę Marianę Sadov- ską. Była organizatorką lub kuratorką licznych wydarzeń kulturalnych. = Bogdan Trojak, Stryj Kaich się żeni 94 [IKS / maj 2018 Bogdan Trojak — czeski poeta, prozaik i ttumacz. Laureat najważniejszych nagród literackich w Czechach. Opubliko- wał cztery zbiory poezji. Autor książki poetyckiej dla dzieci, a także cyklu opowiadań. Wydawnictwo Kontekst www.wkn.com.pl = Mikołaj Wełnic, Dzieje parafii kolegiackiej pw. św. Floriana w Chodzieży w latach 1918—2018 Wydawnictwo Miejskie Posnania www.wmposnania.pl „Kronika Miasta Poznania” 2018/1, Szlachta w mieście Średniowieczna i staropolska szlachta to warstwa na wskroś rustykalna, związana z wiejskim środowiskiem, wiejską gospodarką i wiejskim stylem życia. Już na poziomie samych pojęć szlachta i miasto rysują się jako antytezy. Szlachcic w mieście wydaje się więc figurą zgoła niestosowną i niepotrzebną. Naturalna była też niechęć szlachecka wobec miasta i mieszczan, odwzajemniana zresztą przez tych ostatnich. Z jednej strony mamy kultywujących rycerski etos wojowników, ludzi miecza, wierzących w wagę cnót wynikających z dobrego urodzenia, z drugiej zaś — zarabiających własnym przemysłem i sprytem kupców i rzemieślników, doceniających wartość pokoju i spokoju. A jednak szlachta w życiu miasta, i to również tak dużego jak Poznań, była stale obecna. W najnowszej „szlacheckiej” KMP staramy się tego dowieść. " Jan Skuratowicz, Akademia Lubrańskiego = Eliza Piotrowska, Tajemnice Biblioteki Raczyńskich Wydawnictwo Naukowe UAM www.press.amu.edu.pl " Marta Maj, Historia narodowa jako element wsparcia republikanizmu francuskiego w XIX wieku (J. Michelet, E. Quinet, E. Lavisse) Głównym celem książki jest wykazanie wpływu, jaki na obli- cze francuskiego republikanizmu wywarła historia narodowa. = Błażej Warkocki, Pamiętnik afektów z okresu dojrze- wania. Gombrowicz — queer — Sedgwick = Problem dowodów uzyskanych sprzecznie z prawem w procesie cywilnym, Krzysztof Knoppek (red.) = Katarzyna Kuligowska, Narzędzie w polskiej i rosyj- skiej przestrzeni kulturowo-lingwistycznej Wydawnictwo Poznańskie www.wydawnictwopoznanskie.com = Stephen Bown, Amundsen. Ostatni wiking Książka ukazuje życie człowieka, który bił na głowę tych, którzy ścigali się, by nanieść na mapę świata ostatnie nieznane zakąt- ki: Przejście Południowo- -Zachodnie, Przejście Południowo -Wschodnie i biegun południowy. Prawdziwy północny wojownik, który już za życia stał się legendą. Ścigany przez wierzy- cieli. Uwielbiany przez kobiety. Należał do epoki wypraw badawczych, która niebawem miała dobiec końca za spra- wą technologii, handlu i reklam. = Francis Spufford, Golden Hill * Marco Belpoliti, Śladami Primo Leviego Czwarta Strona = Agata Przybyłek, Ja chyba zwariuję! = Izabela Krasińska, W obłokach marzeń = Przemysław Borkowski, Niedobry pasterz = Michelle Paver, Przepaść = Natalia Sońska, Cała przyjemność po mojej stronie " Małgorzata Rogala, Kopia doskonała książki Sny uckermdrkerów Przed rokiem Małgorzata Lebda otrzymała Nagrodę- -Stypendium im. Stanisława Barańczaka za tom Ma- tecznik. W tym miesiącu przyjeżdża do Poznania, by promować swój nowy zbiór wierszy Sny uckermdrke- rów, także wydany przez poznańskie WBPiCAK (patrz s. 90). I znów: siła oraz powab poetyckiego gestu Lebdy wiążą się z mocną wizją, ale i swoistą enigma- tycznością jej twórczości, z pociągająco chwiejną równowagą między tym, co powiedziane, a tym, co niedopowiedziane. Z przekonaniem, że jej liryka ma wymiar wyznania, intymności, a zarazem skłania czy- telnika, by sam dopowiadał sobie puenty, dalsze ciągi. To opowieść rodzinna i osobista, która jednocześnie w wielu aspektach jest też niełatwą próbą oswajania świata, odnajdywania się w rzeczywistości. To, jak pisał Mariusz Grzebalski: „połączenie, z jednej strony metaforyczności i realizmu oraz zmysłowości”, nad którymi, albo za którymi, „czai się groza na wskroś fizyczna — groza dorastania i obcowania ze śmiercią, ale także (może nawet przede wszystkim) groza codziennego wiejskiego życia. Jest ona wpisa- na w cykle przyrody i zaskakująco naturalna”. — T.J. "| Małgorzata Lebda, Sny uckermdrkerów, wyd. WBPiCAK Wydawnictwo Świętego Wojciecha www.swietywojciech.pl "4 Eliza Piotrowska, Święty Antoni z Padwy (seria Święci uśmiechnięci) Wesoła opowieść o cichym i skromnym bracie Antonim, który szukał samotności, a wokół niego wciąż gromadziło się mnóstwo ludzi. Poznaj franciszkanina, który pięknie mówił o Bogu — na jego kazania przychodziły tłumy tak wielkie, że nie mieściły się w kościele. Poznaj Antoniego z Padwy — najpopularniejszego świętego na świecie. Rymowana ksią- żeczka dla dzieci w wieku 5-10 lat. = Fidelis Ruppert, Znajdź pokój w zgiełku. Modlitwa psalmami W zgiełku codzienności modlitwa psalmami może przynosić pokój i ukojenie, dawać siłę, być kluczem do pokonywania trudności, niepew- ności i złości. Uzupełnieniem refleksji autora i wy- powiedzi ojców Kościoła są ryciny ze średniowiecznych psałterzy. IKS / maj 2018 / 95 książki Pora słowa Poznańska oficyna Bona- PORA SŁOWA mi opublikowała nowy tom FAIMEE poezji Pawła Kuszczyń- skiego Pora słowa. Swój poprzedni tomik poetycki prezes poznańskiego oddziału Związku Litera- tów Polskich wydał przed sześcioma laty. Na nowy tom składa się kilkadziesiąt wierszy, którym towarzyszą ilustracje Józefa Petruka. Czytelnik odnajdzie tu i zachwyt przyrodą, i powro- ty do czasów młodości, a również odwołania do ważnych postaci i wydarzeń z historii: m.in. Hipolita Cegielskiego, Jana Ignacego Paderewskiego czy powstańców wielkopolskich, ale też Chopina, Be- ethovena, Camusa. Dojrzały tom doświadczonego, cenionego i docenianego twórcy. " Paweł Kuszczyński, Pora słowa, wyd. Bonami KUSZ CZYŃ Zakamarki zakamarki.pl = Martin Widmark, Pod szklanym niebem Piąty tom serii przygodowej o parze nastolatków, stworzonej przez autora bestsellerowego Biura Detektywistycznego Lassego i Mai. Podczas wizyty w stacji badawczej na Oce- anie Atlantyckim Dawid i Larisa zakradają się na pokład łodzi podwodnej. Łódź zanurza się i po chwili osiada na dnie. Tylko czy to na pewno jest dno? JE FOTANWIESWIEE] 4 Eva Susso, Sto porad dla , Sfo porad ;. nieśmiałych We i Rolf mieszka w centrum Paryża wraz ze swoją zamożną rodzi- ną. Często wymyka się z domu do sklepiku po drugiej stronie parku, żeby popatrzeć na Ofelię, która popołudniami pomaga tam swojemu tacie. Rolf chciałby ją poznać. Tylko czy się odważy? Jest przecież taki nieśmiały! Trochę przygód, trochę miłości i spory ładunek humoru! Książka do głośnego lub samodzielnego czytania, szczegó|- nie polecana początkującym czytelnikom. = Anna Hóglund, O tym można rozmawiać tylko z kró- likami 96 /1KS / maj 2018 Zysk i S-ka www.zysk.com.pl = Carl Sagan, Błękitna kropka Książka ta jest kolejną po Kosmosie fascynującą opowie- ścią o tajemnicach Wszechświata i ludzkim udziale w ich odkrywaniu. Tym razem Sagan śledzi historię naszego startu w kosmos, prognozuje, co stanie się, gdy skolonizujemy nasz system planetarny i ruszymy dalej, ku odległym galaktykom. David Eagleman, Mózg. Opowieść o nas Wybitny neurobiolog zabiera nas w fascynującą podróż po ludzkim mózgu, opowiada o tym, co musi się zadziać, aby- śmy tak, a nie inaczej widzieli, słyszeli, postrzegali otaczają- cą nas rzeczywistość. = Anna Trojanowska, Piołun na zapomnienie = Księga mieczy, red. Gardnem Dozois Wśród autorów Ken Liu, Garth Nix, Kate Elliott, a także George R.R. Martin. " Matt Haig, Jak zatrzymać czas " Magdalena Jasny, Farmagia Farmagia to niezwykłe miejsce — takie, w którym leczone są magiczne istoty. Tu po pomoc przybywają ranne jednorożce, chore chimery, syreny i gryfy. = Wacław Holewiński, Pogrom 1905 Maj 1905. Warszawa staje się miejscem makabrycznych wydarzeń — mieszkańcy miasta dokonują brutalnego samosądu na sutenerach i prostytutkach. W tym samym czasie generał-gubernator warszawski Konstantin Maksy- mowicz po nieudanym zamachu na swoje życie ukrywa się w zegrzyńskiej twierdzy, z niepokojem śledząc zamieszki w podległym mu mieście. Czy był to spontaniczny zryw społeczny, mający przywrócić ład moralny w stolicy Kraju Nadwiślańskiego, czy przeciwnie — wyrachowana gra polityczna, odwracająca uwagę Polaków od radykalnych posunięć władz rosyjskich? Książki — oprac. Tomasz Janas tomasz.janasQwm.poznan.pl więcej na kulturapoznanepl WIELKOPOLSKI INFORMATOR KULTURALNY REKLAMA CENTRUM KULTURY ZAMEK ul. Św. Marcin 80/82 tel. 61 646 52 76, www.ckzamek.pl kino 4 3i 17.05, g. 13, Sala Kinowa, Seans dla Seniora, bilety: 13 zł (dla seniorów), 18 zł (n), 15 zł (u) 4 6, 13, 20 i 27.05, g. 12, Sala Kinowa, Poranek dla dzieci, bilety: 10 zł 4 7, 14, 21i 28.05, g. 11.30, Sala Kinowa, Akademicki Wykład w Kinie: Muzyka filmowa, muzyka w filmie, wstęp wolny 4.8, 15 i 29.05, g. 13, Sala Kinowa, Kino ze smoczkiem, bilety: 12 zł 4.9.05, g. 18.45, Sala Kinowa, przedpremiera, Tully, reż. Jason Reitman, USA 2018, 96 min, bilety: 18 zł (n), 15 zł (u) 4 9, 16 i 23.05, g. 20.30, Sala Kinowa, DKF ZAMEK: W poszukiwaniu nowego ładu. Adaptacje, bilety: 11 zł % 10.05, g. 13, Sala Kinowa, Seans dla seniora: Do zakochania jeden krok, reż. Richard Loncraine, Wielka Brytania 2017, 1 min, bilety: 13 zł (dla seniorów), 18 zł (n), 15 zł (u) 410.05, g. 20, Scena Nowa, Ukraińska Wiosna: Dom „Słowo”, reż. Taras Tomenko, Ukraina 2017, 81 min, wstęp wolny 4 10.05, g. 20, Sala Kinowa, National Theatre Live: Makbet, William Szekspir, bilety: 40 zł (n), 30 zł (u) 4 11.05, g. 20, Scena Nowa, Ukraińska Wiosna: Na złamanie karku, reż. Marina Stepanska, Ukraina 2017, 105 min, wstęp wolny 4 15.05, g. 19, Sala Kinowa, Kino Wokół Fotografii: Koudelka Shooting Holy Land, reż. Gilad Baram, Niemcy, Czechy 2015, 72 min, bilety: 11 zł teatr 4.5.05, g. 20, Sala Wielka, Scena Nowa, Studio Teatralne Próby, XIII Teatralna Noc Prób, wstęp wolny "8.05, g. 19, Sala Wielka, Teatr Powszechny, touch_me, kolektyw tanzbar_bremen, bilety: 30 zł (n), 20 zł (u) więcej na s. 99 4 12.05, g. 21.15, zbiórka: wejście B do Zamku, Trzy Marie — spektakl, opieka artystyczna: Janusz Stolarski, bilety: 20 zł (n), 15 zł (u) 4 13.05, g. 21.15, zbiórka: wejście B do Zamku, Trzy Marie — spektakl, opieka artystyczna: Janusz Stolarski, bilety: 15 zł " 14.05, g. 18.30, Sala Wielka, Teatr Powszechny, Wesele, reż. Janusz Stolarski, Teatr pod Fontanną, prezentacja w ramach konkursu The Best OFF, bilety: 15 zł (n), 10 zł (u) więcej na s. 99 = 28.05, g. 19, Scena Nowa, Pociąg Teatralny — spektakl Pan Lampa, reż. Marek Cyris, tekst Malina Prześluga, wstęp wolny spotkania = 8.05, g. 18, Scena Nowa, Seryjni Poeci +54, spotkanie z Hanną Janczak i Małgorzatą Lebdą, prowadzenie: Piotr FOT. MATERIAŁY ORGANIZATORÓW Wolność i ekonomia Podczas majowej Wspólnej niedzieli na zamku będzie możliwość zastanowienia się nad wyzwaniami i szansami związanymi z ekonomią oraz okazja do swobodnej rozmowy o różnych jej aspektach. Po raz pierwszy w ramach cyklu organizatorzy proponują działania nie tylko w Zamku, ale również w jego okolicach. W programie warsztaty dla dzieci i dorosłych, spacery, rozmowy i pokaz filmu. Wspólne niedziele na zamku są częścią całorocznego projektu Pochwała wolności, który powstał z okazji setnej rocznicy odzyskania przez Polskę niepodległości. Jego istotą jest refleksja nad ideą wolności oraz budowanie świadomej, aktywnej i odpowiedzialnej wspólnoty. 4% 13.05 Wspólna niedziela na zamku, wstęp wolny Śliwiński, organizatorzy: Wojewódzka Biblioteka Publiczna i Centrum Animacji Kultury oraz CK ZAMEK, wstęp wolny 4 8.05, g. 18, Hol Balkonowy, Uniwersyteckie wykłady na zamku: Wolność ludzka wobec przyrody — wykład prof. dr. hab. Andrzeja Mizgajskiego z Wydziału Nauk Geograficznych i Geologicznych UAM, organizatorzy: UAM, Fundacja UAM, CK ZAMEK, wstęp wolny 4 11.05, g. 17, Scena Nowa, Ukraińska Wiosna: Przyjaźń nie wrogość. O wędrującym przecinku, debata na temat stanu relacji polsko-ukraińskich, goście: Wiesław Romanowski i Łeś Belej, wstęp wolny 4 12.05, g. 12, zbiórka: Hol Wielki, Poczuj Miasto: Co to (naprawdę) jest rewitalizacja? — spacer po ulicy Św. Marcin oraz warsztaty w CK ZAMEK, prowadzenie: Paweł Głogowski (Ulepsz Poznań), bezpłatne wejściówki do odbioru w kasie CK ZAMEK % 13.05 Wspólna niedziela na zamku % 15.05 Poznań Design Festiwal, 11-18.05, wydarzenia w CK ZAMEK: 16, 17 i 18.05 IKS / maj 2018 / 97 centra kultury © Tydzień pisany prozą Co dwa lata CK ZAMEK odwiedzają autorzy najciekawszych i najważniejszych książek prozatorskich wydawanych w Polsce; przedstawiciele różnych poetyk, pokoleń oraz światopoglądów. Chcemy posłuchać dobrze opowiedzianych historii, ale też zapytać, co, dlaczego i jak sobie opowiadamy. Pytając o literaturę, pytamy również o politykę i przemiany społeczne, stare problemy filozoficzne i nowe idee. Tegoroczna edycja pyta o transformację ustrojową, dopiero niedawno opisaną przez młodsze pokolenie humanistów, wskazuje na odradzający się gatunek reportażu historycznego, podkreśla rosnące znaczenie ilustratorów oraz promuje debiutantów. 4 Festiwal Fabuły, 21-26.05, przestrzenie CK ZAMEK, wstęp wolny, więcej na s. 20 "4% 16.05, g. 18 Sala Wielka, Bajkowisko, wejściówki-cegiełki od 20 zł "% 17.05, g. 18.30, Hol Balkonowy, World Press Photo 2018, Fotoreportaż i widoki cierpienia — obraz świata w konkursie World Press Photo — wykład Marianny Michałowskiej, wstęp wolny 4% 18.05, g. 18, Księgarnia Bookowski, Zamek Czyta — spotkanie ze Zbigniewem Rokitą, autorem książki Królowie strzelców. Piłka w cieniu imperium, prowadzenie: Piotr 98 /1KS / maj 2018 Oleksy, organizatorzy: Księgarnia Bookowski, CK ZAMEK, wstęp wolny "4% 19.05 Noc Muzeów, więcej na s. 17 "% 21-26.05 Festiwal Fabuły, www.festiwalfabuly.pl 4% 25.05, g. 19, Sala Wielka, Poznańska Nagroda Literacka — gala, wstęp wolny koncerty 4% 12.05, g. 20, Sala Wielka, Ukraińska Wiosna, koncert orkiestry NAONI, wstęp wolny 4% 13.05, g. 18, Sala Wielka, Moja Muzyka 463, Follow Dices — kolektyw muzyki interakcyjnej, wstęp wolny 4% 19.05, g. 16, Sala Wielka, półfinał eliminacji do pol'and'rock festival 2018, koncerty półfinałowe mają wyłonić zespoły, które zagrają podczas festiwalu. Gość wieczoru: Offensywa, gwiazda wieczoru: Decapitated, wstęp wolny "4% 26.05, g. 19, Sala Wielka, JazZamek 415, Izabella Effenberg Trio: Iza, bilety: 25 zł (przedsprzedaż), 35 zł (w dniu koncertu) *% 30.05, g. 11, Sala Wielka, Moja Muzyka 464, Najmłodsi — młodzi kompozytorzy i młodzi wykonawcy dla młodej publiczności, wstęp wolny % 30.05, g. 19.30, Scena Nowa, O wszystkich i o wszystkim, koncert zespołu Trzy po Trzy, wstęp wolny zwiedzanie "% 8.05, g. 18, Hol Wielki, Zwiedzanie PS, bilety: 25 zł, liczba miejsc ograniczona do 15 osób 4% 9 i 16.05, g. 18.30, Sala Wystaw, World Press Photo 2018, Zwiedzanie wystawy z przewodnikiem, prowadzenie: Łukasz Cynalewski, obowiązują bilety na wystawę 4 11.05, g. 21, Hol Wielki, Nocne Zwiedzanie Zamku, bilety: 15 zł, liczba miejsc ograniczona rezydencje "4 9.05, g. 18.30, Hol Balkonowy, Rezydenci w Rezydencji, spotkanie z Patrykiem Piłasiewiczem i muzykami związanymi z projektem — wprowadzenie do projektu, wstęp wolny 4 16.05, g. 18.30, sala 117, Rezydenci w Rezydencji, otwarta pracownia Dawida Misiornego, wstęp wolny 4% 18.05 Rezydenci w Rezydencji, podsumowanie rezydencji Małgorzaty Myślińskiej, premiera książki powstałej w ramach projektu Zakład Fotograficzny, wernisaż: 18.05, g. 19.30, 19.05—2.06, sala 101, wstęp wolny 4% 24.05, g. 22, Galeria fotografii pf, Rezydenci w Rezydencji, głośne czytanie fragmentów powieści Azema Deliu, wstęp wolny warsztaty "4 12.05, g. 11-11.45, Bawialnia, Strefa zabawy, Jak wygląda człowiek? — warsztaty dla dzieci w wieku 3-5 lat, prowadzenie: Blanka Rylewicz, Joanna Kobryńska, bilety: 10 zł " 19.05, g. 12, zbiórka: Hol Wielki, Poczuj Miasto: Ach, ci rowerzyści! Jak poruszać się po mieście? — nauka jazdy po mieście w Strefie Tempo 30 oraz warsztaty, prowadzenie: Rowerowy Poznań, bezpłatne wejściówki do odbioru w kasie CK ZAMEK 4 26.05, g. 11-11.45, Bawialnia, Strefa zabawy, Na majowej łące — warsztaty dla dzieci w wieku 3-5 lat, prowadzenie: Anna Bogusławska, Martyna Zyska, bilety: 10 zł wystawy 47.04-30.05, Galeria Fotografii pf, Lost Horizon — Daniła Tkaczenko, wstęp wolny 24.04-13.05, Hol Wielki, Jestem tym, co widzę — wystawa zrealizowana w ramach zwycięskiego projektu w konkursie Centrum Praktyk Edukacyjnych Współdziałanie w kulturze 2017, wstęp wolny 4 28.04-20.05, g. 12-20, Sala Wystaw, World Press Photo 2018, wystawa czynna codziennie, bilety: 14 zł (n), 10 zł (u) Teatr Powszechny w maju touch_me to spektakl taneczny o komunikacji ciał, opowiadający jednak o czymś więcej niż nasza fizyczność. Stworzona wspólnie przez troje tancerzy opowieść śledzi istotę dotyku w codziennych gestach, przypadkowych sytuacjach i wyjątkowych chwilach, testuje najrozmaitsze warianty i następstwa cielesnych spotkań. touch_me bada tę wszechobecną, niekiedy niezauważaną, zmysłową płaszczyznę naszego bytu, wyczarowując choreograficzny kosmos. Kolektyw tanzbar_bremen jest złożony z tancerzy, choreografów, pedagogów teatru, pracowników socjalnych i twórców kultury. Dodatkowo 14.05 przypomniany zostanie spektakl Wesele (reż. Janusz Stolarski), który miał swoją premierę w Teatrze Powszechnym w 2017 r. Będzie to prezentacja w ramach konkursu The Best OFF, w którym Wesele bierze udział i kandyduje do tytułu najlepszego spektaklu teatru niezależnego. w 8.05, g. 19, Sala Wielka, Teatr Powszechny, touch_me, kolektyw tanzbar_bremen, bilety: 30 zł(n), 20 zł (u) "% 14.05, g. 18.30, Sala Wielka, Wesele, Teatr Pod Fontanną, bilety: 15 zł (n) i 10 zł (u) FOT. DANIELA BUCHHOLZ centra kultury 4 11-30.05, sala 102 i 103, XXXVIII Edycja Konkursu Poznańskiego Oddziału Stowarzyszenia Architektów Polskich im. prof. Władysława Czarneckiego — wystawa pokonkursowa, wernisaż i ogłoszenie wyników konkursu: 17.05, g. 18, sala 104, wstęp wolny 4 15.05-15.06, Galeria Sztuki Współczesnej Profil, Futura — wystawa grafiki, wernisaż: 14.05, 5. 18, wstęp wolny 4 16-30.05, Hol Wielki, Zobaczyć tłumacza, wystawa portretów tłumaczy literatury wykonanych przez gdańską fotografkę Renatę Dąbrowską, współpraca: Stowarzyszenie Tłumaczy Literatury, wstęp wolny 4% 19.05—2.06, sala 101, premiera książki powstałej w ramach projektu Zakład Fotograficzny, wystawa Małgorzaty Myślińskiej - podsumowanie rezydencji, wernisaż: 18.05, g. 19.30, sala 101, wstęp wolny IKS / maj 2018 / 99 centra kultury CENTRA KULTURY Austriacki Ośrodek Kultury UAM Centrum Egzaminacyjne ÓSD ul. Zwierzyniecka 7 tel. 61 829 24 24 austruniQamu.edu.pl www.austria-uniwersytet.poznan.pl "4 .16-17.05 międzynarodowa konferencja historyczna Rok 1918 — koniec starego świata, początek nowego, wstęp wolny Biblioteka Raczyńskich >k pl. Wolności 19 tel. 61 885 89 62 www.bracz.edu.pl "5.05 = g. 12, sala 1, warsztaty literacko-przyrodnicze Majówka z Linneq, dla dzieci w wieku 3-6 lat = g. 19, hol, zabawa taneczna Potańcówka literacka "47.05, g. 18, Galeria Atanazego, wernisaż wystawy 20/10. „Spotkania z Arcydziełem w Bibliotece Raczyńskich” 8.05, g. 16.30, sala 1, prelekcja Tomasza Umerle Biblioteka poetów piosenki, czyli o literaturze w piosenkach, z cyklu Wtorek dla seniora 4% 10.05, g. 14 i 16 warsztaty introligatorskie dla dzieci, obowiązują zapisy 412.05 " g. 11, Biblioteka dla Dzieci, spotkanie Bajarz europejski, z cyklu Rodzinne czytanie z asz.teatrem - g. 12, sala 1, spotkanie Dlaczego smok wawelski pękł?, z cyklu Czytaty 2 = g. 13, zbiórka w holu, zwiedzanie Biblioteki Raczyńskich "% 16.05, g. 18, Galeria Atanazego, wernisaż wystawy XIX wiek od kuchni "4% 23.05, g. 18, sala 1, XXIV Spotkanie z Arcydziełem "26.05 = g. 12, sala 1, spotkanie Baśnie Harry'ego, z cyklu Czytaty 2 = g. 12, Filia Naramowicka, ul. Rubież 14a/37, wykład Adama Szabelskiego Bratankowie w krzywym zwierciadle — kilka słów o Węgrach na wszystkie wydarzenia wstęp wolny Biblioteka Uniwersytecka > ul. Ratajczaka 38/40 tel. 61 829 38 72 libraryQ©amu.edu.pl %.8-15.05 Ogólnopolski XV Tydzień Bibliotek (DO)wolność czytania, 7-14.05 odsłona poznańska: 100 /IKS / maj 2018 "7.05, g. 10, Dziedziniec Biblioteki Uniwersyteckiej, kiermasz książek z zasobu dubletów BU Dajmy książkom drugie życie "7, 9, 14 i 15.05, Czytelnia NOVA, prezentacja Komiks dla dzieci i zwiedzanie biblioteki, informacja i zapisy: tel. 61 82 93 842 "8.05, g. 12, hol BU, | piętro, wernisaż wystawy Rektorzy Almae Matris Posnaniensis 1919—2019, cz. Il 1941-1981 i wykład prof. Grzegorza Łukomskiego W obronie nauki i polskości. Uniwersytet Poznański w latach 1940—1956, 8. 17, Czytelnia NOVA, spotkanie z blogerami Crazy Nauka, Aleksandrą i Piotrem Stanisławskimi, obowiązują bezpłatne wejściówki, g. 18 koncert Evy Navrot "9.05, g. 18, Galeria BU, wernisaż wystawy rzeźb Grupy Twórczej Terakota Narracje " 11.05, g. 9-17, Czytelnia NOVA, konferencja Komiks Niepokorny = 12.05, g. 10-17, hol BU, parter, 5. Dzień Darmowego Komiksu Imprezie towarzyszą spotkania autorskie, prelekcje, wystawy, cosplay, games room i sklepy z komiksami. " 14.05, g. 12, sala 82, promocja książki prof. Macieja Guźniczaka Graficzne lustra osobowości na wszystkie wydarzenia wstęp wolny, wystawy czynne w godzinach otwarcia Biblioteki 58 pm M MAC mt E A= Tydzień Bibliotek w maju w Bibliotece Uniwersyteckiej FOT. MATERIAŁY ORGANIZATORÓW Cafe Misja ul. Gołębia 1 www.cafemisja.pl 4% 15.05, g. 19 spotkanie na temat pracy na misji w południowej Etiopii przy muzyce zespołu Eloheh, wstęp wolny, rezerwacja miejsc: tel. 531 584 187, należy przyjść przynajmniej 20 minut przed rozpoczęciem wydarzenia Centrum Sztuki Dziecka iks ul. Św. Marcin 80/82 tel. 61 646 44 70 www.csdpoznan.pl 4% 7-10.05 17. Międzynarodowe Warsztaty Niepokoju Twórczego Kieszeń Vincenta, szczegóły na temat biletów i programu na www.csdpoznan.pl >k Dom Bretanii > iks Fundacja Poznań — Ille-et-Vilaine Stary Rynek 37 tel. 61 851 68 51 www.dombretanii.org.pl 48 i 29.05, g. 18 wykłady z cyklu NaoKoło dziedzictwa 4 16.05, g. 18.30 prelekcja Marie Lauwers i projekcja filmu Niedobrani z cyklu Kino belgijskie. W stronę przekraczania granic 4 19.05, g. 19, Blue Note, koncert Laury Perrudin (harfa chromatyczna elektryczna, vocal), bilety: 20 zł, więcej na s. 68 4 24.05, g. 18 wykład Ewy Angoneze-Greli Brazylia — tożsamość narodowa a dziedzictwo kulturowe, cz. 2 — Architektura 4% do 30.05, g. 10-18 (pon. pt.) wystawa upamiętniająca 25 lat działalności Domu Bretanii na wszystkie wydarzenia prócz koncertu wstęp wolny Fundacja Mały Dom Kultury >k ul. Zamkowa 3/4 mdkQkrzyk.pl www.mdk.krzyk.pl "4 4.05, g. 19 potańcówka, g. 20 warsztaty z Duo De Schepper-Sanczuk, bilety: 30 i 35 zł 4 11.05, g. 16 impreza 13. urodziny Dragona, wstęp wolny "4 24.05, g. 18 etiuda teatralna Łapacz snów, z cyklu Performanse wspólne, wstęp wolny KontenerART ul. Ewangelicka 1 www.kontenerart.pl kontenerart((© gmail.com centra kultury Simchat Chajim Festival ulu SIMCHAT CHAJIM Festiwal kultury żydowskiej Simchat Chajim (którego nazwa w dosłownym tłumaczeniu oznacza „Radość życia”) odbędzie się już po raz siódmy i zagości w trzech miastach — tradycyjnie w Jarocinie i Krotoszynie, a także po raz pierwszy w Poznaniu. Miasta te były przez wieki zamieszkiwane przez liczną społeczność żydowską, która przez stulecia żyła w symbiozie z Polakami i innymi narodowościami. Program festiwalu obejmuje łącznie ponad 40 wydarzeń w ciągu 11 dni. Nie zabraknie koncertów, wystaw, pokazów filmowych, spotkań z ludźmi sztuki i kultury, spektakli teatralnych, warsztatów i wykładów. — Chcemy rozświetlić zapomniane szczęście oraz pokazać, jak ciekawe i bliskie jest żydowskie dziedzictwo. W inicjatywie nie brak jednak również odwołań do współczesności — tłumaczy Patryk Piotr Antoniak, dyrektor artystyczny festiwalu. oprac. A.S. "*% 17-27.05, Poznań, Jarocin, Krotoszyn, Simchat Chajim Festival, więcej na www.simchatchajim.pl i na Facebooku — fanpage: Simchat Chajim Festival iks 4 27.04-3.05 otwarcie sezonu w KontenerART: koncerty Niko' Damn (1.05), SPT 6 the SynthPop Troubadours, Guccinski (2.05), LOW Kollektiv (3.05) 45, 12 i 26.05, g. 16 warsztaty z tradycyjnych technik farbiarskich — shibori tie-dye 4.8, 15, 22 i 29.05, g. 18 Stand Up Piaskiem w oczy Cotygodniowe spotkania komediowe w najlepszej nadwarciańskiej scenerii. 4.10, 17 i 24.05, g. 19.30 warsztaty improwizacji Jam session 4 1Li 18.05, g. 16 oraz 12.05, g. 11 warsztaty ogrodnicze 4% 12.05, g. 12 Poznańska Giełda Fonograficzna 4% 13 i 20.05, g. 12 Festiwal Rękodzieła Naturalnego Zielony Poznań 4% 18 i 25.05, g. 20 prezentacja zespołów muzycznych biorących udział w konkursie Demostacja 4% 19.05, g. 18 performance Ludzie malują w galerii Cargo na wszystkie wydarzenia wstęp wolny IKS / maj 2018 / 101 centra kultury Ogród Botaniczny Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu ul. Dąbrowskiego 165, tel. 61 829 20 23, www.obuam.robia.pl "4% 1-3.05 Majówka w Botaniku: 1.05, g. 9-17 imprezy plenerowe, kiermasz ogrodniczy i rękodzieła, g. 10-17 kwesta na rzecz Hospicjum Palium Szpitala Klinicznego Przemienienia Pańskiego UM, g. 11-16 koncerty w Pawilonie Letnim, g. 12 inauguracja Majówki w Pawilonie Letnim 2.05, g. 9-17 kiermasz ogrodniczy i rękodzieła, g. 10-18 imprezy plenerowe 3.05, g. 9-17 kiermasz ogrodniczy i rękodzieła, g. 10-17 imprezy plenerowe, kwesta na rzecz Hospicjum Palium, 5. 12-16 koncerty w Pawilonie Letnim "41.05-31.08, Pawilon Ekspozycyjno-Dydaktyczny, wystawa Ogrody świata 4% 12.05, g. 9-16 Okręgowe Zawody PCK w zakresie udzielania pierwszej pomocy "%.20.05, g. 16, Sala Wykładowa im. Z. Czubińskiego, Pawilon Ekspozycyjno-Dydaktyczny, spotkanie z cyklu Ławeczka literacka na wszystkie wydarzenia wstęp wolny, w okresie letnim (1.05-31.08) Ogród otwarty w g. 9-20, więcej na www. obuam.robia.pl PoemaCafe ul. Langiewicza 2, www.poemacafe.pl 4% 10.05, g. 18.30 wernisaż wystawy malarstwa i rzeźby Tomasza Kuźniara, wstęp wolny "4 11.05, g. 20 Wieczór Włoski z Alberto Amati 6 Sergio Bettas, bilety: 40 zł 4% 17.05, g. 18.30 spotkanie z cyklu Salon Poetycki im. Wincentego Różańskiego, wstęp wolny "18.05, g. 20 recital Grzegorza Tomczaka, piano — Dawid Troczewski, bilety: 50 zł %.25.05, g. 20 koncert Piotra Kuźniaka, bilety: 35 zł "4 .26.05, g. 19 spektakl Sztuka kochania kabaretu literackiego Cabaret BB, bilety: 45 zł na wszystkie wydarzenia oprócz Salonu Poetyckiego obowiązuje rezerwacja miejsc Stowarzyszenie Twórców i Sympatyków Kultury ul. Kochanowskiego 2a, www.stisk.pl "% 22.05, g. 19, Galeria Pies, klubokawiarnia, ul. Nowowiej- skiego 17, wernisaż wystawy Seniority i nasz Vincent "% do 28.06, Green Galeria, ul. Zeylanda 6, wystawa prac Rozalii Nowak Piękno kobiet 4% do 30.06 Klub Seniora, SP 62, Druskiennicka 32, wystawa prac Elżbiety Kmak Na jedwabiu malowane 102 /IKS / maj 2018 Wystawa Rozalii Nowak Piękno kobiet do 28.06 czynna w Green Galerii Galeria 2.piętro w SP nr 62, ul. Druskiennicka 32, wystawa Batiki i oleje Elżbiety Suszek na wszystkie wydarzenia wstęp wolny Towarzystwo Miłośników Lwowa i Kresów Południowo-Wschodnich Oddział w Poznaniu ul. Św. Marcin 80/82, pok. 336 420.05 g. 9, kościół farny, msza św. w intencji Kresowian 8. 11-17, Stary Rynek, Jarmark Galicyjski % 21.05, g. 15, Urząd Wojewódzki, wernisaż wystawy Poznań — Lwów, miasta kresowe i wykład Marka Rezlera na ten temat w Sali Herbowej (stary budynek Urzędu) na wszystkie wydarzenia wstęp wolny Związek Literatów Polskich Oddział w Poznaniu ul. Piekary 17, lokal 907 www.zlp.poznan.pl 4% 15.05, g. 17, Pałac Działyńskich, Sala Złota, spotkanie Wieczór Jubileuszowy — Pierwszy z okazji 50-lecia pracy FOT. MATERIAŁY ORGANIZATORÓW centra kultury IKS / maj 2018 / 103 twórczej Wandy Wasik i 25-lecia pracy twórczej Krystyny grys ◥ 16.05, g. 18, kawiarnia restauracji Estella w centrum Kongresowym IOr, ul. Węgorka 20, Spotkanie swobodnej myśli, gość: anna andrych ◥ 17.05, g. 16.30, cafe Misja, spotkanie z cyklu Ocalić w naszej pamięci na wszystkie wydarzenia wstęp wolny DOMY KULTURY Młodzieżowy Dom Kultury nr 2 ul. Za cytadelą 121, tel. 61 820 11 12 mdk2@mdk2.pl www.mdk2.pl ◥ 5 i 19.05, g. 9.30, sala 114, warsztaty ze sztuki współczesnej (5.05) i warsztat architektoniczny (19.05), z cyklu Mamy projekt!, zapisy: przemyslaw.szdlwsk@gmail.com ◥ 12 i 26.05, g. 11.35, sala 114, zajęcia plastyczno- -techniczne Zetpety, zapisy: przemyslaw.szdlwsk@gmail. com ◥ 15.05, g. 17, sala 12, gala Literacka – finał konkursów literackich Manufaktura Słowa i Wiersz Miesiąca ◥ 19.05, g. 10, sala 12, warsztaty Śniadanie na trawie, czyli twórcze warsztaty rodzinne, zapisy: tel. 601 927 494 ◥ do 23.05 wystawa zRęcznie malowane vol. 2 ◥ 26.05, g. 10.45, sala 6, otwarte warsztaty lepienia w glinie Lepi-My – Bajkowe postacie – moja ulubiona postać z bajki ◥ 28.05, g. 17 rozstrzygnięcie konkursu i wernisaż wystawy pokonkursowej Moja Mama i ja ◥ od 28.05 wystawa Koła ceramicznego glinolepki W ptasim ogrodzie na wszystkie wydarzenia wstęp wolny Młodzieżowy Dom Kultury nr 3 ul. Jarochowskiego 1, tel. 61 866 57 47 www.mdk3lazarz.pl ◥ 4, 11, 18 i 25.05, g. 10.30 warsztaty plastyczne z cyklu TworzyMy dla dzieci w wieku 3–5 lat, z rodzicami, wstęp: 5 zł ◥ 4.05 Majowe robaczki ◥ 11.05 Rumak z butelek PCV ◥ 18.05 Dekoracje ogrodowe ◥ 25.05 Obrazy dla mamy ◥ 4.05, g. 17.30 impreza Dzień Strażaka i Kominiarza z cyklu Poznajemy zawody, dla dzieci w wieku 7–12 lat ◥ 11.05, g. 17.30 warsztaty muzyczno-plastyczne dla dzieci w wieku 8–13 lat ◥ 18.05, g. 17.30 impreza familijna dla dzieci szkolnych z rodzicami W co rodzice się bawili, kiedy jeszcze mali byli ◥ 25.05, g. 18 uroczyste zakończenie konkursu plastycznego Nasz Łazarz na wszystkie wydarzenia oprócz warsztatów plastycznych TworzyMy wstęp wolny DK Na Skarpie os. Piastowskie 104 tel. 61 877 05 51 dknaskarpie@gmail.com ◥ 8.05, g. 18 spotkanie autorskie z Piotrem Tymińskim – promocja książki Przybysz, wykład oraz dyskusja ◥ 12.05, g. 9–12.30 Ogólnopolskie Filatelistyczne Spotkania Wymienne, wstęp wolny dla odwiedzających i 15 zł dla wystawców ◥ 17.05, g. 10 2. Festiwal Piosenki Patriotycznej i Historycznej Moja Ojczyzna dla dzieci i młodzieży oraz 18.05, g. 16 dla dorosłych, termin nadsyłania zgłoszeń: do 11.05 ◥ 23.05, g. 16.30 wieczór słowno-muzyczny Spotkanie z Mamą ◥ 26.05, g. 9–17 II Otwarte Zawody Modeli Kartonowych i Plastikowych „Skrzydła II rP” o Puchar Prezesa Spółdzielni Mieszkaniowej „Osiedle Młodych” w Poznaniu, termin zgłaszania modeli: do 20.05 na wszystkie wydarzenia wstęp wolny DK Jagiellonka os. Jagiellońskie 120 tel. 61 87 75 164 jagiellonka@osiedlemlodych.pl ◥ 18.05, g. 16–20 impreza Biesiada Seniorów ◥ 22.05, g. 10 wycieczka integracyjna „Wesołego Smyka” do puszczy Zielonki DK Na Pięterku os. Orła Białego 5 tel. 61 879 63 11 napieterku@osiedlemlodych.pl ◥ 19.05, g. 10 VIII Otwarte Mistrzostwa Miasta Poznania Przedszkolaków w szachach, wpisowe: 25 zł DK Orle Gniazdo os. Lecha 43 tel. 61 877 78 42 dkorlegniazdo@o2.pl ◥ 12.05, g. 11 spotkanie dla dzieci Region Kozła – śladami elementarza tradycji, z cyklu Sobotnie spotkania ze sztuką, bilet dla dziecka z opiekunem: 5 zł centra kultury Koncert operowy z najpiękniejszymi melodiami Handla, Belliniego, Moniuszki, Mozarta, Nowowiejskiego i Vivaldiego 27.05 w DK Orle Gniazdo 4% 13.05, g. 17 spektakl muzyczny Dwóch starszych panów i ż-ona, bilety: 10 zł "% 27.05, g. 17 koncert operowy, wstęp za okazaniem bezpłatnych wejściówek DK Stokrotka ul. Cyniowa 11 tel. 61 867 19 19 dkstokrotkaQtlen.pl www.dkstokrotka.pl 4% 10.05, g. 12 koncert dyplomowy młodzieży ze Szkoły Muzycznej Il st. im. F. Chopina (wiolonczela, saksofon i piano) w ramach Klubu Seniora % 12.05, g. 13, Łęgi Dębińskie, koncert zespołu wokalnego Stokrotki na Inauguracji VI Poznańskich Dni Rodziny "% 15.05, g. 16 XV Przegląd Teatrów Szkolnych i Przedszkolnych 4% 17.05, g. 12 prelekcja psychologa Gimnastyka umysłu, czyli co zrobić, by jak najdłużej zachować intelektualną sprawność, w ramach Klubu Seniora 4% 19.05, g. 16, SP nr 72, ul. Newtona 2, Festyn Rodzinny na Grunwaldzie "*% .20.05, g. 18 spektakl Lufy Pamfletów w wykonaniu Teatru Droga, obowiązują bezpłatne wejściówki "% 24.05, g. 16 rodzinne warsztaty plastyczne Decoupage — dekorowanie drewnianych ramek do zdjęć, dla dzieci od 8 lat z opiekunami, obowiązują zapisy "%.27.05, g. 17 wspólne wyjście do Teatru Muzycznego na spektakl Zakonnica w przebraniu, obowiązują zapisy 104 /IKS / maj 2018 430.05, g. 10 rozgrywki brydżowe dla seniorów w ramach Poznańskiej Złotej Karty Seniora na wszystkie wydarzenia oprócz wyjścia do Teatru Muzycznego wstęp wolny Klub Osiedlowy Krąg ul. R. Dmowskiego 37 tel. 61 647 42 88 www.klubkrag.pl klubkragQgmail.com "% do 12.05 wystawa Kazimierza Rafalika Rzeźby i fotoprzenikania z okazji 40-lecia pracy twórczej i 80. urodzin artysty, wstęp wolny ODK Pod Lipami > os. Pod Lipami 108a tel. 61 630 33 47 odkpodlipamiQ©psmwinogrady.pl 4.9.05, g. 19 wernisaż wystawy fotografii Izabeli Leśkiewicz, wstęp wolny "4% 11.05, g. 19 koncert Macieja Piotra, bilety: 15 i 20 zł "% 14.05, g. 19 46. PeStka, czyli Poznańskie Spotkanie Kabaretowe, bilety: 18 i 25 zł "16.05, g. 18 otwarte spotkanie sympatyków zwierząt Gryzonie, wstęp wolny W programie wykład specjalisty w dziedzinie gryzoni i bezpłatne konsultacje. 4% 18.05, g. 19 spotkanie randkowe dla singli poszukujących swojej drugiej połówki Dating time Pod Lipami, bilety: 10 zł 4% 19.05, g. 17.30 Winogradzki Maraton Zumby z Jakubem Urbańskim, wstęp: 18 zł % .23.05, g. 18 projekcja filmu Między piekłem a niebem, z cyklu Kino Pod Lipami, wstęp na zaproszenia — do odbioru w ODK Pod Lipami od 7.05 4% .25.05, g. 17 spektakl Koziołek Niematołek w wykonaniu Studia Teatralnego Krak-Art, z cyklu Teatr Młodego Widza, bilety: 6 zł "% .28.05, g. 19 koncert piosenek Ireny Jarockiej na Dzień Matki w wykonaniu Urszuli Lidwin, bilety: 15 i 20 zł "30.05, g. 17 zabawa taneczna Fajfy z Radiem Pogoda Pod Lipami, bilety: 25 zł ODK Słońce os. Przyjaźni 120, tel. 61 630 32 68 odkslonceQ psmwinogrady.pl www.psmwinogrady.pl %.8.05, g. 19 spotkanie Książkotok w ODeku, wstęp wolny "10 i 24.05, g. 18 spotkanie Studio Przyjaźni, wstęp wolny %.17.05-22.06 wystawa fotografii Siedem spojrzeń, wstęp wolny FOT. MATERIAŁY ORGANIZATORÓW „AWIWIE WATT GETAWAY — outdoor i kultura Gwiazdy polskiego outdooru, podróżnicy i pasjonaci aktywnego życia, warsztaty w plenerze i doskonałe kino — tak wyglądać będzie pierwsza edycja festiwalu Getaway pod hasłem „Inspirująco o outdoorze i w outdoorze”. Wydarzenie to doskonała okazja na spotkanie z filmem górskim, outdoorowym i podróżniczym, czyli gatunkami zupełnie niszowymi. Zaprezentowanych zostanie 12 filmów dokumentalnych i paradokumentalnych, nagradzanych na festiwalach w Polsce i za granicą, niektóre z nich dostępne będą jedynie podczas odbywającego się wydarzenia. Getaway to także spotkania autorskie z twórcami literatury tych samych gatunków oraz wystawa zdjęć o zbliżonej tematyce. Wydarzenia uzupełnione będą o warsztaty filmowe i fotograficzne z twórcami zawodowo zajmującymi się tematyką sportową, podróżniczą i outdoorową. Dzięki temu zainteresowani będą mieli okazję poznać tajniki ich pracy oraz spróbować swoich sił w praktyce. oprac. A.S. " 18-20.05, Centrum Wykładowe Politechniki Poznańskiej, 1. Getaway Festival, więcej na www.getawayfestival.pl 4% 19.05, g. 10.30 (dzieci w wieku 2-5 lat) i g. 12 (dzieci "4% 29.05, g. 18, bistro Cezar, prezentacja tomiku w wieku 6-12 lat), rodzinne warsztaty plastyczne Gdy linia Radosława Grzegorczyka Contra, debiut poetycki i punkt się zaprzyjaźnią, z cyklu Dzieciaki do dzieła, Edwarda Henki oraz omówienie dokonań Aleksandra wstęp: 10 zł dziecko; rodzice i opiekunowie wstęp wolny, Talarkiewicza obowiązują zapisy: tel. 61 63 03 268 na oba wydarzenia wstęp wolny ".25.05, g. 18 koncert fortepianowy Najpiękniejsze melodie świata i muzyka filmowa, wstęp wolny Centra kultury — oprac. Anna Solak CK ZAMEK - oprac. Martyna Łokuciejewska Klub Literacki Dąbrówka anna.solak©©wm.poznan.pl Piątkowskie Centrum Kultury Dąbrówka m.lokuciejewska(Qckzamek.pl os. Bolesława Chrobrego 117 "%.8.05, g. 18, sala konferencyjna, promocja książki Kaliny I. Zioły Oczy od grzechu ciemne i pokaz prac plastycznych Rozalii Nowak IKS / maj 2018 / 105 varia MAJOWE ROCZNICE 2.05.1788 Urodził się hr. Atanazy Raczyński (zm. 1874), dyplomata, kolekcjoner. Zgromadzone przez niego obrazy niderlandzkie, włoskie i hiszpańskie stanowią dziś trzon galerii malarstwa europejskiego poznańskiego Muzeum Narodowego. 5.05.1893 Urodził się Adam Bederski (zm. 1961), poeta, tłumacz, krytyk literacki, współpracownik „Zdroju”, autor manifestów programowych grupy Bunt. 6.05.2008 Zmarł Andrzej Matuszewski (ur. 1924), malarz i rzeźbiarz, twórca happeningów, teoretyk sztuki, współorganizator poznańskiej grupy artystycznej R-55, w latach 1964—68 kierownik galerii odNowa. 7.05.1868 Urodził się Stanisław Przybyszewski (zm. 1927), pisarz, publicysta, tłumacz. Współredagował poznański dwutygodnik „Zdrój”, przez krótki czas pracował także w tutejszej Dyrekcji Poczty i Telegrafów. 9.05.1968 Wmurowano kamień węgielny pod pierwszy budynek mieszkalny na Winogradach, blok 2 na os. Wielkiego Października (dzisiaj: Pod Lipami). 10.05.1993 Na Starym Rynku otwarto Dom Bretanii prowadzony przez Fundację Poznań — Ille-et-Vilaine. 21.05.1898 W wyniku narady, odbytej z udziałem m.in. ministrów oświecenia i spraw wewnętrznych, podjęto decyzję o zniesieniu otaczających Poznań fortyfikacji i usytuowaniu na ich miejscu budynków użyteczności publicznej. 22.05.1998 Zmarł Ryszard Ganowicz (ur. 1931), profesor i rektor Akademii Rolniczej w Poznaniu (dzisiaj Uniwersytet Przyrodniczy), senator I kadencji, działacz Solidarności. 23.05.1788 Urodził się gen. Dezydery Chłapowski (zm. 1879), działacz polityczny i społeczny, uczestnik wojen napoleońskich i powstania listopadowego. 27.05.1978 Otwarto hotel Orbis (dzisiaj Novotel) Poznań, pierwszy w Polsce budynek użyteczności publicznej wykonany w technologii wielkopłytowej (proj. Jerzy Buszkiewicz, Jan Kopydłowski, Zygmunt Stępniowski). 29.05.1493 Na zamku poznańskim wielki mistrz krzyżacki Johann von Tieffen złożył hołd lenny królowi Janowi Olbrachtowi. 31.05.1998 Zmarł Stanisław Wisłocki (ur. 1921), dyrygent, kompozytor, organizator i pierwszy dyrektor artystyczny Filharmonii Poznańskiej. oprac. J.P. 106 /IKS / maj 2018 Centrum Warte Poznania 2018 Celem konkursu jest rewitalizacja centrum miasta, dzięki organizacji atrakcyjnych i dostępnych dla mieszkańców działań kulturalnych, edukacyjnych i społecznych. Projekt skierowany jest do mieszkańców pięciu śródmiejskich dzielnic: Starego Miasta (w tym ulicy Św. Marcin), Jeżyc, Wildy, Św. Łazarza oraz Ostrowa Tumskiego, Śródki i Komandorii. Obszarem objętym konkursem są także tereny nadbrzeżne, położone po obu stronach Warty — na obszarze pomiędzy mostem Lecha a mostem Przemysła. Projekty wybrane do CWP 2018 4% Ośrodek, autorki: Agata Żelechowska, Agata Olejniuk, Śródka, kwiecień-grudzień. Dawny kiosk z gazetami staje się minigalerią, promującą młodych i mniej znanych lokalnych twórców. Ośrodek będzie otwarty codziennie w g. 12-20. "% Wianki. Parada Sobótkowa, Katarzyna Wala, Warta i tereny nadwarciańskie, 22 lub 29 czerwca, Trzecia — od czasu reaktywacji w 2016 roku — parada jednostek pływających na rzece na odcinku od Szeląga do Wildy, z udziałem mieszkańców. "4% Zielona Symfonia, Fundacja Artystyczno-Edukacyjna Puenta, Śródka. Instalacja ścienna na elewacji kamienicy Ostrówek 17, zainspirowana Grającym Domem w Dreźnie. Inauguracja planowana jest na 1 października — w Międzynarodowy Dzień Muzyki. "% Otwarte Księgarnie, Stowarzyszenie Antropologów Kultury Etnosfera, Stare Miasto, Jeżyce, czerwiec. Działania kulturalne w małych niekomercyjnych księgarniach: Staromiejska, Odnowa, Bookowski, Zemsta, Kiosk, Skład Kulturalny. 4 Wildecki Bieg Śniadaniowy, Wilda. Piąta edycja biegu i towarzyszącego mu spotkania sąsiedzkiego w parku im. Jana Pawła II. "% Wystawa Przemysłowa na Wzgórzu św. Łazarza w 1908 r., Liliana Krantz-Domasłowska, Św. Łazarz, maj--październik. Przypomnienie wydarzenia, które FOT. MATERIAŁY CWP zapoczątkowało tradycje wystawiennicze w tej dzielnicy. Plansze będą eksponowane w czasie Dni Łazarza na ogrodzeniu szkoły przy ul. Jarochowskiego. 4% Slam na KontenerART, Fundacja KulturAkcja, maj-wrzesień. Spotkania poetyckie w formie turniejów, gdzie o zwycięstwie decyduje publiczność w głosowaniu. KontenerART, raz na dwa tygodnie, zawsze w czwartki. = Czujemy rytm, widzimy piosenkę, Joanna Cieszyńska- -Promińska, wszystkie osiedla, kwiecień-czerwiec. Projekt integrujący środowisko osób głuchych i słyszących. Warsztaty tańca dla osób niesłyszących, warsztaty języka migowego, pokazy tłumaczenia piosenek na język migowy. % Oscylator 2018, Marcin Czubala, tereny nadwarciańskie, lipiec-sierpień. Warsztaty tworzenia muzyki, prezentacje nowoczesnych technologii w muzyce, nauka gry na instrumentach oraz spotkania z muzykami i producentami. 4 Drugi Polski Plac Zabaw, Maciej Krych, Stare Miasto, czerwiec-wrzesień. Stworzenie przyjaznego, otoczonego zielenią miejsca spotkań dla wszystkich na placu przed Teatrem Polskim. 4 Piwnica Artystyczna Pod Semaforem — Poznańska Scena Debiutów, Stowarzyszenie Orliczko, Stare Miasto, kwiecień-grudzień. Projekt wspierający młodych wokalistów pod okiem doświadczonych muzyków. "4 Skwer Eki z Małeki — wakacyjne warsztaty i sąsiedzki sylwester, Fundacja Otwarta Strefa Kultury, Św. Łazarz, czerwiec-grudzień. W programie m.in. warsztaty budowania scenografii. "% Kraina Olimpia — skwer sąsiedzki, Stowarzyszenie Teatr Strefa Ciszy, Św. Łazarz, czerwiec-sierpień. Trzecia edycja projektu rozgrywanego przed dawnym kinem Olimpia, aktywizującego przede wszystkim dzieci, m.in. warsztaty plastyczne i teatralne. "4 Mapa murali, graffiti, neonów i typografii Poznania „Z bliska. Z daleka”. Vol. 2, wersja polsko-angielska, |= FOT. MATERIAŁY CWP, MATEUSZ MALINOWSKI varia Tomasz Bombrych, wszystkie osiedla, sierpień. Aktualizacja mapy-przewodnika, uzupełnionego m.in. o rekonstrukcje starych, nieczytelnych napisów, nakład 15 tys. 4 Zielony Poznań — Festiwal Rękodzieła Naturalnego, Fundacja Inspirator, Stare Miasto, tereny nad Wartą, maj- wrzesień. Sześć spotkań dla miłośników naturalnych ozdób i kulinariów, które odbywać się będą w wakacyjne niedziele wolne od handlu. 4% Kultura w bramie 46, Andrzej Janowski, Św. Łazarz, kwiecień-listopad. Działania kulturalne w bramie i obrębie podwórka secesyjnej kamienicy przy ul. Matejki 46: projekcje filmowe, spektakle teatralne dla dzieci, wystawa fotografii, warsztaty rękodzieła dla seniorów i najmłodszych. Poznańskie skarpetki Logotypy najważniejszych symboli Poznania trafiły na... skarpetki. Można je nabyć w Salonie Posnania oraz w sklepie internetowym Wydawnictwa Miejskiego Posnania. Na niebieskich bawełnianych skarpetkach (z czerwonymi akcentami na piętach, palcach i ściągaczach) widnieją graficzne symbole: Bamberki, ratusza i ratuszowych koziołków, rogala świętomarcińskiego, Starego Marycha, a do tego napis „LUBIĘ POZNAŃ”. Skarpetki są miękkie, przyjemne w dotyku i zapewniają swobodny przepływ powietrza. Doskonale ożywią każdą stylizację. Idealne na niebanalny prezent. Można je prać w temperaturze do 40?C. Dostępne w trzech rozmiarach 35/37; 38/40; 41/46. Varia — oprac. Mateusz Malinowski mateusz.malinowskiQ©wm.poznan.pl IKS / maj 2018 / 107 Scena CzyTana na Scenie WSPóLnejJ Wrona i Niedźwiedź albo słońce świeci wszystkim 11.05.2018 (piątek) g. 11:00 wiek: od 10 lat, czas: 60 min + dyskusja Sztuka laureatka Konkursu na Sztukę Teatralną dla Dzieci i Młodzieży 28.05.2018 (poniedziałek) g. 18:00 wiek: od 12 lat, czas: 60 min + dyskusja bilet: Dz SCENA SPÓLNA CZYTANA więcej niz WIĘCEJ NIŻ SZTUKA ul. Brandstaettera 1/Za Cytadelą teatr Ir« FILHARMONIA INSTYTUCJA KULTURY Ń [/] SAMORZĄDU WOJEWÓDZTWA JJ POZNAŃSKA WIELKOPOLSKIEGO im. Tadeusza Szeliżowskiego IRCZSWACZKE godz. 19, Aula UAM FANTASTYCZNI Rafał fortepian Paul dyrygent Orkiestra Filharmonii Poznańskiej www.filharmoniapoznanska.pl
  IKS_-_2018-06.pdf	Skok w czerwiec Malta Festival Poznań i Ethno Port — bez tych dwóch wydarzeń trudno wyobrazić sobie początek kulturalnego lata w Po- znaniu. To imprezy o ugruntowanej marce, cenione na całym świecie. Malta Festival od ponad ćwierć wieku zachęca nie tylko do artystycznych przeżyć, ale też do refleksji i stawiania sobie niekoniecznie łatwych pytań. W tym roku organizatorzy proponują nam Skok w wiarę, czyli zadumę nad różnymi forma- mi realizacji i konsekwencjami takiej decyzji. Ethno Port rozpoczyna drugą dekadę promowania muzyki świata, której wspólne przeżywanie łączy ludzi z róż- nych kultur, o różnej tradycji i światopoglądach. W tej edycji ważnym przesłaniem będzie potrzeba niesie- nia pomocy osobom dotkniętym wojnami, głodem i przemocą. Czerwiec to w Poznaniu zawsze pamięć o wyda- rzeniach „czarnego czwartku”. Jednak w tym roku przypominamy jeszcze inne ważne dla naszego kra- ju i miasta rocznice. 1050 lat temu powstało w Po- znaniu biskupstwo — pierwsze na ziemiach polskich. 35 lat temu Poznań po raz pierwszy odwiedził papież Jan Paweł II, który odprawił mszę św. na Łęgach Dę- bińskich. W tym roku przypada też okrągła rocznica urodzin i śmierci Marcelego Mottego, XIX-wiecznego działacza społecznego, autora Przechadzek po mie- ście. Jego imię nosi poznańskie Koło Przewodników PTTK. W czerwcu czeka nas też elektryzujące wydarzenie sportowe — mecz reprezentacji Polski z kadrą na- rodową Chile na Bułgarskiej. To jeden z ostatnich sprawdzianów naszej drużyny przed mundialem w Rosji. Czy wiedzą Państwo, że w Poznaniu Biało- -Czerwoni grali aż 26 razy? A zatem — skoczmy w czerwiec! Jacek Jaśkowiak Prezydent Miasta Poznania Ethno Port Malta Festival Poznań Recenzja Wielkiego Fryderyka FOT. MATERIAŁY ORGANIZATORÓW, MALTA FESTIVAL POZNAŃ, MICHAŁ SZLAGA W TEMAT NUMERU 4 Zwidzenia i ze słyszenia /P. Toboła fala kontestacji 1968 roku na Zachodzie i w Polsce 6 Bądź realistą, rób rzeczy niemożliwe /P. Toboła o kontrkulturze opowiada Marcin Kęszycki, aktor Teatru Ósmego Dnia W WYDARZENIA 8 Nakłonił ich słowem i czynem //. Gładysiak 1050 lat temu w Poznaniu utworzono biskupstwo 10 Wiem, że Karmelek trafił w dobre ręce / M. Nawrocka-Leśnik rozmowa z Martą Guśniowską, autorką sztuki Karmelek 12 Karmazynowy Król /T. Janas dwa koncerty King Crimson w Sali Ziemi 13 Rock w kostiumie tradycji /R. Gloger Black Stone Cherry w Klubie U Bazyla 14 Słuchanie świata /T. Janas Ethno Port u progu drugiej dekady 16 Skok w nieznane /S. Klimek Malta Festival Poznań i wiara 18 Maraton Mottego / M. Malinowski 200. lat temu urodził się patron poznańskich przewodników W RECENZJE 20 Ładna ta wojna /A.Bliźniuk spektakl Troja” w Teatrze Wielkim 21 Tajemniczy Quadro /J. Żarczyńska wystawa w Muzeum Literackim Henryka Sienkiewicza 22 Teatr pod zaborami /A. Tomczyk spektakl Wielki Fryderyk w Teatrze Polskim 24 Wieczór rozmaitości na urodziny Brahmsa /A. Szulc-Woźniak koncert w Auli UAM 26 Modlitwy Bachów /T. Dorożała-Brodniewicz koncert Motety rodziny Bachów w kościele ewangelicko-augsburskim W ROZMOWY 28 Nie lubię lukrowania historii / D. Nowicki z Anną Bikont 30 Są symbolem niezmiennego piękna / G. Wrońska z Romanem Kosmalą Poznański Informator Kulturalny, Sportowy i Turystyczny IKS W HISTORIA 32 Tu es Petrus /P. Grzelczak 35 lat temu Jan Paweł II odwiedził Poznań 34 Wdzięczna pamięć /w. Gostyński życie i dorobek Marcelego Mottego W Z CYKLU 35 Ztorby listonosza /D. Kolbuszewska Narcyza Żmichowska — pisarka i feministka 36 Rozmowy w garderobie /A. Kochnowicz-Kahn z Marcinem Ryl-Krystianowskim 38 Okiem polonisty / N. Majchrzak jak Jan Kuglin książki tworzył 40 CYRYL Wam pokaże / M. Grzelak-Grosz kwiaty w betonie 42 Fotografia / M. Piotrowska fotografowie i drogerzyści 44 Poznań do poprawki /J. Głaz przestrzeń dla juniorów i seniorów 46 Jest taka ulica / W. Gostyński pamięć o Poznańskim Czerwcu i jego bohaterach 4,8 Mistrzowie sportu /J. Pałuba Biało-Czerwoni na poznańskich boiskach W SPORT 50 W czerwcu jak... w garncu /J. Krenc urodzaj sportowych wydarzeń W CO, GDZIE, KIEDY 52 FILM 80 MUZEA 55 TEATR 90 KSIĄŻKI 63 MUZYKA 97 CENTRA KULTURY 74 SZTUKA 106 VARIA 2% instytucje i imprezy dotowane przez Urząd Miasta Poznania iks wydarzenia, którym patronuje IKS partnerem wydawniczym IKS-a jest Biblioteka Uniwersytecka w Poznaniu Wydawca Wydawnictwo Miejskie Posnania, ul. Ratajczaka 44, 61-728 Poznań, tel. 61 851 86 01, iks©©wm.poznan.pl, wmposnania.pl, kulturapoznan.pl Redaktor naczelna IKS-a Katarzyna Kamińska Zespół (Dział Publikacji Informacyjnych) Mateusz Malinowski (61 854 07 41), Elżbieta Woźna (61 854 07 42), Jan Gładysiak (61 854 07 40), Monika Nawrocka-Leśnik (61 854 07 43, afisz©©wm.poznan.pl), Sylwia Klimek (61 854 07 50), Anna Solak (61 854 07 44) Współpraca Tomasz Janas Opieka merytoryczna cyklu Okiem polonisty Jacek Adamiec, Aleksandra Białek, Dawid Gostyński Korekta Anna Nowotnik Opracowanie graficzne Joanna Pakuła, Marta Stachowska Skład i łamanie Studio Graficzne WMP Druk Betmor Sp. z 0.o., ul. Chlebowa 16, 61-003 Poznań Nakład 2000 egz. Prenumerata RUCH S.A., prenumerata.ruch.com.pl, prenumerataQruch.com.pl, tel. 801 800 803 lub 22 717 59 59, w g. 7—18 Fotografie w działach stałych: M. Ciesielski, M. Stachowska, J. Pakuła, A. Skowrońska Informacje o imprezach i wydarzeniach przyjmowane są do 8. dnia każdego miesiąca. Zastrzegamy sobie prawo do skrótów oraz opracowania zamówionych tekstów. Nie odpowiadamy za zmiany repertuarowe oraz treść reklam (również na stronach okładkowych). Organizatorzy zastrzegają sobie możliwość zmian w programach. Copyright by Wydawnictwo Miejskie Posnania 2018 Indeks nr 369845 TEMAT NUMERU Z. widzenia i ze słyszenia PRZEMYSŁAW TOBOŁA Mija pół wieku od fali kontestacji, jaka przetoczyła się przez świat Zachodu i obu Ameryk, podważając fundamenty społeczeństwa burżuazyjnego. Do Polski, kraju bloku wschodniego, nowinki docierały z opóźnieniem, kilkuletnim. W Okupacja uniwersytetów, barykady na ulicach, a nawet ataki terrorystyczne zmieniły raz na zawsze oblicze naszego świata. Odrzucenie dotych- czasowego systemu wartości, kontrkultura, przy- jęło siłę fermentu o trudno dziś wyobrażalnej for- mie. W połowie lat 70. jako licealista czytałem gruby tom Drogi kontrkultury Aldony Jawłowskiej i z każdą stroną przekonywałem się, jak bardzo kontrkultura nie dotarła do PRL-u. Kudłacze i Chwasty Oczywiście na Starym Rynku można było spotkać garstkę hippisów. Milicja po ulicach ganiała długo- włosych kontestatorów, obcinała włosy, ale nie brody; może z powodu bujnego owłosienia Marksa, Engelsa i Lenina zerkającego z partyjnych murów. W aktach Milicji Obywatelskiej i Służby Bezpieczeństwa akcje nosiły symboliczne kryptonimy „Kudłacze” czy prze- wrotnie „Chwasty”. W gazetach można było przeczy- tać o włamaniach do aptek i kradzieży morfiny. Nagle nie mogłem już kupić w drogerii halucynogennego rozpuszczalnika tri, w aptece kropli Inoziemcowa na ból brzucha (opium), wysprzedano też papierosy dla astmatyków (bieluń). Kaczkowski i Wysocki Każdy chciał mieć wytarte dżinsy. Nie musiałem nosić granatowego mundurka szkolnego z tarczą. Z każdym miesiącem mogliśmy też nosić coraz dłuższe włosy w szkole, ale długość kudłów zależała od humoru dyrektorki. Plakaty muzycznych idoli były rzadkością, więc ołówkiem kopiowaliśmy cierpliwie wizerunki takich sław jak Led Zeppelin czy Deep Purple. Obowiązkowe słuchanie Muzycznej Poczty 4 |IKS/ czerwiec 2018 UKF i Minimaxu Piotra Kaczkowskiego, nauczyciela kontrkultury kilku generacji Polaków. Nagrywanie całych płyt, Polska nie honorowała zachodnich praw autorskich, a potem słuchanie i uczenie się języka angielskiego, by zrozumieć tekst, często pisany po grzybach halucynogennych. W szkole obowiązkowy był rosyjski, dzięki temu poznałem pieśni Włodzimierza Wysockiego, niepokornego barda. Benedyktyni i buddyści 20 lat później przeor klasztoru Benedyktynów w Lubiniu, o. Jan Bereza, kierujący ośrodkiem dia- logu międzyreligijnego, wspominał, jak przyjeżdżał —-Patyż, mają h FOT.AFP razem z kolegami z Warszawy (Olga Jackowska „Kora”) i Krakowa (obecny szef klubu PiS, Ryszard Terlecki „Pies”) na spotkanie do Poznania, do Krzysz- tofa Ranusa (menedżer kultury). Przeor, wtedy Mirek, był też pierwszym fotografikiem zespołu Maanam Elektryczny Prysznic. Poszukując oświece- nia, pojechał do Indii, gdy wrócił z podróży, wstą- pił do zakonu benedyktynów i stworzył w murach tysiącletniego klasztoru oazę kontrkultury. W sali zaprojektowanej jak zendo, na poduszkach zafu, pod kierownictwem ojca Jana medytowali obok siebie chrześcijanie, Hare Kryszna, franciszkanie, buddy- ści i rozmaici poszukiwacze duchowości. Zdjęcie ze spotkania ojca Jana z Dalajlamą wisiało na korytarzu przed wejściem do salki. Gotowaliśmy wegetariań- skie jedzenie w benedyktyńskiej kuchni pod okiem siostry z Hare Kryszna. Biblia dzieci kwiatów By móc, choć przez chwilę dziś zmiarkować wymiar kontrkultury, polecam przyjrzeć się twórczo- ści legendarnego Alejandro Jodorowsky'ego (aktor, reżyser filmowy, scenarzysta komiksów, tarotysta, psycho-szaman). Twórca od dziesiątków lat, a w tym roku świętuje 88. urodziny, dzieli się z widzami i czy- telnikami swoimi fascynacjami duchowością Wschodu, medytacją, alchemią, żydowską kabałą, magią, taro- tem czy enneagramem sufich. Kret (1970), nakręcony w stylistyce spaghetti westernu, ukazuje mroczną drogę, jaką musi przejść rewolwerowiec-awanturnik, przez kolejne próby - pojedynki z mistrzami, pokutę do duchowego oświecenia. Filmem tak zachwycili FOT. MACIEJ KRAJEWSKI „ŁAZĘGA POZNAŃSKA” N"IINF AIIT "IMY Ni s h He" | się John Lennon i Yoko Ono, że ofiarowali pieniądze na kolejną produkcję - Świętą górę (1973). Jodorow- sky nie tylko wyreżyserował, zagrał główną rolę - Alchemika, ale i napisał muzykę do nietypowego filmu. Ekipa filmowa przeszła miesięczny trening zen w odosobnieniu, połączony z przyjmowaniem table- tek LSD. Święta góra nie jest zwyczajnym filmem, to „Biblia Pauperum” ery dzieci kwiatów, filmowa wska- zówka w czasach kontrkultury, jak stworzyć nowe, otwarte społeczeństwo przez obudzonych duchowo ludzi. Film powstawał w czasach wojny w Wietna- mie i amerykańskich interwencji w Ameryce Połu- dniowej. Nie brak więc antywojennych scen masakry maszerujących w geście protestu studentów przez rozbestwionych żołdaków. Kościół katolicki ukazany jest jako skostniały wytwór hierarchów, bez wiary w prawdziwego Chrystusa. Począwszy od czołówki filmu, niektóre sceny Świętej góry skomponowane są jak karty tarota. Część fabuły utkana jest z alchemicz- nych procesów transmutacji, w pewnych scenach wręcz dosłownej przemiany ekskrementów w złoto. Inne opowiadają o astrologicznej korespondencji planet, cyfr, metali i kolorów. Każdy bohater uosabia jeden z dziewięciu typów osobowości enneagramu, z Jodorowskym w roli Alchemika włącznie. Święta góra Jodorowsky'ego to też jeden z najważ- niejszych filmów formacyjnych dla Marcina Kęszyc- kiego z Teatru Ósmego Dnia, współorganizatora Warsztatów z rewolucji w Poznaniu. Projekt inspiro- wany kontrkulturową rewolucją 1968 roku, zapocząt- kowany w maju wspólnie przez Galerię Miejską Arse- nał, Teatr Ósmego Dnia i Estradę Poznańską, trwa jeszcze do 10 czerwca. 4 IKS / czerwiec 2018 / 5 TEMAT NUMERU Bądź realistą, rób rzeczy niemożliwe z MARCINEM KĘSZYCKIM, aktorem Teatru Ósmego Dnia, rozmawia PRZEMYSŁAW TOBOŁA Z Ósemkami jesteś związany od 1973 roku, czyli od 45 lat robisz w kontrkulturze? Byłem tuż po maturze, wracałem z wakacji w Biesz- czadach, miałem przystanek we Wrocławiu, wyszed-- łem na miasto i tam przeżyłem zasadniczą przygodę swojego życia. W tym czasie odbywał się festiwal Teatru Otwartego, spacerując, trafiam na tłumek ludzi stojących przed teatrem, który bynajmniej nie wygląda jak budynek teatru - pierwsze zdziwienie. Wdrapy- wałem się przez tłum po schodach za jakimś face- tem, przed którym wszyscy się rozstępowali, i tak na krzywy ryj trafiłem do Teatru Ósmego Dnia, na spek- takl Jednym tchem. Ten facet, za którym ja się wdrapy- wałem, o czym później się dowiedziałem - nazywał się Jerzy Grotowski. I to było pierwsze spotkanie z czymś zupełnie innym od mojego dotychczasowego życia. Chodziłem ze szkołą do teatru, widziałem tam i pudry, i szminki, a tu zobaczyłem twarz spoconego człowieka, obok siebie. Pot z niego kapał i wtedy zrozumiałem, że tu o coś poważnego chodzi. I ta inność mnie porwała, i ten pot, który był świadectwem czegoś prawdziwego. A potem trafiłem do jakiegoś klubu, gdzie zobaczyłem facetów z długimi włosami, ludzie tańczyli, dysku- towali o tym, co właśnie zobaczyli. I z tym doświad- czeniem, które nie dawało mi spokoju, wróciłem do Poznania. Zrzuciłem krawat, który nosiłem jak chło- piec z dobrego domu. Znalazłem Teatr Ósmego Dnia, którego plakatów przecież nigdzie nie było. I zacząłem się wgryzać w nową dla mnie materię, która wyrastała z polskiego Marca '68, a jeszcze bardziej z Grudnia '70. Następnego roku, już wciągnięty w Ósemki jako aktor, jadę do Wrocławia ze spektaklem Wizja lokalna i wtedy widzę inne spektakle. Do Wrocławia zjeżdżają wtedy najlepsze teatry z całego świata: z USA Bread and Pup- pet, francuskie teatry, niemieckie, angielskie - Welfare State i chyba TAT. Po spektaklach spotykamy się w klu- bie festiwalowym, gadamy, pijemy, jest coraz bardziej wspólnotowo. I zaczynamy śpiewać Avanti o popolo. 6 /IKS/ czerwiec 2018 Alla riscosa, Bandiera rossa? No właśnie nie, jedni śpiewają rossa, drudzy nera. A wszyscy wygrażamy pięściami w niebo. I wydawało się, że jesteśmy razem. Dużo czasu minęło, nim zro- zumiałem, że to było kompletne złudzenie. Oni wygra- żali komu innemu i my komu innemu. My pragnęliśmy prawdziwej demokracji liberalnej, z niezależnym par- lamentem, partiami. A oni wręcz przeciwnie, zwal- czali to wszystko. Dla nich ta demokracja liberalna to było to najgorsze zło. Zgniły Zachód? Oni biegali po ulicach swoich miast z portretami Mao Tse-Tunga, Lenina, Ho Chi Minha, Che Guevary. A dla nas te portrety to były symbole totalitarnego, sowieckiego państwa. Zwłaszcza że połowa lat 70. to jest czas, gdy myśmy czytali dużo literatury samiz- datowej. Docierają do nas Główne nurty marksizmu Leszka Kołakowskiego, a także Archipelag Gułag Aleksandra Sołżenicyna i Opowiadania kołymskie Warłama Szałamowa, literatura rosyjska, która dema- skowała i całkowicie obnażała system sowiecki. Idee marksistowskie były dla nas skompromitowane, za to ważne stały się prawa człowieka i obywatela. Na studiach, w 1983 roku, pisałem pracę na seminarium o roku 1968 na Zachodzie, pamię- tam, że o kontestacji to w Polsce nie było wtedy mowy. Im bardziej się wczytywać w opisywaną historię sprzed pół wieku, tym bardziej jest to wyraźne, że nasz rok 1968 z tamtym nie mają nic wspólnego. Kontr- kultura zachodnia musnęła nas ledwo i ominęła. Jak meteoryt przeleciała i nie uderzyła. Po lekturze Ciemności w południe Arthura Koestlera wiedziałem, że stalinizm jest syste- mem zbrodniczym. A tu na Zachodzie portrety wielkiego wodza w rękach kontestatorów. Myśmy patrzyli na naszych zachodnich kolegów jak na nic nierozumiejących pożytecznych idiotów. Mieliśmy poczucie odrębności, ale jednocześnie fascynacji. Przecież przez żelazną kurtynę przenikało coś od czasu do czasu. Długie włosy? Parę takich zewnętrznych atrybutów, jak właśnie długie włosy, spodnie, buty, a to haftowane kami- zelki, granie na gitarze. Ale przede wszystkim płyty, których chodziło się słuchać do kolegów, trochę starszych, najczęściej z anglistyki. To oni tłumaczyli teksty i puszczali nam płyty Beatlesów, pamiętam pierwszy kontakt z Żółtą łodzią podwodną i zastana- wianie się, co to jest za kompletny odlot, psychodelia kompletna. Co innego Rolling Stones, muzyka ulicy, manifestacji, płyta Beggars Banquet. To się wszystko działo w kuchniach, muzyka leciała z magnetofonów szpulowych, przegrywana już po kilka razy, bardziej szumiała, niż grała, ale się piło wódkę, paliło extra- mocne bez filtra i się odsłuchiwało. Nie mieszało to się z Czerwonymi Gitarami czy Skaldami. Muzyka była znakiem rozpoznawczym, określającym przyna- leżność do grupy. Ale były też podziały. Jak byłeś za Beatlesami, to nie mogłeś być za Stonesami. O skali - wszystkich ( 1975) ię = m zz % Marcin Kęszycki aktor, od 1973 roku związany z Teatrem Ósmego Dnia, koordynator filmowej części projektu Warsztaty z rewolucji FOT. JOANNA HELANDER kontestacji na Zachodzie myśmy długo nie mieli pojęcia. Cenzura pilnowała przepływu hippisowskich nowinek? Cenzura przepuszczała czasami historie z tego, co się dzieje po drugiej stronie żelaznej kurtyny, na zasa- dzie krytycznej, żeby pokazać nam w socjalistycznym PRL-u zwyrodnienie Zachodu. A myśmy na to patrzyli ze ślinką w ustach. Rozsadnikiem „złych idei” był też konsulat amerykański przy ul. Chopina. Tam stały duże gabloty, gdzie można było sobie zobaczyć Wielki Kanion Kolorado, ale też co się dzieje w San Franci- sco, Nowym Jorku. To jeszcze nam niewiele mówiło, jednak obraz ludzi kolorowo poubieranych, wyzwo- lonych działał na wyobraźnię. Można było wejść do konsulatu, co prawda pod ciągłą obserwacją służb specjalnych PRL-u, ale ryzyko się opłacało, bo w kon- sulacie puszczano filmy. Była salka projekcyjna na kilkanaście miejsc. Tam widziałem m.in. Woodstock, Łowcę jeleni. Filmy były bez polskiej wersji i myśmy tam chodzili zawsze z kolegą z anglistyki, który pod- rzucał trudniejsze idiomy. Ale dla mnie jednym z naj- ważniejszych filmów jest Holy Mountain Alejandro Jodorovsky'ego, mało kto ten film zna. Obejrzałem go pierwszy raz w 1976 roku w Kanadzie. To jest genialny film, będący wykwitem tamtej wyobraźni, podpartej LSD, wynikającej z hasła „Bądź realistą, rób rzeczy niemożliwe”. Inny film, który wtedy był dla mnie cho- lernie ważny, to Easy Rider Dennisa Hoppera. I ten film spuentowany jest przez Coppolę filmem Czas Apokalipsy. To, że fotografem w Wietnamie jest Den- nis Hopper, nie jest przypadkiem. Hasło podróży jest zresztą dla kontrkultury jednym z konstytutywnych. A tytuł Apocalypse now jest wprost nawiązaniem do spektaklu Paradise now Living Theatre. Pamiętam Teatr Nowy w Poznaniu w latach 70. pod dyrekcją Izabelli Cywińskiej, który był for- malnie nowatorski, ale Living Theatre to zupeł- nie inny wymiar. Wróćmy do festiwalu Teatru Otwartego. To nie były spektakle, na które ot przychodzisz, grasz i wycho- dzisz, ale były grupy teatralne w takim starym tego słowa znaczeniu, które ze sobą żyły. Patrzyłem na nich z ogromną fascynacją, bo oni sprawiali wrażenie ludzi związanych ze sobą nie tylko ideowo, ale wręcz jak rodziny. Idea wspólnoty, którą głosiła kontrkul- tura Zachodu, zaczynała do mnie trafiać, szczególnie w odniesieniu do teatru. To jest właśnie ciekawe, że bardzo wiele rzeczy, które się działy w kontrkulturze, miało charakter performatywny lub wręcz teatralny. Bo nie trzeba było budynków, czerwonych siedzeń. Wystarczyło chcieć! 4 IKS / czerwiec 2018 / 7 8 / IKS / czerwiec 2018 ] ]Chrystianizacja naszej części Europy odbywała się według z grubsza podobnego schematu: władca przyjmował chrzest na dworze cesarskim, a na tere- nie jego kraju ustanawiano administrację kościelną. Co oczywiste, istniejące już archidiecezje bardzo zabiegały o  to, by nowe diecezje w  „chrzczonych” państwach podlegały właśnie im, po to by rozsze- rzać zakres swej kościelnej władzy. Po swojemu Tak było w większości krajów, ale nie u nas. Pierw- szy historyczny władca Polski – Mieszko I, pokonując Wieletów i wchodząc na arenę europejskiej historii z przytupem, szybko dał do zrozumienia ówczesnym mocarzom, że będzie chodził własnymi drogami. Tak było z  jego chrztem, który przyjął nie ze wschodu, a  z  zachodu, i  nie jak było to oczywiste – z  nie- mieckiego cesarstwa, a  z  kierunku zaskakującego – z Czech. Później było jeszcze ciekawiej, bo Mieszko przyjął chrzest u siebie, w swoim kraju – do tego skła- nia się większość historyków. Po chrzcie nadal dzia- łał w poprzek ówczesnym „trendom”. Władca i jego nad wyraz sprawna dyplomacja sprawę rozegrali tak, że papież Jan XIII bullą w 968 roku ustanowił biskupstwo w Poznaniu. Oryginalność sytuacji pole- gała na tym, że Ojciec Święty podporządkował je bez- pośrednio sobie, by uniknąć zależności od niemiec- kiego Magdeburga. Nową diecezję papież wyposażył w niezwykłą relikwię dodającą jej splendoru – miecz św. Piotra, do dziś znajdujący się w Muzeum Archi- diecezjalnym, a  Mieszko szybko wybudował dlań katedrę. Nie dziwi więc, że na koniec swego życia wydarzenia varia Nakłonił ich słowem i czynem JAN GłADySIAK Dokładnie 1050 lat temu w Poznaniu utworzono biskupstwo, a Jordan został pierwszym polskim biskupem. Żadna inna instytucja w Polsce nie może pochwalić się inskrypcją „założone w 968 r.”. W czerwcu odbędą się główne obchody tej wyjątkowej rocznicy. książę Polan powierzył państwo właśnie Stolicy Apo- stolskiej w słynnym, choć zagadkowym, dokumencie Dagome iudex. Misjonarz na serio Za sprawą biskupstwa Poznań stał się central- nym grodem ówczesnej Polski, kolejne biskupstwa powstały przecież dopiero ponad 30 lat później, bo w  roku 1000. To stąd kierowano więc akcją chry- stianizacyjną. Trzeba pamiętać, że wraz z Kościołem przybyły do Polski pierwsze księgi, a umiejący pisać zakonnicy pracowali w  kancelariach tak biskupiej, jak i książęcej. Skąd pochodził Jordan, pierwszy pol- ski biskup, tego nie wiadomo. Teorie są różne: że był w  orszaku księżnej Dobrawy, że pochodził z  papie- skiego dworu... Być może był Chorwatem, których w Rzymie było sporo, a jako Słowianin okazał się ideal- nym kandydatem do misyjnego biskupstwa w słowiań- skim Państwie Gnieźnieńskim. Jeśli tak było, językowo miał znacznie prościej, choć i  tak niełatwo. „Chry- stianizując poddanych Mieszka – jak pisał kronikarz Thietmar – wiele się z nimi napocił, zanim (...) nakłonił ich słowem i czynem do uprawy winnicy Pańskiej”. Biskup Jordan zapisał się w kronice jako gorliwy misjonarz. To bardzo ciekawe, bo oznacza, że poważ- nie potraktował swoją misję ewangelizacyjną. Warto na to spojrzeć właśnie z tej strony, że prócz całego kontekstu wielkiej historii był też ten najzwyczajniej- szy: skłonienie ludzi do wiary w  Chrystusa. Chyba mu się to udało, skoro Jan Długosz pisał, że pierwszy poznański biskup umarł w 984 roku jako „czcigodny w opinii książąt i ludu”. Misja Madagaskar Pomysły organizatorów tegorocznych obchodów 1050-lecia poznańskiej archidiecezji mocno wiążą się właśnie z misyjnością. W maju miała miejsce Misja Talitha kum - w różnych miejscach Poznania ewan- gelizowano słowami, muzyką, sztuką, tańcem, ale też poprzez konkretne gesty miłości. Największym takim gestem - znakiem wdzięczności za przybycie do Polski biskupa misyjnego - będzie remont szkoły i kaplicy w kraju misyjnym, na Madagaskarze, który sfinansuje archidiecezja poznańska. „Świętowanie jubileuszu winno zaowocować naszym większym zaangażowaniem w życie i misję Kościoła, przede wszystkim w życie naszych parafii, gdyż parafia jest podstawową wspólnotą zbawienia i miejscem budo- wania Kościoła” - napisał w specjalnym liście abp Sta- nisław Gądecki, który jest 96. następcą biskupa Jordana. Procesje, koncerty, nabożeństwa Główne obchody jubileuszowe odbędą się 22-24 czerwca. Szczególnym znakiem będzie wizerunek Matki Bożej w Cudy Wielmożnej z sanktuarium na Górze Przemysła w Poznaniu. Obraz ten w piątek 22 czerwca przeniesiony zostanie w procesji do fary, gdzie o północy odbędzie się Pasterka Maryjna. Wcze- śniej, o godzinie 20.30, czeka nas główny koncert tych obchodów - na Ostrowie Tumskim zaśpiewają gwiazdy polskiej sceny muzycznej. Oprócz religijnych pieśni usłyszymy też patriotyczne, wszystko w nowych aranżacjach, z chórem i orkiestrą Teatru Muzycznego w Poznaniu. Gwiazdą wieczoru będzie zespół Il Divo, FOT. PIOTR SKÓRNICKI / WWW.SKORNICKI.PL który tworzy czterech śpiewaków: hiszpański baryton Carlos Marin, szwajcarski tenor Urs Toni Biihler, ame- rykański tenor David Miller oraz tenor francuski Sóba- stien Izambard. Zaprezentują oni popularne piosenki w symfoniczno-operowych aranżacjach. W sobotę 23 czerwca na Stary Rynek przemasze- rują wspólnoty religijne, pokazując swój misyjny cha- ryzmat mieszkańcom. Stamtąd w procesji z cudow- nym maryjnym obrazem, będącym od piątku w farze, przejdą do katedry. Tam o godzinie 17 czeka nas główna msza święta pod przewodnictwem legata papieskiego. By symbolice stało się zadość, papież Franciszek ustanowił nim arcybiskupa Pragi kardy- nała Dominika Dukę. Po mszy świętej zaplanowano koncert z chrześcijańskimi muzykami. Niedziela, ostatni dzień obchodów, to uroczysta eucharystia dla rodzin w katedrze o godzinie 13 i spotkanie rodzinne na Ostrowie Tumskim. Z ważnych jubileuszowych wydarzeń czeka nas jeszcze w Poznaniu wystawa rzeźb Romana Kosmali Na skrzydłach katedr w Muzeum Archidiecezjalnym (od 13.06, patrz. rozmowa na s. 30), sesja plenarna Rady Konferencji Episkopatów Europy (13-16.09), dziękczynna pielgrzymka do Rzymu (2-10.10), atakże sympozja naukowe poświęcone historii biskupstwa poznańskiego. Opublikowana zostanie też cztero- tomowa historia archidiecezji poznańskiej przygoto- wana pod kierunkiem profesora Józefa Dobosza. 4 Centralne obchody jubileuszu 1050-lecia pierwszego biskupstwa w Polsce 22-24.06 więcej na www.archpoznan.pl IKS / czerwiec 2018 / 9 10 / IKS / czerwiec 2018 Tytułowy Karmelek, jak Pani pisze, to Piesek. Malutki. Wiejski Kundelek… Czy bohater sztuki, którą niebawem zobaczymy w Scenie Wspólnej, ma swój pierwowzór? Owszem, ma. Pisząc tę bajkę, myślałam o  psie, którego mieliśmy, gdy byłam mała. Co prawda Max był czarny, a nie karmelowy, i był znacznie bardziej zadziorny, ale owszem, pisząc Karmelka, myślałam właśnie o nim. W końcu bajka mówi o przyjaźni, a Max był moim przyjacielem przez niemal dwadzieścia lat. Karmelek to akurat pies, ale bohaterem Pani sztuk byli jeszcze m.in. gęś, wilk… Zwyczajnie Pani lubi zwierzęta czy może to jest sposób, by szybko dotrzeć do wyobraźni małych widzów i czytelników? I  jedno, i  drugie. Lubię zwierzęta i  lubię pisać o  zwierzętach. Choć tak naprawdę zazwyczaj, pisząc  o  zwierzętach, piszemy o  ludziach: Lis, Gęś, Wilk to typy ludzkie ze wszystkimi wadami i niedosko- nałościami. Tyle że – mam wrażenie – zwierzęta budzą większą sympatię, łatwiej im współczuć i – paradok- salnie – utożsamić się z nimi. No i są zabawniejsze: przez to też zabawniejsze są opisujące je historie. Lis jest chytry, osioł uparty. Jaki jest pies? Jaki jest Karmelek? Karmelek to uroczy, naiwny szczeniak, zamieszku- jący niewielkie gospodarstwo. Cały swój czas spędza na beztroskiej zabawie: aż pewnego dnia okazuje się, że jako jedyny w całej zagrodzie nic z siebie nie daje. Inne zwierzęta dają pożyteczne rzeczy: Krowa mleko, Kura jajka, Owca wełnę, a  Karmelek? Nic. Zaczyna więc szukać czegoś, co mógłby z siebie dać. To bajka o przyjaźni i o tym, że każdy z nas ma w sobie coś cennego, czym może się podzielić z innymi. Podobno słowo „przyjaźń” nieprzypadkowo nie ma zdrobnienia. Bo jest miłość, ale są też miłostki. Przyjaźń jednak może być tylko wielka i prawdziwa. wydarzenia teatr Wiem, że Karmelek trafił w dobre ręce z MARTą GUŚNIOWSKą, autorką sztuki Karmelek, której premierę szykują Centrum Sztuki Dziecka i Teatr Animacji, rozmawia MONIKA NAWROCKA-LEŚNIK Faktycznie, to bardzo ładne. Idąc tym tropem, można by stwierdzić, że miłość też nie powinna mieć zdrobnienia – a  jednak. Zastanawiam się, jak by brzmiało owo zdrobnienie przyjaźni, gdyby ktoś się uparł. Przyjastka? Przyjaźńka? Śmiesznie. Myśli Pani, że o przyjaźń łatwiej w dzieciństwie? Chyba tak. Może dlatego, że jesteśmy naiw- niejsi? A  może po prostu bardziej otwarci. Chyba to drugie. I  jeszcze mamy więcej czasu dla przy- jaciół: dorośli wciąż są zabiegani, praca, rodzina, a w dzieciństwie mamy czas. Poza tym piękne jest to, że te przyjaźnie – te prawdziwe przyjaźnie – potrafią przetrwać długie lata. Ja sama mam taką przyjaciółkę z dzieciństwa, z którą do dziś utrzymu- jemy kontakt – podobnie z przyjaciółmi ze studiów. Możemy nie widzieć się całe miesiące, a  potem spotykamy się i  jest jak dawniej. Ilekroć jestem w  Poznaniu, zawsze odwiedzam swoich przyja- ciół – przy okazji premiery Karmelka na pewno też tak zrobię. A  może zaistnieć przyjaźń pomiędzy kobietą i mężczyzną? Może! Jak najbardziej. A  wszyscy ci, którzy w  nią wątpią, po prostu jej nie spotkali. Ja miałam szczęście spotkać na drodze dwóch męskich przyja- ciół: jednym z nich jest mój partner, Krzysiek – nie wyobrażam sobie lepszego kumpla! Mamy wspólne pasje, wspólną pracę w  Teatrze (Krzysiek jest akto- rem), inspirujemy się i rozśmieszamy nawzajem. Ale ktoś może powiedzieć, że partner się nie liczy, bo łączy nas coś jeszcze. Dobrze więc: mam jeszcze dru- giego przyjaciela, Bolka – poznaliśmy się na studiach, mieszkaliśmy nieopodal siebie, chodziliśmy razem na zajęcia, do kina, spotykaliśmy się codziennie i wciąż jesteśmy w kontakcie, mimo że każde z nas ma swoje sprawy: ciągle się przyjaźnimy i wiem, że to przyjaźń na całe życie. Wracając do realizacji. Tekst powstał z myślą o teatrze lalkowym. Na scenie pojawią się akto- rzy z Teatru Animacji. Owszem, bardzo się cieszę, bo Karmelkowi dostali się fantastyczni aktorzy - uwielbiam ich i na scenie, i prywatnie. Z reżyserem jeszcze nie współpraco- wałam, ale jestem pełna dobrych myśli: to bardzo zdolny i inteligentny twórca, choć jego wizja nieco odbiega od mojej. Ale to właśnie jest w takim spotka- niu najciekawsze. Ma Pani realny wpływ na kształt spektaklu? Może grymasić, doradzać... I próbować, żeby reżyserska wizja była zbieżna z tym, co wyobra- żała sobie Pani wcześniej, pisząc sztukę? Nie mam, ale i nie chcę mieć. Z tekstami jest jak z dziećmi - najpierw są tylko nasze, a potem wyfru- wają w świat i wtedy już nie powinniśmy się wtrą- cać, trzeba pozwolić im żyć własnym życiem. Pisząc, zawsze widzę, co się dzieje na scenie, ale nie przy- zwyczajam się do tej wizji: każdy ma prawo do wła- snej interpretacji. I to jest bardzo ciekawe: dzięki temu nie oglądamy całej masy identycznych spektakli. Jedyne, na co się nie zgadzam, to dopisywanie tek- stów: nigdy, przenigdy. Boi się Pani czerwcowej premiery w Scenie Wspólnej? Nie boję się, bo Scenę Wspólną - jak i całe Cen- trum Sztuki Dziecka - znam od podszewki. Można powiedzieć, że się stamtąd wywodzę: wiele się tam nauczyłam i poznałam cudownych ludzi. Do dziś przy- chodzę tam jak do rodziny. Tak samo jest z Teatrem Animacji, więc jestem spokojna: wiem, że Karmelek trafił w dobre ręce. 4 4% Marta Guśniowska z wykształcenia filozof, z zamiłowania dramatopisarz, z zawodu dramaturg - od 2007 r. w Białostockim Teatrze Lalek. Zadebiutowała na scenie Teatru Animacji w Poznaniu sztuką Baśń o Rycerzu bez Konia w 2005 r. Tam również pierwsze kroki stawiała jako reżyser - w 2014 r. zrealizowała sztukę A niech to Gęś kopnie!. Laureatka wielu konkursów. Karmelek Marty Guśniowskiej reż. Bartosz Kurowski Scena Wspólna premiera — 30.06, g. 12 i 17 produkcja: Centrum Sztuki Dziecka i Teatr Animacji spektakl dla widzów 5+ FOT. KRZYSZTOF BITDORF IKS / czerwiec 2018 / LL 0 WYDARZENIA muzyka Karmazynowy Król TOMASZ JANAS To może być jedno z muzycznych wydarzeń tego roku w Poznaniu. Po osiemnastu latach powraca tu legendarna grupa King Crimson. V Trudno znaleźć drugą grupę, która począwszy od lat 60., nagrywała ważne płyty w każdej dekadzie! Która nie bała się zmieniać swego artystycznego oblicza. Zaczynała jako czołowy przedstawiciel rocka progre- sywnego, stopniowo rozszerzając jego formułę, eks- perymentując z nowymi formami wyrazu. W latach 80. fenomenalnie odnalazła się w nowofalowej rzeczywi- stości, w kolejnych dekadach twórczo rozwijała wątki zapoczątkowane wcześniej. Zresztą symbolicznym faktem jest, że pod przywództwem lidera-wizjonera Roberta Frippa grają dziś w zespole artyści, którzy dołączali do niego na różnych etapach działalności. Paradoksalnie świetne występy (ze starym i jeszcze starszym repertuarem) nieco rozleniwiają muzyków. I zamiast krążka z nowym materiałem otrzymujemy - szalenie udane - płyty koncertowe. Potwierdzają to naj- nowsze wydawnictwa: ubiegłoroczny dwupłytowy Live in Chicago i tegoroczny trzypłytowy Live in Vienna. Robert Fripp to jeden z gigantów rockowej gitary. Prowadzony przez niego zespół powstał w 1969 roku na gruzach formacji Giles, Gilles 6z Fripp. Już debiutancka płyta In The Court of the Crimson King stała się wielkim wydarzeniem i dziś zaliczana jest do kręgu ikonicznych dzieł muzyki rockowej. Kolejne płyty - od In the Wake of Poseidon po wieńczące 12 |IKS/ czerwiec 2018 pierwszy etap działalności wybitne Larks” Tongues In Aspic, Starless and Bible Black oraz Red dowodziły fantastycznego rozwoju artystycznego grupy. Szalenie ciekawe były lata 80. Wbrew obawom nie- których fanów zespół odrodził się w nowym składzie i nowej formule. Zaproponował muzykę, która świado- mie czerpiąc z rockowej tradycji i własnych wcześniej- szych dokonań, absorbowała również estetykę nowo- falową. Powstały wtedy wspaniałe albumy Discipline, Beat i Three of a Perfect Pair. Do podobnych koncep- cji nawiązywała, rozszerzając je jeszcze, kolejna for- muła zespołu z lat 90. i początku następnej dekady: od epki Vrooom i albumu Thrak po The Power to Believe z 2003 roku. Kolejne zawieszenie działalności nastą- piło w roku 2009 - i wtedy wielu fanów spodziewało się, że nieodwołalnie. Zespół powrócił jednak na sceny w 2013 roku, jako oktet, mając w składzie aż trzech perkusistów. Aktualny skład tworzą: Robert Fripp - gitara, soundscapes, Jakko M. Jakszyk - śpiew, gitara, Tony Levin - bas, Mel Collins - saksofony, flet, Bill Rie- flin - instrumenty klawiszowe i perkusyjne, Gavin Har- rison, Pat Mastelotto i Jeremy Stacey - perkusja. 4 King Crimson, Sala Ziemi, 13 i 14.06, g. 20 bilety: 179-349 zł FOT. MATERIAŁY ORGANIZATORÓW 0 WYDARZENIA muzyka Rock w kostiumie tradycji RYSZARD GLOGER Etykietka pochodzenia wykonawcy ze Stanów Zjednoczonych zwykle bardzo przyciąga. Tym razem przed nami zespół sięgający do korzeni muzyki amerykańskiego Południa. VW O ile masowa publiczność może czuć się usatysfak- cjonowana muzycznym „importem”, o tyle bardziej wyrafinowane gusty są zaspokajane z rzadka. Trzy- majmy się muzyki „made in USA”. Na palcach jednej ręki można policzyć koncerty artystów z Luizjany, gra- jących muzykę cajun, zydeco, swamp pop lub nowoorle- ańskiego bluesa. Podobnie jest z muzyką tejano czy tex- -mex z Teksasu oraz rockabilly, bluegrass czy wreszcie zupełnie pomijaną muzyką Native Americans. Za każ- dym gatunkiem - a to tylko kilka przykładów - kryje się wielu fantastycznych wykonawców. Amerykański zespół Black Stone Cherry to na pozór jeszcze jedna kapela spod znaku mocniejszego rocka. Istnieje dostatecznie długo, żeby nie tylko prześledzić jej kilkunastoletnią drogę na szczyty, lecz także roz- gryźć bardziej złożoną substancję muzyczną. Zespół pochodzący z miasta Edmonton w stanie Kentucky od 2001 roku przerobił lekcje z hard rocka, heavy metalu, post-grunge'u, by w pewnym momencie ekspe- rymentować z southern metalem, alternatywą i blues- -rockiem. Jak przystało na rockowy rodowód grupy, o charakterze muzyki decydują agresywne riffy gitar i zwały potężnego rytmu gitary basowej wespół z per- kusją. Filarem kwartetu jest wokalista, gitarzysta i kompozytor Chris Robertson. Dysponuje głosem i eks- presją, którymi potrafi zmierzyć się z mocą instrumen- talnego zaplecza. Ostatnie płyty wyraźnie pokazują, że Black Stone Cherry konsekwentnie szuka swojej tożsa- mości poprzez docieranie do korzeni muzyki z Południa USA. Tak nie grają rocka w Los Angeles, Nowym Jorku czy Chicago. Potrafią to tylko muzycy z południowych stanów, gdzie tradycja kulturowa jest utrwalana przez kolejne pokolenia. W przypadku Black Stone Cherry widać to na przykładzie perkusisty Johna Freda Younga, który jest synem Richarda Younga, założyciela świet- nej grupy southernrockowej Kentucky Headhunters. Może także dlatego kwartet coraz silniej demonstruje w swojej twórczości elementy, które formowały blu- esa, soul i gospel. Parę lat temu na jednym z festiwali Black Stone Cherry zaskoczył słuchaczy, pokazując, jak rozprawia się ze standardami bluesa elektrycznego, takimi jak Hoochie Coochie Man, Built for Comfort czy Palace of the King. Tradycyjny blues przestał być ramotą z przeszłości, od której młody odbiorca wstydli- wie się dystansuje, lecz nabrał współczesnej ekspresyj- nej formy. Dzięki minialbumowi Back to Blues kwartet zyskał uznanie i zainteresowanie nowych fanów. Zespół miał wystąpić po raz pierwszy w Polsce w ubiegłym roku w Warszawie i we Wrocławiu, lecz wówczas odwołał całą trasę po Europie. Tym razem na pewno zagra, i to właśnie w Poznaniu. Moment jest szczególny, ponieważ w czerwcu mija dokładnie 17 lat od dnia założenia grupy. A w dodatku muzycy przyjadą z nową płytą Family Tree wydaną w kwiet- niu br. z udziałem Warrena Haynesa, wielkiej oso- bowości muzycznej. Koncerty tej klasy zespołu nie zdarzają się zbyt często w naszym mieście, nie warto marnować takiej okazji. 4 Black Stone Cherry, 18.06, g. 19, Klub U Bazyla bilety: 89-100 zł IKS | czerwiec 2018 / 13 WYDARZENIA festiwale Słuchanie świata TOMASZ JANAS Przed nami znów cztery dni muzyki i kilkanaście zespołów, które zagrają aż na czterech scenach. Uznawany za jeden z najlepszych festiwali world music w świecie, poznański Ethno Port wkracza w drugą dekadę swej historii. V Bardzo mocna reprezentacja europejskiej sceny world music, ale też pasjonująco zapowiadające się występy artystów z Afryki czy Azji. Do tego praw- dziwie wyraziste i wartościowe sceniczne osobowo- Ści z naszego kraju - i to po raz pierwszy na poznań- skim festiwalu. A poza muzyką również potańcówki, spotkania, projekcje, warsztaty i tradycyjnie już, zielona łąka przed Zamkiem. Jedenasta edycja Ethno Portu zapowiada się znów bardzo atrakcyj- nie. Motywem przewodnim tegorocznych debat i spotkań będzie „konieczność oraz sposoby niesie- nia pomocy ludziom dotkniętym wojnami, głodem i przemocą”. Dyrektor festiwalu Andrzej Maszew- ski zwraca też uwagę, że festiwalowi towarzyszyć będzie piękne hasło: „Wsłuchaj się w świat”. Łącząc ludzi Nowością tegorocznej edycji będzie czwarta przestrzeń koncertowa - ostatniego dnia imprezy będziemy mogli słuchać koncertów nietylko w Sali Wielkiej, na Dziedzińcu i przed Zamkiem, ale również w Scenie Nowej. Nie przypadkiem poznań- ska impreza już kilkukrotnie była zaliczana przez prestiżowy DARO OESIE nes” do grona 25 najważniej- szych festiwali world music na świecie. Fiński muzyk Kimmo Pohjonen mówił, że to jedna z najlep- szych imprez | muzycznych 4 o względu, M a 14 [IKS / czerwiec 2018 na ambitny program, profesjonalną organizację i przyjęcie artystów”. Czeszka Iva Bittova dodawała, że festiwal „szczyci się znakomitym doborem muzyki, porusza serce i gra na emocjach”. Lech Janerka, bio- rący udział w kilku edycjach Ethno Portu jako widz, polecał go „wszystkim poszukiwaczom zjawisk, które inspirują i przy okazji tak wdzięcznie łączą ludzi”. Doceniał też „skoncentrowaną, wnikliwie słuchającą, kulturalną publiczność”. Bogactwo Europy Tegoroczny festi- wal rozpocznie się od mocnego uderze- nia. Wystąpi świet- nie już w Poznaniu znana i owacyjnie witana na całym FOT. MATERIAŁY ORGANIZATORÓ świecie grupa wokalna A Filetta. Tym razem w spe- cjalnym programie wspólnie z libańską pieśniarką Fadią Tomb El-Hage. Działająca od czterech dekad a Filetta, powadzona przez Jean-Claude'a Acqu- avivę, należy nie tylko do najsłynniejszych, najbar- dziej uznanych europejskich zespołów śpiewaczych, ale jest też bodaj najwybitniejszym kontynuatorem wielkiej tradycji korsykańskiej wokalnej polifonii. Jej spotkanie z Fadią Tomb El-Hage, z którą współ- pracują już od kilku lat, zwiastuje wielkie przeżycia. Na pewno wydarzeniami walu powinny być koncerty legendarnych artystów z naszej części Europy. Wystąpią bowiem twórcy o międzynarodowej sławie: słynny węgierski Muz- sikas czy pochodząca z Ukrainy Mariana Sadovska. Muzsikas koncertuje już od czterech i pół dekady, jest nie tylko jednym z symboli węgierskiej sceny folkowej, ale i twórczego wykorzystywania własnej tradycji, od dawna jednej z najbardziej rozpoznawal- nych z Europy Środkowej. Wiele znaczących sukce- sów ma też na koncie Mariana Sadovska. Doceniana w świecie, pracowała z polskimi artystami, m.in. OPT Gardzienice, Kwartetem Jorgi, Wojciechem Waglew- skim, zespołem Stilo. Otwarta na różne formy współ- pracy (przed rokiem koncertowała w Krakowie w trio wokalnym a capella z artystkami z Finlandii i Szwaj- carii), chętnie nagrywa i koncertuje solo, nie bojąc się głosowych eksperymentów. Spotkania kultur Na pewno publiczności przypadnie do gustu muzyka, którą proponuje Dimitris Mistakidis. Grecki artysta, bard, klasyk współczesnego rebetiko, który w ubiegłym miesiącu był jedną z gwiazd festiwalu Nowa Tradycja, promować będzie swą świetną płytę Amerika. Oczywiście będzie też muzyka zdecydowanie bar- dziej dynamiczna czy energetyczna, która zapewne najlepiej brzmieć będzie przed Zamkiem na Scenie na Trawie. Taką twórczość proponuje etiopsko-fran- cuska Selamnesh GS Badume Band. Obdarzona ory- ginalną urodą Selamnesh Zemene odwołuje się do tradycyjnych skal i form muzykowania, a towarzyszy jej mocno elektryczna grupa. Jordańsko-palestyński zespół 47 Soul nie tylko odwołuje się, wbrew tra- gicznej historii, do kulturowej wspólnoty, ale czyni to w rytm muzyki obficie sięgającej do elektroniki. W muzyce bułgarsko-francusko-mongolskiego Vio- lons Barbares mieszają się w dynamicznych frazach elementy wszystkich trzech tradycji. tegorocznego festi- Zmienne nastroje Znacznie bardziej nastrojową muzykę przed- stawi izraelska grupa Gulaza, znana z występów na krakowskim festiwalu Rozstaje. Odwołuje się jemeńskie kobiety. Do inaczej rozumianej muzyki z przeszłości nawiązuje francuskie trio Sirventós. Stojący na jego czele Manu Thóron, pamiętany z występującego tu przed dwoma laty zespołu La Cor de la Plana, wraz z dwoma partnerami sięga po średniowieczną twórczość trubadurów z Oksyta- nii. Na pewno zjawiskiem będzie występ tunezyj- sko-francuskiej formacji Ifriqiyya Electrique. Ich koncerty, będące formą dynamicznego spektaklu, czerpią energię z wyświetlanych i odtwarzanych na scenie obrazów i dźwięków, zarejestrowanych pod- czas tradycyjnej ceremonii banga. Wreszcie turecki Ciineyt Sepetgi i Orchestra Dolapdere, którego muzyka oparta na niepowta- rzalnym brzmieniu klarnetu sięga do tradycji tureckich Romów. Czekają nas też dwa koncerty z muzyką z Korei. Zespół Baraji przedstawi swego rodzaju widowisko teatralne odwołujące się do szamańskich rytuałów. Z kolei Hee-Moon Lee Com- pany zaprezentuje rodzaj performance'u, będą- cego zespoleniem recytacji, śpiewu, perkusyjnego rytmu i gestu. Z Polski Świetnie zapowiadają się też występy krajowych artystów. Podczas festiwalu wystąpi m.in. Teresa Mirga z zespołem Kałe Bała, czyli bodaj najwspa- nialsza polska wykonawczyni muzyki romskiej. Jeśli komuś polska muzyka romska kojarzy się ze znanym z telewizji nadmiarem lukru i błyskotek, powinien koniecznie posłuchać Mirgi, której twórczość jest SAONA COWON TOCICYZ ZOBACZYC (O) ciepła, melodyjności i artystycznej szczerości. Zagra też w Poznaniu - bodaj po raz pierwszy w naszym mie- ście - kapela Wowakin. Nazwę bierze od pierwszych liter nazwisk jej członków: Bartłomieja Woźniaka, Mateusza Wachowiaka i Pauli Kinaszewskiej. Zade- biutowała przed dwoma laty, w ubiegłym roku wydała świetną płytę Kraj za miastem, pełną prawdziwego zachwytu muzyką wiejską. Podczas festiwalu zagrają również rodzinna Kapela Hałasów oraz pochodząca ze Śląska formacja Krzikopa. y) Ethno Port Poznań 2018, CK ZAMEK, 7-10.06 IKS | czerwiec 2018 / 15 16 / IKS / czerwiec 2018 ] ]Założony ponad 30 lat temu z inicjatywy Jana Lau- wersa i Grace Ellen Barkey zespół rezyduje w Bruk- seli, ale przez większą część roku jest w trasie, gra- jąc rocznie kilkaset przedstawień. Needcompany tworzą tancerze, kompozytorzy, choreografowie, pisarze, ale znajdziemy wśród nich także matematy- ków, filozofów i lekarzy. „Są jak artystyczna sekta – żarliwie zaangażowani w teatr, pełni twórczej pasji i  uwielbienia dla Lauwersa i  Barkey. Odrzucają zastaną rzeczywistość, ich świat to scena” – pisała o Needcompany jedna z badaczek. Ich spektakle przekraczają ramy gatunkowe, to wydarzenia multimedialne, łączące niemal wszyst- kie dziedziny sztuki. Błyskotliwe, pomysłowe, olśnie- wające wizualnie. Głęboko zapadają w pamięć. „Jan Lauwers zawsze pamięta o  publiczności swoich widowisk, zapraszając ją w podróż drogami własnej wyobraźni” – pisał w jednym z artykułów Piotr Dobro- wolski. „Założyciel Needcompany nie jest obrazo- burcą, wichrzycielem, prowokatorem ani rewolucjo- nistą. Nie osłabia to wcale rezonansu jego twórczości, a przez lata pracy z ludźmi i grania dla ludzi (jak sam opisuje swoje działania) zasłużył także na zaintereso- wanie teoretyków, uznających go za ważnego współ- czesnego artystę teatru” – podkreślał. Wojny i religie Tym razem Jan Lauwers, Grace Ellen Barkey oraz Maarten Seghers spotkają się z widzami Malty w cał- kiem nowej roli – kuratorów idiomu, najważniejszej części programu, który w tym roku łączy hasło Skok w  wiarę. „Dziś, gdy rządzący Europą polaryzują ją bardziej niż kiedykolwiek wcześniej, gdy zmierzamy ku ekstremizmom, gdy podsycane są antagonizmy, wydarzenia festiwale Skok w nieznane SyLWIA KLIMEK – Sztuka nie jest filozofią, nie jest polityką, sztuka powinna być sztuką. W Skoku w wiarę właśnie o to chodzi – pokażmy sztukę, która odkrywa coś, czego jeszcze nie wiemy, nie znamy – mówił kilka miesięcy temu w wywiadzie dla „gazety Wyborczej” Jan lauwers, jeden z kuratorów idiomu Malty. Festiwal pod artystyczną opieką twórców z grupy needcompany rozpocznie się 15 czerwca. a  wyniki wyborów pokazują, że wielkie ideologie i  religie zaczynają przybierać ekstremalne formy i ludzie z zasadami są gotowi zabijać, artyści muszą przeformułować swoje pytania” – piszą w  tekście programowym kuratorzy. „Zapraszając twórców na Festival Malta Poznań i  wybierając prace z  pokaź- nego dorobku Needcompany, spotkaliśmy wspania- łych młodych artystów, którzy się nie boją i są gotowi zaryzykować skok w wiarę” – dodają. Program idiomu to m.in. spektakl w reżyserii Jana Lauwersa – Wojna i terpentyna – adaptacja powieści Stefana Hertmansa o  tym samym tytule. „Jan Lau- wers (…) czyniąc książkę punktem wyjścia, tworzy intensywne przedstawienie o  rozwoju industrializa- cji i przemocy I wojny światowej – która dla Belgów była najboleśniejszym wydarzeniem historycznym XX w., o miłości, szczęściu, smutku i sekretach ludz- kiego życia” – czytamy o spektaklu, który pokazany zostanie w Poznaniu dwukrotnie – 22 i 23 czerwca. Idiom to także 18 Videos Lot Lemm i Grace Ellen Barkey – wydarzenie z  pogranicza teatru i  sztuk wizualnych, a  także Concert by band facing the wrong way Maartena Seghersa – spektakl-koncert, portret grupy dekadenckich „zachodnioeuropej- skich” artystów. W idiom wpisuje się także spektakl Another One duetu Lobke Leirens/Maxim Storms oraz słynny Forever Lemm & Barkey. Tę część pro- gramu uzupełni The Moon duetu Hans Petter Melø Dahl i  Anna Sophia Bonnema oraz 1095 formacji Kuiperskaai: historia Benny – młodego benedyktyń- skiego mnicha, który ucieka z klasztoru w Gandawie i  udaje się na tułaczkę po Europie. „W  spektaklu wyruszamy w niepokojącą podróż, której celem jest zniszczenie kalifatu Kordoby” – zapowiadają spek- takl jego twórcy. Budowanie i burzenie Festiwal otworzy 15 czerwca akcja, jakiej dotąd na Malcie nie było: budowanie, a następnie nisz- czenie kartonowej konstrukcji przypominającej wieżę wieńczącą poznański Zamek Przemysła. Tzw. „odbudowie” zamku towarzyszyły swego czasu liczne kontrowersje, ostre protesty i zaciekłe dys- kusje prowadzone nie tylko w środowisku poznań- skich architektów i historyków. „Niewinny, ale wywrotowy gest francuskiego artysty Olivera Gros- setóte'a i rzeszy ochotników będzie zapowiedzią festiwalowych projektów, które pokażą, że sztuka ma moc demaskowania szaleństwa otaczającego nas świata i pozwala wobec niego na indywidualny, a jednocześnie obywatelski protest” - tłumaczą ideę performance'u organizatorzy. Rangę „wydarzenia specjalnego” festiwalu ma premiera spektaklu Mesjasze w reżyserii Anety Gro- szyńskiej - sceniczna adaptacja powieści węgier- skiego pisarza Gyórgyego Spiró. „Tragikomiczna fan- tazja, montaż źródeł i historyczna rozprawa o polskiej duszy w jednym” - zapowiadają jej twórcy. Premiera 16 czerwca na terenie MTP Po raz szósty na placu Wolności stanie Genera- tor Malta, a w nim intensywny program wydarzeń: plenerowe spektakle i koncerty, wieczorne silent disco, warsztaty i spotkania. W otwartej przestrzeni FOT. MALTA FESTIVAL POZNAŃ Another One duetu Lobke Leirens/ Maxim Storm miejskiego placu wystąpią m.in. Mariusz Bonaszew- ski, Paweł Passini, Dorota Landowska i Katarzyna Czarnecka. Generator to jednak nie tylko scena w centrum miasta, ale liczne działania społeczno-ar- tystyczne w odległych punktach: „Przyjrzymy się pierwszym poznańskim osiedlom socjalnym - dopu- ścimy do głosu tych, którzy często są go pozbawiani, oraz spojrzymy pod powierzchnię remontu Świę- tego Marcina, szukając w nim przebudowy nie tyle głównej ulicy, ile naszego, lokalnego środowiska kulturotwórczego” - zapowiadają kuratorki Genera- tora, Joanna Pańczak i Agnieszka Różyńska. Muzyczny finał Malty to ponadpokoleniowy kon- cert Konieczny...? Koniecznie!. Piosenki i muzyka filmowa Zygmunta Koniecznego - kompozytora Piw- nicy pod Baranami, autora muzyki do tekstów znako- mitych polskich poetów - zabrzmią w nowych, orkie- strowych aranżacjach z udziałem solistów: Cezarego Duchnowskiego, Agaty Zubel, Bartłomieja Wąsika i Andrzeja Bauera oraz Orkiestry Collegium F pod batutą Marcina Sompolińskiego. Koncert odbędzie się 23 czerwca w parku Wieniawskiego. 4 28. Malta Festival Poznań, idiom: Skok w wiarę kuratorzy: Grace Ellen Barkey, Jan Lauwers i Maarten Seghers 15-24.06 szczegóły na malta-festival.pl IKS | czerwiec 2018 / 17 WYDARZENIA varia Maraton Mottego MATEUSZ MALINOWSKI W tym roku obchodzimy jubileusz 200-lecia urodzin i 120-lecia śmierci Marcelego Mottego, postaci niezwykle zasłużonej dla XIX-wiecznego Poznania. Z jego dorobku literackiego korzystamy do dziś. W Bogaty program obchodów szczególnego, podwójnego jubileuszu przygotowali poznań- scy przewodnicy skupieni w Kole PTTK noszącym imię właśnie Mar- celego Mottego. Wydarzenia odbywają się już od stycz- nia br. (23.01 - uroczysta inauguracja Roku Mottego), a kolejne organizowane będą przez następne mie- siące aż do stycznia 2019 roku. Program obejmuje m.in. imprezy turystyczne dla mieszkańców, szkolenia dla przewodników, spotkania literackie, podczas których prezentowane będą fragmenty Przechadzek po mieście z komen- tarzem historycznym, oraz maraton czytania tej najbardziej znanej publikacji Mottego. Nie zabraknie wykładów, prelekcji, a także konkursu z wiedzy o nim, jego epoce i mieście. W planach także gra miejska „Śladami Marcelego Mottego i innych zasłużonych Wielkopolan XIX wieku” oraz wystawy tematyczne z oprowadzaniem kuratorskim. Główne uroczystości jubileuszowe związane z 200. rocznicą urodzin Mottego będą miały miejsce 16 czerwca, a rozpocznie je msza św. w kościele far- nym. Później uroczystości przeniosą się do Biblio- teki Raczyńskich, gdzie w samo południe odbędzie się wernisaż wystawy Marceli Motty (1818-1898) i Poznań jego czasów. Wprowadzenie do tematyki wystawy przedstawi jej autorka dr Izabela Wyszow- ska, koordynator ds. obchodów Roku Jubileuszo- wego Marcelego Mottego. Dodatkowo będzie można wysłuchać wykładów: Oblicze Poznania w XIX wieku 18 /IKS / czerwiec 2018 prof. Przemysława Matusika i Rodzina Mot- tych w kręgu poznańskiej inteligencji prof. Witolda Molika. Po południu na Cmentarzu Zasłużonych Wielkopolan, na Wzgórzu św. Wojciecha, odbę- dzie się uroczystość złożenia kwiatów na grobie tej zasłu- żonej postaci, następnie prze- wodnicy PTTK zapraszają na przechadzkę tematyczną po mieście śladami swojego patrona. Tego samego dnia w Hotelu Kolegiackim dalsza część obchodów dla zaproszo- nych gości, wernisaż wystawy Portrety miasta Poznania (epoki Marcelego Mottego i współczesny) oraz wykład dr Izabeli Wyszow- skiej Marceli Motty w pamięci potomnych. Następnego dnia, 17 czerwca, będzie można wziąć udział w spacerze zatytułowanym Poznań cza- sów Marcelego Mottego. Od kolegium jezuickiego do warsztatu szewca Eliasiewicza. Wycieczka wyruszy og. 11 sprzed Urzędu Miasta przy pl. Kolegiackim. O wydarzeniach jubileuszowych będziemy infor- mować na bieżąco w kolejnych numerach IKS-a. Wia- domości można także znaleźć na stronie organizatora: przewodnicy-pttk.org, a także na portalu społeczno- ściowym: facebook.com/Przewodnicy.PTTK.Poznan. Na zakończenie roku jubileuszowego przewidywane jest także wydanie książki Śladami Marcelego Mot- tego i jego rodziny po Poznaniu. Sylwetkę i dokonania Marcelego Mottego przybliżył nam w tym numerze Witold Gostyński, którego tekst można przeczytać w dziale „Historia” (s. 34). 4 FOT. MATEUSZ MALINOWSKI IKS / czerwiec 2018 / 19 #NA WOL NYM lato 2018 Cykl wydarzeń kulturalnych na Wolnym Dziedzińcu Urzędu Miasta Poznania Szczegóły na www.poznan.pl/nawolnym 12.07 | g. 21:30 | animacja GALA 12. MIĘDZYNARODOWEGO FESTIWALU FILMÓW ANIMOWANYCH ANIMATOR SOLAR WALK pokaz animacji Reki Bucsi z muzyką na żywo g. 22:30 | taniec SILENT DISCO 13.07 | g. 20:30 | film AMY (o Amy Winehouse) g. 22:30 | taniec SILENT DISCO 14.07 | g. 14:00 | teatr DOMISIE NA WAKACJACH spektakl dla dzieci, Drama Studio 20.07 | g. 20:00 | koncert HAŃBA support PRZYBYŁ g. 22:30 | taniec SILENT DISCO 27.07 | g. 20:00 | koncert REBEKA support DECADENT FUN CLUB g. 22.30 | taniec SILENT DISCO 28.07 | g. 20:30 | film BOSKA FLORENCE g. 22.30 | taniec SILENT DISCO 29.07 | g. 14:00 | teatr TUWIM JULEK PARA BUCH FRAZY W RUCH spektakl dla dzieci, Teatr Małe Mi 21.07 | g. 14:00 | teatr CO W SZAFIE PISZCZY spektakl dla dzieci, Teatr Fuzja, premiera g. 20:30 | film MARIA CALLAS g. 22.30 | taniec SILENT DISCO Współfinansowanie Partnerzy RECENZJE teatr Ładna ta wojna ALEKSANDRA BLIŹNIUK Troja” w zamyśle twórców miał być opowieścią o wirusie, który toczy historię ludzkości od samych jej początków. Wirusem tym jest wojna, konflikt i towarzyszące im śmierć i cierpienie. Spektakl miał stanowić mocny głos młodego pokolenia — głos przeciw narracji bohaterów, przeciw wizji o szlachetnie i pięknie przelewanej krwi. W Twórcy spektaklu wzięli na warsztat mit trojań- ski, wierząc w uniwersalną moc jego przekazu. Przez cztery lata pracy nad dziełem ich pomysł ewoluował. W tym czasie na świecie doszło do wielu konfliktów, w których, niezależnie od oficjalnych ustaleń, prze- grali wszyscy, a zwłaszcza cywile. To właśnie współ- czesna sytuacja Europy oraz moc oddolnych ruchów społecznych skłoniły twórców, by pokazać konflikt zbrojny z perspektywy ludu, z poziomu osób, które zaplątane w wir historii często nie mają wpływu na jej przebieg, jednak mobilizacja mas ma w sobie ogromną moc oczyszczenia. I chociaż założenia spek- taklu były niezwykle intrygujące, to po jego obej- rzeniu doszłam do wniosku, że gdzieś się rozmyły w potoku ładnych obrazków, estetycznych ruchów tancerzy, w idealnie skrojonych kostiumach i sceno- grafii. To ma być wojna? Ładna ta wojna. Czy w XXI wieku artystycznymi środkami mówią- cymi o tragizmie i chaosie wojny mają być niesyme- trie i przeplatanie barw czerni i bieli? Czy „zacinający się” ruch tancerzy, nawiązujący wprost do złośliwego oprogramowania, jest właściwym symbolem dla ciąg- łego odradzania się zła w człowieku? Czy przeeste- tyzowane wizualizacje mające w symboliczny sposób pokazywać masowość ofiar w konfliktach zbrojnych to język, który wpłynie na dzisiejszego odbiorcę? No i wreszcie, czy takim tańcem, który nawet jeśli odnosi się do walki i brudu wojennego, robi to w spo- sób grzeczny i wystudiowany, zmienimy narrację % Aleksandra Bliźniuk krytyczka muzyczna i wierna słuchaczka muzyki - tej dawnej i najnowszej 20 /iKS/ czerwiec 2018 opowieści o wojnie? Z każdą minutą spektaklu coś się we mnie buntowało przeciw ładnym obrazkom wojny, przeciw idealnym pozom, sztuczności sztuki. Znamienny dla spektaklu był wybór techniki kom- pozytorskiej. Gabriel Kaczmarek, tworząc muzykę do Troja”, postanowił sięgnąć po zdobycze aleatoryzmu kontrolowanego. Technika ta polega na daniu pewnej swobody muzykom poprzez określenie tylko niektórych elementów partytury, a pominięciu pozostałych. Kom- pozytor, tworząc materiał muzyczny wraz z orkiestrą Teatru Wielkiego (w czasie spektaklu muzyka odtwa- rzana jest z nagrania), mógł pozwolić sobie na jeszcze większą kontrolę brzmienia. Mógł wybrać najlepsze rozwiązanie brzmieniowe, wyeliminować niepokojący chaos, który wprowadziłby „żywy” aleatoryzm. Taka właśnie mocna, podwójna kontrola przebiegu muzycz- nego mówi wiele o wydźwięku spektaklu. Okazało się, że twórcy, tak mięsiście opowiadający o żywiole wojny, w pracy artystycznej skryli się za bezpiecznym filarem póz, symboli i pełnej kontroli. W moim odczuciu twórcy wpadli we własne sidła. Chcąc uwolnić się od narracji mówiącej o jedynie słusz- nym, wojennym patriotyzmie, stworzyli dzieło, które tylko z pozoru wychodzi poza ramy tej narracji. Troja” miał mimo to kilka świetnych momentów, chociażby scena walki wojowników-marionetek, czy pojawienie się Ifigenii, malutkiej dziewczynki symbo- lizującej młode pokolenia i świat, który im zostawiamy. Jednak w głównej mierze Troja” to wspaniałe obrazki, doskonała choreografia, świetnie przygotowani tance- rze. Tak, Troja" jest piękny. Wojna nie jest piękna. 4 Troja” reżyseria, choreografia: Viktor Davydiuk Teatr Wielki, premiera: 12.05 RECENZJE sztuka Tajemniczy Quadro JUSTYNA ŻARCZYŃSKA Wystawy prezentujące sylwetki osób zasłużonych w jakiejś dziedzinie są pewnego rodzaju obietnicą, że dowiemy się na nich czegoś, czego nie wiemy. Jeśli przy tym w zapowiedzi prezentacji napisane jest wprost, że ta udzieli odpowiedzi na wszystkie pytania, na ekspozycję wkraczamy pełni ufności i nadziei, że faktycznie tak będzie. V Czy przy okazji wystawy Znany/ nie/ znany architekt Poznania - Jan Baptysta Quadro z Lugano, którą 2.05 otwarto w Muzeum Literackim Henryka Sienkiewi- cza, nasza ufność została nagrodzona, a nadzieja nie okazała się płonna? Nie da się ukryć, że o architekcie jednego z najpiękniejszych renesansowych budyn- ków nie tylko w Poznaniu, ale w kraju, a nawet Euro- pie - nie mamy pełnej wiedzy. Może to dziwić, biorąc pod uwagę fakt, że przybycie do stolicy Wielkopolski wykształconego i zdolnego Włocha, któremu powie- rzono pracę nad tak ważnym w mieście budynkiem, nie powinno przejść bez echa. Wiemy, skąd pochodził i kiedy przybył do Poznania. Wiemy, że jego zdolno- ści docenione zostały przez mieszczan i duchowień- stwo nie tylko ze stolicy Wielkopolski. Wiemy też, że ożenił się z córką poznańskich patrycjuszy - Bar- barą Sztametówną. Wiemy w końcu, że miał ambicje wykraczające poza jego wykształcenie. Ale te osta- tecznie doprowadziły go do ruiny. I że jego małżeń- stwo również nie należało do szczęśliwych. Te i jesz- cze inne informacje umieszczono na tablicy przed wejściem do sali wystawowej. I tutaj dochodzimy do meritum. Jest wręcz oczywiste, że na wystawy cho- dzimy nie po to, by czytać informacje umieszczone na planszach, ale po to, by zobaczyć obiekty, które będą miały wręcz gawędziarską siłę rażenia. Eksponaty, które mają opowiadać historię Włocha i odpowiadać przy tym na przynajmniej część pytań W Justyna Żarczyńska historyk sztuki. Pracuje w Muzeum Historii Miasta Poznania, pisze o historii miasta i sztuce. o jego życiorys, zgromadzono w niewielkiej sali na parterze muzeum. Zadanie to powierzono nieoczeki- wanie przede wszystkim widokom XIX-wiecznego mia- sta Juliusa von Minutoliego oraz zdjęciom - zarówno przedwojennym, jak i powojennym - znanych poznań- skich fotografów, m.in. Kazimierza Gregera, Romana Stefana Ulatowskiego oraz Zbigniewa Zielonackiego. Wszystkie przedstawiają widoki Poznania, głów- nie Stary Rynek i ratusz. Obejrzeć możemy również powiększenie panoramy miasta autorstwa Georga Brauna i Fransa Hogenberga z 1618 roku, na którym zaznaczono i opisano ważne lokalizacje oraz budynki w Poznaniu. Zasadne zdaje się zadanie pytania: gdzie w tym wszystkim Quadro? Owszem, dobrze jest zobaczyć miasto, w którym bohater wystawy żył i tworzył. Uświadomić sobie, jak to miasto się zmieniło. Spojrzeć na człowieka przez pryzmat jego otoczenia i miejsca. Zaprezentowane obiekty same w sobie są przecież cenne i ciekawe. Takimi muszą być szczególnie dla gości nieznających historii Poznania. Poczuć jednak można pewien nie- dosyt - miasto XVI-wieczne, które znał włoski archi- tekt, dla kogoś, kto wie o nim mało lub nic, a chciałby się jednak dowiedzieć - wciąż pozostaje tajem- nicą. Zagadką pozostaje wciąż też sam Jan Baptysta Quadro. Brakuje bowiem na wystawie dokumentów oraz innych artefaktów, które mogłyby dać odpowie- dzi na wciąż nurtujące nas pytania na jego temat lub być argumentem dla tych już udzielonych. Czy włoski architekt musi pozostać tajemnicą? 4 Znany/ nie/ znany architekt Poznania — Jan Baptysta Quadro z Lugano Muzeum Literackie Henryka Sienkiewicza 2.05-30.09 IKS | czerwiec 2018 / 21 RECENZJE teatr Teatr pod zaborami ANNA TOMCZYK Dramat Adolfa Nowaczyńskiego jest monstrualny — chwilami przerasta i pożera swoją sceniczną adaptację. wyeksponowanych napisów - bo taką funkcję czasem przyjmują, na przykład w niemych scenach, gdy aktorzy tylko _ gestykulują - trudno się oderwać, cza- sem zupełnie odwracają uwagę od gry aktorskiej. W ten sposób tekst staje się głównym bohaterem - waż- niejszym nawet od samego Fryde- ryka - który panuje nad rozwojem zdarzeń, nawet jeśli aktorom zdarzy się go zapomnieć. Ta umowność stwarza poczucie, że oglądamy spektakl niedokończony, wciąż w trakcie twórczego procesu - z drugiej strony jednak upominający się o swoje miejsce tekst nie pozwala na żadne zmiany w przebiegu sztuki. Czasem też frustruje widza - bo w końcu może przeczytać go sobie sam, nie musi „ siedzieć i czekać, aż odczytają mu go akto- rzy. A te lektury ciągną się bez końca - sztuka trwa ponad cztery godziny ini są to wcale godziny łatwe miczne. Nawet jeśli dzieje to przede wszystkim w t ojsaC AJ OC EJ a Dworskie dysputy V_ Wielki Fryderyk na długo przed premierą pracował na swoją legendę wielkości. Po pierwsze, to pierwszy polski spektakl Jana Klaty po odejściu ze stanowiska dyrektora Teatru Starego w Krakowie. Po drugie, cieszący się niezmiennym uwielbie- niem widzów Jan Peszek po raz drugi pokazuje się na poznań- skiej scenie, po ponadtrzydzie- stoletniej przerwie. Po trzecie, sam tekst Adolfa Nowaczyń- skiego jest ogromny - w wydaniu Biblioteki Narodowej liczy prawie sześćset stron. Ciężar tych wszyst- kich oczekiwań przerósł nieco spek- takl, który okazał się znacznie bar- dziej klasyczny i surowy, niż można się było spodziewać. HOC CY UDANY JEN Realizację Klaty przytłoczyła przede wszystkim obszerność tekstu, który jest tak rozrośnięty, że nie mieści się na scenie i żyje własnym życiem. Nie mogąc naj- wyraźniej sprostać temu rozpasa- - niu słów, dywagacji i monologów aktorzy bez skrępowania wspie- S Dyskusyjny charakter oddaje klimat poczdamskiego dworu pomię- i poprawiają. Potknięcia w wypowia- dzy rozbiorami I Rzeczpospolitej. Cesarz danych kwestiach to zwykle najprostsza Fryderyk Wielki (gościnnie Jan Peszek) lubuje rzecz, jaką może krytykować widz, a Klata się w długich wywodach o ekonomii, europejskiej jeszcze bardziej ułatwia mu to zadanie - podpowiedzi polityce i wadach Polaków, a cały dwór gromadzi po tekstowe widoczne są także dla publiczności, a więc to, by go - tak jak i widownia - słuchał. Peszek oczy- można je śledzić i kontrolować. Szczerze mówiąc, od _ wiście bryluje w swojej przede wszystkim satyrycznej rają się prompterami, podpo-- wiadają sobie nawzajem, mylą się 22 [IKS / czerwiec 2018 roli podstarzałego władcy, któremu w głowie wciąż na zmianę zyski z owczej wełny, czystość rasy i nieprzy- zwoite dowcipy. Aktorska swoboda i ogromne doświad- czenie pozwalają mu swobodnie igrać sobie z przera- stającą wszystkich obszernością tekstu, improwizować obok niego, żartować z tych niedostatków, które można przypisywać po prostu cesarskiemu zdrowiu i wiekowi. Przy nim pozostałe postaci zdają się zaled- wie tłem, a kroku Peszkowi dotrzymuje jedynie Michał Kaleta w roli biskupa warmińskiego Ignacego Krasic- kiego. Sprytny biskup dołącza do dworskiego grona i próbuje czerpać garściami z cesarskiej łaski, jednak nie czuje się tam coraz lepiej, ale coraz bardziej obco. Opowiada Frycowi anegdotki o pijaństwie i obżar- stwie swoich rodaków, pozornie owija sobie władcę wokół palca, ale ostatecznie i tak się dowie, że nie jest Prusom do niczego potrzebny - pozostaje co najwyżej błaznem, nadwornym wierszopisem, zabawką, która zaraz się znudzi. Jak i pozostali Polacy. W cieniu historii Wizualnie Wielki Fryderyk prezentuje się bar- dzo prosto - na surowej, nagiej, niemal pozba- wionej rekwizytów scenie aktorzy grają dziemy tu także wypróbowane już chwyty muzyczne i choreograficzne Jana Klaty, dynamizujące sztukę i dzielące ją na spójne fragmenty. Największe wrażenie robi ta scena, której - w przeciwień- twie do całego spek- taklu - nie pada ani jedno słowo. Jest to pogrzeby WIJE tz OSESDTYZWA MU FOT. MICHAŁ SZLAGA przedziwną procesją, po której cały dwór pada na zie- mię jak psy targane konwulsjami. To zarazem wizja niechybnej śmierci cesarza i upadku jego ludzi - dwór bez władcy przestanie istnieć - oraz symbol obcości, jakiej wciąż musi doświadczać polski biskup w tej pruskiej rzeczywistości. Scenę zamyka Michał Kaleta recytujący bajki Krasickiego o zwierzętach. Pocieszne rymowanki dla dzieci nabierają tu nowego, groźnego znaczenia, bo zwierzęta w sposób nieunikniony zaczy- nają przypominać swoich ludzkich odpowiedników. Dziś już chyba nikt się nie spodziewał po bajkach takiej mocy, jaką Kalecie udało się uruchomić w tej mrocznej deklamacji. Cały dramat Nowaczyńskiego okazuje się nad- spodziewanie współczesny - traktuje o układach sił, o narodzie i jego obawach oraz słabościach, o mechani- zmach egzekwowania władzy i budzenia strachu wśród sąsiadów. Ponadto cesarz Fryderyk z lubością wymie- nia wady Polski i Polaków. Jego spostrzeżeniom trudno odmówić nie tylko błyskotliwości, ale i słuszności. Przenoszenie wymowy tego dramatu na dzisiejszą sytu- _" ację polityczną byłoby jednak zbyt- _ nim uproszczeniem - Klata dobrze o tym wie i nie sili się na takie zabiegi, bo machina historii jest znacznie potężniej- sza niż bieżące układy sił w Polsce. Historia to ogromny twór, którego nie sposób pomieścić w długich czterech godzinach, nie spo- sób go spamiętać ani wyjaśnić. Jest wielka, męcząca i niedosko- nała - jak Fryderyk, jak ten spektakl, jak Polska. y Wielki. Fryderyk, Adolf Nowaczyński zem, . reż. Jan Klata Teatr Polski, Duża Scena premiera: 5.05 IKS | czerwiec 2018 / 23 24 / IKS / czerwiec 2018 ] ]Koncert dedykowany był Johannesowi Brahmsowi, który 7 maja obchodził urodziny. Muzyczne pre- zenty otrzymał zarówno od swojego poprzednika – Ludwika van Beethovena, jak i  następców: Hugo Alfvéna i  Piotra Mossa. Pierwszy z  zaprezentowa- nych utworów upamiętniał jubilata. Uwertura aka- demicka Brahmsa, napisana z okazji przyjęcia przez kompozytora doktoratu honoris causa Uniwersytetu Wrocławskiego, jest uważana za dzieło wyjątkowo optymistyczne. Kompozytor skorzystał z  cytatów z pieśni żakowskich, w tym z hymnu Gaudeamus igi- tur. Wykonanie Uwertury przez poznańskich filhar- moników wydawało się poprawne, ale nie porywało. Trudno powiedzieć, czego zabrakło – może pozo- stałe propozycje repertuarowe zabrzmiały o  tyle lepiej, że dzieło Brahmsa wypadło przy nich blado. Nieznany Alfvén Po Uwerturze orkiestra zagrała III Symfonię E-dur Alfvéna. Szwedzki kompozytor, niemal nieznany w Pol- sce, jest twórcą wartym uwagi – oryginalnym i osob- nym. Wsłuchując się we frazy Symfonii, można było podążać wieloma tropami odbiorczymi i  uruchamiać bardzo różne, niekiedy sprzeczne, muzyczne skoja- rzenia. Uwagę zwracała przede wszystkim obsada i  bogata reprezentacja instrumentów dętych blasza- nych – w tym aż sześć rogów. Alfvén dowartościował też głosy, które często są słabo słyszalne, przykryte potężnym brzmieniem orkiestry. W  jego Symfonii na pierwszym planie pojawiały się więc np. fagoty czy altówki, którym kompozytor powierzał ważne, narra- cyjne role. Trzeba przyznać, że wykonawcy świetnie recenzje muzyka Wieczór rozmaitości na urodziny Brahmsa AGATA SZULC-WOźNIAK Trudno znaleźć wspólny mianownik dla programu koncertu, który odbył się 11 maja w poznańskiej Auli UAM. Brak zasady organizującej repertuar znalazł odzwierciedlenie w tytule – Nastroje różnych epok. okazało się jednak, że programowa spójność nie jest konieczna dla dobrego efektu artystycznego. wykorzystali okazję zaprezentowania wyjątkowych barw tych instrumentów. Ciekawe było też śledzenie pauz. Często zaskakiwały – nagłe milknięcie zespołu nie wynikało z  kulminacji, kojarzyło się raczej ze sztuką oratorską – oddechem nabieranym między zda- niami, potrzebnym w długiej historii. Alfvén zadziwiał również rozpiętością skali muzycznych emocji i łatwo- ścią przechodzenia od intensywności brzmienia do jego lekkości – od dramatycznej ekspresji, przywodzą- cej na myśl największe afekty, najbardziej przejmu- jące zagadki losu, do żartu, kpiny, impresjonistycznej z ducha ulotności. Trudno porównać go do jakiegokol- wiek kompozytora spoza skandynawskiej części Europy. Jednocześnie Symfonia brzmiała tak neoromantycznie, jak tylko można to sobie wyobrazić. Najbardziej inte- resująca okazała się część II – ciemna, parująca, gęsta od znaczeń. Namiętność i pasja Alfvéna stawiają pod znakiem zapytania to wszystko, co zwykło się myśleć o  chłodnym klimacie Północy. Emocjonalne napięcie, odczuwalne od pierwszych do ostatnich fraz, nie miało nic wspólnego ze skandynawską surowością. Wypada dodać, że znakomicie spisała się tu orkiestra pod batutą łukasza Borewicza – utrzymująca trudną, bo wciąż podobną intensywność ekspresji. Można wiele wybaczyć takiemu skupionemu, czującemu wykona- niu – również drobne wpadki w sekcji dętej. Umotywo- wany, bogaty brzmieniowo finał był pięknym zwieńcze- niem całości. W III części Alfvén, kontrastowo, wybrał lekki, figlarny ton. Instrumenty, w błyskotliwych, perli- stych figuracjach, wpadały sobie w słowo, uzupełniały swoje wypowiedzi (a może je wyśmiewały?). Przywo- dziło to na myśl techniki polifoniczne, podszyte jed- nak żartem – jakby Alfvén podejmował polemiczny, satyryczny dialog z barokiem. Ostatnia część Symfonii, wyrażająca początkowo wciąż powstrzymywaną chęć przyspieszenia, stopniowo stała się niepohamowanym biegiem, w którym wyrazisty rytm kojarzył się z tęten- tem końskich kopyt. Podobno w finalnej części Symfo- nii kompozytor wyraził tęsknotę za ojczystą Szwecją. W obecności kompozytora Po przerwie zabrzmiało Adagio III Piotra Mossa, wykonane w wyjątkowych okolicznościach, bo w obecności kompozytora. Zapowiadając utwór Borowicz zwrócił uwagę na jego żałobny charakter. Po Adagiu można byłoby więc spodziewać się medy- tacyjnego żalu, zadumy nad przemijaniem. Wykona- nie zwracało jednak uwagę na inne aspekty tematu śmierci. W początkowych taktach można było odczuć niepokój - atonalność, wyszukane środki artykula- cyjne, nagłe pauzy i gra kontrastami dynamicznymi nasuwały skojarzenia z chorobą, maligną, gorączką. Adagio opowiadało o tajemniczej granicy między światami żywych i zmarłych, o ostateczności, która wymyka się ludzkiemu pojęciu. Nastrój trwogi zmie- niał się jednak stopniowo w coraz śmielsze oskarże- nie - forta i ekspresyjne partie perkusji zdawały się znakiem niezgody na skandal śmierci. Orkiestra była reagująca i skoncentrowana. Czuło się też, że Boro- wicz świetnie przemyślał Adagio - i potrafił podzielić się swoim wyobrażeniem z zespołem. Fantazja - zapowiedź IX Symfonii? Koncert zwieńczyła Fantazja chóralna na fortepian solo, chór, głosy solo i orkiestrę Beethovena. Bogata obsada wykonawcza sprzyjała realizacji pełnych FOT. ANTONI HOFFMANN rozmachu pomysłów kompozytorskich. W Fantazji czuć jednak pewną powściągliwość - twórca sku- pia się raczej na prezentacji możliwości barwowych poszczególnych instrumentów, kolejno pojawiających się na pierwszym planie dzieła, niż na testowaniu wspólnego, potężnego brzmienia. Wśród koncertu- jących głosów uwagę zwracał flet - realizujący par- tie solowe z wirtuozowskim błyskiem. Znakomicie spisał się pianista, Michał Francuz, interpretując Fantazję z imponującą czytelnością i czułym szacun- kiem dla szczegółów. Francuz, który doskonale czuje się na scenie, potrafił znaleźć balans między wła- ściwą dla partii solowej dominacją w utworze a dys- kretniejszym towarzyszeniem wykonaniu. W dziele Beethovena dobrze zaprezentował się też zespół wokalny - połączone siły Chóru Kameralnego Uni- wersytetu im. Adama Mickiewicza przygotowanego przez Krzysztofa Szydzisza i Joannę Piech-Sławecką oraz Chóru Akademickiego Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza prowadzonego przez Beatę Bielską. Kon- centracja i zaangażowanie zespołu wyraźnie ożywiły Fantazję w jej finale. Wyłaniające się z chóralnego tła głosy solowe zwracały uwagę ciekawymi, kontrastu- jącymi barwami i wyrazistą artykulacją. Obecność imponującej obsady wokalnej pozostawiła pewien niedosyt, związany z dysproporcją między potężnym rozmiarem połączonego zespołu a jego krótkim udzia- łem w koncercie. Może wytrwalsze oklaski sprowoko- wałyby bis? 4 Orkiestra Filharmonii Poznańskiej, Michał Francuz — fortepian, Chór Kameralny Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, Chór Akademicki Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, Łukasz Borowicz — dyrygent, prowadzenie koncertu, 11.05, Aula UAM iks IKS | czerwiec 2018 / 25 26 / IKS / czerwiec 2018 ] ]W maju poznańska Parafia Ewangelicko-Augsbur- ska zorganizowała w  kościele łaski Bożej kolejny festiwal Wiosna Muzyczna u  Luteranów. Podczas koncertu Motety rodziny Bachów wystąpił Poznań- ski Chór Kameralny z  towarzyszeniem zespołu instrumentów historycznych pod dyrekcją Barto- sza Michałowskiego. Tradycja tego cenionego przez poznańskich melomanów festiwalu muzycznego sięga roku 2004, tegoroczne wydarzenie odbyło się po raz dwunasty. Muzyka, która rozbrzmiewa w murach kościoła łaski Bożej – przepięknej w swej surowości świątyni przy ul. Obozowej – wiąże się przede wszystkim z  szeroko rozumianym kultem religijnym. Są to utrzymane w różnych stylach dzieła solowe, chóralne, kameralne, wokalno-instrumen- talne i  orkiestrowe. Jednak tematyka sakralna nie ogranicza festiwalowego repertuaru. Dla przykładu: w roku ubiegłym prezentowany był Koncert skrzyp- cowy e-moll Feliksa Mendelssohna-Bartholdy’ego; miały też miejsce improwizacje jazzowe na temat pieśni luterańskich. W  tym roku zaprojektowano trzy muzyczne wydarzenia: recital organowy Klau- dii Camilli Twardzik z dziełami m.in. Bacha, Bruhnsa i  Peetersa (5 maja), koncert Poznańskiego Chóru Kameralnego wypełniony motetami skomponowa- nymi przez przedstawicieli rodziny Bachów (12 maja) oraz występ kontratenora Sławomira Bronka i  kla- wesynisty Maksymiliana Święcha, wykonujących Bachowskie pieśni i chorały protestanckie (19 maja). Dynastia Bachów Na niekonwencjonalny program wieczoru poświę- conego muzyce chóralno-instrumentalnej złożyły się kompozycje motetowe, których autorzy wywo- dzą się z  bardzo licznej, muzycznie uzdolnionej rodziny Bachów. Według danych encyklopedycznych recenzje muzyka Modlitwy Bachów TERESA DOROŻAłA-BRODNIEWICZ Perfekcyjna, żarliwa interpretacja muzyki motetowej podczas koncertu Motety rodziny Bachów pozwoliła słuchaczom znaleźć się w kręgu modlitewnej refleksji. w Niemczech, głównie na terenie Turyngii, w okresie od XVII do 1. połowy XIX wieku działało około pięć- dziesięciu profesjonalnych muzyków o nazwisku Bach. Pełnili oni przede wszystkim obowiązki organistów lub muzyków dworskich. Najsłynniejszy reprezen- tant tej rozgałęzionej familii – Johann Sebastian uro- dził się w Eisenach w roku 1685. Był synem Johanna Ambrosiusa (1645–1695), członka kapeli książęcej w  tymże mieście. Sam Johann Sebastian był ojcem m.in. Wilhelma Friedemanna (1710–1784) i  Karla Philippe’a Emanuela (1714–1788), których twórczość, ciesząca się w XIX wieku europejską sławą, na długo usunęła w  zapomnienie dorobek lipskiego kantora. Podczas koncertu, jakby wbrew skojarzeniom związa- nym z nazwiskiem Bach, słuchaliśmy utworów mniej znanych przedstawicieli Bachowskiej dynastii, blisko spokrewnionych z  Johannem Sebastianem: stryjecz- nego brata – Johanna Christopha (1642–1703), ojca pierwszej żony – Johanna Michaela (1648–1694) i kuzyna – Johanna Ludwiga (1671–1721). Nie mogło jednak zabraknąć dzieła Wielkiego Bacha. Zabrzmiały zachwycające frazy Jesu meine Freude BWV 227, o którym to dziele Albert Schweitzer napisał, że jest to „kazanie Bacha o życiu i śmierci”. Najważniejsze jest Słowo Boże Jedną z  czołowych form polifonicznej muzyki wokalnej był motet o  historii sięgającej wieku XIII. W okresie renesansu, wraz ze wzbogacaniem środków kompozytorskich, dwu- lub trzygłosowy motet śre- dniowieczny ewoluował, przybierając kształt bardzo rozbudowanych konstrukcji wielogłosowych, w  któ- rych trudno było słuchaczom podążać za religijnym tekstem. W dobie baroku, zwłaszcza w kręgu ewan- gelickim, w  trosce o  czytelność słowa kunsztowny kontrapunkt ustępował często prostszej, bardziej L= FF. . a Poznański Chór Kameralny Ę Ha 3 przejrzystej fakturze dźwiękowej, a partie instrumen- talne sprowadzały się głównie do roli akompaniują- cej. Bachowie jako wyznawcy luteranizmu tworzyli muzykę służącą ich wspólnocie kościelnej, uprawia- jąc - obok motetu - takie formy jak hymny, chorały, psalmy, oratoria, kantaty. Wykorzystywali wersety zaczerpnięte z Biblii, opierali się także na współ- cześnie powstającej poezji religijnej. Treści zawarte w owych świętych tekstach przekazywały niezwykłe bogactwo uczuć, ludzkie niepokoje i troski, cierpienie i ból po stracie bliskich, ale także mistyczne uniesie- nia, ufność i zawierzenie Bogu, radość i głębię obco- wania ze Stwórcą. Artyzm i precyzja Trudu interpretacji niełatwych wykonawczo i nie- zwykle emocjonalnych wyrazowo kompozycji mote- towych rodziny Bachów podjął się Bartosz Micha- łowski razem z Poznańskim Chórem Kameralnym i zespołem instrumentów historycznych w składzie: Jakub Pankowiak - pozytyw, Henryk Kasperczak - teorba, Agnieszka Grzeczka-Łesak - wiolonczela barokowa, Marcin Bajon - violone. Muzyka pod ener- giczną i perfekcyjną batutą dyrygenta była pełna życia, kiedy towarzyszyła słowom Lieber Herr Gott... (Umiłowany Panie Boże, zbudź nas), Unter deinem Schirmen... (Gdym w opiece Twojej, szturmów się nie boję), Weicht ihr Trauergeister (Ustań smutku wszelki) czy Das ist meine Freude... (To jest moją radością, że przebywam przy Bogu). Inne motety płynęły spo- kojnie, sprzyjając kontemplacji i religijnej zadumie, szczególnie podczas prezentowania takich wersów, jak np. Es ist nun aus mit meinem Leben (Oto koniec mojego życia). Ową rozmaitość nastrojów i odcieni w każdym z kolejnych motetów chórzyści odsłaniali w sposób bardzo precyzyjny intonacyjnie. Głosy żeń- skie i męskie - przenikając się wzajemnie - tworzyły brzmieniowy monolit, co w odniesieniu do zespołu chóralnego jest najistotniejszą przecież miarą arty- zmu. Obcowanie ze sztuką interpretacyjną Poznań- skiego Chóru Kameralnego i Bartosza Michałow- skiego, szczególnie w tak oryginalnym i rzadko wykonywanym repertuarze, można uznać za ważne i niecodzienne wydarzenie muzyczne. Walory wywo- dzących się z religii protestanckiej rozmodlonych motetów rodziny Bachów zintensyfikowało dodat- kowo umiejscowienie koncertu w kościele Parafii Ewangelicko-Augsburskiej i włączenie tego występu do festiwalu Wiosna u Luteranów. 4 XII Wiosna Muzyczna u Luteranów, koncert Motety rodziny Bachów, Poznański Chór Kameralny, zespół instrumentów historycznych, Bartosz Michałowski — dyrygent, 12.05, kościół Łaski Bożej Parafii Ewangelicko-Augsburskiej iks IKS | czerwiec 2018 / 27 28 / IKS / czerwiec 2018 Ile czasu, energii i pracy w archiwach koszto- wała Panią Sendlerowa. W ukryciu? łącznie zajęło to cztery lata, z  tym że w  ciągu tego czasu miałam też inne zajęcia, teksty do „Gazety Wyborczej” czy też jeżdżenie po Stanach z promocją My z Jedwabnego. Generalnie dużo pracuję, i to tak, że sie- dzę od rana do wieczora. Przed każdą kolejną książką wyobrażam sobie, że nie będzie już tak czasochłonna, a potem zawsze wychodzi inaczej. Moim zamierzeniem było napisanie książki o dzieciach żydowskich ukrywa- nych w  czasie Holocaustu. Wybrałam dzieci z  kręgu tych uratowanych przez Irenę Sendlerową i myślałam, żeby na końcu dać rozdział o  mitach wytworzonych wokół tej postaci, o legendarnej liczbie 2,5 tys. dzieci. Książka nie była planowana jako jej biografia. Ale z cza- sem zaczęłam się coraz bardziej wciągać w postać Sen- dlerowej, tego, jak mało o niej naprawdę wiadomo, jaką była nieoczywistą osobą. Wiele się nie zgadzało, wiele nie mogłam uchwycić czy spiąć, bo nie było potrzebnych materiałów, co do których spodziewałam się, że będą. Szukałam po omacku. Powiedziała Pani, że ciągle czyta o Holocau- ście i nie przestaje pogłębiać swojej wiedzy na ten temat. Czy jako czytelnicy mamy się spodzie- wać kolejnego reportażu historycznego? Tak. Mam już jedną książkę, do której mam zebrane opowieści, muszę tylko znaleźć czas, żeby ją napisać. Głównie jednak czytam „bezinteresownie”. Centrum Badań nad Zagładą Żydów wykonuje nie- zwykłą pracę, wydaje fantastyczne rzeczy, dzienniki, dokumenty z czasu Zagłady, które nie są już przykryte warstwą opowiedzianych historii, ale są zapisem na bieżąco. W każdej z historii o Holocauście, ile by się nie wiedziało, coś zaskakuje, porusza. Mało jest świa- dectw Polaków, nie było to ich główne doświadczenie, nie mieli też takiego imperatywu opisania Zagłady jak Żydzi. Żydowskich świadectw jest niesamowicie dużo. rozmowy Nie lubię lukrowania historii z ANNą BIKONT, laureatką tegorocznej Poznańskiej Nagrody Literackiej im. Adama Mickiewicza, rozmawia DAMIAN NOWICKI Powiedziała Pani również, że podczas pisania książki proces tworzenia struktury był bardzo problematyczny, bo wraz z  kolejnym „odbrązo- wianiem” Sendlerowej nie mogła Pani pożenić historii, które miała, z jej osobą albo na odwrót. Ile materiału nie trafiło do książki? Nie lubię terminu „odbrązowienie”, ponieważ naprawdę uważam, że na nowo stawiam Sendlerowej pomnik. Starałam się pokazać, jak niesamowita była praca, którą robiła, jaki to był samotny wysiłek prze- ciwko otoczeniu. Natomiast pokazuję ją prawdziwszą, niż do tej pory ją pokazywano, to na pewno. Ile rze- czy nie weszło? Zawsze do książki non fiction coś nie wchodzi, bo mam do czynienia z prawdziwymi ludźmi i ich rodzinami i muszę to uszanować. Natknąłem się na takie zdanie: „Obok Kapu- ścińskiego non-fiction i Gombrowicza Suchanow, Sendlerowa. W  ukryciu okazała się najpopular- niejszą biografią demitologizującą”. To wyróż- nienie czy bardziej ogarnia Panią złość? W ogóle się nie złoszczę i jestem zdania, że każdy ma prawo interpretować, jak chce. Uważam, że tworzę nową, prawdziwszą mitologię Sendlerowej i że opisuję, czym naprawdę była pomoc żydowskim dzieciom, wyprowadzając ją ze świata baśniowego. Nie lubię cukierkowatości przykładanej do Holocau- stu, takiego polewania lukrem. To obraża pamięć ofiar. Zależy mi na tym, aby opowiadać prawdziwe histo- rie. Nie chodzi mi o zdemitologizowanie Sendlerowej, tylko opowiedzenie, czym naprawdę był Holocaust. Wraz z premierą i entuzjastycznymi opiniami o  książce krytycy zarzucili Pani „znęcanie się” nad Sendlerową. Zależało mi na tym, co powiedzą osoby, które cenię, szanuję i które są ekspertami w tej dziedzinie. Pierwszą recenzją, jaka się ukazała, była ta Mariana Turskiego w „Polityce” – trudno o większy autorytet. Była bardzo pozytywna. Turski napisał, że na nowo stawiam pomnik Sendlerowej. Odetchnęłam z ulgą. Niezależnie od tego, kto jakie głupoty napisze, będę się trzymała tego, co napisał. A Sendlerowej nie nękam. Była bardzo złożoną osobą i właśnie to staram się pokazać. Rozumiem, podtrzymywała niepraw- dziwe wersje swojej działalności, mile łechcące ego współrodaków. Była niedoceniana przez całe życie, a chciała być lubiana i kochana. To normalne. A też te baśniowe opowieści przykrywały to, co naprawdę wiedziała i z czym jest ciężko było żyć. Nie mogła spać sama, bo nękały ją wojenne koszmary nocne. W roz- mowach prywatnych powtarzała, że jest potrzebna, bo po Jedwabnym Polsce był potrzebny bohater, i że jest narodowym alibi. To wykorzystywanie jej osoby doprowadzało ją do pasji. Nie była tylko tą łagodną, starszą panią, którą pamiętamy ze zdjęć i filmów. Była bardzo ostrą i stanowczą osobą, inaczej nie zajmowa- łaby się ratowaniem na taką skalę dzieci żydowskich, co wymagało i niesamowitej odwagi, i determinacji. W Pani bibliografii jest sporo książek o kobie- tach, choćby biografia Szymborskiej czy antolo- gia Kobiety, które igrały z PRL-em. Weźmie Pani na warsztat jakiś męski żywot? Tak się składa, że właśnie kończę biografię Jacka Kuronia. To będzie duża i solidna biografia, pracy było trzy razy więcej niż nad książką o Sendlerowej! Ale prawdą jest, że zajmowanie się kobietami sprawia mi przyjemność. Zostały niedopowiedziane w histo- rii, a tak warto o nich opowiadać. Cieszę się, że nie tylko Sendlerowa jest u mnie centralną postacią, ale całe grono kobiet wokół niej. Wydobywam z cienia fan- tastyczne postacie, jak Jadwiga Piotrkowska, której poświęciłam dwa rozdziały. Przez jej dom przewinęło się pięćdziesiąt żydowskich dzieci! Wszystkie te kobiety nadają się na feministyczne patronki - silne, niezależne, niesłychanie odważne, nietuzinkowe i nieoczywiste. Inaczej niż dotychczas ukazała Pani osobę, której życie jest w pewien sposób dobrem wspól- nym, towarem eksportowym Polski. Zarzucano Pani antypolskość czy popularne dzisiaj szarga- nie dobrego imienia naszego kraju? Z zasady nie czytam postów. Jeżeli słyszę takie zarzuty, to dlatego, że opowiadają mio nich znajomi. Ale przyzwyczaiłam się, że po moich tekstach dotyczących % Anna Bikont dziennikarka, reporterka i pisarka, laureatka Poznańskiej Nagrody Literackiej 2018 za książkę Sendlerowa. W ukryciu. FOT. MARCEL ŁOZIŃSKI Zagłady publikowanych w „Gazecie Wyborczej” dowia- duję się o tysiącach nienawistnych postów. Czy gdyby zabrała się Pani za książkę o Send- lerowej 20, 30 lat temu, mogłaby w ogóle powstać w takim formacie? Czy teraźniejszość jest w pewien sposób zielonym światłem dla tak ikonicznych biografii? Dwadzieścia albo trzydzieści lat temu nie byłabym w stanie napisać takiej książki. Zanim się odpowie na pytania, trzeba najpierw umieć je zadać. Nasz poziom wiedzy był wtedy niewystarczający. To książka Jana Tomasza Grosa Sąsiedzi spowodowała, że otworzył się temat stosunków polsko-żydowskich w czasie Zagłady. Odkąd powstało Centrum Badań nad Zagładą Żydów, nasza wiedza może przyrastać lawinowo. Bez niej i tych wszystkich przeczytanych książek nie umiałabym zro- zumieć dokumentów, które czytałam, ani zadać dobrych pytań moim rozmówcom. Nie byłabym w stanie oce- nić, ile z tego, co mówiła Sendlerowa, było prawdopo- dobne, a co zdarzyło się naprawdę. Uratowanie jednego żydowskiego dziecka już było cudem absolutnym. O co by Pani zapytała Sendlerową dzisiaj, twa- rzą w twarz i bez świadków? Zapytałabym, czy nie zgodziłaby się opowiedzieć mi tego wszystkiego, co się działo, ponieważ ona nigdy tego nikomu nie wyjawiła i to jest straszna szkoda. Ale tak naprawdę chyba nie śmiałabym ją o to zapytać. Ale z Pani książki wynika, że w którymś momencie ona sama zaczęła wierzyć w historie, które wokół niej narosły i które w jakimś stopniu pomogła stworzyć. Na pewno by się nie zgodziła. Trzeba bardzo dużo siły, by konfrontować się z koszmarem Holocaustu, kiedy jest się sławną i już bardzo starszą panią. Send- lerowa została odkryta przez 14-letnie licealistki z Kansas, więc to naturalne, że opowiadała im o cza- sach Holocaustu w baśniowy sposób. Jednak cały czas miała świadomość, że jej opowieści są bardziej przykryciem tamtej rzeczywistości niż jej ujawnie- niem. Dlatego tak bardzo kontrolowała tę opowieść, nie zgadzała się, aby jej pierwsza biografka, Anna Mieszkowska, czegokolwiek poszukała na własną rękę w archiwum albo porozmawiała z kimś. 4 Sendlerowa. W ukryciu wyd. Czarne 2017 IKS | czerwiec 2018 / 29 30 / IKS / czerwiec 2018 Inaczej wyobrażałam sobie pracownię, w któ- rej powstają Katedry. Nieduża… Ale na niewielkiej przestrzeni wszystko jest pod ręką: materiały, jak pani widzi, bardzo różne: kamień, szkło, metale, szlifierki, dłuta, a  także maski chro- niące przed pyłem. Tak wygląda po prostu mój warsz- tat pracy. Są tu i  rysunki, i  książki, szkice, różne projekty, tablice pamiątkowe – np. Napoleona, Stani- sława Staszica, który – o czym mało kto wie – uczył się w Seminarium Duchownym na naszym Ostrowie Tumskim. Mógłbym wymieniać jeszcze długo posta- cie, które upamiętniłem w  ten sposób: bracia Wie- niawscy, hrabia Raczyński, Roman Dmowski, Woj- ciech Bogusławski, Maria Paruszewska… Bardzo cenię sobie tablicę upamiętniającą sarkofag Bole- sława Chrobrego w  katedrze poznańskiej u  wejścia do Złotej Kaplicy. Dzięki nim przypominamy sobie na co dzień o znanych postaciach czy wydarzeniach, chodząc po mieście czy wstępując do kościołów. Możemy też dzięki Panu przysiąść na ławeczce z Ignacym Łukasiewiczem, wynalazcą lampy naf- towej, i  Klemensem Mikułą, autorem poznań- skiej Malty. Pana dziełem są też bardzo popu- larne makiety powstałe z myślą o niewidomych. Jest ich już sporo – plac Mickiewicza, Stary Rynek, Ostrów Tumski, pałac w  Rogalinie, rynek i  Zamek Kórnicki, a  także stadiony sportowe w  Poznaniu, Gdańsku, Warszawie. Cieszę się, że interesują się tymi miniaturami nie tylko niewidomi, ale i znacznie szersza publiczność. Pozwalają one dotykiem poznać obiekty, przestrzeń, detale i proporcje. Najbardziej jednak zafascynowani jesteśmy innymi Pana pracami. Katedrami. Kilka tych rzeźb jest i w tej chwili w Pana pracowni. W  pełnym blasku można je będzie oglądać od 13 czerwca w  Muzeum Archidiecezjalnym. Nie ma lepszego miejsca na tę ekspozycję niż nasz Ostrów Tumski. 1050 lat temu powstało tu pierwsze polskie biskupstwo, przybył biskup Jordan, no i Poznań jako miasto katedralne znalazł się w  kronikach całego ówczesnego świata. Piękny i poetycki jest sam tytuł wystawy zor- ganizowanej przez Fundację Rozwoju Miasta Poznania Na skrzydłach katedr. Pod wrażeniem tych wspaniałych budowli jestem od bardzo wielu lat. Niemal przecież wzlatują w niebo, są świadectwem dążenia ludzi do sacrum, geniuszu architektów, rzeźbiarzy, witrażowników. Ucieleśniają uniwersalne wartości – bez względu na wyznawaną religię. Poświęciłem im – i  nadal poświęcam – lata pracy i  studiów. Są dla mnie symbolem niezmien- nego piękna. Przechodząc przez ostrołukowe przej- ścia i przepiękne, pełne rzeźb portale, zostawiamy za sobą realny, niedoskonały świat i wkraczamy w meta- fizyczny świat sacrum. Katedry powstają z  bardzo różnych materiałów. Przez kilka pierwszych lat był to przede wszyst- kim brąz, pewne fragmenty wypolerowane, łowiące światło i  wzrok. Później zmieniłem tonację i  zaczą- łem eksperymentować ze szkłem. Mogłem tu liczyć na pana Józefa Andrzejewskiego, który jako mistrz szklarski doskonale zna ten materiał. Proszę zauwa- żyć – teraz rzeźby są szmaragdowe, bardziej przezro- czyste, transparentne. I nie naśladują żadnej konkret- nej katedry. Są to po prostu moje własne kompozycje. André Malraux mówił, że artysta nie jest tylko opi- sywaczem świata, ale również go tworzy… Często powtarzam sobie to zdanie. Zaczynał Pan od rzeźby w drewnie, ale tutaj prawie nie widać tego tworzywa. Jest jedynie wyniosła rzeźba – katedra opleciona drewnianym rusztowaniami. Katedra in statu nascendi. Nawiązująca do będą- cej wciąż w budowie katedry Sagrada Familia Antonio Gaudiego. Niezwykłej w swym bogactwie i różnorodno- ści, może nawet zbyt wybujałej w niektórych formach, rozmowy Są symbolem niezmiennego piękna z ROMANEM KOSMALą o wystawie Na skrzydłach katedr rozmawia GRAŻyNA WROńSKA ale niezmiennie pociągającej i inspirującej artystów. No i podziwianej przez miliony turystów odwiedzających Barcelonę. A od niedawna, jak zobaczyłem Walencję, z której pochodzi znakomity Santiago Calatrava, twórca jakby zawieszonych w przestrzeni podniebnych reali- zacji, np. na Teneryfie, w Nowym Jorku czy w swoim rodzinnym mieście, myślę o powiązaniu rzeźby z archi- tekturą. Marzy mi się, oczywiście w innej zupełnie skali, otwarcie Poznania na takie eksperymenty. Jeśli przyjrzeć się Pana życiorysowi, spełnienie tego marzenia jest bardzo prawdopodobne. Przy- świecało Panu zapewne Mickiewiczowskie „mierz siły na zamiary”. Powiem w skrócie: absolwent Technikum Chemicz- nego, Biologii na UAM oraz dojrzały człowiek koń- czący z wyróżnieniem studia na aż dwóch wydziałach naszej poznańskiej uczelni artystycznej: Wychowania Plastycznego oraz Malarstwa Grafiki i Rzeźby w pra- cowni profesora Józefa Petruka. W wielu katalogach, towarzyszących licznym Pańskim wystawom, można przeczytać: „Jestem przekonany, że poezja rodzi się nie tylko pod pió- rem, powołana do życia słowem, ale może nas w nią zanurzyć namalowany obraz czy wykuta w kamieniu rzeźba”. I tak jest rzeczywiście z Pana twórczością. Literatura rzeczywiście jest dla mnie inspiracją. A także przyroda. Cykl rzeźb „Miejsca chronione”, w których wnętrzu umieściłem żywe rośliny, został zauważony i nagrodzony na Ogólnopolskiej Wystawie Rzeźby - Ekologium w Szczecinie. Mówiono potem ze śmiechem, że jeszcze się nie zdarzyło, by trzeba było rzeźby podlewać ... Coraz częściej ulubionym Pana tworzywem jest szkło. Wydobywa Pan z niego niezwykłe efekty, i to nie tylko w przywoływanych tu katedrach. Powstają po prostu kompozycje przestrzenne, transparentne, pozwalające prześledzić ich wewnętrzną strukturę. Przezroczyste tafle o ostrych, zdecydowa- nych krawędziach, skontrastowane z ciemnymi bryłami szkła tworzą intrygujące zestawienia. Ich konstrukcja jest modułowa. Każdy element ma własną tożsamość, a połączony z innymi tworzy zintegrowaną całość. Moją uwagę zwróciły jeszcze kompozycje ze srebrzystą metalową wstęgą połączoną ze szkłem. I znów inna tonacja, coś nowego. To moje najnowsze kompozycje. Srebrzysty metal pięknie komponuje się ze szmaragdowymi szklanymi elementami rzeźby. Rozjaśnia je i sprawia, że stają się optycznie lekkie. Każdy bowiem materiał posiada swój odrębny walor. Kilka tych prac zobaczymy na wystawie. 4 FOT. ANDRZEJ HAEGENBARTH Ww Roman Kosmala ur. 1948, rzeźbiarz, rysownik, malarz. Absolwent biologii na UAM, Wychowania Plastycznego oraz Malarstwa, Grafiki i Rzeźby w pracowni profesora Józefa Petruka w Państwowej Wyższej Szkole Sztuk Plastycznych w Poznaniu. Wziął udział w ponad 30 wystawach, w kraju i za granicą, zdobywając nagrody i wyróżnienia. Wystawa rzeźb Romana Kosmali Na skrzydłach katedr, z okazji 1050-lecia pierwszego biskupstwa w Polsce, Muzeum Archidiecezjalne, otwarcie 13.06, g. 17, czynna do 15.09 IKS / czerwiec 2018 / 31 HISTORIA Tu es Petrus PIOTR GRZELCZAK Kilkadziesiąt pociągów specjalnych, tysiące autobusów, służby w stanie najwyższego pogotowia, wreszcie blisko milion wiernych na Łęgach Dębińskich. 35 lat temu papież Jan Paweł II odwiedził Poznań. WW 1983 roku pielgrzymki Ojca Świętego do ojczyzny pragnęli wszyscy: stłamszone społeczeń- stwo, Kościół, a także... rządzący Polską komuni- ści, dla których papieska wizyta miała być ważnym wyznacznikiem odmienianej przez wszystkie przy- padki „normalizacji”, możliwej rzekomo jedynie dzięki wprowadzeniu stanu wojennego. Trwające od dłuższego czasu rozmowy na linii Watykan-War- szawa oczekiwany rezultat przyniosły ostatecznie pod koniec marca 1983 roku. Podano wówczas do publicznej wiadomości termin i program planowanej wizyty oraz listę miast, które zamierzał odwiedzić Jan Paweł II. Wśród nich znalazł się również Poznań, co w jakimś stopniu zatrzeć miało pewną nutę nie- dosytu pozostawioną wśród poznaniaków w 1979 roku, gdy papież gościł w nieodległym Gnieźnie. Na Tłumy wiernych na Łęgach Dębińskich, 20.06.1983 r. miejsce spotkania z Ojcem Świętym już w kwietniu 1983 roku wybrano Park Kultury i Wypoczynku na Łęgach Dębińskich. Zakazane Krzyże Niebawem na forum Komisji Wspólnej przed- stawicieli rządu PRL i episkopatu Polski, gdzie dys- kutowano szczegóły związane z harmonogramem przyszłej pielgrzymki, pojawił się jednak pewien bar- dzo istotny szczegół związany z przebiegiem wizyty papieża w Poznaniu. Otóż w wyniku próśb kiero- wanych różnymi kanałami do Watykanu przez pod- ziemną Solidarność o to, by podczas pobytu w stolicy Wielkopolski Jan Paweł II pomodlił się pod pomni- kiem Poznańskiego Czerwca 1956, abp Jerzy Stroba 32 [IKS / czerwiec 2018 został zobowiązany do przedstawienia owej propozy- cji stronie partyjno-rządowej. Stanowisko władz było nieubłagane. W toku obrad brylował zwłaszcza Kazi- mierz Barcikowski, który zauważył, że „aż się prosi o awanturę w tym miejscu”, i dodawał: „Marzeniem moim i moich kolegów jest, żeby nie było pałowania”. Kroku dotrzymywał mu kierownik Urzędu do spraw Wyznań Adam Łopatka, nie: „Zatrzymanie się Ojca Świętego przy krzyżach poznańskich zostawmy sobie na wizytę Jana XXIV lub Jana Pawła V za sto lat [sic!]”. Zakulisowe roz- grywki nie zmieniają bynajmniej faktu, że dni, które pozostawały do rozpoczęcia pielgrzymki Ojca Świę- tego, odliczali nerwowo wszyscy bez mała poznaniacy, całymi rodzinami odwiedzający Łęgi Dębińskie, aby podziwiać postęp prac przy budowie monumental- nego papieskiego ołtarza. Logistyczne zabezpiecze- nie wizyty było skądinąd potężnym wyzwaniem, tak dla aparatu władzy, jak i kurii metropolitalnej. Dość powiedzieć, że w jej trakcie na samym tylko odcinku „porządkowym” pracowało ok. 11 tys. funkcjonariuszy MO, SB i członków ORMO, a także blisko 7 tys. ochot- ników zasilających porządkowe służby kościelne. Łęgi Dębińskie Tłok na dworcach i trasach dojazdowych do Poznania, do którego płynęły rzesze pielgrzymów z sąsiednich diecezji, dał o sobie znać już w niedzielę 19 czerwca 1983 roku. Komunikacyjne wzmożenie swoją kulminację osiągnęło nazajutrz, gdy na Łęgach Dębińskich zgromadziło się kilkaset tysięcy wiernych orzekając autorytatyw- oczekujących na Ojca Świętego. Powitała go tutaj pieśń Tu es Petrus, wykonana przez liczące ok. 2 tys. osób połączone poznańskie chóry pod batutą Stefana Stuligrosza i ks. Zdzisława Bernata. W czasie samej mszy papież wyniósł na ołtarze Urszulę Ledóchow- ską oraz wygłosił porywające kazanie, w którym, przy entuzjastycznej reakcji zgromadzonych, jednoznacz- nie nawiązał do pomnika, którego nie pozwolono mu zobaczyć: „Dziś na tym miejscu stanęły dwa Krzyże na pamiątkę ofiar z 1956 roku. Z różnych motywów - ze względu na dawniejszą i bliższą przeszłość - to miejsce czczone jest przez społeczeństwo Poznania i Wielkopolski. Pragnę więc i ja również uklęknąć w duchu na tym miejscu i złożyć cześć”. Dodajmy, że wielu wiernych dzierżyło w dłoniach małe drew- niane krzyżyki stylizowane na pomnik Czerwca 1956, co szczególnie od realizatorów transmisji telewizyjnej wymagało nie lada zręczności, by ich nie pokazywać. Poznańska prasa z kolei nie tylko nie opublikowała żadnego zdjęcia z największego zgro- madzenia publicznego w dziejach Poznania, ale rów- nież nie przytoczyła ani jednego większego fragmentu z poznańskiej mowy Jana Pawła II. Najdalej w umniej- szaniu papieskiej pielgrzymki posunęła się jednak partyjna „Gazeta Poznańska”, która ograniczyła się jedynie do zamieszczenia na swoich łamach oficjal- nego komunikatu PAP. Z kronikarskiego obowiązku dodajmy, że po zakończeniu nabożeństwa na Łęgach Ojciec Święty udał się na Ostrów Tumski, by po połu- dniu odlecieć do Katowic. Do stolicy Wielkopolski wrócił po 14 latach, w czerwcu 1997 roku. Młody Poznań czekał nań pod Poznańskimi Krzyżami. 4 FOT. GRAŻYNA SOROKA IKS | czerwiec 2018 / 33 HISTORIA Wdzięczna pamięć WITOLD GOSTYŃSKI Sławę i rozgłos przyniosły mu Listy Wojtusia z Zawad oraz Przechadzki po mieście, w których opisywał dziewiętnastowieczny Poznań i jego mieszkańców. V Marceli Motty urodził się 5 czerwca 1818 roku. Był synem Apolonii z Herwigów i Jana Baptysty Mot- tego - Francuza z pochodzenia, który „dostał się tutaj [tj. do Wielkopolski], nie skończywszy jeszcze lat szesnastu, a ponieważ kraju naszego do śmierci nie opuścił, nie dziw, że żyjąc wyłącznie w otoczeniu polskim, przemienił się pod względem uczuć i języka w zupełnego Polaka” (Przechadzki po mieście, 1999). Marceli uczył się w Gimnazjum św. Marii Magda- leny w Poznaniu, a studia filologii klasycznej ukoń- czył na Uniwersytecie Berlińskim, uzyskując doktorat z mitologii antycznej oraz uprawnienia do nauczania w gimnazjum. Pracę nauczyciela rozpoczął w Mię- dzyrzeczu, a następnie nauczał w Gimnazjum Fry- deryka Wilhelma i Gimnazjum św. Marii Magdaleny w Poznaniu. W roku 1846 „władze szkolne wydały wówczas ów niesławny nakaz, by nauczyciele - tak Niemcy, jak i Polacy, szukali za bronią wśród polskich uczniów gimnazjalnych. Oburzyło to do żywego młodego pro- fesora, który nie zastosował się do owego rozkazu, uważając za rzecz niegodną swego stanowiska, aby występować wobec uczniów w roli policji” (P. Cegiel- ska, Przechadzki po mieście. Z moich wspomnień, 1997). Za odmowę dokonania rewizji, wraz ze swym szwagrem Hipolitem Cegielskim i innymi nauczycie- lami, został zwolniony z posady. Dopiero w 1850 roku mógł Motty ponownie objąć etat nauczyciela, a w 1853 roku, po powstaniu Szkoły Realnej w Poznaniu, przeniósł się do niej i pracował tam aż do przejścia na emeryturę. W 1844 roku zwią- zał się z założonym przez doktora Karola Marcinkow- skiego Towarzystwem Pomocy Naukowej, należał także do grona założycieli i działaczy Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Był również tłuma- czem poezji klasycznej (m.in. Horacego, Wergiliusza, Arystofanesa). Sławę i rozgłos przyniosły mu Listy 34. [IKS / czerwiec 2018 Wojtusia z Zawad (54 felietony z lat 1865-1867) oraz Przechadzki po mieście (pięć części w latach 1888- 1891), do dziś będące cennym źródłem wiedzy o daw- nym Poznaniu. Marceli Motty zmarł 17 stycznia 1898 roku i pochowany został na Cmentarzu Zasłużonych Wiel- kopolan na Wzgórzu św. Wojciecha. Od 1981 roku jego imię nosi Koło Przewodników przy Oddziale Poznańskim PTTK. Na budynku, w którym mieszkał (plac Kolegiacki 5), znajduje się tablica z napisem: „Marceli Motty / 1818-1898 / osiemdziesiąt lat życia spędzonego na pożytek społeczeństwa daje mu pełne prawo do wdzięcznej pamięci / swojemu patronowi - autorowi Przechadzek po mieście - przewodnicy poznańscy PTTK”. W związku z przypadającą w tym roku 120. rocznicą śmierci i 200. rocznicą urodzin Mottego przewodnicy przygotowali wiele ciekawych imprez (patrz s. 18). 4 FOT. ARCHIWUM KMP © Z CYKLU z torby listonosza Rozum jest wdziękiem mężczyzny DAINA KOLBUSZEWSKA „(...) na zaczęcie trzeba pieniędzy i w tym trudności zachodzą” — pisała Narcyza Żmichowska do brata Erazma w czerwcu 1843 roku o swoich planach założenia pensji w Poznaniu. „(...) tu ją z wielkim upragnieniem oczekują” — komentowały plany pisarki... kobiety. W Narcyza Żmichowska, pisarka, jedna z prekur- sorek feminizmu w Polsce, przyjechała do Wielko- polski w 1843 roku. Podczas wcześniejszego pobytu w Paryżu, dokąd pojechała jako guwernantka młodych Zamoyskich, uzupełniła wykształcenie i nabrała niezależności. Postanowiła wykorzystać swoje umiejętności i doświadczenia, zakładając w Poznaniu szkołę dla dziewcząt. Były to czasy, gdy edukacji dla dziewcząt nie trak- towano poważnie, a do sztambuchów wypisywano im m.in.: „Rozum jest wdziękiem mężczyzny, wdzięk jest rozumem kobiety”! Bronisław Trentowski, wybitny filozof, pedagog i mesjanista, komentował: „Uczo- nej żony lękają się też mężczyźni równie, jak niebez- piecznej cholery”. Walczących o dobrą edukację dla dziewcząt jednak przybywało. Starania Żmichowskiej skomentowała Tekla Dobrzańska w liście z 1843 roku: „(...) jej projekt założenia pensji zdaje się przychodzić do skutku - tu ją z wielkim upragnieniem oczekują zajmujący się tą rzeczą. Tu dotąd nie ma polskiej pen- sji, a ogół prawdziwie wielką potrzebę jej czuje”. „Założenie pensji w Poznańskiem odpowiadało memu przekonaniu i usposobieniu teraźniejszemu. Jest to zaiste pełen trudu i przykrości zawód, ale ja równie na nieszczęścia, jak i na radość obojętną jestem, więc prędzej jeszcze niż jaka zgryźliwa osoba poświęcić mu się powinnam. Nie mam żadnych zarob- kowania widoków, chcę tylko na dobro ogółu zużyć tę trochę oświaty, które mi się dostało, i te wiele dobrych chęci, które sama z siebie wzięłam” - pisała w czerwcu 1843 roku do brata Erazma, z charakterystyczną dla siebie otwartością. „(...) na zaczęcie trzeba pieniędzy i w tym trudności zachodzą” - dodawała. FOT. ALBUM BIOGRAFICZNY ZASŁUŻONYCH POLAKÓW I POLEK WIEKU XIX, T. 2, 1903 R. Żmichowska podejmowała próbę założenia szkoły dwukrotnie - w 1843 i 1846. „Program pensyi w Poznaniu obejmował też to, co żaden z dotychcza- sowych programów u nas nie obejmuje. Na pensyi dziewczęta nie miały się kształcić, jak dotychczas po pensyach i instytutach się kształcą, to jest ogólnie, ryczałtowo, pod sznur, (...) bez żadnego względu na te lub owe zdolności osobiste, stanowisko społeczne, potrzeby krajowej, ale po ukończeniu początkowych klas, kiedy się już widocznie zdolności wyróżniają, każdej miała być dana sposobność rozwoju, ażeby żadna nie szła na marne (...)” - napisano we wstę- pie do wydania jej listów z 1885 roku. Już wówczas widziano, jak nowatorskie było jej podejście. Ostatecznie to właśnie brak funduszy zniwe- czy plany Żmichowskiej. „Nie udał się mój zamiar poznański, bo ja bogatsza w chęci jak w pieniądze” - pisała do brata kilka miesięcy później. Szkoda. 4 IKS / czerwiec 2018 / 35 36 / IKS / czerwiec 2018 Bawiłeś się z ojcem w teatr? Nie, i  w  ogóle nie pamiętam zabaw z  tatą. On miał swój świat, a  ja spędzałem dużo czasu sam w swoim pokoju. Z jakimiś zabawkami? Rodzice dbali, żebym oprócz autek i misiów miał zabawki konstrukcyjne. Coś się młoteczkiem przybi- jało, wkręcało jakieś śrubki. Ciocia, dzięki koleżance z Anglii, podarowała mi malutki, wielkości telefonu, zestaw Lego, potem drugi, i  potrafiłem tym bawić się godzinami. Miałem też drewniane klocki, które potem zdekompletował mi tata, bo potrzebował ich, by zrobić marionetkę na swój egzamin aktorski. Bar- dzo lubiłem budować pojazdy… Ale dzieciństwo nie upływało Ci wyłącznie w ten sposób? Nie, sporo czasu spędzałem też na podwórku. Grało się w piłkę, łaziło po drzewach, paliło ogniska, piło mleko prosto od krowy, łowiło kijanki… W łodzi mieszkaliśmy na osiedlu Teofilów, wtedy wśród pia- chów i łąk. Cudowne miejsce. I był jeszcze Kraków, czyli dziadkowie. Co roku spędzałem tam co najmniej miesiąc wakacji. Dziadek najpierw zabierał mnie z  Teatrem „Groteska” na jakieś wyjazdy, a  potem, jak już przestał pracować, organizował nam różne wyprawy, np. pod namiot w  okolicach Tyńca. No i  samo miasto schodziliśmy wszerz i  wzdłuż. Tam nauczyłem się jeździć na motorowerze. No właśnie: dziadek Alfred… aktor „Groteski”, jego brat Henryk zakładał „Arlekina” w  Łodzi, tata i mama też lalkarze, a Ty nie chciałeś konty- nuować rodzinnej tradycji. Ja w ogóle nie wiedziałem, co chcę robić. I to ojciec wybrał Ci zawód? Po trzeciej klasie liceum zapytał mnie o  plany. Nie miałem. Nie wiem, na jakiej podstawie stwier- dził wtedy, że mógłbym być dobrym aktorem. Uwie- rzyłem mu. z cyklu rozmowy w garderobie Zobaczyć psa w kłębku wełny z MARCINEM RyL-KRySTIANOWSKIM, aktorem Teatru Animacji, rozmawia ANNA KOCHNOWICZ-KANN Pomagał Ci przygotować się do egzaminów? Pośrednio. Poprosił swojego przyjaciela, a  jed- nocześnie kierownika literackiego teatru, którym kierował w Jeleniej Górze, Tadeusza Pajdałę, by się mną zajął. A potem obaj wpadli na pomysł, że muszę trochę powystępować, i  zgłosili mnie na Ogólnopol- ski Konkurs Recytatorski. Prawdę mówiąc, dopiero wtedy zacząłem poważnie myśleć o szkole. Bo wygrałeś konkurs? Nie, nie o to chodziło. Zresztą nie wygrałem. Stało się po prostu coś niezwykłego. W Katowicach mówi- łem wiersz w jakiejś dużej sali i nagle poczułem, że – dosłownie – steruję ludźmi, że oni czekają na moje kolejne słowa i będą czekać tyle, ile zechcę. W napię- ciu. Czysta magia! Wtedy właśnie pomyślałem, że dla tego uczucia warto być aktorem. Brałeś pod uwagę inny wydział niż lalkarski? Nie, ja do dzisiaj nie wierzę w siebie. Mimo nagród, jakie dostawałeś? Nagrody to wypadkowa tak wielu rzeczy, że dajmy spokój. Urodziłeś się w Łodzi, maturę robiłeś w Jele- niej Górze, a  kiedy skończyłeś studia, rodzice mieszkali już w  Poznaniu. Z  ich powodu znala- złeś się tutaj? To była decyzja podyktowana wyłącznie rozumem. Bo Teatr Animacji był wtedy jednym z najlep- szych tego typu teatrów w Polsce? Bardzo podobał mi się teatr w Białymstoku i tam chciałem zostać – tym bardziej że Mariola, moja żona, jeszcze studiowała. Ale nie było szans. Mieli kom- plet. No więc skoro chciałem być w dobrym teatrze, a chciałem, to byłbym idiotą, gdybym nie poszedł do „Animacji”, prawda? Ale tata dyrektor… I dlatego miałem zrezygnować? Nie obawiałeś się, że możesz być postrzegany wyłącznie jako „syn szefa”? Wtedy o tym nie myślałem. Miałem za sobą bardzo wysoko ocenione spektakle dyplomowe, wiedziałem, że nie będę tu ciągnięty za uszy, bo sam sobie dobrze poradzę i z zadania, jakie dostanę, po prostu się wywiążę. Natomiast potem, w sytuacjach czysto ludz- kich, oczywiście wyszło, że jestem „synalkiem tatusia”. To już historia? Teraz trochę się zmieniło, bo mamy kolejnego już dyrektora, który nie jest moim krewniakiem, ale pewna niechęć niektórych kolegów została. Jak sobie z tym radzisz? Byłem i jestem głupio naiwny, bo ciągle sobie wyobrażam, że ludzie, z którymi pracuję, a nie zrobi- łem im krzywdy, choć prywatnie różnią się poglądami na wiele spraw, w teatrze powinni być grupą przyjaciół wzajemnie się wspierających i współpracujących na scenie, bez upartego szukania u innych czegoś złego. Nie chciałeś zostawić Poznania? Warszawa daje więcej możliwości, także pozateatralnych. Nie, jakoś nie. Ale ja w ogóle nie lubię zmian. Kiedy zaczynałem tu pracę, interesował mnie wyłącz- nie teatr i udział w ciekawych spektaklach. Wtedy warszawskie sceny nie dawały takiej szansy. Dziś jest. inaczej, w „Lalce” znalazło się wielu kolegów Marioli i moich, wszyscy w okolicach pięćdziesiątki. No to gdzie my tam? Kolejni „z latami”? Tam potrzeba mło- dych. Nasza córka Ola dołączyła teraz do nich. Kolejna w klanie Ryl-Krystianowskich. Długo się przed tym broniła. Najpierw przez dwa lata studiowała edukację artystyczną na poznańskiej ASP potem pracowała jako kelnerka w różnych miejscach w Polsce, ale w końcu trafiła do szkoły w Białymstoku. FOT. JAKUB WITTCHEN W. Marcin Ryl-Krystianowski ur. 1967 r. w Łodzi, od 28 lat aktor Teatru Animacji w Poznaniu; w 1990 r. ukończył PWST w Warszawie Wydział Sztuki Lalkarskiej w Białymstoku; laureat wielu nagród artystycznych, w 1992 r. otrzymał Medal Młodej Sztuki. Aktor w spektaklu Baron Miinchhausen w Teatrze Animacji Wróci do Poznania? Jej życie związało się z Warszawą. Współpracuje z filmem, gra, projektuje i robi lalki, scenografię... W Poznaniu stworzyła muppeta Macieja Nowaka do Extravaganzy Teatru Polskiego; przez jakiś czas współpracowała z Teatrem Cortiquć Ani Niedź- wiedź: do Królowej Śniegu zaprojektowała i zrobiła lalki Gerdy oraz Kaja, sama animowała Gerdę, na dłuższą metę jednak takie jeżdżenie jest po prostu niemożliwe. A syn? Jest w liceum, w klasie informatycznej. Scena, jak powiedział, go nie interesuje. Ciągle nie wiem, czy Ty Poznań lubisz... Wyprowadziłeś się za miasto. Z powodu przyrody. Trudno się do nas dostać, jeśli nie ma się własnego transportu, ale kiedy już się tu przyjedzie i widzi tę trawę, która rośnie, ite ptaki, które czasami jazgoczą niemiłosiernie... Wiesz, ja jakoś nie zżyłem się z Poznaniem. Na szczęście dosyć dużo pracuję, więc nie mam czasu na rozmyślania, dlaczego tak się stało. Ciągle teatr jest najważniejszy. I potrzebny? Jestem o tym przekonany. On ma misję. A ja sobie kiedyś wymyśliłem, że chciałbym, aby ci nasi widzowie wchodzili w otaczający ich świat, uży- wając wyobraźni. To im podpowiadamy ze sceny: żeby w patyku widzieć miecz, żeby zobaczyć psa w kłębku wełny. Żeby nauczyli się patrzeć na świat inaczej i szerzej, żeby umieli w szarym zobaczyć też kolor. Wtedy będzie dobrze. 4 IKS | czerwiec 2018 / 37 38 / IKS / czerwiec 2018 ] ]Zbieranie informacji na temat związanego przez część swego życia z Poznaniem drukarza jest trudne i przynosi mizerne efekty. Fakt, iż jest on osobą nieco zapomnianą, może wynikać z niewielkiego zasięgu, jaki osiągnęły jego niskonakładowe druki. Warto więc przybliżyć sylwetkę Jana Kuglina i jego poznań- skiego dorobku z dziedziny drukarstwa i nie tylko. Kim był Jan z Bogumina? Jan Kuglin lub Jan z Bogumina Kuglin urodził się w 1892 roku. Większość jego życia przypada na dwu- dzieste stulecie. W  starym, rodzinnym miasteczku nie spędził zbyt wiele czasu: z  racji przynależno- ści Śląska Cieszyńskiego do Austro-Węgier Kuglin został wcielony do armii podczas I wojny światowej. Szybko trafił do niewoli rosyjskiej, podczas której przebywał przymusowo w  Moskwie w  latach 1915– 1918. Właśnie wtedy w klasztornej bibliotece odkrył XV-wieczne druki cerkiewno-słowiańskie Świę- topełka Fioła. Z Rosji przyjechał do Wielkopolski, by tutaj rozpocząć dzieło swego życia. W  Polsce dwu- dziestolecia międzywojennego dostępność nowych technologii (techniki offsetowej czy rotograwiury) pozostawała w  sferze marzeń drukarzy. Nie prze- szkodziło to jednak młodemu wydawcy w założeniu i prowadzeniu Rolniczej Drukarni i Księgarni Nakła- dowej (wcześniej Drukarni Rolniczej „Poradnika Gospodarczego”). Poznań opuścił w czasie II wojny światowej, wyjechał do Kielc i później do Krakowa. Nie porzucił swojej pasji w  czasie okupacji – dzia- łał w Tymczasowej Radzie Księgarstwa Polskiego. Po roku 1945 wrócił w swoje rodzinne strony i działał z cyklu okiem polonisty Jak Jan z Bogumina książki tworzył NATALIA MAJCHRZAK Drukarz i bibliofil. Tak cały dorobek tego polskiego autora i wydawcy podsumowuje większość haseł encyklopedycznych oraz słownikowych. Dodatkowo daty urodzin i śmierci, kilka wybranych tytułów prac. w branży wydawniczej na Śląsku. Rozpoczął wtedy także karierę naukową i  dydaktyczną, prowadząc kursy dziennikarskie w  Poznaniu i  Krakowie oraz wykładając na UW. Zmarł w roku 1972 we Wrocławiu. Drukarz i wydawca Spory dorobek drukarski Jana z  Bogumina to utwory poetyckie Emila Zegadłowicza, z którym sie przyjaźnił. Współpraca zaowocowała między innymi drukiem Budziejowickich łąk (1932), Dumy o obro- nie Sigetu (1932), Światła w okopach (1933), Czar- nego dnia (1935). Twórca wspominał także druka- rza w  swoim jubileuszowym utworze Najcichsze dziesięciolecie (1928/1929). Oprócz Zegadłowicza bibliofil pracował także z G. Morcinkiem, M. Rusin- kiem czy J. Sztaudyngerem. Większość prac ukazy- wała się w dwóch seriach wydawniczych o niskim nakładzie, przeznaczonych właściwie wyłącznie dla miłośników tytułów: Biblioteka Stu Dwudziestu oraz Biblioteka Jana z  Bogumina Kuglina. Druga z  nich kontynuowana była po II wojnie światowej. Wśród druków Kuglina znalazły się również utwory tłumaczone przez niego samego z języka czeskiego, chociażby Droga na jutrznię Jana Čepa (1936). Dru- karz był związany z „Polską Gazetą Introligatorską” ukazującą się w Poznaniu w latach 1928–1934. Jego rola w powstaniu tytułu nie jest pewna – niektórzy przypisują mu główną inicjatywę, dla innych był tylko doradcą lub pomocnikiem. Nie ulega nato- miast wątpliwości, że brał czynny udział i  współ- działał z  pozostałymi osobami zaangażowanymi w  ten projekt oraz że to właśnie w  jego drukarni ańtych kmóalóm jaml mię pozałać gwiellnka cajlzióiiegi I Cherwiiów — — = g męra 6 rgórtal m SHósci dla ukochanej Ćhoweycj, tłachajce drułuzcie narticE — — napeńzej kińżt mi Drabaji me Wla — te Piton == w Sadrzaknyie — — Emil Zegadłowicz Duma o obronie Sigetu (1932) składano „PGI”. Pisał także dla czasopisma artykuły o tematyce księgoznawczej, dotyczące opraw ksiąg i ich historii, oraz bibliofilskiej. Teoretyk i nauczyciel Na dwudziestolecie międzywojenne przypada początek prac teoretycznych Kuglina w zakresie poligrafii. Jego utwór Jak powstaje książka (1933) przeznaczony jest dla młodzieży szkolnej. Ta zaled- wie 34-stronicowa publikacja zawiera skróconą wer- sję historii drukarstwa i technologii jemu towarzy- szących poprowadzoną w prostej i ciekawej formie narracji uzupełnionej przedstawieniami omawianych wynalazków. Drugą z ważniejszych książek teoretycz- nych jest Poligrafia książki, wydana już po II wojnie światowej, przeznaczona dla bardziej wyspecjalizo- wanego czytelnika ze względu na branżowy język oraz wnikliwość i szczegółowość wywodu, a także szerszy zakres tematyczny. Bibliofil Sferą szczególnych zainteresowań Jana Kuglina, poza drukarstwem, było bibliofilstwo. Wśród około 150 poznańskich bibliotek wyszczególnio- nych w spisie z 1929 roku kolekcję Kuglina okre- śla się tak: „Księgozbiór, o charakterze bardzo jed- nolitym, uważać należy za jedną z najbogatszych FOT. MATERIAŁY AUTORKI KRONIKA BRUKARSKA Druk niniejacej ksiąrki błoórroh © dół abi= kanaly huja lmririowietani doydalewega- driewiątęgo roku m pańladacA grajiórnych Rolaizreż Drakarmi | Kaęgarai Naklużsari T.14.9. m Pazaamtu. udeć Sea Hieltgaskieże 24 pd kierowócieria |dńa | Fazuńiia Kugińa I piiy wizólpracy Henryka: Orebomukięga wuladarra. Brónałąga Hualkowakiepa ka= rekiera. Ardrieja Mańczaka | Wiadynama Duięczkaaakóego drakarny. | (yancezo Ko- rówykicza iatretzalori | Fyilećroną tenia Hętdzieuął egtemziarry pąrierzmarych ćrki a pozalciwowe |d watcaw | typogajai | Eputsegiarr ae I prrypsaża Pana Pięuieńiami Repiiej Fałakiej Igaacęme Mókcickiewa — ar? Paka Pręrydaniówi nfołeczraga mlaria Pornacia Cyrycowi Katajukiemi = Ar 3 Fama Hiaieomi Przeyna | Haody Fageajutrewi Koleikówikiewe — ar.4 Fans Mintsiregzi Wuraań Rebqjnąch i Ototecenia Fubicinejo Sterwarowi Crereitikieme — mr b Ka: qzołagmu pareriacow F W pla Krajesej Pańu Slaalalazowi Wachowiakiwi „E TG bibljotek księgoznawczych w Polsce”*. Cechy charak- terystyczne dla tego zbioru to oznaczenie exlibrisem, piękne, artystyczne oprawy w części wykonane przez właściciela i specyfika tematyczna - zbiory zawierają głównie woluminy dotyczące drukarstwa, poligrafii, introligatorstwa i sztuki książki. Znamienne dla drukarza były wydawnictwa pry- watne, nieprzeznaczone do sprzedaży, których wiel- kie piękno opisywał na łamach „Wici Wielkopolskich” Alfred Jesionowski: „ukazuje się z specjalnych oka- zyj tylko w 30 egzemplarzach formaty 21 na 30 na czerpanym papierze, przyczem rzadko kiedy jeden egzemplarz podobny jest całkowicie do drugiego [...] składa i tłoczy je przeważnie Kuglin sam, aby stworzyć coś skończenie pięknego, aby dać upust swemu natchnieniu artystycznemu, aby osobiście i całkowicie przyczynić się do uświetnienia czegoś czy kogoś””. 4 *B. Szulce-Golska, Wielkopolskie biblioteki prywatne, Poznań 1929, s. 8, http://www.wbc.poznan.pl/dlibra/doccon- tent?id=17157 [dostęp: 31.03.2018]. **ŁĄ, Jesionowski, Bibljoteka Jana Kuglina, „Wici Wielko- polskie” 1935, nr 4, s. 11. UNIWERSYTET IM. ADAMA MICKIEWICZA W POZNANIU a, Filologii Polskiej IKS / czerwiec 2018 / 39 © Z CYKLU Cyryl Wam pokaże Kwiaty w betonie MAGDALENA GRZELAK-GROSZ W Poznaniu na początku XX wieku w miejscu rozebranego pasa wewnętrznych fortyfikacji powstały pierścienie zieleni, a później zielone kliny wcięły się w miasto. Dziewięćdziesiąt lat później walka o zielony Poznań trwała nadal, a z jakim skutkiem, pokazuje ciekawa kolekcja slajdów opublikowana w Cyrylu. W Większość slajdów wykonał dla celów edukacyj- nych nieżyjący już prof. Zbigniew Haber, wykła- dowca i wieloletni kierownik Zakładu Kształtowa- nia i Konserwacji Terenów Zieleni, a później Katedry Terenów Zieleni Akademii Rolniczej w Poznaniu (dzisiaj Uniwersytet Przyrodniczy). Służyły mu jako pomoc naukowa w czasie zajęć ze studentami z zakresu kształtowania zieleni towarzyszącej budynkom, arteriom komunikacyjnym, ale również małym formom architektonicznym - pomnikom, ogrodzeniom, schodom, a nawet śmietnikom. Na slajdach można zobaczyć Ogród Bota- niczny, miejskie parki, winogradzkie osiedla, kom- pleks sportowy Olimpia Poznań, okolice Akademii Rolniczej na Sołaczu, jej zakłady doświadczalne i wiele innych miejsc, które w większym lub mniej- szym stopniu wyglądają już dzisiaj zupełnie ina- czej. Wydaje się, że centrum miasta było bardziej zielone niż obecnie. Duża liczba drzew zdobiła obrzeża pl. Wolności i wylotowe arterie komunika- cyjne, stanowiąc pas ochronny oddzielający zabu- dowę mieszkalną od hałasu i spalin. Jednak można 40 /1KS / czerwiec 2018 Kwietniki na moście Uniwersyteckim, przełom lat 70. i 80. XX wieku, fot. Zbigniew Haber odnieść wrażenie, że miejska zieleń nie zawsze była spójna z otoczeniem architektonicznym czy kontek- stem urbanistycznym i często sprawiała wrażenie przypadkowości. To były czasy, w których wszem i wobec królowały toporne, betonowe, najczęściej kwadratowe donice, w których nawet najpiękniej- sze, kolorowe kwiaty traciły swój urok. Nie wspo- minając już o fakcie, że często raz posadzone już nikogo później nie interesowały, więdnąc i schnąc w swoich brzydkich korytkach. Umieszczano je naj- częściej przy wejściach do budynków publicznych, wzdłuż schodów i przy pomnikach. Uroczyste przecięcie wstęgi w czasie otwarcia parkingu dla ED SELU NYC WYCH koniec lat 90. XX wieku FOT. ZARCHIWUM KATEDRY TERENÓW ZIELENI I ARCHITEKTURY KRAJOBRAZU UNIWERSYTETU PRZYRODNICZEGO (3X) Ciekawostką są slajdy dokumentujące uroczyste przecięcie wstęgi w czasie otwarcia parkingu dla samochodów osobowych, którego nawierzchnię pokrywa trawa. To zapewne jedna z pierwszych prób wprowadzenia do miasta zielonych miejsc postojowych, niestety na większą skalę później niepraktykowana. Kolekcję dopełniają slajdy z Wystawy Ogrodniczej, która odbyła się w jednym z pawilonów na terenie Międzynarodowych Targów Poznańskich oraz z założeń parkowych w Kórniku i Rogalinie. Prezentowane obrazy nie są zdjęciami repor- terskimi i zostały wykonane dla określonych celów dydaktycznych, pozwalają jednak na fotograficzną podróż ulicami Poznania w późnych latach PRL oraz w okresie transformacji ustrojowej. Po ulicach jeżdżą jeszcze autobusy zwane „ogórkami”, później poja- wiają się słynne ikarusy, a wśród samochodów domi- nują wszechobecne maluchy. W parku Kasprzaka (obecnie Wilsona) stoi jeszcze pomnik ówczesnego patrona, działacza ruchu robotniczego, na pomniku Bohaterów na Cytadeli czerwieni się pięcioramienna gwiazda, a na rondzie Kopernika (obecnie Kaponiera) sprawność miejskiej komunikacji jest nadzorowana z budki Wojewódzkiego Przedsiębiorstwa Komunika- cyjnego. 40 lat minęło, nie ma „ogórków”, Kasprzaka i budki. Przejeżdżający maluch za chwilę będzie budził sensację. I jakby drzew trochę mniej... 4 KULTURA+ E"FrL IKS | czerwiec 2018 / 41 42 / IKS / czerwiec 2018 ] ]Felietonista podpisywał się Jan Pstrykacz, lecz ani ten pseudonim, ani jego bulwarowy styl nie powinny nas zwieść. „Foto-Drogista” był dodatkiem do „Wia- domości Drogistowskich”, wydawanych od 1933 roku przez Związek Drogerzystów RP, i  miał jak najbar- dziej profesjonalny charakter. „Wiadomości” wycho- dziły mniej więcej raz na tydzień, dziesięcio- lub kil- kunastostronicowy dodatek fotograficzny ukazywał się raz na miesiąc, dokładany do pisma bezpłatnie lub dostępny samoistnie w  sprzedaży abonamentowej. Drogerzyści, podobnie jak aptekarze, związali się z fotografią od końca XIX wieku z powodu chemii, jaką stała dawna fotografia. Polski rynek drogeryjny roz- wijał się prężnie przynajmniej od końca I wojny świa- towej, klientów posiadał bez liku. Wśród nich kobiety, bardzo świadome; świadczył o  tym ogrom podaży i  popytu na same kosmetyki, a  więc część tego rynku. Kobietę drogerzyści poważali w  istotny spo- sób od razu także jako fotografkę: w „Foto-Amatorze”, dodatku do innej gazety tego środowiska – „Droge- rzysty”, widnieje na winiecie z aparatem fotograficz- nym, dominując nad sylwetką mężczyzny. Oba pisma z dodatkami miały na pewno moc nabywców. Felieto- nista Pstrykacz w dwóch przytoczonych na początku zdaniach wyjaśnia, kim przeważnie byli. Umysłowi Jako pierwsi: urzędnicy. Należeli do nich na przy- kład wspominani przeze mnie wcześniej Kazimierz Nowak oraz Bogdan i  Stefan Zielińscy. Przez cały okres międzywojenny liczba urzędników w  Polsce była duża i  wciąż rosła, szczególnie na wschodzie kraju. W  Poznaniu, w  samym tylko urzędzie woje- wódzkim i starostwie, zatrudniano ich około tysiąca. Mimo kryzysów, obniżek pensji czy zakazu pracy z cyklu fotografia W imię pięknej Polski MONIKA PIOTROWSKA „Pan Bonifacy postanowił kupić sobie aparat fotograficzny. Postanowił więc, pomyślał, policzył, zaszedł do kolegi skarbnika z Kredytowej Samopomocy Urzędników i zaopatrzony w gotówkę wyruszył do największego składu fotograficznego w swem mieście” – pisał felietonista „Foto-Drogisty” w 1933 roku. obojga małżonków na posadach publicznych urzęd- nicy średniego i  wyższego szczebla mogli sobie na fotografię pozwolić. Podobnie inni tak zwani pracow- nicy umysłowi. Do tej grupy przed wojną zaliczano mnóstwo zawodów, także majstrów. Aby wymienić sytuowanych na tyle, żeby mogli bawić się w zdjęcia, trzeba jednak sięgnąć wyżej – do bankowców, dyrek- torów, kierowników wydziałów i ich zastępców, sekre- tarzy, radców, nauczycieli, przedsiębiorców, prawni- ków, lekarzy, kupców, inżynierów, techników, oficerów (w Polsce dwudziestolecia było ich stale 18–19 tys.!) oraz ich dzieci i małżonków. Czasem nawet subiektów, biuralistów i  biuralistek, zwłaszcza stanu wolnego… Od 1924 roku obowiązywało w  Polsce cło, które zapewniło ceny tanich aparatów akurat na kieszeń przeciętnie zarabiającego. W  Poznaniu, gdzie w  1931 roku niemal 50 tys. osób (licząc z  rodzinami) zaliczano do inteligencji, nawet gdyby tylko jedna dziesiąta z nich zajmowała się fotografią, byłaby to mała armia ludzi. Po naj- gorszym kryzysie, od połowy lat 30. XX wieku, było to wielce prawdopodobne. Jeśli właściciel najwięk- szego polskiego sklepu ze sprzętem fotograficznym Foto-Greger wydawał swój Poradnik w ponad 100 tys. egzemplarzy, a mimo to drogerzyści wypuszczali wła- sne dodatki fotograficzne, znaczy to, że wszyscy oni mieli grono wiernych czytelników. Zresztą nie tylko w  kraju, lecz i  w  samym Poznaniu, gdzie wszystkie trzy wymienione pisma były redagowane i wydawane! Nie bez przyczyny w każdym z nich publikował jeden z najważniejszych poznańskich fotografów i populary- zatorów fotografowania Tadeusz Cyprian, filar miej- scowego Towarzystwa Miłośników Fotografii TMF. Dla drogerzystów pisali też dwaj inni członkowie Towarzy- stwa, równi mu talentem, przynajmniej fotograficz- nym: Konrad Hoffman i Tadeusz Wański. Ci trzej byli Powrót, „Polski Przegląd Fotograficzny”, R. VI, styczeń 1930, nr 1 m2. Sj typowymi reprezentantami jeszcze mocniej zawężonej grupy niż fotoamatorzy w ogóle: inteligencji twórczej, wiodącej grupy społeczeństwa. Najbardziej zaangażo- wanej w budowę Polski od nowa, wyznaczającej kie- runki, pomysłowej i aktywnej, niezależnie od repre- zentowanej dziedziny czy politycznej orientacji. Bezmyślna masa Po ośmiu latach działalności TMF dotknął regres. W 1927, czwartym roku swojego istnienia, miało 147 członków, w 1931 - 150 członków, a w 1933 - tylko 108. I to mimo rozmaitych narzędzi, jakimi dyspo- nowało - od pracowni, przez wystawy, aż po własne czasopismo. Już w 1926 roku redakcja tzw. organu TMF - „Polskiego Przeglądu Fotograficznego” - pisała, że wydaje go w warunkach gorszego kry- zysu niż podczas inicjacji wydawnictwa w 1924, co „wpływa ujemnie na rozpowszechnianie się fotografii amatorskiej” i odbija się na poczytności pisma. Inteli- gencja twórcza, która wiodła społeczeństwo najpierw do niepodległości, a później czuła się jego duchowym przywódcą - chciała zaś, by Polska stała się piękna, prężna i imponująca. Także przez fotografię. „Polski Przegląd Fotograficzny” nie był wcale droższy od pism drogerzystów, miesięcznik konse- kwentnie we wszystkich latach kosztował złotówkę, FOT. TADEUSZ CYPRIAN a jednak ten wydatek „na pismo fachowe wydaje się naszym amatorom stanowczo za wysoki, choć tyle samo kosztuje pierwsza lepsza ilustracja, wyrzucana do kosza po przejrzeniu lub porcja lodów czy kawy” - pisała redakcja, czyli Tadeusz Cyprian. Prowadząc to pismo, w ostatnim numerze z grudnia 1930 roku przyznaje on, że przez 6 lat walczono krok za kro- kiem „o przełamanie tej obojętności”, lecz liczba abo- nentów wyrażała się w setkach, a nie tysiącach, pod- czas gdy opłacalność rozpoczyna się powyżej 10 tys., „o czem w Polsce żadne pismo fachowe niestety nawet marzyć nie może”. Brak „uświadomionych amatorów, a za dużo bezmyślnej masy pstrykaczy”. Te słowa nie wydają się całkiem sprawiedliwe. Raz, że istniały fachowe poradniki firm fotograficz- nych, których nakłady przekraczały magiczne 10 tys. egzemplarzy, tyle że wydawane bezpłatnie klientom. Dwa - „Przegląd” nie wytrzymał próby światowego kryzysu 1929 roku. Za jedną złotówkę odbiorcom łatwiej było kupować np. „Wiadomości Drogistowskie” z fotograficznym dodatkiem, który nie miał tak pięknej szaty i reprodukcji, lecz jakość fachowych treści z cza- sem była imponująca (o czym w jednym z następnych numerów IKS-a). Wydawcy ze Związku Drogerzystów również należeli do ciekawych postaci inteligencji twórczej. To dlatego członkowie TMF uczyli tajemnic warsztatowych, publikując i u drogerzystów. 4 IKS | czerwiec 2018 / 43 44 / IKS / czerwiec 2018 ] ]Edukacja – dla najmłodszych. Opieka – dla naj- starszych. Zdrowie – dla jednych i drugich. Miesz- kania – potrzebne juniorom i  seniorom, tyle że zupełnie inne od tego, co buduje się teraz w mieście. To najbardziej palące tematy dotyczące dzieci, mło- dzieży i  seniorów, które wymagają nowatorskiego podejścia, finansowych nakładów i  przeniesienia miejskich działań na wyższy poziom. Na początek dobra wiadomość – w  opiece nad najmłodszymi czeka nas rewolucja. Za kilka lat kosz- marne warunki leczenia dzieci w szpitalu przy Krysie- wicza mają przejść do historii. Po wielu perturbacjach i  opóźnieniach udało się wreszcie dopiąć formalno- ści i w tym roku ruszy budowa nowej placówki pod nazwą Wielkopolskie Centrum Zdrowia Dziecka, które ma być gotowe w 2021 roku. Szpital stanie obok wojewódzkiej lecznicy przy ul. Juraszów i  pomieści przychodnie oraz oddziały placówek z ul. Krysiewicza, Nowowiejskiego, Jarochowskiego i Spornej. Na pierwszy rzut oka projekt szpitala prezentuje się poprawnie, ale byłoby dobrze, gdyby koncepcje tego rodzaju publicznych inwestycji były wyłaniane w  drodze konkursów. Zwłaszcza w  przypadku szpi- tali dziecięcych liczy się nie tylko logistyczna i tech- nologiczna efektywność, ale także wrażliwość oraz kreatywne podejście do kształtowania przestrzeni dla najmłodszych. Podobnie ze szkołami i przedszko- lami. Cieszy fakt, że od kilku lat miasto buduje nowe obiekty tego typu; ich projekty nie budzą jednak ani większych zastrzeżeń, ani entuzjazmu. A  przecież należy pamiętać, że wrażliwość estetyczna i  prze- strzenna kształtuje się w młodym wieku. Jeśli chcemy, by kolejne pokolenia przykładały większą wagę do z cyklu Poznań do poprawki Przestrzeń idealnie dopasowana JAKUB GłAZ Poznań chce przyciągać młodych ludzi, a jednocześnie będzie się zmagać z rosnącą falą „silver tsunami” – powojennego baby boomu wkraczającego w wiek emerytalny. Czy poznańska przestrzeń, architektura i inwestorzy są przyjaźni najmłodszej oraz najstarszej grupie mieszkańców? estetyki i form architektury, to w przyszłości należy postarać się o  bardziej przemyślane, dopracowane projekty. Warto skorzystać z doświadczeń Warszawy i  Wrocławia, gdzie powstało ostatnio kilka bardzo interesujących szkół. Sporo pracy trzeba też włożyć w  ulepszenie nowych uczelnianych kampusów. Największy boom już za nami – większość gmachów UAM już powstała, Politechnika uzupełnia swój nadwarciański ośro- dek o  kolejne budynki (gmach Wydziału Architek- tury budowany w  trybie bez konkursu!), zagęszcza się kampus Uniwersytetu Medycznego na Grunwal- dzie. Nakładów wymaga jednak przestrzeń między wydziałami. Jeśli chcemy, by poznańskie uczelnie konkurowały z innymi ośrodkami w kraju także jako- ścią przestrzeni, to trzeba zamienić zlepki budyn- ków otoczonych parkingami w pełnoprawne, dobrze urządzone kompleksy z  przewagą ruchu pieszego, zielenią i funkcjonalną małą architekturą. Młodym ludziom po studiach przydałyby się też bardziej dostępne cenowo mieszkania położone w szeroko rozumianym śródmieściu. Dziś to prawie nierealne, w  sytuacji, gdy o  cenach i  jakości oferty decydują głównie deweloperzy. Jak dotąd nie stwo- rzyli dla młodych żadnej interesującej propozycji. Pomarzyć tylko można o innowacyjnych mieszkaniach współdzielonych lub blokach projektowanych tak, by łatwo można było zmienić rozkłady mieszkań w przy- padku powiększenia rodziny. Dochodzi do tego niedo- bór interesujących lokali na wynajem oraz mieszkań komunalnych. Tych ostatnich przybywa, ale dopiero niedawno miasto zamówiło projekt budynków o jako- ści nieco wyższej niż stawiane dotąd domy. Kwestia odpowiedniego mieszkania to, wbrew pozo- rom, także problem seniorów. Często zbędne są im zaj- mowane dotąd spore metraże. Potrzebują też mieszkań z dostępem do windy, o co trudno w niskiej zabudo- wie realizowanej do lat 90. ubiegłego wieku. Tymcza- sem zamiana własnego lub wynajmowanego lokum nie należy do łatwych. Tym bardziej że prawie nie ma mieszkań przystosowanych dla osób z dysfunkcjami ruchowymi lub przewlekle chorych, wyposażonych w system wzywania pomocy lub z łatwym dostępem do opieki medycznej. Dobrym przykładem tego rodzaju wspomaganych lokali jest przeznaczony dla seniorów TBS w Stargardzie Szczecińskim. Warto też sięgnąć po rozwiązania z zachodniej Europy, gdzie młodzi miesz- kają obok osób starszych, pomagając im w zamian za redukcję kosztów wynajmu pokoju lub mieszkania. Podobnie jak w całej Polsce w Poznaniu brakuje przyjaznych domów spokojnej starości oraz poradni geriatrycznych. Cieszą więc plany budowy przyjaznego DPS-u na Strzeszynie, a także koncepcja centrum medycyny senioralnej na Winogradach, obok przebudo- wanej ostatnio przychodni POSUM przy os. Przyjaźni. Nowe obiekty staną tam między przychodnią a Casto- ramą oraz - częściowo - w miejscu parkingu graniczą- cego z blokami osiedla. Pozostaje mieć nadzieję, że jeszcze przed budową nowego centrum drogowcy zbu- dują wreszcie chodnik wzdłuż ul. Rylejewa prowadzący do POSUM, a seniorzy będą mogli dotrzeć na miejsce bez obchodzenia płotu, którym otoczono cały teren. Zresztą wygodne i niezastawione samochodami szerokie chodniki, podjazdy, obniżone krawężniki, ławki, minienklawy zieleni, w których można odpo- cząć po drodze z zakupów, oraz inne proste ułatwie- nia dla seniorów muszą się pojawić w całym mieście, zwłaszcza w historycznych dzielnicach. W przeciw- nym razie przedstawiciele „silver tsunami” będą ska- zani na samotność we własnych czterech ścianach. Tymczasem naukowcy coraz częściej donoszą, że ruch i utrzymywanie więzi z innymi ludźmi mają zba- wienny wpływ na zdrowie w podeszłym wieku. Szansą na realizację od zera wielu omawianych tu rozwiązań sprzyjających juniorom i seniorom o róż- nym stopniu zamożności może być dobrze przemy- ślana zabudowa Wolnych Torów. Urbanistyczny kon- kurs z 2015 roku stworzył ogólne ramy dla przyszłej dzielnicy, teraz trzeba intensywnie myśleć o tym, by było to założenie wzorcowe. Podobnie jak w przypadku wrocławskiego osiedla Nowe Żerniki należy podejść do tematu kompleksowo, wymyślając już teraz szcze- gółowe innowacyjne rozwiązania, które jednocześnie zatrzymają w mieście młodych, jak i ułatwią życie ich dziadkom. Nowe Żerniki powstają jednak w mieście, FOT. PROJ. INDUSTRIA PROJECT SP. Z 0.0. (4X) Projekt Wielkopolskiego Centrum Zdrowia Dziecka, które ma być gotowe w 2021 roku które ma bardzo dobrze poukładaną urzędową struk- turę zajmującą się architekturą i urbanistyką. W Pozna- niu ciągle czekamy na gruntowne uporządkowanie tych spraw. Podzielone między różnych wiceprezydentów i słabo ze sobą skoordynowane wydziały magistratu odpowiedzialne za przestrzeń nie wytworzą raczej kompleksowych i nowatorskich rozwiązań. 4 IKS | czerwiec 2018 / 45 46 / IKS / czerwiec 2018 ] ]Już od początku lat 50. XX wieku wśród robotni- ków, dostrzegających fikcję socjalistycznej gospo- darki, rosło niezadowolenie z warunków życia i pracy. Załoga ZISPO (Zakładów Przemysłu Metalowego im. Stalina, jak oficjalnie zwano wówczas „Ceglorza”) postulowała między innymi: cofnięcie zawyżonych norm pracy, zwrot niesłusznie potrącanego podatku od wynagrodzeń, skrócenie czasu pracy dla kobiet, wprowadzenie wolnej soboty. Delegacja, która przedstawiła te postulaty władzom w  Warszawie, powróciła przekonana o  pozytywnym załatwieniu przynajmniej ich części, jednak nazajutrz, podczas „masówki” w  poznańskim zakładzie, minister wyco- fał się z części uzgodnień. Następnego dnia robotnicy wyszli na ulice Poznania... w kraju rządzonym przez partię robotniczą wybuchł robotniczy bunt. Pierwsza zmiana W  czwartek 28 czerwca pracownicy pierwszej zmiany wydziału W-3 nie podjęli pracy; przyłączyły się do nich załogi innych wydziałów ZISPO. Pochód ruszył do centrum miasta ul. Dzierżyńskiego (dziś 28 Czerwca 1956 r.), dalej ul. Gwardii Ludowej (dziś Wierzbięcice). Część demonstrantów poszła ul. Prze- mysłową i Roboczą do Zakładów Naprawczych Taboru Kolejowego. W milczeniu, „klekocąc drewnianymi cho- dakami”, szli w kierunku pl. Stalina, w pobliżu którego znajdowały się siedziby władz miejskich i  partii. Na wezwanie „chodźcie z nami!” do Cegielszczaków dołą- czyły załogi kolejnych zakładów. Na placu zgroma- dziło się około 100 tysięcy osób. Demonstranci doma- gali się rozmów i  przyjazdu do Poznania sekretarza KC PZPR lub premiera. Gdy wśród tłumu pojawiła się plotka, że aresztowano delegację wysłaną na rozmowy, część osób przeszła pod więzienie przy ul. Młyń- skiej, część pod gmach Urzędu Bezpieczeństwa przy z cyklu jest taka ulica 28 czerwca 1956 roku WITOLD GOSTyńSKI W „czarny czwartek” 28 czerwca 1956 roku mieszkańcy Poznania upomnieli się, jak głosi napis na pomniku – Poznańskich Krzyżach, o prawo do godnego życia: „o Boga, wolność, prawo i chleb”. ul. Kochanowskiego. Uwolniono więźniów, zdobyto broń, zniszczono znajdujące się na gmachu Zakładu Ubezpieczeń Społecznych urządzenia do zagłuszania zachodnich stacji radiowych. Około godziny 11 z sie- dziby UB padły pierwsze strzały, rozpoczęła się bitwa z broniącymi gmachu funkcjonariuszami... Do pacyfikacji miasta skierowano ponad 10 tysięcy żołnierzy dysponujących m.in. 420 czołgami, działami pancernymi i transporterami. W wyniku działań wojska i SB zginęło ponad 70 osób, kilkaset zostało rannych, prawie 700 aresztowano. Władze chciały surowo roz- prawić się z najaktywniejszymi uczestnikami protestu. Premier Józef Cyrankiewicz groził: „Każdy prowokator czy szaleniec, który odważy się podnieść rękę przeciw władzy ludowej, niech będzie pewny, że mu tę rękę wła- dza ludowa odrąbie...”, jednak po VIII Plenum, Włady- sław Gomułka, nowy I  sekretarz KC PZPR, doprowa- dził do chwilowego wyciszenia terroru, przedstawiając wydarzenia z Poznania jako słuszny gniew robotników. „Czerwcowe” ulice Ruch Solidarności przywrócił Polsce pamięć o tam- tych dniach, które od kilku lat określane są jako Powsta- nie Poznańskiego Czerwca; upamiętniono je także nazwami ulic. W 1981 roku wydzielono fragment głów- nej ulicy Wildy, która w okresie PRL-u nosiła imię nie- sławnej pamięci „krwawego” Feliksa Dzierżyńskiego, i nadano nazwę 28 Czerwca 1956 roku. Nazwami ulic przypomniano także kilka czołowych postaci Czerwca: Stanisława Matyję, który był członkiem delegacji ZISPO do ministerstwa i aktywnym uczestnikiem demonstra- cji ulicznych, za co został aresztowany, a później zwol- niony z pracy z „wilczym biletem”; Romka Strzałkow- skiego – owianego legendą 13-letniego ucznia, który przejął flagę od rannej tramwajarki i  zginął od kuli na terenie dyspozytorni UB; Janusza Kulasa – jednego głównych oskarżonych w „procesie dziesięciu”, któ- rego środki masowego przekazu przedstawiały jako bandytę i chuligana zwanego „Eddi Polo”; a w jego dokumentach znajdowała się adnotacja „podejrzany o wszystko”; Stanisława Hejmowskiego - adwokata, który wsławił się obroną oskarżonych, oraz skwer Jana Suwarta - podczas czerwcowych wydarzeń uczest: niczącego m.in. w ostrzeliwaniu budynku UB przy ul. Kochanowskiego, sądzonego w „procesie dziewięciu”. Główna arteria Wildy Gdy w 1900 roku podmiejska wieś Wilda stała się dzielnicą Poznania, główna droga łącząca ją z Dębcem nazwana została Kronprinzenstrasse (ulica Następcy Tronu). W okresie międzywojennym nosiła ona nazwę Górna Wilda oraz Dębiecka, a od 1945 roku jej patro- nem został działacz komunistyczny Feliks Dzierżyń- ski. Obecne wildecka arteria prowadząca od centrum miasta do jego południowej granicy składa się z dwóch odcinków: Górnej Wildy od ul. Półwiejskiej do Rynku Wildeckiego oraz liczącego prawie 5 km odcinka od Rynku Wildeckiego do węzła autostradowego Poznań- -Luboń, który nosi nazwę 28 Czerwca 1956 roku. Większości mieszkańców miasta ul. 28 Czerwca 1956 roku kojarzy się z zakładami HCP, chociaż dziś na ich terenie mieszczą się także m.in.: odlewnia firmy Volkswagen, wyższe uczelnie, a także prywatny szpital. W miejscu, gdzie „wszystko się zaczęło”, znaj- dują się pamiątkowe tablice, a na budynku z lewej strony głównego wejścia do HCP podziwiać można - wykonany na podstawie archiwalnych zdjęć - mural upamiętniający wydarzenia Czerwca '56. Eklektyczny pałacyk-willa na narożniku ul. Het- mańskiej wzniesiony został w 1895 roku dla rodziny wildeckiego przemysłowca. Między ul. Hetmań- ską a Rynkiem Wildeckim wśród nowych budynków FOT. ZBIGNIEW SZMIDT sj SIAD UPOMII N WY SIĘ GJ:Y. znajdują się kamienice zbudowane pod koniec XIX i na początku XX wieku; niektóre z nich są pełne secesyj- nego uroku. Uwagę zwraca także położony w parku kompleks budynków z czerwonej cegły należący do Szpitala Ortopedycznego im. profesora Wiktora Degi - to dawny klasztor zgromadzenia Dames au Sacró-Coeur de Dieu i szkoła z pensjonatem dla panien z dobrego domu, wzniesione w latach 1870-1871 przez Stani- sława Hebanowskiego i Gustawa Schulza. Po kasacie zakonu przez władze pruskie działał tu dom dla osób samotnych i starszych zwany Zakładem Dobroczynno- ści Garczyńskiego, a od 1920 roku klinika ortopedyczna. Wędrującym przez Wildę (i nie tylko) polecam broszurę edukacyjną Śladami Poznańskiego Czerwca 1956 opracowaną przez IPN w Poznaniu (do pobrania ze strony: czerwiec56.ipn.gov.pl). Warto też odwie- dzić Muzeum Powstania Poznańskiego - Czerwiec 1956 znajdujące się w podziemiach Centrum Kultury Zamek. 4 b a 5 = =) = = >a) > (=) = = IKS | czerwiec 2018 / 47 REKLAMA © Z CYKLU mistrzowie sportu 26 meczów JACEK PAŁUBA Historia występów polskich piłkarzy w naszym mieście liczy prawie 92 lata. Bramki na poznańskich stadionach strzelali m.in.: Zbigniew Boniek, Grzegorz Lato, Kazimierz Deyna, a z zagranicznych piłkarzy takie sławy jak Gary Lineker, Dennis Bergkamp, Laurent Blanc. V Po raz pierwszy Biało-Czerwoni gościli w naszym mieście 8 sierpnia 1926 roku. Wtedy na stadionie Warty przy ul. Rolnej (dziś już ten obiekt nie ist- nieje), Polacy pokonali ekipę Finlandii 7:1. Cztery bramki dla Biało-Czerwonych zdobył wówczas Mieczysław Batsch, natomiast trzy pozostałe gole strzelił zawodnik poznańskiej Warty Wawrzyniec Staliński. W tym pojedynku grał jeszcze inny war- ciarz, Michał Flieger. Pięć lat później w Pozna- niu gościła reprezentacja Jugosławii i tym razem Polacy strzelili sześć goli, zwyciężając rywali 6:3. Ponownie zagrało dwóch piłkarzy Warty - bram- karz Marian Fontowicz oraz strzelec dwóch bramek Adam Knioła. Na kolejny oficjalny mecz reprezentacji kibice w Poznaniu musieli czekać aż 31 lat. We wrześniu 1962 roku, tym razem już na stadionie im. 22 Lipca na Wil- dzie (to druga arena gier polskiej drużyny w Poznaniu), 48 [IKS / czerwiec 2018 Towarzyski mecz Polska — Grecja (5:2) na Stadionie im. 22. Lipca (później Stadion im. Edmunda Szyca), przy piłce Grzegorz Lato Polacy przegrali z Węgrami 0:2, a w zespole nie było ani jednego przedstawiciela poznańskich klubów. Jesienią 1974 roku, po wspaniałych mistrzostwach świata w RFN (trzecie miejsce na świecie), Biało-Czer- woni w eliminacjach mistrzostw Europy pokonali w Poznaniu Finlandię 3:0, po golach Henryka Kasper- czaka, Roberta Gadochy i Grzegorza Laty. W zespole LAT Trofea sportowe i korporacyjne | ul. Gąsiorowskich 3, Poznań tel. 61 866-77-88 GSM 501 45-55-77 www.puchary=poznan.el h REKLAMA FOT. STANISŁAW WIKTOR / CYRYL.POZNAN.PL IKS / czerwiec 2018 / 49 trenera Kazimierza Górskiego od 53. minuty zagrał zawodnik poznańskiego Lecha Roman Jakóbczak. Dwa ostatnie mecze reprezentacji na stadionie im. 22 Lipca Polacy wygrali. W 1978 roku, tuż przed wyjaz- dem na mistrzostwa świata do Argentyny, z Grecją 5:2, a w 1980 roku w towarzyskim pojedynku ze Szkocją 1:0, po golu obecnego prezesa PZPN Zbigniewa Bońka. Nowy etap reprezentacji Polski w Poznaniu to mecz w eliminacjach ME z Grecją w 1986 roku. Na stadionie Lecha przy ul. Bułgarskiej, przy nowo zamontowanych słupach oświetleniowych (przywiezionych z Piły), Pol- ska pokonała rywali 2:1. Dwa gole z rzutów karnych zdobył Dariusz Dziekanowski (Grecy też zdobyli gola z karnego). Reprezentację prowadził wówczas trener Wojciech łazarek, który wcześniej osiągał wspaniałe sukcesy z  poznańskim Lechem. W  polskiej drużynie zagrał natomiast obrońca Lecha Krzysztof Pawlak. Ciekawy okres reprezentacji to pojedynki w  pierwszej połowie lat 90. XX wieku. Co prawda była bolesna porażka towarzyska z  Francją 1:5 w 1990 roku (potem podobna przydarzyła się w 2004 roku z Danią), ale były też spotkania w ramach eli- minacji do mistrzostw Europy i  świata. Niesamo- wity bój z Irlandczykami w październiku 1991 roku i  remis 3:3 oraz walka z  Anglikami miesiąc póź- niej, zakończona remisem 1:1, co nie dało awansu. Podobnie było w  eliminacjach MŚ jesienią 1993 i porażki z Norwegią 0:3 i Holandią 1:3. Szczególne było to drugie spotkanie, kiedy na Bułgarskiej zasia- dło ponad 15 tysięcy holenderskich kibiców ubra- nych na pomarańczowo. Od tamtej potyczki Polacy nie zagrali już w Poznaniu o punkty. Ostatni okres występów Biało-Czerwonych to oczywiście budowa nowego obiektu przy Bułgarskiej. Inauguracja nastąpiła w listopadzie 2010 roku, kiedy Polacy pokonali Wybrzeże Kości Słoniowej 3:1. To był pierwszy polski stadion gotowy już do zbliżających się finałów mistrzostw Europy, jakie odbyły się w Polsce i na Ukrainie w 2012 roku. Z  26 dotychczasowych spotkań rozegranych w Poznaniu Polacy wygrali 13, zremisowali 7 i prze- grali 6. Tylko Warszawa i  Chorzów częściej gościły polskich piłkarzy. Teraz czeka ich mecz z  silną dru- żyną Chile, która w latach 2015 i 2016 wygrała tur- nieje Copa America, choć nie zakwalifikowała się do mistrzostw świata w Rosji. Jaki będzie wynik tej konfrontacji, przekonamy się 8 czerwca późnym wie- czorem. ◢ 1. POLSKA – FINLANDIA 7:1 – 8 sierpnia 1926 (towarzyski) bramki: Wawrzyniec Staliński 3 (9, 60, 72), Mieczysław Batsch 4 (33-k, 44, 77, 90) dla Polski; leo laaksonen (40) dla Finlandii 2. POLSKA – JUGOSŁAWIA 6:3 – 25 października 1931 (towarzyski) bramki: Mieczysław Balcer 3 (4, 12, 51), henryk Martyna (22), Adam Knioła 2 (26, 40) dla Polski; Ivan Bek (17), Ivan hitrec 2 (32, 53) dla Jugosławii 3. POLSKA – WĘGRY 0:2 – 2 września 1962 (towarzyski) bramki: lajos Tichy (11-k), János göröcs (39) 4. POLSKA – TURCJA 0:0 – 22 września 1963 (towarzyski) 5. POLSKA – IRLANDIA 2:1 – 6 maja 1970 (towarzyski) bramki: Marian Kozerski (9), zygfryd Szołtysik (25) dla Polski; Don givens (84) dla Irlandii 6. POLSKA – SZWAJCARIA 0:0 – 10 maja 1972 (towarzyski) 7. POLSKA – FINLANDIA 3:0 – 9 października 1974 (eliminacje ME) bramki: henryk Kasperczak (12), Robert gadocha (14), grzegorz lato (53) 8. POLSKA – USA 7:0 – 26 marca 1975 (towarzyski) bramki: grzegorz lato 2 (12, 51), Andrzej Szarmach 2 (19, 43), Kazimierz Deyna 3 (32, 67, 71) 9. POLSKA – IRLANDIA 0:2 – 26 maja 1976 (towarzyski) bramki: Don givens 2 (5, 11) 10. POLSKA – GRECJA 5:2 – 5 kwietnia 1978 (towarzyski) bramki: grzegorz lato (12), Kazimierz Deyna 2 (18, 33), Władysław Żmuda (21), zbigniew Boniek (48) dla Polski; Petros Karavitis (55), Thomas Mavros (77) dla grecji 11. POLSKA – SZKOCJA 1:0 – 28 maja 1980 (towarzyski) bramka: zbigniew Boniek (69) 12. POLSKA – GRECJA 2:1 – 15 października 1986 (eliminacje ME) bramki: Dariusz Dziekanowski 2 (5-k, 40-k) dla Polski; nikos Anastopoulos (13-k) dla grecji 13. POLSKA – FRANCJA 1:5 – 14 sierpnia 1991 (towarzyski) bramki: Jan Urban (6) dla Polski; Franck Sauzee (41), Jean-Pierre Papin (43), Amara Simba (68), laurent Blanc (69), Christian Perez (77) dla Francji 14. POLSKA – IRLANDIA 3:3 – 16 października 1991 (eliminacje ME) bramki: Piotr Czachowski (54), Jan Furtok (74), Jan Urban (85) dla Polski; Paul Mcgrath (12), Andy Townsend (61), Tony Cascarino (68) dla Irlandii 15. POLSKA – ANGLIA 1:1 – 13 listopada 1991 (eliminacje ME) bramki: Ryszard Szewczyk (32) dla Polski; gary lineker (77) dla Anglii 16. POLSKA – TURCJA 1:0 – 23 września 1992 (eliminacje MŚ) bramka: Tomasz Wałdoch (33) 17. POLSKA – NORWEGIA 0:3 – 13 października 1993 (eliminacje MŚ) bramki: Jostein Flo (61), Jan Fjørtoft (63), Ronny Johnsen (89) 18. POLSKA – HOLANDIA 1:3 – 17 listopada 1993 (eliminacje MŚ) bramki: Marek leśniak (13) dla Polski; Dennis Bergkamp 2 (10, 68), Ronald de Boer (88) dla holandii 19. POLSKA – FINLANDIA 0:0 – 26 kwietnia 2000 (towarzyski) 20. POLSKA – KAMERUN 0:0 – 14 listopada 2001 (towarzyski) 21. POLSKA – KAZACHSTAN 3:0 – 6 czerwca 2003 (towarzyski) bramki: Artur Wichniarek (2), Tomasz Dawidowski (51), Jacek Krzynówek (82-k) 22. POLSKA – DANIA 1:5 – 18 sierpnia 2004 (towarzyski) bramki: Maciej Żurawski (76) dla Polski; Peter Madsen 3 (23, 30, 90), Thomas gaardsøe (51), Claus Jensen (86) dla Danii 23. POLSKA – WYBRZEŻE KOŚCI SŁONIOWEJ 3:1 – 17 listopada 2010 (towarzyski) bramki: Robert lewandowski 2 (19, 80), ludovic obraniak (66) dla Polski; gervinho (45) dla WKS 24. POLSKA – WĘGRY 2:1 – 15 listopada 2011 (towarzyski) bramki: Paweł Brożek (37), vilmos vanczák (85-samob.) dla Polski; Tamás Priskin (78) dla Węgier 25. POLSKA – IRLANDIA 0:0 – 19 listopada 2013 (towarzyski) 26. POLSKA – SERBIA 1:0 – 23 marca 2016 (towarzyski) bramka: Jakub Błaszczykowski (28) 27. POLSKA – CHILE ??? – 8 czerwca 2018 (towarzyski) oprac. J.P. 50 / IKS / czerwiec 2018 ] ]Już na początku miesiąca, 2–3 czerwca, halę spor- tową Uniwersytetu im. A. Mickiewicza przy ul. Zagaj- nikowej wypełnią młodzi floreciści i florecistki róż- nych narodowości. Europejski Festiwal Szermierki jest stałym elementem w kalendarium poznańskich imprez międzynarodowych. Towarzyszy mu hasło: „Sport – Kultura – Edukacja”, bo festiwal jest połą- czeniem rywalizacji sportowej z licznymi atrakcjami w  postaci warsztatów poświęconych szermierce. Najważniejszym wydarzeniem będzie XI Memoriał Fechmistrza Jana Nowaka, który rozgrywany jest w  czterech kategoriach wiekowych. Zawody odby- wają się zgodnie z wytycznymi Światowej Federacji Szermierczej, a liczba toczonych walk podczas dwu- dniowych zmagań zachęca do przyjazdu drużyny zagraniczne. Z kortów na hipodrom Fani tenisa ziemnego od wielu lat w lipcu odwie- dzali korty Parku Tenisowego Olimpia, by obejrzeć rywalizację podczas turnieju ATP Poznań Open. Poznański Challenger, oprócz odbywającego się we wrześniu Pekao Szczecin Open, jest jedyną imprezą tej rangi w  Polsce. W  tym roku organizatorzy zde- cydowali o  zmianie terminu. Turniej odbędzie się w dniach 3–10 czerwca. Ta zmiana ma ułatwić sym- patykom tenisa możliwość obejrzenia zmagań teni- sistów, gdyż jest to jeszcze okres przedurlopowy. Ponadto przy ATP Poznań Open odbywa się szereg wydarzeń dla najmłodszych adeptów tenisa, dlatego nowy termin daje szansę na większą frekwencję wła- śnie dzieci. Warto zaznaczyć, że dzięki zwycięstwom w Poznań Open w ostatnich latach na szerokie wody sport W czerwcu… jak w garncu JANUSZ KRENC Czerwiec budzi wiele pozytywnych emocji – w  miesiącu tym przypada pierwszy dzień lata i rozpoczynają się wakacje. Jest to także czas obfitujący w ciekawe wydarzenia sportowe. wypływali tacy zawodnicy, jak David Goffin oraz Pablo Carreño-Busta (zwycięzcy turniejów w  latach: 2014 i 2015). Obecnie Belg zajmuje 10. miejsce w rankingu ATP, a Hiszpan plasuje się pozycję niżej. W ubiegłym roku zwyciężył Rosjanin Aleksiej Watutin. W  dniach 7–10 czerwca usatysfakcjonowani będą miłośnicy jeździectwa. Na terenie Hipodromu Wola odbędą się Międzynarodowe Zawody Konne w  skokach przez przeszkody CSI4* Poznań, czyli IX Memoriał Macieja Frankiewicza. Wola jest jednym z ładniejszych obiektów tego typu w Euro- pie, a  dodatkowo jednym z  niewielu, który zloka- lizowany jest blisko centrum miasta. W  ramach imprezy odbędą się konkursy wpisane do kalenda- rzy Międzynarodowej Federacji Jeździeckiej oraz Polskiego Związku Jeździectwa. Najważniejszy z nich to konkurs Grand Prix grupy B, który będzie kwalifikacją do Mistrzostw Świata Seniorów 2018 i  Mistrzostw Europy Seniorów 2019. Poza rywa- lizacją sportową przewidziano pokazy i konkursy dla publiczności, promujące jeździectwo oraz inne atrakcje, zapewniające aktywne spędzanie wol- nego czasu. Nasi przed mundialem Prawdziwą gratką dla kibiców będzie towa- rzyski mecz reprezentacji Polski w  piłce nożnej. 8 czerwca o  g. 20.45 na murawę INEA Stadionu wybiegną zawodnicy powołani przez selekcjonera Adama Nawałkę na mistrzostwa świata w  Rosji. Naprzeciw Polaków stanie silna reprezentacja Chile, która mimo że na mundialu nie zagra, w naj- nowszym notowaniu rankingu FIFA plasuje się Międzynarodowe Zawody Konne w skokąc brzez przeszkody CSI4* odbędą się w dniach 7-10.06 na Wo oczko wyżej od Biało-Czerwonych. Mecz z Chile będzie przedostatnim sprawdzianem przed wyjaz- dem do Rosji. Ostatni test-mecz Polacy rozegrają przeciwko Litwie w Warszawie 4 dni później. Szansę na wyjazd na Mistrzostwa Świata ma kilku zawodników z przeszłością w Lechu Poznań. Poza kapitanem Robertem Lewandowskim są wśród nich: Jan Bednarek (obecnie Southampton), Tomasz Kędziora (Dynamo Kijów), Marcin Kamiń- ski (VFB Stuttgart), Łukasz Teodorczyk (Ander- lecht), Bartosz Bereszyński, Karol Linetty i Dawid Kownacki (wszyscy Sampdoria Genua). Biegacze i triathloniści na start! 24 czerwca po raz pierwszy odbędzie się Bieg i Sztafeta Pamięci Poznańskiego Czerwca '56. Biegacze pokonają trasę, którą szli robotnicy „Ceglorza” w czerwcu 1956 roku. Wzdłuż niej roz- lokowane będą strefy pamięci, w których będzie można zapoznać się z przebiegiem wydarzeń. Bieg odbędzie się indywidualnie na dystansie 10 km, a dodatkowo wyruszy sztafeta, której zawodnicy pokonają pięć dwukilometrowych odcinków. W oko- licach mety (ul. Gajowa) ulokowana zostanie spe- cjalna strefa historyczna. Z każdego sprzedanego pakietu startowego 4 zł zostanie przeznaczonych FOT. ASIA BRĘKLEWICZ na renowację tablicy upamiętniającej wydarzenia Czerwca 1956 roku. W dniach 29 czerwca-1 lipca do stolicy Wielkopol- ski zawita najbardziej innowacyjna i widowiskowa liga triathlonu - Super League Triathlon. Impreza ta składa się z dwóch cykli: kwalifikacyjnego i mistrzowskiego. W poznańskich zawodach kwa- lifikacyjnych swój start zadeklarowały m.in. Maria Cześnik oraz Agnieszka Jerzyk, które w poprzednich latach reprezentowały nasz kraj podczas igrzysk olim- pijskich. Dodatkowo, w ramach najdłuższego w Pol- sce czterodniowego festiwalu triathlonu, wystar- tują amatorzy na trzech dystansach indywidualnych (112,99 km, 56,5 km oraz 28,25 km). Odbędzie się też start drużynowy na dystansie 56,5 km. Dzień wcześniej, czyli 28 czerwca, zaplanowany jest Junior Poznań Triathlon - impreza dla najmłodszych spor- towców, której głównym celem jest propagowanie zdrowego stylu życia oraz pomoc dzieciom w realizo- waniu się poprzez sport. W ubiegłym roku impreza, która odbyła się na terenie POSiR „Chwiałka”, zgro- madziła ok. 400 młodych zawodników, co uczyniło ją największą tego typu imprezą w naszej części Europy. Liczba czerwcowych wydarzeń sportowych sprawia, że każdy z nas, niezależnie od wieku, znajdzie coś dla siebie. Dlatego warto przed udaniem się na urlop odwiedzić areny sportowych zmagań. 4 IKS / czerwiec 2018 / 51 film BARTOSZ ŻURAWIECKI poleca: Sweet Country, reż. Warwick Thornton Surowe krajobrazy, tym razem australijskiego interioru, stanowią tło fabuły filmu Warwicka Thorntona. Akcja rozgrywa się w latach 20. XX wieku na zapadłej prowincji, gdzie Aborygen, Sam Kelly, zabija w samoobronie agresywnego białego osadnika, Harry'ego Marcha. Musi uciekać wraz ze swą ciężarną (bo zgwałconą przez Marcha) żoną, ścigany przez krewkiego sierżanta Fletchera (w tej roli gwiazdor kina australijskiego Bryan Brown), który wiele ma wspólnego z szeryfami z amerykańskich westernów. Westernowy sztafaż, w który został „ubrany” ten film, kryje kolejną opowieść rozliczającą historię australijskiego kontynentu — jego kolonizację dokonaną przez białych przybyszy, której towarzyszyła eksterminacja i zniewolenie rdzennej ludności. Rachunek krzywd jest ogromny, co Thornton pokazuje bez sentymentalizmu i patosu, rzeczowym, choć chwilami elegijnym tonem. Premiera 15 czerwca. KONTYNENT PRZEMOCY ŚPIEWAĆ ŚWIĘTA MOŻE | Jeannette. Dzieciństwo Joanny D'Arc (Jeannette Fenfance de Jeanne d'Arc), reż. Bruno Dumont Francuski reżyser Bruno Dumont znany jest z tego, że lubi eksperymentować z formą i testować cierpliwość widzów, którzy nie zawsze dobrze znoszą jego niekonwencjonalne kino. Nie inaczej jest i tym razem. Sam fakt, że Dumont nakręcił musical (!) o wczesnych latach życia przyszłej francuskiej bohaterki narodowej i świętej Kościoła katolickiego, może niektórych wpędzić w konfuzję. W dodatku już pierwsza scena rozwiewa złudzenia, że dostaniemy to, czego oczekiwalibyśmy od musicalu: rozmach, melodyjne piosenki, zapierające dech układy taneczne... Zamiast tego naturszczycy wcielający się w rolę piętnastowiecznych bohaterów niewprawnymi głosami wyśpiewują dialogi i wymieniają poglądy, wykonując przy tym mało precyzyjne tańce na tle surowych, choć słonecznych krajobrazów północnej Francji. Podkład muzyczny też jest raczej ubogi, ale pojawiają się w nim współczesne brzmienia — metalu czy rapu. Archaiczny natomiast pozostaje 52 [IKS / czerwiec 2018 język, którym posługują się postacie. Scenariusz został zresztą oparty na napisanej na początku XX wieku sztuce Charles'a Póguy Misterium miłości. Rzecz o Joannie D'Arc. Obserwujemy, jak w małej Jeannette rośnie gniew na okupujących jej ojczyznę Anglików. Jak rodzi się w niej poczucie misji, pragnienie działania. Jeannette śpiewająco przechodzi od słów do czynów. Nie są jej w stanie od tego odwieść ani bliscy, ani nawet zakonnice, które uważają, że trzeba w milczeniu znosić cierpienia zesłane przez niebiosa. Ten oryginalny „biedamusical” z pewnością wiele osób znudzi lub nawet zirytuje. Jednak gdy przyzwyczaimy się już do jego niebanalnego stylu, może dostarczyć wiele przyjemności, wynikającej z brawurowego przecież zderzenia wzniosłych treści, grubo ciosanej formy i zaiste bajkowej, a w każdym razie nierealistycznej konwencji. Ostatecznie można po prostu wyciągnąć z filmu Dumonta wniosek, że „Śpiewać każdy może”, i to na bardzo poważne tematy. Premiera 9 czerwca. FOT. MATERIAŁY DYSTRYBUTORA CZAROWNICA Thelma, reż. Joachim Trier Chcecie, to wierzcie, nie chcecie, to nie wierzcie — czarownice są na świecie: tak można by sparafrazować fabułę ostatniego filmu Joachima Triera. Duńczyk, urodzony w Kopenhadze, ale wychowany w Norwegii, już swoim debiutem Reprise (2006) pokazał, że chce łączyć elementy duńskiej Dogmy z wyprawami w nieoczywiste światy ludzkich emocji. Podobnie jest z Thelmą, gdzie tytułowa bohaterka (Eili Harboe) wyrusza znad odległych jezior Norwegii na studia do Oslo. Prymuska na uniwersytecie, wyrosła w religijnej żarliwości, powoli zaczyna rozluźniać rodzicielską smycz. I tu rozpoczyna się filmowa zabawa konwencjami. Pierwsze piwo i pierwszy skręt w życiu dziewczyny z chrześcijańskiej sekty sygnalizują jakby kolejny film z cyklu coming-of-age, ale zaraz przychodzi miłość, pod postacią poznanej w bibliotece seksownej koleżanki. Nie jest to jednak kolejne Życie Adeli, bo kanwa filmu przeplatana jest scenami realnymi i onirycznymi. Co jest snem, a co jawą, pozostaje do wyboru widza... Premiera 8 czerwca. Paryż i dziewczyna a NA PARYSKIM BRUKU / Paryż i dziewczyna (Jeune femme), scen. i reż. Lóonor Sórraille Pokolenie Y zwane milenialsami (w Polsce to urodzeni między 1984 a 1997 rokiem), rocznik za rocznikiem wkracza na rynek pracy i już doczekało się niejednej medialnej reprymendy ze strony potencjalnych pracodawców. Y-ki nie pamiętają ni zimnej wojny, ni biedy PRL-u, za to żyją za pan brat z cyfrowym wszechświatem. Są krytykowani za zadawanie zbyt dużej liczby pytań, oczywiście według swoich przełożonych. Ale tak naprawdę to rynek nie ma za wiele do zaoferowania często świetnie wykształconym milenialsom, więc system broni się przed ich talentami i dyplomami, próbując przylepić im gębę niezadowolonych nierobów. Proponowane pensje nie pozwalają na samodzielny życiowy start, więc generacja milenialsów najczęściej mieszka z rodzicami. A kiedy rodzice nie chcą już dłużej trzymać pod swoim dachem kogoś takiego jak bohaterka Paryża i dziewczyny, pozostaje im już tylko szlifowanie miejskiego bruku w poszukiwaniu jakiejkolwiek pracy. Paula, 30-letnia studentka sztuk pięknych, licząc na łatwy nowy start, FOT. MATERIAŁY DYSTRYBUTORA wraca do rodzinnego Paryża po 10 latach bywania w świecie. Szybko okazuje się, że miasto jest pełne młodych kobiet zatrudnianych na umowach śmieciowych. Pensja sprzedawczyni w butiku nie pozwala jej na wynajęcie mieszkania, pozostaje więc służbówka za opiekę nad dzieckiem. Autorka filmu, Lśonor Sćrraille, dostała Złotą Kamerę w Cannes dla najlepszego debiutanta za sfilmowanie blasków i cieni życia 30-letniej singielki z kotem. Nic bowiem tak dobrze nie oddaje skali tego, w jakim stopniu zmienił się świat kobiet, jak sceny samotnej włóczęgi Pauli po ulicach Paryża do taktu muzyki jazz-cafe — świadoma igraszka z kanonicznymi kadrami Windy na szafot Louisa Malle'a (1958) i legendarnym spacerem paryskimi bulwarami Jeanne Moreau (wtedy również 30-letniej) do dźwięku improwizowanej muzyki Milesa Davisa. Sekwencję spaceru wzdłuż witryn sklepowych Moreau powtórzyła zresztą w Nocy (1961) Michelangelo Antonioniego. Premiera 1 czerwca. IKS / czerwiec 2018 / 53 WYBRANE PREMIERY FILMOWE komedia "* Momo reż. Vincent Lobelle, Sćbastien Thiery premiera: 8 czerwca Okazuje się, że nigdy nie jest za późno na dziecko! Andrć i Laurence to bezdzietna para, mieszkająca na cichych przedmieściach Paryża. Wiodą spokojne i raczej nudne życie. Pewnego dnia odkrywają w swoim domu nieproszonego gościa — mówiącego obcym dialektem dziwaka, który oznajmia im, że jest ich synem. Andrć, wierząc, że padli ofiarą pomyłki lub naciągacza, nie chce mieć z nim nic wspólnego. Natomiast Laurence, w obliczu czegoś tak niewytłumaczalnego, nagle staje się matką, którą nigdy nie była, i przyjmuje z otwartymi ramionami swojego odnalezionego syna, a także jego żonę i psa. W tej sytuacji prawdziwa wojna domowa jest nieunikniona... " Przebudzenie dusz horror reż. Jeremy Dyson, Andy Nyman premiera: 8 czerwca Sceptyczny wobec zjawisk paranormalnych profesor Goodman otrzymuje list. Tajemnicza notka wydaje się być napisana zza grobu. Jej autor, Charles Cameron, to sławny badacz zjawisk nadprzyrodzonych, który zaginął 15 lat temu i został uznany za martwego. Cameron twierdzi jednak w liście, że potrzebuje pomocy Goodmana, by wspólnie rozwiązać trzy tajemnicze sprawy, których nie udało się rozwikłać od lat. W trakcie śledztwa profesor spotyka na swojej drodze trójkę osób nawiedzanych przez duchy. Każda z nich opowiada mu swoją straszną historię. Jednak to nie opowieści same w sobie będą najbardziej przerażające, tylko prawda kryjąca się za nimi wszystkimi. 54 [IKS / czerwiec 2018 " Kochając Pabla, nienawidząc Escobara reż. Fernando Leon de Aranoa premiera: 15 czerwca Sensacyjna ekranizacja bestsellerowego pamiętnika autorstwa Virginii Vallejo — kochanki Pablo Escobara — człowieka uznawanego za najpotężniejszego i najokrutniejszego barona narkotykowego wszech czasów. Wartość jego zarobków została oszacowana na 55 miliardów dolarów. Pewnego dnia Pablo poznaje piękną Virginię — ambitną gwiazdę kolumbijskiej telewizji. To spotkanie odmienia serce nieobliczalnego przestępcy. Wkrótce dziennikarka poznaje jego demoniczne oblicze, kulisy przemysłu kokainowego i potworności narkoterroryzmu. Coś jednak trzyma oboje przy sobie i nie pozwala im się rozstać. W rolach głównych zdobywcy Oscarów — Javier Bardem i Penćlope Cruz. sensacyjny " Jestem taka piękna! komedia reż. Abby Kohn, Marc Silverstein premiera: 29 czerwca Renee Bennett każdego dnia boleśnie doświadcza, jak to jest być przeciętniaczką w Nowym Jorku — mieście faworyzującym pięknych i bogatych. Wszystko się zmienia, gdy na zajęciach fitness spada z rowerka treningowego i traci przytomność. Kiedy odzyskuje świadomość i spogląda w lustro, wprost nie może uwierzyć. Jej nogi są szczupłe, włosy jedwabiste, a podbródek idealnie ukształtowany. Jednym słowem — jest zjawiskowo piękna! Problem w tym, że... tak naprawdę nic się nie zmieniło. Jednak bohaterka, przekonana o rzekomym cudzie, z szarej myszki staje się wyzwoloną i pewną siebie kobietą. Z czasem zaczyna spoglądać z wyższością na świat i innych ludzi... oprac. A.S. FOT. MATERIAŁY DYSTRYBUTORÓW (4X) ANNA TOMCZYK poleca: KLASYKA AWANGARDY W tym roku przypada 50. rocznica strajków studenckich — stąd pojawił się pomysł na Warsztaty z rewolucji, podczas których różne kolektywy artystyczne podejmują refleksję nad tym zjawiskiem i jego wpływem na współczesność. Przy tej okazji warto powrócić do dobrze znanego, ale wciąż aktualnego spektaklu Teatru Ósmego Dnia — Arka — bo w dzisiejszej rzeczywistości światowych konfliktów i migracji nabiera dodatkowych znaczeń. Arka miała swoją premierę w 2000 roku, a dziś to pełnoletnie widowisko nadal opowiada tę samą historię: tytułowa Arka może przynieść ocalenie lub zagładę, początek lub koniec. W naszych rękach leży los imigrantów, uciekinierów, ofiar wojny i niesprawiedliwości. Od nas zależy, kto znajdzie w końcu bezpieczną przystań. Mityczny statek utożsamia najbardziej podstawową cechę wszystkich rewolucyjnych ruchów, czyli nadzieję na lepszą przyszłość, a w takim rozumieniu wszyscy jesteśmy rewolucjonistami. Nigdy nie jest za późno, żeby sobie o tym przypomnieć. REPERTUAR POZNAŃ Agencja Artystyczna Akrat ul. Fredry 7, tel. 61 639 32 75, www.akrat.pl = Spotkanie kolesiów Zenona Laskowika — spektakl w ramach festiwalu Malta 20.06, g. 20, Scena na Piętrze Agencja Artystyczno-Reklamowa Gruv Art iks ul. Prusa 6/3, tel. 61 847 11 17 www.gruv-art.com.pl = Ojciec Teatru Ateneum reż. Iwona Kempa wyst. m.in. Marian Opania, Magdalena Schejbal, Przemysław Bluszcz, Paulina Gałązka Marian Opania w roli, która pozwala pokazać całą skalę jego talentu — od komedianta, przez apodyktycznego, kłótliwego starca, po bezradnego, zagubionego człowieka. 25.06, g. 17.30 i 20.30, Teatr Wielki, bilety: 30-140 zł Agencja Artystyczna WojArt ul. Rembertowska 17/5, tel. 602 267 421, www.wojart.pl = Imię — komedia wyst. Małgorzata Foremniak/Edyta Olszówka, Wojciech Malajkat, Szymon Bobrowski, Mateusz Banasiuk/Marcin Hycnar, Malwina Turek/Dorota Krempa 8.06, g. 18 i 20.30, kinoteatr Apollo, bilety: 110 zł Art Stations Stary Browar, ul. Półwiejska 42 www.starybrowarnowytaniec.pl spektakle w Słodowni +3 = Dookoła Hanny Bylki-Kaneckiej i Aleksandry Bożek- -Muszyńskiej dla dzieci w wieku 1,5 roku-3 lata Spektakl proponujący choreograficzne, interaktywne i wielozmysłowe doświadczenie najmłodszym widzom i ich opiekunom. 2.06, g. 11i16 Płaczki Grupy wokół Centrum — spektakl w ramach Polskiej Sieci Tańca Żałoba to tematyka dziś raczej niepopularna. „Tworząc Płaczki, chciałyśmy zderzyć tradycję ze współczesnością i przyjrzeć się różnym wariantom przeżywania, ale też opowiadania o nim” — piszą twórcy. 7.06, g. 19 = Stary Browar Nowy Taniec na Malcie 15-24.06 więcej o festiwalu Malta na s. 16-17 Centrum Zjawisk Teatralnych ul. Golęcińska 9, tel. 501 776 630 (zapisy) www.asocjacja2006.pl = Teatralny Golęcin 2018 (dla seniorów, dorosłych, młodzieży i dzieci): Spektakl Smoczydła rodzime Teatru Małeke 2.06, g. 11 Warsztaty lalkarskie Tworzymy smoki prowadzenie: Martyna Stachowczyk 2.06, g. 11.30 Warsztaty pamięciowe prowadzenie: Liliana Kortus 7 i 14.06, g. 17;i 30.06, g. 12 Estrada Poznańska — Scena na Piętrze iks ul. Masztalarska 8 tel. 61 852 88 33 www.estrada.poznan.pl < Z cyklu Dzieciaki na Piętrze: Warsztaty i animacje Bajanki IKS / czerwiec 2018 / 55 teatr Witajcie w puszczy! Na wspólną wyprawę w świat bohaterów książek Tomasza Samojlika zaprasza w czerwcu dzieci i dorosłych Teatr Fuzja. Premiera spektaklu Żubr Pompik — 2 czerwca w Scenie na Piętrze. „Witajcie w puszczy, gdzieś między polaną, wielkim dębem a norą borsuka — w świecie małego żubra odkrywcy. Pompik to wyjątkowy żubr: pogodny, przyjacielski i chętny do pomocy. Szybko zjednuje sobie mieszkańców lasu i poznaje ich zwyczaje, dostrzegając to, czego nie widzą dorosłe żubry. Zaskakuje trafnymi spostrzeżeniami, choć zdarzają mu się śmieszne pomyłki. Razem z siostrą Polinką każdego dnia wyrusza na wyprawy w głąb puszczy, poznając jej zapachy, dźwięki i kolory, a przede wszystkim inne zwierzęta i ich zwyczaje” — opowiadają twórcy. Spektaklowi towarzyszą warsztaty Bajanki. S.K. — Żubr Pompik Teatru Fuzja, premiera — 2.06, g. 16, warsztaty — g. 15 i 17 56 /IKS / czerwiec 2018 Skąd się bierze deszcz? Co się dzieje wiosną? Dlaczego dziś mam włożyć skarpetkę zieloną w różowe słonie, a nie czerwoną w żółte słoneczka? „Znajdziemy świat odwrócony do góry nogami lub sami spróbujemy go odwrócić” — piszą organizatorzy. 2.06, g. 15 i 17, Scena na Piętrze, bilety: 10 zł Spektakl Żubr Pompik Teatru Fuzja uwaga! premiera! 2.06, g. 16 i 18, Scena na Piętrze, bilety: 10 zł więcej w ramce obok Interdyscyplinarna Grupa Teatralna Asocjacja 2006 tel. 602 618 015, asocjacja2006Q gmail.com " Poszukiwacze Spektakl Piotra Tetlaka (inscenizacja i scenografia), Janusza Stolarskiego (reżyseria) i Jacka Hałasa (muzyka). „Widowisko wędrowne” z okazji Imienin Miasta (Świętych Piotra i Pawła), które rozegra się wokół ratusza, a skonstruowane zostało na bazie dramatów Calderóna de la Barca. To powrót do tradycji Asocjacji Kółka Graniastego, założonej przez prof. Jarka Maszewskiego. 29.06, g. 13.30, start — ul. Kramarska 3/5 Polski Teatr Tańca Studio, ul. Kozia 4, tel. 61 852 42 41 www.ptt-poznan.pl = Z cyklu Odpowiednie dać Tańcowi słowo. Czwartkowe rozmowy o tańcu: spotkanie wokół książki Sandry Frydrysiak Taniec w sprzężeniu nauk i technologii z udziałem autorki 14.06, g. 19, Studio PTT; wstęp wolny " Polski Teatr Tańca na Malcie, 1624.06: No more tears uwaga! premiera! reż. wo Vedral 16 i 17.06, g. 20, CK Zamek, Sala Wielka więcej na s. 59 Dziady. Kopia_doc reż. Tomasz Bazan 20.06, g. 21, MTP, hala nr 2 Polka reż. lgor Gorzkowski 21.06, g. 21, MTP, hala nr 2 Żniwa reż. lgor Gorzkowski 22.06, g. 18, MTP, hala nr 2 Wesele. Poprawiny reż. Marcin Liber 23.06, g. 18, MTP, hala nr 2 FOT. MATERIAŁY ESTRADY POZNAŃSKIEJ teatr IKS / czerwiec 2018 / 57 ◥ Gorycz reż. Kaya Kołodziejczyk 24.06, g. 18, MTP, hala nr 2 więcej o festiwalu Malta na s. 16–17 Scena Robocza Centrum Rezydencji Teatralnej kino olimpia, ul. grunwaldzka 22 (Iv p.), www.scenarobocza.pl bilety: 15 zł ◥ Nie mów nikomu scen. i reż. Adam ziajski 7.06, g. 19 ◥ II Międzynarodowe Spotkania Teatrów Off Sytuacje Międzynarodowy festiwal teatralny dedykowany zespołom amatorskim. Szczegóły na www.studio-aktorskie.pl/offsytuacje. 9–11.06 ◥ Ludzie Strefy WolnoSłowej uwaga! premiera! reż. Alicja Borkowska Spektakl realizowany w ramach współpracy Sceny Roboczej, Strefy WolnoSłowej i Teatru Powszechnego w Warszawie. Twórcy piszą: „W spektaklu przyjrzymy się opisom, obrazom i językowi, jakiego człowiek używa, odnosząc się do kontroli i zabijania ludzi i zwierząt. Skonfrontujemy ze sobą słownik myśliwych, aktywistów praw ludzi i zwierząt oraz język świata komercji i polityki. Wywiady i autorskie materiały dokumentalne z polowań, rzeźni i transportów zwierząt staną się inspiracją dla działania scenicznego”. 15.06, g. 19 – premiera; 16.06, g. 19 ◥ Dziewczyny opisują świat Aleksandry Jakubczak 19.06, g. 18 ◥ Rodzina Circus Ferus 21.06, g. 18 ◥ Żegnaj, Olimpio. Ostatnia inwentaryzacja realizacja: Monica Duncan, Romuald Krężel, Emmilou Rößling 24.06, g. 22 Scena STA ul. Ratajczaka 18, tel. 605 906 696, www.studiosta.pl ◥ Bez grawitacji – pokazy pracy studentów Studia Aktorskiego STA 1–3.06, g. 19.03 ◥ Robinsonson uwaga! premiera! reż. Mariusz zaniewski „A może tak rzucić wszystko i zostać członkiem wspólnoty? Pojechać dalej niż w Bieszczady. Dalej niż tam, gdzie kończy się zasięg (…). Tam, gdzie prawo zostało stworzone po raz pierwszy i jeszcze nie zostało złamane. Rzucić wszystko i żyć jak Adam i Ewa” – czytamy w zapowiedzi spektaklu. 8.06, g. 19.03 – premiera; 9, 10, 16 i 17.06, g. 19.03 Scena Wspólna Teatru Łejery i Centrum Sztuki Dziecka ul. Brandstaettera 1/ul. za Cytadelą, www.csdpoznan.pl bilety: 19 zł propozycje Centrum Sztuki Dziecka ◥ Batalia o kasę Klubu przy Wspólnej uwaga! premiera! opieka reż. Krzysztof Cicheński dla widzów w wieku 14+ Podsumowanie rocznych warsztatów Klubu przy Wspólnej prowadzonych pod opieką Krzysztofa Cicheńskiego. 1.06, g. 18 ◥ blisko reż. Alicja Morawska-Rubczak dla widzów w wieku 1–3 lata 3.06, g. 11 i 16 ◥ Zabawy podwórkowe. Raz, dwa, trzy… teraz ty! – interaktywny spektakl plenerowy scen. i wyk. ola Marzec, Agnieszka Cienciała dla widzów w wieku 7–10 lat 11.06, g. 10 i 12 ◥ Jeremi się ogarnia LoL Szymona Jachimka reż. Dorota Abbe dla widzów w wieku 11+ 12 i 13.06, g. 10 i 12; 14.06, g. 10 ◥ Karmelek Marty guśniowskiej uwaga! premiera! reż. Bartosz Kurowski wyst. Elżbieta Węgrzyn, Marek Cyris, Marcin Ryl- -Krystianowski koprodukcja: Teatr Animacji w Poznaniu dla widzów w wieku 5+ 30.06, g. 12 i 17 rozmowa z Martą guśniowską na s. 10–11 Studio Teatralne Blum oK Wierzbak, ul. Wojska Polskiego 6/8 www.teatr-blum-pl. bilety rodzinne: 40 zł spektakl w Concordia Design (ul. Zwierzyniecka 3) ◥ Od słowa do słowa uwaga! premiera! Spektakl oparty na twórczości Krystyny Miłobędzkiej. scen. i reż. lucyna Winkel-Sobczak wyst. Agnieszka Dublewicz i halszka Różalska dla dzieci w wieku 1,5–5 lat 3.06, g. 12 teatr 58 / IKS / czerwiec 2018 Szkoła Baletowa Anny Niedźwiedź i Teatr Cortiqué ul. Mansfelda 4 (wejście od ul. R. Strzałkowskiego 5/7) tel. 501 065 265 www.szkolabaletowa.poznan.pl www.cortique.pl ◥ I Festiwal Bajek, 15–18.06, Teatr Cortiqué: ◥ Spektakl Tropem Białej Sowy reż. Anna niedźwiedź, muz. gabriel Kaczmarek 14.06, g. 17 i 19 (poza festiwalem); 15.06, g. 9.30 ◥ Parada bajkowych postaci ulicami Poznania (start – Teatr Cortiqué, finał w Bibliotece Raczyńskich) 15.06, g. 12 ◥ Koncert Bajka symfonicznie W programie przeboje filmowe Wiliamsa, zimmera, Andersona oraz premierowe wykonania do tekstów Tuwima, Fredry i Brzechwy. 15.06, g. 18 ◥ Wyspa ZnikądDonikąd. Baśnie z dalekich wysp i lądów – opowiada Szymon góralczyk (dla dzieci) 16.06, g. 11 ◥ Koncert Studia Accantus 16.06, g. 18 ◥ Opowieści z Pięciu Stron Świata – opowiada Szymon góralczyk (dla dorosłych) 16.06, g. 20.30 ◥ Spektakl Naturalion dookoła świata uwaga! premiera! reż. Anna niedźwiedź, muz. gabriel Kaczmarek 17.06, g. 15.30 – premiera; 18.06, g. 18; 19.06, g. 10 i 13 (poza festiwalem) ◥ Bajka baletowo – Teatr Wielki przedstawi najciekawsze fragmenty baletów dla dzieci na scenie Teatru Cortiqué 17.06, g. 19 ◥ Bajka o szczęściu TeatRyli 18.06, g. 9.30 ◥ Kto się boi wysokiego C? reż. Daria Anfelli (spektakl Teatru Wielkiego na scenie Teatru Cortiqué) 18.06, g. 11.30 ◥ Mistrzowie słowa i ruchu: odczyt bajek i show marionetkowe prowadzenie: Anna Seniuk i Łukasz Puczko 18.06, g. 14 ◥ Warsztaty: Muzyka z całego świata (15.06, g. 16), lalkarskie (16.06, g. 12.15; 17.06, g. 14; 18.06, g. 11 i 15) oraz czytania bajek dla seniorów czytanie łączy (18.06, g. 15.30) więcej na www.festiwalbajek.pl Teatr Animacji ul. Św. Marcin 80/82, tel. 61 853 72 20, www.teatranimacji.pl ◥ Ulf i Balon reż. Przemysław Jaszczak 1.06, g. 10; 2 i 3.06, g. 11; 19–21.06, g. 9.30 i 11.30 ◥ Żabka, reż. Fabrizio Montecchi 5 i 6.06, g. 9.30 i 11 ◥ A niech to Gęś kopnie!, reż. Marta guśniowska 7 i 8.06, g. 9.30 i 11.30 ◥ La La Lalki Maliny Prześlugi uwaga! premiera! reż. Artur Romański Jakie tajemnice kryje w sobie magazyn pełen teatralnych lalek? Co się tam dzieje, gdy teatr pustoszeje i lalki zostają same? od dawna podejrzewaliśmy, że nasze lalki prowadzą pełne przygód, bogate towarzysko życie. Mają swoje marzenia, rozterki, miłostki, problemy i smutki, potrafią być zabawne, straszne, narwane i mądre. Piękne i brzydkie jednocześnie. Targają nimi prawdziwe, wielkie emocje. Wiele można o nich mówić, ale po co, skoro same postanowiły o sobie zaśpiewać? 9.06, g. 17 – premiera; 10, 16 i 17.06, g. 11 ◥ Baron Münchhausen, reż. Konrad Dworakowski 10.06, g. 18; 22.06, g. 20 ◥ Kto wysiedzi to jajo?, reż. Ireneusz Maciejewski 12.06, g. 9.30 i 11.30 ◥ Chomik Tygrys Maliny Prześlugi, reż. laura Słabińska 13–15.06, g. 9.30 i 11.30 ◥ Opowieści z niepamięci, reż. Duda Paiva 16.06, g. 18 ◥ Odlot, reż. Janni younge 17.06, g. 18 ◥ Nie bój się, Tygrysie!, reż. Krzysztof Dutkiewicz 18.06, g. 9.30 Teatr Atofri ul. Rybaki 22/22, tel. 601 378 158, 605 318 716 www.teatratofri.pl bilety: 16 zł ◥ Ptasi Baj, reż. Beata Bąblińska, Monika Kabacińska 3.06, g. 11 i 12.30, park Cytadela (zbiórka przed MDK nr 2, ul. za Cytadelą 121) – Dzień Dziecka z Teatrem Atofri 30.06, g. 15, Brama Poznania (w ramach projektu rzeka żywa) Teatr Muzyczny ul. niezłomnych 1e, tel. 61 852 29 27 www.teatr-muzyczny.poznan.pl ◥ Madagaskar – musicalowa przygoda reż. Jerzy Jan Połoński 1.06, g. 18; 2 i 3.06, g. 11 = Zakonnica w przebraniu reż. Jacek Mikołajczyk 213.06, g. 19 "Footloose reż. Jerzy Jan Połoński, kier. muz. Jakub Kraszewski 8.06, g. 19; 9.06, g. 15 i 19; 10.06, g. 17 = Koncert musicalowy na zakończenie sezonu W programie: fragmenty najnowszych premier (Nine i Footloose), zapowiedzi jesiennego repertuaru, a także hity nigdy dotąd nieprezentowane na poznańskiej scenie. 16.06, g. 16.30 i 20 Teatr Nowy im. Tadeusza Łomnickiego ;|ęs ul. Dąbrowskiego 5 tel. 61 848 48 85 www.teatrnowy.pl = Z cyklu Czytnik: Spotkanie z Andrzejem Saramonowiczem 3.06, g. 18 * Holoubek syn Picassa — spektakl w ramach 5. edycji Sceny Debiutów 9i 10.06, g. 18 "Życie to nie teatr reż. Jerzy Satanowski 19 i 20.06, g. 20 = Będzie pani zadowolona, czyli rzecz o ostatnim weselu we wsi Kamyk reż. Agata Duda-Gracz 23, 24, 26 i 27.06, g. 18 = Dwunastu gniewnych ludzi, reż. Radosław Rychcik 29i30.06, g. 20 "= Baba-Dziwo Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej reż. Maria Kwiecień 7-10.06, g. 18.30 = 'Na obraz i podobieństwo swoje reż. Piotr Trojan 12 i 13.06, g. 19.30 = Versus Rodriga Garcii reż. Jędrzej Piaskowski 15-17.06, g. 19.30 = Beniowski. Ballada bez bohatera reż. Małgorzata Warsicka 20.06, g. 17; 21i 22.06, g. 20 = Spotkanie z cyklu Nowy czyta dzieciom 24.06, g. 11 = Kalina© — monodram muzyczny Anny Mierzwy reż. Agata Biziuk 27-30.06, g. 20.30 FOT. ADA SZYDŁOWSKA / MATERIAŁY POLSKIEGO TEATRU TAŃCA teatr Iwo Vedral, na Lama Szydłowska, *" EEUDDENOWSA Amerykański sen i polska tęsknota Polski Teatr Tańca pracuje nad spektaklem inspirowanym biografią multimilionerki i filantropki Barbary Piaseckiej-Johnson. Premiera No more tears odbędzie się 16 czerwca w CK Zamek, w ramach festiwalu Malta. Reżyseruje Iwo Vedral. Współpracuje z choreografką i performerką Krystyną Lamą Szydłowską, a za warstwę muzyczną odpowiada Dawid Dąbrowski — kompozytor teatralny i producent muzyczny. „Barbara — Polka z ujmującym uśmiechem, typowo polskim lub całkowicie amerykańskim, imigrantka, służąca w domu milionerów, wreszcie jedna z najbogatszych kobiet świata, wdowa po potentacie w branży farmaceutycznej, starszym od niej o ponad czterdzieści lat Sewardzie Johnsonie, kolekcjonerka dzieł sztuki, filantropka, dobrodziejka polskiej Solidarności. (...) Historia Barbary to amerykański sen i polska rozbudzona tęsknota religijna” — czytamy w zapowiedzi spektaklu. SK. "No more tears Polskiego Teatru Tańca, reż. Iwo Vedral, premiera — 16 i 17.06, g. 20, CK Zamek, Sala Wielka "= Co się właściwie stało z Betty Lemon? monodram Ireny Dudzińskiej reż. Mikita Valadzko 1-3.06, g. 18 " Porno reż. Cezary Studniak 8—10.06, g. 20.30 IKS | czerwiec 2018 / 59 A to Polska właśnie W ramach festiwalu Bliscy Nieznajomi zaproszeni przez Teatr Polski twórcy przyglądają się Polsce z różnych perspektyw. Tegoroczny temat spotkań to właśnie Polska. Przed nami kilka ważnych, wpisujących się w te dyskusje spektakli: Workplace w reżyserii Bartka Frąckowiaka — „trzy opowieści o pracy, która niszczy godność, stabilność i poczucie wartości”; Solidarność. Nowy projekt w reżyserii Pawła Wodzińskiego, oparty na stenogramach | Krajowego Zjazdu Delegatów NSZZ „Solidarność” z 1981 roku, oraz Golem Teatru Żydowskiego w reżyserii Mai Kleczewskiej. Specjalny program na poznański festiwal przygotowuje Siksa — performerka, wokalistka i poetka punkowa. Więcej na www.bliscynieznajomi.pl. S.K. XI Spotkania Teatralne Bliscy Nieznajomi „iPolska”, 28.05-6.06, Teatr Polski, szczegóły w repertuarze Teatru Polskiego na s. 61 Przesilenie reż. Anna Gryszkówna 19 i 20.06, g. 20.30 Dwie drogi. Jeszcze więcej ballad i romansów rosyjskich recital Andrzeja Lajborka 27 i 29.06, g. 18 Teatr Ósmego Dnia ul. Ratajczaka 44, II p. tel. 61 855 20 86 www.teatrosmegodnia.pl Warsztaty z rewolucji, do 10.06: Spektakl Arka Teatru Ósmego Dnia Arka wciąż przypomina nam, że żyjemy w epoce uciekinierów, tułaczy i koczowników, którzy przemierzają 60 /iKS / czerwiec 2018 iks kontynenty, ogrzewają dusze wspomnieniami duchowego czy etycznego, niebiańskiego czy geograficznego, prawdziwego czy urojonego domu. 2.06, g. 22, plac Wolności więcej na s. 55 (spektakl poleca Anna Tomczyk) Portale horyzontalne — działanie performatywne Zuzanny Ziółkowskiej Hercberg i Karoliny Kubik 3.06, g. 18, plac Wolności Barykada otwiera drogę — debata, w której udział wezmą: Jerzy Illg, Jerzy Jarniewicz, Zbigniew Hołdys, Kamil Sipowicz, prowadzenie: Ewa Wójciak 3.06, g. 19, Teatr Ósmego Dnia Woodstock, reż. Michael Wadleigh — pokaz filmu 3.06, g. 21, plac Wolności Działanie artystyczne w reż. Krzysztofa Żwirblisa 4.06, g. 18, plac Wolności FOT. MONIKA STOLARSKA teatr IKS / czerwiec 2018 / 61 ◥ Dzieci hipisów, reż. nille Westh – pokaz filmu 4.06, g. 19, Teatr ósmego Dnia ◥ Easy rider, reż. Denis hopper – pokaz filmu 4.06, g. 21, plac Wolności ◥ Freedom party – happening grupy Circus Ferus 5.06, g. 18, plac Wolności ◥ If, reż. lindsay Anderson – pokaz filmu 5.06, g. 19, Teatr ósmego Dnia ◥ Wielkie marzenie, reż. Michel Placido – pokaz filmu 5.06, g. 21, plac Wolności ◥ Działanie artystyczne Pawła hajncla 6.06, g. 18, plac Wolności ◥ Zabriskie Point, reż. Michelangelo Antonioni – pokaz filmu 6.06, g. 19, Teatr ósmego Dnia ◥ Hair, reż. Miloš Forman – pokaz filmu 6.06, g. 21, plac Wolności ◥ Szepty i krzyki – działanie artystyczne w reż. Janusza Stolarskiego z udziałem m.in. Aleksandry Banasiak, Ewy Wójciak i Ewy Wycichowskiej 7.06, g. 18, plac Wolności ◥ Błaźnice. Kobiety kontrkultury teatralnej w Polsce – debata, w której udział wezmą: Erdmute Sobaszek, Jolanta Krukowska, Ewa Wójciak, Katarzyna Kułakowska, prowadzenie: Roman Kurkiewicz 7.06, g. 19, Teatr ósmego Dnia ◥ Koncert muzyki elektronicznej Michała Szturmowskiego, teksty Władysława Brzozowskiego, Tadeusza Boya- -Żeleńskiego i Stanisława Witkiewicza recytują aktorzy T8D 7.06, g. 21, plac Wolności ◥ 1968/2018: warsztaty przekazu rewolucyjnego 8.06, g. 18, plac Wolności ◥ Diaz, reż. Daniele vicari – pokaz filmu 8.06, g. 19, Teatr ósmego Dnia ◥ Koncert muzyki elektronicznej An on Bast, recytują: aktorzy T8D 8.06, g. 21, plac Wolności ◥ Ostatni? rozdział – premiera książki Anny Marii Szymkowiak Autorka przedstawi właśnie wydaną książkę, w której krok po kroku przedstawia, jak wygląda proces prawnej i medycznej korekty płci. Autorka opowiada własną historię i stara się obszernie komentować poszczególne etapy. 12.06, g. 19 ◥ Kolorowa, czyli biało-czerwona – spektakl lubelskiej Fundacji Banina reż. Marcin hycnar Spektakl porusza problem stosunku młodych ludzi do własnego kraju oraz łatwości, z jaką mogą manipulować nimi skrajne hasła i organizacje. dla widzów 14+ 20 i 21.06, g. 19 Teatr Polski ul. 27 grudnia 8/10, tel. 61 852 56 27–9 www.teatr-polski.pl, bilety: 20–70 zł ◥ XI Spotkania Teatralne Bliscy Nieznajomi „#Polska”, 28.05–6.06: ◥ Workplace natalii Fiedorczuk, reż. Bartek Frąckowiak, spektakl Teatru Polskiego im. hieronima Konieczki w Bydgoszczy i Teatru Prezentacje w Warszawie 3.06, g. 19, Duża Scena ◥ Golem Mai Kleczewskiej i Łukasza Chotkowskiego, spektakl Teatru Żydowskiego im. Estery Rachel i Idy Kamińskich w Warszawie 4.06, g. 18 i 20, MTP, hala nr 2 ◥ Samospalenie – najradykalniejsza forma protestu – wykład i panel dyskusyjny z udziałem prof. grzegorza ziółkowskiego i prof. Dobrochny Ratajczakowej 5.06, g. 18, Malarnia ◥ Polska 2014–2018: Siksa. Benefis twórczości 5.06, g. 20.30, Malarnia ◥ Solidarność. Nowy projekt, reż. Paweł Wodziński, spektakl Teatru Prezentacje w Warszawie 6.06, g. 19, MTP, hala nr 2 więcej w ramce na s. 60 i na www.bliscynieznajomi.pl Duża Scena ◥ Malowany ptak Jerzego Kosińskiego reż. Maja Kleczewska 7–9.06, g. 19; 10.06, g. 14.30 i 19 ◥ Wakacyjne nastrajanie – koncert orkiestry Antraktowej dla dzieci 17.06, g. 13 i 17 ◥ Wielki Fryderyk Adolfa nowaczyńskiego reż. Jan Klata 26–30.06 i 1.07, g. 18 recenzja spektaklu na s. 22–23 Malarnia ◥ Ojczyzna Krystyny Miłobędzkiej reż. Justyna Sobczyk 1.06, g. 12 i 17; 2.06, g. 15 i 17 ◥ Kordian Juliusza Słowackiego reż. Jakub Skrzywanek 20–23.06, g. 19; 24.06, g. 17 Piwnica pod Sceną ◥ Extravaganza o władzy reż. Joanna Drozda 1 i 2.06, g. 22 ◥ Umarł Mi Piwnica – czytanie performatywne 16 i 17.06, g. 19 ◥ Extravaganza o miłości reż. Joanna Drozda 23.06, g. 22 teatr 62 / IKS / czerwiec 2018 galeria ◥ Dr@cula. Vagina dentata, reż. Agata Biziuk 19.06, g. 19 foyer I piętro ◥ Teatranki zabawy teatralne dla dzieci i rodziców 10, 17 i 24.06, g. 11 plener ◥ PePePe 30.06 i 1.07, g. 15.30 Teatr U Przyjaciół ul. Mielżyńskiego 27/29 tel. 61 851 67 95 www.uprzyjaciol.pl bilety: 15 zł ◥ Sherlock Holmes – Dolina strachu, reż. Mateusz Paszkiewicz 8 i 9.06, g. 20 ◥ Ulisses. Odczytania uwaga! premiera! scen. (na podstawie ulissesa Jamesa Joyce’a) Monika Chuda, Filip Borowiak, reż. Tomasz zajcher Teatr U Przyjaciół wraz z Fundacją Kultury Irlandziej zapraszają na wędrówkę śladami leopolda Blooma. „oto historia, która powtarza się nieprzerwanie od dnia 16 czerwca 1904 roku. leopold Bloom rozpoczyna swą wędrówkę uliczkami i zakamarkami Dublina. na jego drodze staną postaci, które on jedynie będzie mijał, zasłuchany w głos swych własnych myśli. Cel jego podróży - niejeden, wciąż zmienny, migotliwy i nieuchwytny…”. Spektakl po wielu peregrynacjach happeningowych wraca na scenę Teatru U Przyjaciół i od 16 czerwca wchodzi do stałego repertuaru. 16.06, g. 20 – premiera; 18.06, g. 18 (happening w Bibliotece Raczyńskich) ◥ Teatroza, reż. Krzysztof Skibski, Tomasz zajcher 21.06, g. 20 ◥ Bywalcy Absurdutu, reż. Tomasz zajcher, Krzysztof Skibski 28.06, g. 20 Teatr Wielki im. Stanisława Moniuszki ul. Fredry 9 tel. 61 659 02 00 www.opera.poznan.pl ◥ Piotruś i wilki Sergiusza Prokofiewa reż. Iwona Pasińska, kier. muz. Aleksander gref 1.06, g. 11 i 13 ◥ Zemsta nietoperza reż. Krzysztof Cicheński, kier. muz. Katarzyna Tomala 2 i 5.06, g. 19; 3.06, g. 18 ◥ Traviata giuseppe verdiego reż. Marek Weiss-grzesiński, kier. muz. Tadeusz Kozłowski 8.06, g. 19; 10.06, g. 18 ◥ Napój miłosny gaetano Donizettiego uwaga! premiera! reż. Andriy zholdak kier. muz. Katarzyna Tomala Cudowny eliksir czy spadek po wuju? – co tak naprawdę pomogło ubogiemu wieśniakowi w zdobyciu przychylności pięknej Adiny? W sielankowym pejzażu włoskiej prowincji toczy się typowa miłosna historia. Jest silne uczucie, zazdrość, obojętność, rozpacz, euforia i oczywiście szczęśliwy finał. Subtelny scenariusz, świetnie nakreślone postaci, wirtuozowskie arie i zawsze aktualny temat sprawiają, że Napój miłosny to jedna z najczęściej wystawianych oper. Donizetti skomponował ją w wieku trzydziestu pięciu lat i było to trzydzieste drugie dzieło operowe w jego błyskotliwej karierze. 17.06, g. 18 – premiera; 19, 21 i 23.06, g. 19 Sala im. W. Drabowicza ◥ Mamo, tato, chodź do opery! – warsztaty rodzinne 10.06, g. 18 REPERTUAR WIELKOPOLSKA Teatr im. Aleksandra Fredry w Gnieźnie ul. Chrobrego 32 tel. 61 426 22 91 www.teatr.gniezno.pl ◥ (Nie)możliwe – dziecięce poszukiwania teatralne – warsztaty, prowadzenie – Joanna Żygowska, Maciej hązła 2.06, g. 14 ◥ Droga, reż. Beata Bąblińska, Monika Kabacińska spektakl dla najnajmłodszych widzów 4, 6 i 7.06, g. 9, 10 i 11 ◥ Poruszeni – warsztaty ruchowe dla młodzieży i dorosłych, prowadzenie – Janusz orlik 8 i 11.06, g. 18 Teatry – oprac. Sylwia Klimek sylwia.klimek@wm.poznan.pl więcej na ELŻBIETA WOŹNA poleca: FILHARMONIA Z SUPLEMENTEM Wspaniałe zwieńczenie sezonu zaplanowała Filharmonia. Już po „oficjalnym” zamknięciu, w następnym tygodniu, wystąpi dwoje artystów — skrzypaczka Bomsori Kim i pianista Rafał Blechacz. Można chyba zaryzykować twierdzenie, że mijający sezon był... ciągłym wyczekiwaniem na kolejny koncert rezydenta. Niestety, będzie to już jego ostatni występ w tym sezonie. Projekt, który zaprezentują artyści, jest absolutnie wyjątkowy (premiera w Poznaniu 22.06). Rafał Blechacz nie grał dotychczas w żadnym składzie kameralnym, czego potwierdzeniem jest jego dyskografia. Pięć płyt, które nagrał dla wytwórni Deutsche Grammophon, to rejestracja koncertów z orkiestrą i z utworami solowymi różnych kompozytorów. Bomsori Kim, laureatka drugiej nagrody 15. Międzynarodowego Konkursu Skrzypcowego im. Henryka Wieniawskiego w Poznaniu, w ubiegłym roku nagrała płytę z orkiestrą Filharmonii Narodowej w Warszawie pod dyrekcją Jacka Kaspszyka. Po występie w Poznaniu artyści planują szereg koncertów w Polsce, w Europie i w Korei Południowej, a wykonywane sonaty zostaną nagrane na CD dla Deutsche Grammophon. MUZYKA KLASYCZNA Filharmonia Poznańska iks im. Tadeusza Szeligowskiego ul. Św. Marcin 81 tel. 61 852 47 08 www.filharmoniapoznanska.pl 4% Koncert Dla dzieci w każdym wieku Jakub Chrenowicz — dyrygent Orkiestra Filharmonii Poznańskiej Krzysztof Tyniec — prowadzenie koncertu w programie muzyka filmowa: W. Kilara, E. Bernsteina, E. Morricone, H. Zimmera oraz motywy muzyczne m.in. z filmów: Czterej pancerni i pies, Dom, Polskie drogi, Przygody Pana Michała, Stawka większa niż życie — w aranż. M. Szymańskiego 1.06, g. 19, Aula UAM bilety: 15-50 zł 4% Koncert dla dzieci w wieku 0-5 lat Muzykoteczka — urodzinowy tort koncertowy Słońce Afryki 2.06, g. 10, Sala Lubrańskiego UAM bilety: 15 zł (wejściówki) 4% Koncert dla dzieci od 6 lat Muzykoteka Młodego Człowieka — pary (nie) do pary Muzyka srebrnego ekranu Edyta Krzemień — śpiew Jakub Chrenowicz — dyrygent Orkiestra Filharmonii Poznańskiej Krzysztof Tyniec — prowadzenie koncertu w programie: Mam tę moc, Kolorowy wiatr, Lustro i inne przeboje z filmów animowanych Walta Disneya 2.06, g. 11, Aula UAM bilety: 15 zł (wejściówki) "4469. Koncert Poznański Radość i chwała Konrad Skolarski — fortepian Łukasz Borowicz — dyrygent Orkiestra Filharmonii Poznańskiej Marzena Michałowska — sopran Chór Chłopięcy i Męski Filharmonii Poznańskiej Poznańskie Słowiki Maciej Wieloch — dyrygent Krzysztof Szaniecki — prowadzenie koncertu w programie: I. Strawiński — Pogrebalnaja piesń (Oda żałobna) op. 5, R. Szczedrin — | Koncert fortepianowy, F. Mendelssohn- -Bartholdy — Verleih' uns Frieden (Dona nobis pacem) na chór i orkiestrę, Psalm 42 Wie der Hirsch schreit op. 42 na sopran, chór i orkiestrę 9.06, g. 18, Aula UAM bilety: 20 zł (wejściówki) 4 Koncert Gwiazdy światowych estrad Zakończenie sezonu Nikolaj Znaider — skrzypce Marek Pijarowski — dyrygent Orkiestra Filharmonii Poznańskiej w programie: S. Moniuszko — Uwertura fantastyczna Bajka, K. Szymanowski — I Koncert skrzypcowy op. 35, L. van Beethoven — V Symfonia c-moll op. 67 15.06, g. 19, Aula Uniwersytecka bilety: 30-100 zł "4% Koncert Nadzwyczajny suplement Rafał Blechacz — fortepian Bomsori Kim — skrzypce w programie: W.A. Mozart — Sonata F-dur na skrzypce i fortepian KV 376, G. Faurć — I Sonata A-dur na skrzypce i fortepian op. 13, C. Debussy — Sonata na skrzypce IKS / czerwiec 2018 / 63 © muzyka FE. Kim zagra z Rafałem Blechaczem 22.06 i fortepian, K. Szymanowski — Sonata d-moll na skrzypce i fortepian op. 9 22.06, g. 19, Aula UAM bilety: 50-130 zł "4 Koncert plenerowy Aquanet Carl Davis — dyrygent Orkiestra Filharmonii Poznańskiej w programie muzyka filmowa m.in.: J. Williamsa, E. Morricone, E. Bernsteina, N. Roty (ar. C. Davis), L. Bernsteina, W. Kilara oraz utwory The Beatles i Muzyka królewskich sztucznych ogni HWV 351 (fragment) G.F. Handla 23.06, g. 19.30, Łęgi Dębińskie Akademia Muzyczna im. I.J. Paderewskiego ul. Święty Marcin 87 tel. 61 856 89 00, www.amuz.edu.pl "4% Koncert z okazji Dnia Republiki Włoskiej wykonawcy: pedagodzy i studenci Wydziału Wokalno- -Aktorskiego 2.06, g. 19, Sala Kameralna 4 Festiwal Młodego Jazzu Kilkudniowe święto jazzu, którego uczestnikami są absolwenci studiów magisterskich na kierunku jazz 64 |1KS / czerwiec 2018 i muzyka estradowa z klas instrumentalnych, wokalnych oraz aranżacji. Od dwóch lat do ich grona dołączają także doktoranci, będący już uznanymi muzykami w Polsce i za granicą. 13-16.06, g. 15, Aula Nova 4% Koncert inaugurujący Scenę Letnią w Akademii Muzycznej Wakacyjne spotkania z muzyką w wykonaniu pedagogów i studentów odbędą się w Auli im. S. Stuligrosza we wszystkie środy lipca i sierpnia (4, 11, 18, 25 lipca oraz 1, 8, 15, 22 i 29 sierpnia) o g. 17, a w ramach projektu na Wolnym Dziedzińcu Urzędu Miasta w dniach 30.06 i 1.09 o g. 12.15. Podobnie jak w latach ubiegłych Fundacja Akademii Muzycznej we współpracy z Akademią Muzyczną i Urzędem Miasta zaplanowała atrakcyjną ofertę koncertową dla tych wszystkich, którzy lato spędzają w Poznaniu. 30.06, g. 12.15, Wolny Dziedziniec Urzędu Miasta Wstęp wolny na wszystkie koncerty Salon Muzyczny — Muzeum Feliksa Nowowiejskiego > iks Willa Wśród Róż, al. Wielkopolska 11 www.nowowiejski.pl % 6.06, g. 18 Gala Akademicka — koncert z cyklu Wieczory Akademickie w Willi Wśród Róż z udziałem studentów i pedagogów Akademii Muzycznej wstęp wolny 4% 16.06, g. 11-12.30 Przygoda z piosenką — spotkanie Muzyczne zabawy u Mistrza Feliksa z cyklu warsztatów artystycznych dla dzieci w wieku przedszkolnym; opłata uczestnika — 15 zł (konieczna rezerwacja) "%.20.06, g. 18 II Koncert rezydencki Aleksandry Chmielewskiej w ramach projektu Nowowiejski w Poznaniu dawniej i dziś w programie: aranżacje utworów F. Nowowiejskiego wykonawcy: Marek Roszkowski — obój, Agata Frysz — skrzypce, Anna Baran — waltornia, Aleksandra Placzek — fortepian wstęp wolny Towarzystwo Muzyczne im. H. Wieniawskiego ul. Świętosławska 7 tel. 61 852 26 42, www.wieniawski.pl "4% Cykl koncertów Bezsenność Druga odsłona letniego projektu realizowanego w nietypowych lokalizacjach miejskich. Podczas pierwszego koncertu wystąpi skrzypcowo-fortepianowe Duo Haroni, które zaprezentuje autorską ścieżkę dźwiękową do filmu niemego F.W. Murnaua Wschód słońca (1927). Drugi wieczór wypełni muzyka w wykonaniu odnoszącego sukcesy na FOT. KYUTAI SHIM REKLAMA ORGANIZATOR: m. HENRY «Ż WIEN IAWSKIEGO WSPÓUFANGOMIANIE: BIEY al POZnań pań DUO HARONI © SIGNUM SAXOPHONE QUARTET + MATTHIAS BARTOLOMEY (MOLONCZELAJ sau = „Ee >MYCZKO MAR | BCJkah Bilety? CM 11 A 13 PI 20 W ik ; cze [22 cze k| międzynarodowych estradach Signum Saxophone Quartet, FESTIWALE który wraz ze znakomitym wiolonczelistą Matthiasem Bartolomeyem zagra utwory od Bacha, poprzez Griega, XIII Ogólnopolski Festiwal Muzyki Organowej Respighiego, Ligetiego, aż po Piazzollę. Tegoroczny i Kameralnej cykl zamknie trio smyczkowe — skrzypaczka Anna Maria Komorniki, 25.05-1.07 Staśkiewicz (laureatka 13. Międzynarodowego Konkursu "4 10.06, g. 18, kościół pw. św. Jadwigi Śląskiej, Skrzypcowego im. H. Wieniawskiego w Poznaniu), ul. Cyniowa 15 altowiolistka Katarzyna Budnik-Gałązka oraz wiolonczelista Klaudia Romek — sopran Marcin Zdunik. Zespół wykona Wariacje Goldbergowskie Mariola Brzoska — organy J.S. Bacha BWV 988 w opracowaniu Dymitra Sitkowieckiego. 424.06, g. 18, kościół pw. św. Faustyny w Plewiskach " Duo Haroni duet akordeonowy Duo Accosphere 11.06, g. 20.30, Scena na Piętrze Alena Budzinakova — akordeon klawiszowy = Signum Saxophone Quartet i Matthias Bartolomey — Grzegorz Palus — akordeon guzikowy wiolonczela Krzysztof Czerwiński — organy 13.06, g. 20.30, Uniwersytet Artystyczny, Atrium, bud. B "4 1.07, g. 18, kościół pw. św. Floriana w Wirach * Trio smyczkowe Koncert zamykający festiwal Anna Maria Staśkiewicz — skrzypce zespół wokalny Vox Intensa Katarzyna Budnik-Gałązka — altówka Sławomir Bronk — kierownictwo artystyczne Marcin Zdunik — wiolonczela organy: Sławomir Bronk, Łukasz Kiełpiński, Sebastian 20.06, g. 20.30, Ogólnokształcąca Szkoła Baletowa im. Olgi Stachura Sławskiej-Lipczyńskiej prowadzenie koncertów: Alina Kurczewska bilety: 40 zł (normalny), 20 zł (ulgowy) wstęp wolny karnet: 50 zł (ulgowy) i 100 zł (normalny) iks więcej na: www.festiwal.edu.pl iks IKS / czerwiec 2018 / 65 Z rte dei Suonatori Festiwal Muzyka Dawna — Persona Grata Springtime tales Bolette Roed (Dania) — flet prosty orkiestra Arte dei Suonatori w programie: koncert Wiosna z cyklu Cztery pory roku oraz inne koncerty A. Vivaldiego Springtime tales to nowy projekt festiwalu Muzyka Dawna — Persona Grata, którego organizatorem jest Arte dei Suonatori — znakomita polska orkiestra barokowa. Całoroczny festiwal od 1999 roku odbywa się w ważnych ośrodkach kulturalnych w Polsce, a do udziału w nim liderzy orkiestry zapraszają najwybitniejszych solistów z różnych stron świata, specjalizujących się w wykonawstwie muzyki dawnej. Koncerty Vivaldiego na flet prosty oraz aranżacje na ten instrument koncertów skrzypcowych zostaną nagrane przez zespół na płyty CD w 2019 roku dla fińskiej wytwórni Ondine w serii poświęconej porom roku. 13.06, g. 19.30, bazylika Nawiedzenia NMP w Wambierzycach wstęp wolny 14.06, g. 19, Bazar Poznański, Sala Biała bilety: normalne 25-35 zł, ulgowe 15-25 zł, ekobilet.pl, CIM 15.06, g. 19, Ostrów Wlkp., Forum Synagoga wstęp wolny 66 /iKS / czerwiec 2018 Koncert z okazji 350. rocznicy konsekracji kościoła w Czaczu Marzena Michałowska — sopran Bartosz Rajpold — kontratenor Łukasz Wilda — tenor Maciej Straburzyński — bas Orkiestra Accademia dell Arcadia w składzie: Mikołaj Zgółka — skrzypce, dyrygent Michał Grześkowiak — skrzypce Paweł Hulisz — trąbka Piotr Kowalkowski — trąbka Paweł Szewczyk — kotły Krzysztof Sokołowski — kontrabas Maciej Prochaska — słowo o muzyce, pozytyw w programie: M. Mielczewski — Canzona seconda a due, B. Cichoszewski — Motetto de Beata Virgine Maria, Vesperes de Beata Maria Virgine, Hymnus Ave maris Stella, Canticum Beatae Mariae Virginis, Kantata o św. Michale Archaniele Założona w Poznaniu w 2001 roku barokowa orkiestra Accademia dell'Arcadia to jedna z najbardziej cenionych orkiestr tego typu w Polsce. Orkiestra ma na swoim koncie liczne koncerty oraz bogatą dyskografię, m.in. cykl Musica Restituta. Podstawowym celem działalności orkiestry jest FOT. MODELINA upowszechnianie kultury muzycznej XVII i XVIII wieku. Zespół tworzą poznańscy muzycy, którzy wykonują muzykę z poszanowaniem ówczesnych praktyk wykonawczych i zachowaniem oryginalnego brzmienia instrumentów. 3.06, g. 15, kościół pw. św. Michała Archanioła w Czaczu wstęp wolny iks Stowarzyszenie Musica Nostra i Stowarzyszenie „Gloria in Musica” www.musicanostra.pl, www.gloriainmusica.pl "4% Koncert muzyki patriotycznej z okazji 100-lecia odzyskania niepodległości i 100. rocznicy powstania wielkopolskiego wykonawcy: Andrzej Lajborek — aktor, Chór Męski Arion, Chór Cantanti, Capella Zamku Rydzyńskiego i soliści 17.06, g. 16, Pałac Jaśminowy w Batorowie "% Widowisko historyczno-muzyczne Od Wybickiego do Paderewskiego. Wielkopolan droga do wolności wykonawcy: Magdalena Pawelec, Andrzej Lajborek, Sebastian Grek, aktorzy, soliści, chóry i orkiestra kameralna 23.06, g. 16, Sala Lubrańskiego UAM na wydarzenia wstęp wolny iks INNE KONCERTY "4 Koncert charytatywny SilverScreenSongs Piosenki z bajek i filmów Dochód z koncertu zostanie przekazany na spełnienie marzenia chorego dziecka. wykonawcy: artyści Towarzystwa Muzycznego „Schola Cantorum Posnaniensis”, studenci Prywatnego Policealnego Studium Sztuki Wokalnej, uczennice Studium Wokalnego Ogniska Muzycznego w Stargardzie, Vocalart Junior, gość specjalny: Szymon Tritt 3.06, g. 17, Aula Szkoły Muzycznej, ul. Solna 12 bilety: 15-20 zł w dniu koncertu, bilety24.pl rezerwacja: tel. 696 351 100, www.mammarzenie.org "4% Tribute to Dirty Dancing — Music 6 Dance Show 11.06, g. 19, Sala Ziemi, bilety: 79-139 zł "4 Bars and Melody 14.06, g. 19, Klub Muzyczny B17, bilety: 167-298 zł "4% Hatebreed 16.06, g. 19, U Bazyla, bilety: 70-80 zł 4 AlI For Nothing, H2O, This Noise 17.06, g. 19, U Bazyla, bilety: 80 zł W0.S.T.R. 22.06, g. 19, Klub Muzyczny B17, bilety: 49 zł "*% Summer Totenritual Crusade 2018 Austriacki zespół promuje swój ostatni album Totenritual. 30.06, g. 19, U Bazyla, bilety: 66-80 zł KLUBOWE GRANIE Blue Note Jazz Club ul. Kościuszki 79 tel. 61 657 07 77, www.bluenote.poznan.pl "4% 1.06, g. 20 Believe melodyjny rock progresywny bilety: 35—45 zł 4.2.06, g. 20 Rockasta Nietypowe połączenie akordeonu z muzyką metalową i hardrockową, bilety: 15-20 zł %.3.06, g. 20 Paryski Jubileusz — 25 lat New Musette Quartet Wiesława Prządki + Olga Bończyk iks Nowy jazz Aresa Nakładem oficyny Ariston RR Studio ukazała się właśnie na rynku nowa płyta formacji Ares Chadzinikolau Trio. Grającemu na fortepianie liderowi towarzyszy sekcja rytmiczna: kontrabas (lub gitara basowa) i perkusja. Trio to — dodajmy — nominalny, podstawowy skład zespołu, który w kilku utworach rozrasta się o brzmienie gitary, buzuki czy altówki. Zarówno samą konwencją muzykowania, jak i tytułem artysta nawiązuje do swego poprzedniego albumu. Najnowszy krążek zatytułowany został bowiem Greek Jazz Il. Odnajdziemy tu siedem autorskich kompozycji lidera, w których, nawiązując do formuły typowego jazzowego tria, artyści odwołują się też do elementów muzyki klasycznej i tradycji greckiej. T.J. IKS | czerwiec 2018 / 67 Lucy 6 Tom, 10.06 w Blue Note w programie: muzyka francuska w stylu musette i new musette, muzyka filmowa Francisa Lai, największe przeboje Edith Piaf i Joe Dassina oraz kompozycje Richarda Galliano i Astora Piazzolli Wiesław Prządka — akordeon, bandoneon, Edmund Klaus — gitara, Zbigniew Wrombel — kontrabas, Andrzej Mazurek — perkusja, instrumenty perkusyjne, Rafał Karasiewicz — fortepian, Olga Bończyk — wokal bilety: 75-90 zł 4% 4.06, g. 20 Andrzej Kowalski Quartet iks Grają przede wszystkim jazz, który zawiera elementy muzyki elektronicznej oraz rockowej. Andrzej Kowalski — gitara, syntezatory, Taras Bakovskyi — saksofony, syntezatory, lon Virlan — kontrabas, gitara basowa, Adam Wajdzik — perkusja bilety: 15-30 zł "% 6.06, g. 20 Leniwe Impro, czyli komediowe wariacje na kolację, bilety: 20 zł 4 7.06, g. 20 Nick Winkler 11x11, bilety: 30—35 zł 4% 10.06, g. 20 Lucy 6 Tom: Niedziela w Paryżu iks Koncert poświęcony piosenkom Edith Piaf i jej przyjaciół Charles'a Aznavoura, Marlene Dietrich, Yves'a Montanda. bilety: 30-40 zł 4 11.06, g. 20 Apostolis Antymon Quartet iks więcej na s. 69 4% 12.06, g. 19 Scena Przestrzeni Głosu 68 /1KS / czerwiec 2018 4% 13.06, g. 20 Natalia Lubrano: Stopklatka iks Projekt grupy wrocławskich muzyków, których łączy nie tylko pasja do grania dobrej muzyki jazzowej, ale też gust filmowy. Natalia Lubrano — wokal, Piotr Rachoń — piano, Wojciech Bergander — kontrabas, Marcin Rak — perkusja bilety: 3545 zł 4% 14.06, g. 20 Wojciech Waglewski 6 Bartosz „Boruta” Łęczycki iks bilety: 70 zł, więcej na s. 69 4% 15.06, g. 20 Ewelina Rajchel i Trio Piotra Kałużnego: Vanilla Shake iks Kompozycje autorskie Eweliny Rajchel i Piotra Kałużnego, prezentujące ich fascynacje piosenką soulową, bluesową, rockową i popularną. Ewelina Rajchel — śpiew, Piotr Kałużny — fortepian, Bartosz Kucz — gitara basowa, Andrzej Kubiak — perkusja 4% 16.06, g. 20 Wolny Elektron + Przemysław Mazurek Band, bilety: 35 zł 4% 17.06, g. 20 Follow Dices 4% 19.06, g. 20 Let's do some jazz Składanka standardów jazzowych w wykonaniu młodych wokalistów ze Studium Piosenkarskiego działającego przy CK Rondo w Grodzisku Wlkp. oraz młodych adeptów sztuki wokalnej z Poznania. 420.06, g. 20 T/Aboret bilety: 30 zł, więcej na s. 69 FOT. MARCIN 6 TOMASZ PHOTOGRAPHY TOMASZ JANAS poleca: Po raz pierwszy wspólnie pojawili się bodaj na krążku duetu Maleńczuk 6 Waglewski Koledzy. Później obaj zagrali na płycie Męska muzyka, sygnowanej przez rodzinne trio Waglewski Fisz Emade. Bartosz Łęczycki ze swą harmonijką ustną uzupełniał wówczas skład zespołu wraz z grającym na instrumentach klawiszowych Marcinem Maseckim. Po wydaniu tego krążka przyszła triumfalna trasa koncertowa zespołu. Po niej zaś lider przedsięwzięcia — Wojciech Waglewski raz po raz pojawiał się na koncertach tylko w duecie z Bartoszem „Borutą” Łęczyckim. Ich występy zaś, choć oparte na akustycznym instrumentarium i w tak skromnym składzie, były niezwykle energetyczne, pełne spontaniczności, dobrej atmosfery i świetnej muzyki. Wolno wierzyć, że nie inaczej będzie i tym razem, Waglewski i Łęczycki bowiem po bardzo długim WAGIEL I BORUTA czasie znów powracają w duecie do Poznania. Zagrają w Blue Note 14.06 o g. 20 (bilety: 70 zł). Waglewski to artysta, którego nie trzeba przedstawiać. Jego młodszy sceniczny partner to jeden z najlepszych polskich harmonijkarzy. Znany fanom choćby z bluesowej grupy J.J. Band, własnego Bartosz Łęczycki Jazz Trio czy koncertów solowych. "4 21.06, g. 19 Wakacje! Start! Hoi Pollo i Underage iks Dwa młode poznańskie zespoły zagrają na koniec roku szkolnego. bilety: 10-20 zł 422.06, g. 20 Jazz Top w Blue Note — Zakończenie 29. Sezonu Jazzowego: Stanisław Soyka i Wojciech Karolak Trio >k iks bilety: 95-120 zł więcej na s. 70 423.06, g. 20 Ogólnopolski zlot fanów Linkin Park 4 .25.06, g. 19 Scena Przestrzeni Głosu La Guitarra — jadłodaynia artystyczna ul. Dominikańska 7/2 4% 1i 15.06, g. 20 Witek Łukaszewski 6 Angelika Bobkowska — flamenco: gitara, taniec, śpiew 46 i 20.06, g. 20 Tres Hombres — rock i wirtuozerska improwizacja 47 i 23.06, g. 20 Witek Łukaszewski Solo — suita na gitarę Sounds of God bilety: 30 zł, rezerwacja: 601 258 127 Klubokawiarnia Meskalina iks Stary Rynek 6 www.meskalina.com 4.3.06, g. 19 Austin Miller Wychowany na muzyce Springsteena, Petty'ego oraz lekcjach fortepianu od 3. roku życia Austin Miller wykonuje amerykańską muzykę folk. Koncertował w 40 stanach USA i 13 krajach świata. bilety: 15-20 zł 4.8.06, g. 19 Konoba x R.O — 10 Project bilety: 35—45 zł organizator: Winiary Bookings POLECAMY Apostolis Anthimos Radość to wielka dla wielbicieli krajowego rocka i jazzu na najwyższym poziomie. Oto bowiem wystąpi w Poznaniu dawno tu niesłyszany w swym autorskim repertuarze Apostolis Anthimos. Jest jedną z legend polskiej muzyki rockowej, przez publiczność kojarzony przede wszystkim jako gitarzysta i perkusista grupy SBB, z którą od początku lat 70. nagrał kilkadziesiąt albumów, w tym tak ważne dla polskiej muzyki, jak Ze słowem biegnę do ciebie, Follow My Dream, Welcome, Memento z banalnym tryptykiem. Ma jednak na koncie przecież także, owocującą wspaniałymi nagraniami, kilkuletnią współpracę z Czesławem Niemenem, a później z Tomaszem Stańką czy zespołem Krzak. Nie tracił też kontaktu z Grecją. Mieszkając tam przez dłuższy czas, współpracował z czołówką greckiej sceny. Nagrywał też i koncertował z wybitnymi przedstawicielami amerykańskiego jazzu. Od wielu lat realizuje swe autorskie projekty — m.in. pod szyldem Theatro oraz Apostolis Anthimos Trio czy Quartet. Na jego autorskiej płycie Days we can't forget zagrali tej klasy artyści co m.in. Gil Goldstein, Jim Beard, Paul Wertico i Sugar Blue. Anthimos swobodnie czerpie z tradycji jazzu i rocka. Na swej najnowszej płycie Parallel Worlds gra głównie na perkusji, choć i gitary nie brakuje. Właśnie tę płytę będzie promował w Poznaniu. T.J. % Apostolis Anthimos Quartet, Blue Note, 11.06, g. 20, bilety: 40-60 zł, więcej na www.ranus.pl iks TlAboret Oto jeden z ciekawszych zespołów wywodzących się z kręgu folkowego, który z pewnością nie zyskał jeszcze należnego uznania. Mowa o warszawskiej formacji IKS / czerwiec 2018 / 69 T/Aboret T/Aboret, która w twórczy sposób nawiązuje do tradycji muzyki świata, ale czerpie też z ducha jazzowej improwizacji i muzyki klasycznej. Przed trzema laty zespół zdobył I miejsce i nagrodę publiczności w konkursie „Scena Otwarta” XXV Międzynarodowego Festiwalu Mikołajki Folkowe, wystąpił też, dostrzeżony, w konkursie na festiwalu Nowa Tradycja. Na czele zespołu od początku działalności stoi pianistka Natalia Czekała, absolwentka warszawskiego Uniwersytetu Muzycznego Fryderyka Chopina, autorka muzyki do spektakli teatralnych i czytań performatywnych, edukator muzyczny w Narodowym Instytucie Fryderyka Chopina. U jej boku grają artyści świetnie znani z wielu muzycznych ścieżek: Mateusz Szemraj na oudzie, Jakub Mazurkiewicz na kontrabasie oraz Krzysztof Guzewicz — cajon, udu, dar buka, tabla, tonbak. Ich twórczość to interesujące połączenie inspiracji muzyką tradycyjną z etno-jazzowymi natchnieniami, swoboda interpretacyjna czy improwizacyjna połączona jest tu z dbałością o szlachetność artystycznego wyrazu. T.J. T/Aboret, Blue Note, 20.06, g. 20, bilety: 30 zł Soyka i trio Karolaka! To będzie godne zakończenie jazzowego sezonu w Blue Note. W przedostatni piątek czerwca wystąpią tam wspólnie Stanisław Soyka oraz Wojciech Karolak Trio. To spotkanie na szczycie polskiego jazzu jest symboliczne o tyle, że 70 IKS / czerwiec 2018 kiedy na początku lat 80. — już ceniony i doceniany, ale stawiający pierwsze poważne, również fonograficzne kroki — Soyka nagrywał swą głośną płytę Blublula (w legendarnej serii Polish Jazz), towarzyszył mu właśnie Wojciech Karolak ze swym triem. Później drogi artystów splatały się i rozchodziły — wspomnieć trzeba, że Karolak nie tylko zagrał, ale i zaaranżował większość utworów na pięknej płycie Soyki z pieśniami religijnymi Matko, która nas znasz... W późniejszych latach wokalista podążał różnymi ścieżkami — zawsze na najwyższym poziomie artystycznym, ale często z dala od jazzowego głównego nurtu. Świetnie, że dziś drogi tych dwóch znakomitych twórców znów się schodzą i że będziemy mogli posłuchać ich na żywo w Poznaniu. Soyka tym razem „tylko” zaśpiewa, za to Wojciech Karolak zagra na organach Hammonda — i już dla samego tego faktu warto wybrać się do Blue Note'u. Składu tria dopełnią saksofonista Tomasz Grzegorski i perkusista Arek Skolik. T.J. Stanisław Soyka 6 Wojciech Karolak Trio, Blue Note, 22.06, g. 20, bilety: 120 zł Muzyka - oprac. Elżbieta Woźna elzbieta.woznaQ©wm.poznan.pl więcej na kulturapoznan pl FOT. MATERIAŁY ZESPOŁU T/ABORET zapostolis anthimos - 1a. ARE LJ Apostolis Anthimos — | EŻE8P > Parallel Worlds (Metal | KAR W Mind) Na okładce tego krążka widzimy jednego z najsłynniejszych polskich gitarzystów z instrumentem w ręku, a utwór otwierający całość przynosi piękne partie zagrane przez niego na gitarze. Pewną niespodzianką dla słuchaczy może być zatem fakt, że lider na tym krążku postanowił pograć głównie na... perkusji. Oczywiście, wiadomo, że robi to od lat, ale tu proporcje zostały zdecydowanie przesunięte właśnie w kierunku perkusji, a co za tym idzie znacząco większy udział w kreowaniu muzyki mają towarzyszący mu instrumentaliści. Na Parallel Worlds mamy bowiem mocno brzmiący czteroosobowy zespół z bardzo aktywnym saksofonistą Olafem Węgierem i pianistą Piotrem Matusikiem. Na szczęście potrafią oni unieść ten ciężar i współtworzą interesującą całość — nie odkrywczą, za to pełną dynamizmu i żywiołowości. Mamy tu nowoczesny, elektryczny jazz, świadomy również rockowej czy bluesowej tradycji — i niejednokrotnie do niej sięgający. Dodajmy, że w dwóch utworach pojawiają się wokaliści: Sylwia Klara Zasępa i Janusz Hryniewicz. W tym miesiącu Anthimos przyjeżdża do Poznania, by promować to wydawnictwo (s. 69). Wiadomo, że usiądzie nie tylko za perkusją, ale zabiera też ze sobą gitarę. Mateusz Gawęda Trio — Falstart (Audio Cave) Polski jazz ma się znakomicie, zwłaszcza tzw. młody polski jazz. Otrzymujemy oto bowiem kolejną płytę tria pianisty Mateusza Gawędy, z autorskimi kompozycjami lidera — i znów jest to rzecz świetna. Jeśli w materiałach prasowych promujących to wydawnictwo przeczytamy o skojarzeniach z twórczością najwybitniejszych pianistów w historii polskiego jazzu: Krzysztofa Komedy czy Andrzeja Trzaskowskiego, to nie będą to słowa bezpodstawne. Nie będą one też jednak bynajmniej oznaczały naśladownictwa. W graniu LIWE i = MLLL=J Gawędy pojawia się czasem echo tamtego stylu, tamtego „romantycznego” brzmienia, tamtej fascynującej skłonności, by w wyrafinowane fortepianowe tony wpleść ciekawą melodię, by wykonawczą spontaniczność skontrapunktować odrobiną melancholii. Wszystko to młody pianista robi po swojemu, z siłą własnego temperamentu, bezpretensjonalnością i muzykalnością. Ma do tego świetnych — choć także młodych, to już również dobrze sprawdzonych — kompanów. Na kontrabasie towarzyszy mu Alan Wykpisz, na perkusji — Grzegorz Pałka. Słychać, że dobrze im się ze sobą gra, że wzajemnie się napędzają, a zarazem w wykonawczym szale nie tracą poczucia odpowiedzialności za brzmienie całego zespołu. Źwierściadło/Slavic mirror (Requiem Records) To płyta, która ukazała się już kilka miesięcy temu, ale dla tego typu wydawnictw upływ czasu nie ma żadnego znaczenia. Mamy tu bowiem muzykę, która nie zabiega o to, by być modną, by zdążyć na czas popularności jakiegoś stylu czy nurtu. To rzecz, która wręcz ostentacyjnie omija tego typu problemy — i również dlatego jest tak fascynująca. Konsekwencją takiej postawy jest bowiem swoista podróż w głąb — do źródeł, tradycji, ale i do wnętrza artystycznego natchnienia. Otrzymujemy tu płytę określoną przez wydawców jako avant-folk, a oznacza to tyleż głęboką fascynację tradycją, co pełen swobody i nieskrępowanej wyobraźni wyraz autorskiej ekspresji. Tak: czasami zmierza to w kierunku awangardy, swoistego minimalu, czasami muzyki uduchowionej, refleksyjnej... Co najciekawsze: ten zadziwiająco spójny i przejmujący album to składanka! Ale też wyboru nagrań z repertuaru różnych wykonawców niezwykle starannie i uważnie dokonał Remigiusz Mazur-Hanaj, twórca szalenie ważny dla sceny niezależnej. Kogo usłyszymy na płycie? Jest m.in. słynny Księżyc, Wędrowiec, Lautari, Ola Bilińska, Anna Maria Huszcza, Żywizna, Maniucha Bikont, Switłana Nianio, Odpoczno. Zdecydowanie polecam! IKS | czerwiec 2018 / 71 RYSZARD GLOGER i WOJCIECH SKRZYDLEWSKI polecają nowe płyty MANIC STREET PREACHERS — Resistance Is Futile (Sony) Kultowa brytyjska grupa Ibumem w dorobku. Kolejne piosenki tryskają energią i rozkoszną melodyką jak fontanny. Tryumfalna muzyka ma moc podrywania stadionów, a Nicky Wire gra z pasją, jakby po raz ostatni trzymał gitarę w rękach. Festiwal znakomitych piosenek charakteryzuje punkowa żywiołowość połączona z dojrzałością i inteligencją. Jest na płycie wiele subtelności, są smyczkowe orkiestracje, chórki, wprowadzone brzmienie organów, stopniowanie dynamiki. W warstwie tekstowej grupa także ucieka od banału. W nagraniu Hold Me Like a Heaven wokalista James Dean Bradfield śpiewa „nienawidzę świata bardziej, niż nienawidzę siebie” z taką determinacją, że wywoła aplauz każdej widowni. Płyta popularnych Manics uwodzi na wielu poziomach. (8,10) BLACKBERRY SMOKE — Find a Light (Earache) Zespół z miasta Atlanta |_| WwUSAod blisko dekady z dumą powiewa sztandarem ginącej muzyki southern rock. Nie naśladuje jednak klasyków Allman Brothers Band czy Lynyrd Skynyrd. Główny wokalista Charlie Starr jak z rękawa sypie chwytliwymi piosenkami, chociaż to już szósty album studyjny kwintetu i mogłoby się zdarzyć obniżenie lotów. Coraz bardziej muzycy łączą elementy southern rocka z country rockiem, co pozwala mieszać brzmienia akustyczne z elektrycznymi oraz zestawiać ostre kawałki z refleksyjnymi balladami. Nowego kolorytu muzyce dodają na płycie zaproszeni Wood Brothers i wyjątkowy instrumentalista Robert Randolph na gitarze pedal steel. Zespół brzmi znakomicie i pokazuje, że znalazł sposób na to, jak łączyć tradycję ze współczesnością. (8,9) 72 |IKS/ czerwiec 2018 BETH HART — Front and Center (Provogue) Amerykańska wokalistka nagrywa dużo, zarówno solo, jak i w duecie z gitarowym szamanem Joe Bonamassą. Jednak koncertowa płyta w jej indywidualnej dyskografii pojawia się od czasu albumu Live in Paradiso po blisko 14 latach. Tym razem to koncert w nowojorskim Iridium Jazz Club, z widownią na 200 osób, co determinuje kameralny klimat występu. I tak jest w istocie. Posiadaczka potężnego głosu śpiewa częściej z większą intymnością, głównie piosenki z albumów Tell Her You Belong to Me i nominowanego do Grammy Fire on the Floor. Hart potrafi jednak zderzyć balladę St. Teresa z furią piosenki Delicious Surprise. Artystka dokonała nieprawdopodobnego skoku nie tylko jako wokalistka, lecz również jako interpretatorka bogatego stylistycznie repertuaru i autorka wielu bardzo osobistych piosenek. (8,8) BEN MILLER BAND — Choke Cherry Tree (New West) Ben Miller jest niewątpliwie indywidualnością, nie tylko dlatego że śpiewa, komponuje, pisze teksty, gra na kilku instrumentach. W zabytkowym kociołku miesza potrawę z sobie tylko znanych składników. Czegóż tam nie ma: folk, country, blues, rock 6 roll, hip-hop. Jedenaście piosenek na płycie, a każda inna i ciągłe zwroty akcji. Nad całością unosi się wyczuwalna surowość muzyki z amerykańskiej prowincji z rejonów Południa. W pewnym sensie jest w tym czysta moc bioproduktu kulturowego. Wstyd słuchać w marynarce i lakierkach piosenek, gdy grają akordeon, puzon, skrzypce lub basowy samodział. A przecież są też gramofony i automat perkusyjny. Miller jako wokalista ma charyzmę naturszczyka, wspieranego przez kilka żeńskich głosów. Płyta z półki „rzadko spotykane”. (8,9) | AK JLUBLIA LARRY CAMPBELL 6 TERESA WILLIAMS — Contraband Love (Red House Records) Artystyczne małżeństwo zza oceanu. Larry Campbell to znany i ceniony autor piosenek, gitarzysta i wokalista, który współpracował z plejadą amerykańskich gwiazd rocka, country i folku (m.in. Bob Dylan, Levon Helm, Mavis Staples, Little Feat), natomiast Teresa Williams występowała z Emmylou Harris, Bobem Dylanem, Buddym i Julie Miller. Ich profesjonalizm jest powszechnie doceniany, a talent autorski Larry'ego Campbella jest skarbem stylistyki americana, swoistej mieszanki bluesa, rocka i folku. Kolejna płyta duetu jest kontynuacją ich debiutanckiego krążka z 2015 roku. Głosy krytyki zza oceanu o nowej płycie duetu są entuzjastyczne: „(...) od czasu Emmylou Harris i Grama Parsonsa nie było tak ekscytującego duetu”. Te zachwyty wynikają ze znakomitej formy Campbella jako autora piosenek i multiinstrumentalisty oraz urzekającego głosu Teresy. (9,8) LUKAS NELSON 56 THE PROMISE OF THE REAL (Fantasy) Chociaż ma dopiero 28 lat, to możliwościami artystycznymi — przy zachowaniu wszelkich proporcji - dorównuje swojemu słynnemu ojcu Williemu Nelsonowi. Jest także sprawnym gitarzystą i wytrawnym autorem piosenek. Towarzysząca Nelsonowi grupa Promise of the Real to grupa przyjaciół, która pierwsze koncerty dała na początku 2009 roku w Los Angeles. Lukas nie jest debiutantem, nagrał dotąd trzy płyty, które przyniosły mu rozgłos i dały asumpt do licznych koncertów w USA. W nagraniu nowego krążka wzięły udział liczne sławy, m.in. Willie Nelson jako gitarzysta, Lady Gaga, duet Lucius i Alice Smith. Repertuar płyty stanowią kompozycje Lukasa, wśród których są dynamiczne kawałki rockowe oraz kilka cudownych ballad (Just outside of Austin, Carolina, Runnig Shine, Find Yourself). Słuchanie tej płyty to czysta przyjemność. (9,8) muzyka © PROCOL HARUM - Still There'll Be More: An Anthology 1967-2017 (Cherry Red) Legenda brytyjskiego art-rocka na 50-lecie działalności przygotowała limitowany zestaw swoich nagrań. Na reprezentatywny box składa się pięć płyt CD z materiałem studyjnym i koncertowym oraz trzy płyty DVD z występami telewizyjnymi. Dostępna jest także wersja okrojona, zawierająca wybór utworów na dwóch CD. O grupie Procol Harum można mówić bez końca: wspaniały kompozytor i wokalista Gary Brooker, wybitny poeta-autor tekstów piosenek Keith Reid, wirtuoz instrumentów klawiszowych Matthew Fisher, znakomity bębniarz B.J. Wilson oraz grono świetnych gitarzystów z Robinem Trowerem, jacy grali wtym zespole. 50 lat działalności artystycznej to rzadkie w muzyce rockowej zjawisko. Muzycy Procol Harum tego dokonali i dostarczyli materiał muzyczny cieszący co najmniej dwa pokolenia fanów. Warto zainwestować w to niezwykłe artystyczne dzieło i perłę sztuki wydawniczej. (10,8) LINDI ORTEGA — Liberty (Soundly Music, LLC) Na kolejne płyty urodziwej Kanadyjki k o meksykańskim rodowodzie fani jej talentu oczekują z wytęsknieniem. Wokalistka i autorka piosenek urzeka cudownym głosem, który brzmieniem nawiązuje do głosu Dolly Parton i Emmylou Harris. Lindi Ortega jest gwiazdą stylistyki alternatywnego country. Na swoich kolejnych płytach prezentuje świetne warunki głosowe, talent autorski i niebywałe czucie muzycznych klimatów prerii i tęsknoty za minionym czasem westernów, twardych charakterów, miłości i bezkresnych krain Środkowego Zachodu. Najnowsza płyta Lindi jest nawiązaniem do spaghetti westernów, muzyki Ennio Morricone, Quentina Tarantino, słynnej płyty Lindy Ronstadt Canciones de mi padre i przede wszystkim do własnych doświadczeń sprzed kilku lat. Liberty to jedna z najlepszych płyt łączących muzykę meksykańską i amerykańskiego country-rocka. (9,8) Ocena w skali dziesięciostopniowej. Pierwsza cyfra oznacza muzyczne wykonanie, druga — produkcję i realizację. IKS | czerwiec 2018 / 73 sztuka MARTA SMOLIŃSKA poleca: GUZIK I TĘŻNIA Visual Park w Strzeszynku wzbogaci się o dwa nowe obiekty. Pierwszy z nich, który na pewno zostanie z poznaniakami na stałe, to Guzik z teorii widzenia krakowskiego twórcy Zbigniewa Sałaja. Przez cały czerwiec w ABC Gallery będzie można oglądać także indywidualną wystawę artysty pod tym samym tytułem. Sałaj słynie z doskonałych dzieł wykonywanych z papieru oraz kinetycznych obiekto-obrazów. Chodzą słuchy, że na wystawę w Poznaniu przygotowuje również coś zupełnie nowego! Drugi z obiektów to słynna Tężnia sztuki Roberta Kuśmirowskiego, która swoją strukturą nawiązującą do tężni solnych montowanych w uzdrowiskach znakomicie wpisze się w kontekst wypoczynkowo- -rekreacyjnego charakteru parku nad Jeziorem Strzeszyńskim. Kuśmirowski stawia pytanie o nadmiar i nadprodukcję, które to zjawiska widoczne są również w polu sztuki. Na razie wiemy, że dzieło ma pozostać z nami na kilka miesięcy. Można jednak żywić nadzieję, że ów czas przedłuży się w nieskończoność i Tężnia sztuki — podobnie jak Guzik z teorii widzenia — stanie się „własnością poznaniaków i wszystkich odwiedzających teren nad Jeziorem Strzeszyńskim. Gorąco polecam zarówno zapoznanie się z nowymi obiektami w Visual Parku, jak i odwiedziny w ABC Gallery, gdzie mobilne obrazy Sałaja z pewnością przykują naszą uwagę na dłuższy czas! WERNISAŻE Galeria Dalineum ul. Wielka 24, www.artexpo-international.com pon.-niedz., g. 10-20 % Les Chants de Maldoror — wystawa prac Renć Magritte'a czynna: 1-30.06 "% Unexpected Dali — wystawa prac Salvadora Dali czynna: 1-30.06 Galeria Jak Fundacja Jak Malowana,ul. Św. Marcin 37 (w podwórku) tel. 693 083 144, czynna: wt., śr., czw., g. 17-20 % Pół na pół Rzeźba/hologram — wystawa Jarosława Boguckiego Tytuł wystawy nawiązuje zarówno do treści, jak i formy prezentowanych prac. Wykorzystanie technologii hologramu pozwala artyście poszerzać horyzonty pojmowania przestrzeni w kontekście obiektu rzeźbiarskiego. wernisaż: 8.06, g. 19, czynna do 28.06 Galeria Jerzego Piotrowicza Pod Koroną ul. Kramarska 3/5, tel. 504 029 441, www.asocjacja2006.pl śr., g. 16-19 (dyżur: Maria Magdalena Wawrzyńczyk), czw. i sob., g. 10-16 (dyżur: Ryszard Książek), pt., g. 12-19 (dyżur: Jarosław Liberacki), w innych terminach po uprzednim kontakcie tel. % Otworzę, jak wrócę — wystawa Małgorzaty Walas-Antoniello kuratorka: Maria Magdalena Wawrzyńczyk wernisaż: 13.06, g. 17.30 czynna do 30.06, więcej w ramce na s. 77 74 [IKS / czerwiec 2018 Galeria Miejska Arsenał > Stary Rynek 6, tel. 61 852 95 02 www.arsenal.art.pl % Porządek i chaos Wystawa stanowi unikatową prezentację fragmentu kolekcji Kunstmuseum Villa Zanders w Bergisch Gladbach (miasto położone około 20 km od Kolonii). Wspólnym mianownikiem tworzących ją dzieł jest tworzywo, czyli papier. Na Porządek i chaos składają się prace m.in. Tibora Gayora, Hermana Glócknera, Wolfa Kahlena, Henryka Stażewskiego i Ryszarda Waśki. Do dzieł wypożyczonych z muzeum dołączą również obiekty/rzeźby Michaela Vittasska i Andreasa My. kuratorki: Bogna Błażewicz, Petra Oelschldgel i Dorota Tarnowska-Urbanik wernisaż: 15.06, g. 18 czynna do 22.07 oprowadzanie kuratorskie: 21.06, g. 17 4% Lochy Arsenału — wystawa poświęcona kolekcji Galerii Miejskiej Arsenał wernisaż: 22.06, g. 18 czynna do 31.08 Galeria Miejska Mosina pod patronatem ZPAP Okręgu Poznańskiego, UA w Poznaniu i MOK ul. Niezłomnych 1, tel. 61 819 15 91 www.galeriamosina.pl wt.-pt., g. 9-15, niedz., g. 10-13 (tylko wystawy czasowe) 4 Z daleka i z bliska — wystawa malarstwa Krzysztofa Ryfy wernisaż: 16.06, g. 17.30, czynna do 22.07 Galeria Piekary ul. Św. Marcin 80/82 CK ZAMEK, Dziedziniec Różany, tel. 61 811 35 55 www.galeria-piekary.com.pl, pon.-pt., g. 10-18 % Wystawa Włodzimierza Borowskiego wernisaż: 22.06, g. 19 czynna do 28.09 Galeria Rodriguez ul. Wodna 13/4, tel. 606 908 087, www.rodriguezgallery.com wt.-pt., g. 11-19, sob., g. 12-17 (w czasie trwania wystaw) 4% Dokument tożsamości poproszę — wystawa dyplomowa Vitaliego Shupliaka Wystawa jest rezultatem najnowszych poszukiwań twórczych artysty, analizą współczesnego społeczeństwa i pojedynczej osobowości we wspólnocie. Shupliak skupia się głównie na kwestii identyfikacji pod kątem analizy dokumentów zaświadczających konkretną przynależność. czynna: 16-20.06 Galeria Sztuki Rozruch ul. Jackowskiego 5/7, tel. 693 077 170 kurator: Tomasz Jędrzejewski % Bryła II — rzeźba obiekt instalacja wernisaż: 7.06, g. 18 finisaż: 29.06, g. 18 wystawa czynna od pon. do pt. w g. 15-18 Galeria Sztuki Współczesnej Cechmanowicz ul. Paderewskiego 7, tel. 61 855 10 58, 505 370 600 www.galeria-cechmanowicz.pl pon. -pt., g. 11-18, sob., g. 11-14.30 % Wystawa malarstwa Haliny Nowickiej Halina Nowicka w 1985 roku ukończyła Akademię Sztuk Pięknych w Łodzi. Studiowała malarstwo w pracowni prof. Wiesława Garbolińskiego i projektowanie ubioru w pracowni prof. Jana Finkszteina. Brała udział w ponad 100 wystawach zbiorowych w Polsce, Niemczech, USA, Francji, Holandii i Czechach. czynna: 15.06-31.07 Miejskie Galerie UAP >kiks poznangalleries.com Galeria Curators'Lab, ul. Nowowiejskiego 12; Galeria Duża Scena UAP, ul. Wodna 24; Galeria Mała Scena UAP, Al. Marcinkowskiego 28/2; Galeria R20, ul. Ratajczaka 20; Galeria Design UAP, ul. Wodna 24 w Dislocation of the Pattern — wystawa zbiorowa, Galeria Curators'Lab czynna: 1.06—10.07 FOT. MATERIAŁY GALERII RODRIGUEZ sztuka Vitalii Shupliak, Respiration (soap bubbles) PBG Gallery Wysogotowo k. Poznania ul. Skórzewska 35 tel. 61 665 17 00 pon.-pt., g. 9-16 "% Wystawa prac twórczości dziecięcej w ramach Akademii Sztuki dla Dzieci wernisaż 11.06, g. 12 Stary Browar ul. Półwiejska 42, starybrowar5050.com "%* Wystawa Dyplomów Uniwersytetu Artystycznego, Słodownia +1/Pasaż czynna: 2-17.06 iks Strefa Wyobraźni strefawyobrazni.weebly.com "% Wystawa Kazimierza Rafalika Galeria Caffe 6 Crema (CH Poznań Plaza) czynna: 6.06-20.07 IKS | czerwiec 2018 / 75 sztuka WYSTAWY CZASOWE, SPOTKANIA, WYKŁADY ABC Gallery ul. Koszalińska 15 tel. 605 446 182 www.abcgallery.pl wt.-pt., g. 12-18, sob., g. 12-16; w pozostałe dni tygodnia galeria czynna po uprzednim kontakcie tel. % Wybór prac artystów współpracujących z galerią, m.in. Bogusława Bachorczyka, Andrzeja Bednarczyka, Jarosława Flicińskiego i Bartosza Kokosińskiego - Guzik z teorii widzenia — wystawa Zbigniewa Sałaja, czynna do 30.06 — poleca Marta Smolińska w Visual Park — kolekcja obiektów artystycznych w parku nad Jeziorem Strzeszyńskim Jeden z nielicznych w Polsce parków rzeźby współczesnej. W galerii lub w recepcji motelu można otrzymać bezpłatny Przewodnik po Visual Parku z mapką obiektów, informacjami o artystach biorących udział w projekcie i ich pracach. - Guzik z teorii widzenia Zbigniewa Sałaja oraz Tężnia sztuki Roberta Kuśmirowskiego — nowe obiekty z kolekcji poleca Marta Smolińska Rafał Żarski, Twarz 76 /1KS / czerwiec 2018 Galeria Artykwariat ul. Paderewskiego 8, Bazar Poznański, tel. 61 855 10 16 www.artykwariat.pl pon.-pt., g. 11-18, sob., g. 11-15 % Tajemniczy ogród „Wystawa jest wynikiem poszukiwań, porównań i selekcji obiektów, które stworzą najpiękniejszy ogród. Tropem stało się odnajdywanie podobieństw między Arty-kwiatami a ich botanicznymi pierwowzorami” — kuratorka wystawy Zofia Strzelczyk, czynna do 30.06. w% Wykład Tajemniczy świat kwiatów w sztuce — oczami ogrodnika, prelegent: Tomasz Michalik, 7.06, g. 19 "w% Wykład Porcelana jak malowana? O historii i technikach dekorowania porcelany, prelegent: Julia Błaszczyńska, 14.06, g. 19 Galeria Centralne Oko ul. Garbary 30/41 tel. 888 099 434 www.centralneoko.blogspot.com "% Korzenie — wystawa fotografii Wystawa jest podsumowaniem działań artystycznych, jakie miały miejsce podczas plenerów Trójkąt, u podstawy których leżały m.in. rozważania na temat współczesnego postrzegania życia i roli przyrody, czynna do 7.06. Galeria Dalineum ul. Wielka 24 www.artexpo-international.com pon.-niedz., g. 10-20 % Flora Dalinae — wystawa prac Salvadora Dali czynna do 2.07 4% Le Tricorne — wystawa prac Salvadora Dali czynna do 3.07 % Design Works — wystawa prac Salvadora Dali czynna do 4.07 4% Different Facets of the Belle Epoque — wystawa prac Henriego de Toulouse-Lautreca, czynna do 19.08 Galeria FWD: ul. Św. Marcin 47 Pasaż Różowy, lokal 24 www.galeriafwd.pl 4% Kiedyś będzie weselej — wystawa Rafała Żarskiego „Pasaż, pomimo letargu i pewnego rodzaju wykluczenia wynikającego z neoliberalnego rozwoju miasta, emanuje urokliwym sentymentem za latami 90. ubiegłego wieku. Oczarowany tą specyficzną aurą zapragnąłem obejrzeć opuszczone lokale pasażu od wewnątrz” — Rafał Żarski. czynna do 17.06 FOT. MATERIAŁY GALERII FWD: Rysunki z szuflady sztuka | OCCHIL Małgorzata Walas-Antoniello (na zdjęciu), autorka rysunków, które składają się na wystawę Otworzę, jak wrócę, znana jest przede wszystkim jako aktorka i reżyserka, związana m.in. z Teatrem Ósmego Dnia, Teatrem Cinema, BA-Q Teatrem oraz Trzecim Teatrem Lecha Raczaka. — Małgorzata podobnie jak jej rysunki funkcjonuje w świecie pośrednim, świecie pomiędzy rampą a opuszczoną kurtyną. Jest i jej nie ma — wyjaśnia Marceli Kwaśniewski, dziennikarz. Jego zdaniem podobnie ma się rzecz z jej rysunkami, które powstają od zawsze, przez cały czas — i trafiają albo do szuflady, albo w ręce przyjaciół Nigdy na wystawę. Są, choć ich nie ma. — Tym razem jest inaczej. Dzięki tej wystawie rysunki Małgorzaty opuszczają na zawsze świat pośredni — dodaje. Walas-Antoniello ukończyła Państwowe Liceum Sztuk Plastycznych w Poznaniu, po czym podjęła studia w Państwowej Wyższej Szkole Sztuk Plastycznych (dziś UAP). 4% Otworzę, jak wrócę — wystawa Małgorzaty Walas-Antoniello, Galeria Jerzego Piotrowicza Pod Koroną, wernisaż: 13.06, g. 17.30, czynna do 30.06 Galeria Miejska Arsenał > Stary Rynek 6 tel. 61 852 95 02 www.arsenal.art.pl % Warsztaty rodzinne Co mieszka w mojej głowie? 2.06, g. 11-13, informacje i zapisy: tel. 61 852 95 01 e-mail: joanna.tekla(Qarsenal.art.pl % Nowe scenariusze miast. Projektowanie dla miasta w procesie zrównoważonego rozwoju kurator: Paweł Grobelny współpraca: Ewa Dulcet, Martyna Świerczyńska czynna do 3.06 FOT. KRZYSZTOF FABIAŃSKI, MATERIAŁY GALERII JERZEGO PIOTROWICZA POD KORONĄ oprac. M.N.-L. "% Minifestiwal Rysunku Dziecięcego, dla grup szkolnych, 5—8.06, informacje i zapisy: tel. 61 852 95 01 e-mail: joanna.tekla(QQarsenal.art.pl iks 4% Warsztaty z rewolucji — wystawa czynna do 10.06 iks 4% Warsztaty Marian Bogusz: Sztuka w mieście, z cyklu Sztukmistrzowie, dla grup szkolnych, wiek: 9-12 lat 12.06, g. 9-12 % Spotkanie wokół książki „Antywzorce” we współczesnej sztuce i kulturze wizualnej, 13.06, g. 18 "% Warsztaty Wyobraźnia bez granic, wiek: 15-18 lat 16.06, g. 13-15, informacje i zapisy: tel. 61 852 95 01 e-mail: joanna.tekla(QQarsenal.art.pl IKS | czerwiec 2018 / 77 sztuka Galeria Miejska Mosina pod patronatem ZPAP Okręgu Poznańskiego UA w Poznaniu i MOK ul. Niezłomnych 1, tel. 61 819 15 91 www.galeriamosina.pl wt.-pt., g. 9-15, niedz., g. 10-13 (tylko wystawy czasowe) % Dotykam czule życia — spotkanie z Elżbietą Gałązewską- -Krasińską, z cyklu Salon Poetycki, 9.06, g. 17 % Wyspy i inne cykle malarskie — wystawa Marka Przybyła czynna do 10.06 Galeria Profil > CK ZAMEK, ul. Św. Marcin 80/82 tel. 61 646 53 21, www.ckzamek.pl 4% Futura — wystawa grafiki artyści: Marta Dziomdziora, Małgorzata Kopczyńska, Julia Kurek, Arkadiusz Marcinkowski, KED Olszewski, Maciej Osmycki, Martyna Rzepecka, Tomasz Wendland, Dorota Tołłoczko-Femerling oraz studenci Katedry Grafiki Interdyscyplinarnej w Akademii Sztuki w Szczecinie czynna do 15.06 Galeria Rodriguez ul. Wodna 13/4, tel. 606 908 087 www.rodriguezgallery.com wt.-pt., g. 11-19, sob., g. 12—17 (w czasie trwania wystaw) "% Gabinet Prawdziwych Horyzontów (How far can you see?) „Kluczową figurą dla wystawy jest widnokrąg: nie tyle temat, ile właśnie jej horyzont. Czy można kolekcjonować widnokręgi? Pola widzenia? Wśród prac zgromadzonych w Gabinecie wiele odnosi się do linii i pojęcia horyzontu. Inne przywołują figurę oka [...] Gabinet Prawdziwych Horyzontów jest zatem wystawą o patrzeniu, o tym, ile jesteśmy w stanie zobaczyć i jak daleko sięgnąć wzrokiem” — Stach Szabłowski. artyści: Dalila Gongalves, Agnieszka Grodzińska, Kornel Janczy, Jimena Kato, Michał Martychowiec, Franciszek Orłowski, Witek Orski i Maya Saravia kurator: Stach Szabłowski czynna do 13.06 Galeria u Jezuitów Centrum Integracji Kulturalnej ul. Dominikańska 8 tel. 691 119 739 www.galeriaujezuitow.pl pon.-niedz., g. 12-18 (ekspozycje czasowe) % Pro memoria — artystki i artyści ZPAP Okręgu Poznańskiego: po 1989, odsłona II, czynna do 2.06 78 [IKS / czerwiec 2018 W czerwcowym „Arteonie” wystawę Teraz komiks! w Muzeum Narodowym w Krakowie omawia Natalia Mrozkowiak, Joanna Winnicka-Gburek recenzuje wystawę Ojczyzna w sztuce w krakowskim MOCAkKcu. Z kolei pokaz zatytułowany Tu strzyka, tam łupie, ale rży. A sumienie kąsa. Tadeusz Brzozowski — inspiracje, konteksty, ślady, przygotowany z okazji stulecia urodzin Tadeusza Brzozowskiego w Pawilonie Czterech Kopuł we Wrocławiu, opisuje Agnieszka Salamon-Radecka. Marcel Skierski komentuje wystawę Warsztaty z rewolucji w poznańskiej Galerii Miejskiej Arsenał, a w rubryce Dossier Andrzej Szarek przypomina twórczość Jana Kucza. Sylwetkę krytyka i artysty Jerzego Stajudy przybliża natomiast Karolina Staszak. W najnowszym „Arteonie” także Andrzej Biernacki komentuje zorganizowane w Muzeum Sztuki Nowoczesnej spotkanie z Jarosławem Modzelewskim i Wilhelmem Sasnalem, zatytułowane Realizm generuje wszelkie ruchy, a Dorota Żaglewska w rubryce Rynek sztuki pisze o tym, co rynkowi dał internet. Agnieszka Salamon-Radecka kontynuuje serię Poznańska awangarda. W czerwcowym „Arteonie” ponadto, jak zawsze, felieton Andrzeja Biernackiego, inne recenzje, aktualia i stałe rubryki. "* mafjizryń d SrEuGE Galeria VA. Fundacja Pro Veritate et Arte > Al. Marcinkowskiego 26 (domofon nr 50) tel. 502 564 572, 695 796 556 www.facebook.com/vagaleria wt.-sob., g. 12-18 oraz po uzgodnieniu telefonicznym % Widzialność niewidzialnego — wystawa fotografii Damiana Wiśniewskiego Czy niewidzialność wskazuje na nieobecność? Czy obecność jest tylko widzialna? Co kryje się za obrazem, odbiciem, śladem? To tylko kilka pytań, na jakie próbuje poprzez swoje fotografie odpowiedzieć artysta. kurator: Jarek Rusiński czynna do 7.06 sztuka IKS / czerwiec 2018 / 79 więcej na Galeria YES ul. Paderewskiego 7, tel. 61 851 58 48, 501 431 400 www.galeriayes.pl ◥ Metamorphosis – wystawa Sary gackowskiej Kolekcja wykonana została z kamienia oraz biożywicy. czynna do 30.06 Stary Browar ul. Półwiejska 42, starybrowar5050.com ◥ Poszukiwanie bliskości – wystawa Romy ligockiej, galeria na Dziedzińcu, czynna do 7.06 ◥ Art Week, Słodownia +1, czynna do 7.06 Strefa Wyobraźni strefawyobrazni.weebly.com ◥ Krągłości – wystawa Andrzeja Kończala galeria Caffe & Crema (Ch Poznań Plaza), czynna do 5.06 ◥ 5 – wystawa zbiorowa, galeria Cafe & Restaurant Mandala (ul. Wrocławska 25), czynna do 22.06 Uniwersytet Artystyczny Poznań Al. Marcinkowskiego 29 www.uap.edu.pl ◥ Warsztaty i zajęcia, Centrum Aktywności Artystycznej, zapisy: tel. 61 853 00 18, w. 109, 519 837 269 lub e-mail: caa.biuro@uap.edu.pl ◥ Kurs rysunku i malarstwa dla młodzieży ponadgimnazjalnej, 7, 14, 24.06 ◥ Kurs fotograficzny, 7, 14.06 ◥ Warsztaty ceramiczne glina i pamięć, każdy weekend czerwca  Miejskie Galerie UAP poznangalleries.com galeria Curators’lab, ul. nowowiejskiego 12; galeria Duża Scena UAP, ul. Wodna 24; galeria Mała Scena UAP, Al. Marcinkowskiego 28/2; galeria R20, ul. Ratajczaka 20; galeria Design UAP, ul. Wodna 24 ◥ Redystrybucja – wystawa zbiorowa galeria Duża Scena UAP, czynna do 20.07 WYSTAWY STAŁE Fotoplastykon Poznański Galeria Miejska Arsenał Stary Rynek 6 www.fotoplastykonpoznanski.pl bilety: 5–20 zł Jedno z niewielu w Polsce czynnych urządzeń do podziwiania zdjęć stereoskopowych. Galeria Garbary 48 ul. garbary 48, tel. 61 852 91 70 www.garbary48.com.pl pon.–pt., g. 11–18, sob., g. 11–14 (wystawy czasowe) galeria garbary 48 prezentuje sztukę współczesną polskich twórców w zakresie malarstwa, grafiki i rzeźby. od początku działalności specjalizuje się w grafice warsztatowej, stąd największy w Poznaniu zbiór prac grafików polskich z największych ośrodków akademickich (Poznań, Kraków, Wrocław, Łódź, Warszawa). Galeria mil’ART Danuty Milian, ul. Wroniecka 6 tel. 61 851 74 01 pon.–pt., g. 11–18, sob., g. 11–14 Prezentacja sztuki współczesnej: prace ponad 60 autorów, m.in. prof. leszka Rózgi, Edwarda Dwurnika, Tadeusza Siary. Galeria Pix.house Miejsce dla fotografii ul. głogowska 35A tel. 607 290 671 wt.–sob., g. 16–20, niedz., g. 14–16 W galerii prezentowane są prace uznanych fotografów dokumentalnych i reporterów, organizatorzy stawiają też na współpracę z młodymi adeptami sztuki reportażu. Przy galerii działa pracownia fotografii dokumentnej (warsztaty, spotkania, konkursy) oraz wydawnictwo. Galeria SOBart ul. Promienista 134a Autorska galeria i pracownia hanny Sobocińskiej- Sobaszkiewicz. Galeria Think Art – Myślenie Sztuką ul. za groblą 3/4 tel. 601 637 099 www.thinkart.pl godziny otwarcia: kontakt tel. Stała kolekcja obejmuje malarstwo Izabeli Rudzkiej oraz szkło Murano (I. Rudzka, A. goebel, R. Bartoszek, D. głowacki, K. Sołowiej). Sztuka – oprac. Monika Nawrocka-Leśnik monika.nawrocka@wm.poznan.pl muzea GRAŻYNA WROŃSKA poleca: NA WSZYSTKICH KONTYNENTACH Każdy z nich jest maleńkim dziełem sztuki. Bez przeszkód przekraczają granice, docierają na krańce świata, cieszą na co dzień, przypominają ważne postaci, wydarzenia, prezentują dzieła dawnej i współczesnej sztuki, techniki, piękno przyrody. Na aukcjach osiągają astronomiczne sumy. Jak łatwo się domyślić, chodzi o znaczki pocztowe. A gdzie jest najlepsze miejsce, by je pokazywać? Oczywiście poczta. Przez tę Główną, na Alejach Marcinkowskiego, przewijają się codziennie tysiące interesantów i wszyscy mogą podziwiać kolekcję Marii i Dionizego Danielewiczów poświęconą jednej, ale za to niezwykłej postaci — Janowi Pawłowi II. Został on uwieczniony na milionach znaczków, a także — jak mówią znawcy — walorów pocztowych, w najodleglejszych zakątkach świata. W Gabonie, Papui-Nowej Gwinei, w ogóle na wszystkich kontynentach. | nieprzerwanie owa passa trwa, o czym świadczy, ciągle uzupełniana, najbogatsza na świecie kolekcja pp. Danielewiczów, której mały wycinek możemy od rana do wieczora oglądać na naszej poczcie. Muzeum Archeologiczne > iks ul. Wodna 27 tel. 61 852 82 51 www.muzarp.poznan.pl wt.-czw., g. 9-16, pt. i sob., g. 10-17 niedz., g. 12-16 w soboty wstęp wolny (na niektóre wystawy czasowe również w soboty obowiązują bilety) ekspozycje stałe Pradzieje Wielkopolski — prezentuje życie ludzi w Wielkopolsce od epoki kamienia do schyłku starożytności Tu powstała Polska — obejmuje czasy średniowiecza i przedstawia rolę, jaką odegrał nasz region w tworzeniu polskiej państwowości Śmierć i życie w starożytnym Egipcie — jedna z najlepszych w Polsce ekspozycji zabytków ze starożytnego Egiptu Archeologia Sudanu — największa w Polsce kolekcja prezentująca w sposób przekrojowy dzieje tego kraju od paleolitu aż po podbój Arabów Sztuka naskalna Afryki Północnej — ryty naskalne sprzed tysięcy lat ekspozycje czasowe = Ukraina przed wiekami czynna: 19.06-1.09 kuratorzy: Dobiesława Bagińska, Radosław Liwoch więcej w ramce na s. 81 = Kto był królem, kto nie był królem — władcy starożytnej Mezopotamii czynna do 30.09 kuratorzy: Kamila Dolata-Goszcz, Łukasz Bartkowiak Wystawa zabiera widzów w przekrojową podróż po meandrach mezopotamskiej monarchii. Prześledzić można żmudnie odczytywane przez asyriologów wersety klinowych 80 /iKS / czerwiec 2018 pism. Gliniane tabliczki pomogą w poznaniu niezwykłych tajemnic królewskiej alkowy. Wśród prezentowanych eksponatów pojawią się m.in. teksty kommemoratywne, korespondencja i pieczęci cylindryczne z różnych epok dziejowych Mezopotamii. Muzeum Archidiecezjalne ul. Lubrańskiego 1 tel. 61 852 61 95 www.muzeum.poznan.pl wt.-pt., g. 10-17, sob., g. 9-15 Wspólny bilet patrz ramka na s. 84 ekspozycje stałe Sztuka gotycka, Skarbiec, Salon ofiarodawców, Galeria sztuki nowożytnej ekspozycja czasowa " Na skrzydłach katedr otwarcie: 13.06, g. 17, wstęp wolny czynna do 15.09 Wystawa rzeźb Romana Kosmali z okazji 1050-lecia pierwszego biskupstwa w Polsce. więcej na s. 30-31 wydarzenia 16.06, g. 12 spotkanie z cyklu NajMuzeum, wstęp wolny 30.06, g. 12 spotkanie z cyklu Spotkania w salonie — opowieści z historią w tle, o ludziach, zwyczajach i kulturze w Poznaniu i Wielkopolsce na przełomie XIX i XX wieku opowiedzą doktoranci Instytutu Historii UAM, wstęp wolny Muzeum Armii „Poznań” > Oddział Wielkopolskiego Muzeum Niepodległości Cytadela-Mała Śluza, tel. 663 866 414, www.wmn.poznan.pl wt.-sob., g. 10-17, niedz. g. 10-16 we wtorki wstęp wolny Sześć tysiącleci z Ukrainy Wystawa została przygotowana ze znalezisk przypadkowych i materiałów z wykopalisk, które do Muzeum Archeologicznego w Krakowie przekazywali od połowy XIX w. po Il wojnę światową Polacy mieszkający na Wołyniu, Rusi Czerwonej, Podolu, Bracławszczyźnie i Kijowszczyźnie oraz prowadzący tam badania uczeni z Krakowa. Na poznańskiej wystawie pokazane są dzieła ręki ludzkiej z okresu obejmującego sześć tysiącleci — od zaskakujących urodą zabytków protocywilizacji trypolskiej i neolitycznego oręża kamiennego, przez ozdoby i broń z epoki brązu, antyczną ceramikę z Pantikapajonu, przedmioty należące niegdyś do Scytów, Sarmatów, Gotów i Połowców oraz bogactwo wytworów kultury staroruskiej, po pamiątki późnośredniowieczne i nowożytne. Ekspozycję dopełniają niemal artystyczne ilustracje z XIX-wiecznych publikacji archeologicznych oraz krótkie teksty wzbogacone cytatami obficie zaczerpniętymi z dzieł dawnych autorów: Herodota, Jordanesa, Nestora i innych. " Ekspozycja czasowa Ukraina przed wiekami czynna od 19.06 do 1.09 w Muzeum Archeologicznym iks ekspozycja stała Wierni przysiędze — Armia „Poznań” w kampanii wrześniowej 1939 r. Muzeum Bambrów Poznańskich ul. Mostowa 7 pt. i sob., g. 10-14, grupy po wcześniejszym umówieniu, tel. 602 658 961 ekspozycja stała Dzieje osadników z Bambergu, którzy przybyli na zaproszenie władz miasta Poznania do wsi podmiejskich w 1. poł. XVIII w. Brama Poznania ICHOT > ul. Gdańska 2, tel. 61 647 76 34, www.bramapoznania.pl wt.-pt., g. 9-18, sob. i niedz., g. 10-19 Wspólny bilet patrz ramka na s. 84 ekspozycja stała Ekspozycja to angażująca zmysły dzięki multimediom opowieść o Ostrowie Tumskim, która prowadzi przez kolejne rozdziały niezwykłych dziejów tego miejsca. Zwiedzanie odbywa się z audioprzewodnikiem. Po wizycie na ekspozycji gość może zwiedzić Ostrów Tumski i katedrę z audioprzewodnikiem. W ofercie znajdują się ścieżki zwiedzania przeznaczone dla odbiorców indywidualnych oraz rodzin z dziećmi. ekspozycje czasowe = Bez kompromisów! Julia Woykowska w XIX-wiecznym Poznaniu czynna do 24.06 kuratorka: Lucyna Marzec FOT. RADOSŁAW LIWOCH Wystawa nie jest klasyczną biografią. Nieklasyczna jest bowiem jej bohaterka — Julia Woykowska, pisarka, publicystka, autorka m.in. Piosnek dla ludu wiejskiego i emancypantka z przełomu lat 40. i 50. XIX wieku. Wówczas szokowała, oburzała i drażniła wielu mieszkańców Poznania. Dzisiaj na wystawie przypatrujemy się jej historii z innej perspektywy. = Sto lat. Jak organizowano wolność? czynna do 31.12 Cykl wystaw z okazji 100. rocznicy odzyskania przez Polskę niepodległości, miejsce: kładka między Bramą Poznania a Śluzą Katedralną. " Wystawa plenerowa: 1050 lat biskupstwa poznańskiego otwarcie: 23.06, g. 12 W tym roku obchodzimy 1050. rocznicę powstania biskupstwa poznańskiego — najstarszego w Polsce. Na wystawie przed Śluzą Katedralną i placu przed Muzeum Archidiecezjalnym będzie można przyjrzeć się jego bogatej historii przez pryzmat zabytków z kolekcji tego muzeum. Za ich pomocą pokazany zostanie wkład biskupstwa w rozwój artystyczny, kulturalny i społeczny na przestrzeni wieków. * Rośliny Cybiny wernisaż: 30.06, g. 16 czynna: 1.07—23.09 kuratorzy: Natalia Olejnik, Maciej Jędrzejczak Ekspozycja w Śluzie Katedralnej, w ramach projektu Rzeka żywa. Jej bohaterami i bohaterkami będą rośliny — mieszkańcy Doliny Cybiny. Przeniesiemy się do świata flory — podwodnej i nadrzecznej. Wystawa będzie pretekstem do wyruszenia na wycieczki z biegiem rzeki — do rzecznej krainy, która dała życie Poznaniowi. IKS / czerwiec 2018 / 81 Rzeka jak żywa Po raz kolejny Brama Poznania zachęca do spędzenia czasu nad rzeką w projekcie Rzeka żywa. W alternatywie dla głośnej i zatłoczonej Warty zapraszają nad Cybinę, która oddziela Śródkę od wyspy tumskiej i ciągnie się daleko, tworząc unikatowy ekosystem Doliny Cybiny. — Po raz kolejny pokażemy, że warto zwrócić się do niej i poznać bogate życie rzeki! — zachęcają organizatorzy. wydarzenia "30.06, g. 15 spektakl Teatru Atofri dla dzieci w wieku 1,5—6 lat Ptasi Baj, wstęp wolny, Amfiteatr nad Cybiną * 30.06, g. 16 wernisaż wystawy Rośliny Cybiny, wstęp wolny, Śluza Katedralna * 1.07, g. 12 warsztaty budowania ogrodów bioretencyjnych Ogród deszczowy dla miasta i rzeki, zapisy: wydarzeniaQ bramapoznania.pl, Amfiteatr nad Cybiną * 1.07, g. 13 koncert interaktywny dla dzieci i dorosłych Muzyka dalekiego Podkarpacia, wstęp wolny, Amfiteatr nad Cybiną * 1.07, g. 14 warsztaty cyjanotypii Wodna fotografia, zapisy: wydarzeniaQ©bramapoznania.pl, Amfiteatr nad Cybiną Wydarzenia - 2.06, g. 11 zwiedzanie ekspozycji dla rodzin Poszukiwacze skarbów, wstęp wolny, zapisy: tel. 61 647 76 34 - 2.06, g. 12 animacje z okazji Dnia Dziecka Mural na agrafkach, wstęp wolny " 2.06, g. 12 gra terenowa dla rodzin z okazji Dnia Dziecka Wytęż wzrok, wstęp wolny " 2.06, g. 17 spacer z przewodnikiem Szlakiem dziedzictwa reformacji, wstęp wolny, start: ul. Grobla, przy kościele pw. Wszystkich Świętych "6.06, g. 12; 20.06, g. 16 oprowadzanie po ekspozycji dla seniorek i seniorów Ostrów Tumski przez wieki, wstęp wolny, zapisy: tel. 61 647 76 34 "9 i 23.06, g. 10.30 i 12 zajęcia dla rodzin z dziećmi z cyklu Magiczny dywan, wstęp wolny, zapisy: tel. 61 647 76 25 "9.06, g. 11 oprowadzanie dla rodzin Zbudujmy Ostrów Tumski, wstęp wolny, zapisy: tel. 61 647 76 34 82 [IKS / czerwiec 2018 "9.06, g. 17 spacer z przewodniczką Poznańskim szlakiem kobiet, wstęp wolny, start: plac przed katedrą " 14.06, g. 13 oprowadzanie Wszystko jasne! — zwiedzanie dla osób z dysfunkcją słuchu, wstęp wolny, zapisy: tel. 61 647 76 34. " 16.06, g. 11 zwiedzanie dla rodzin Wyprawa z Mieszkiem, wstęp wolny, zapisy: tel. 61 647 76 34 " 16.06, g. 17 wycieczka Trakt na kole, bezpłatne wejściówki do odbioru na godzinę przed wydarzeniem w punkcie info Śluzy Katedralnej, start: plac przed Śluzą Katedralną " 16.06, g. 21.15 pokaz plenerowy filmu Louise nad morzem, w ramach festiwalu Animator, wstęp wolny, okolice Bramy Poznania " 18-19.06 konferencja naukowa Edukacja w nowych muzeach i instytucjach kultury, obowiązuje rejestracja, szczegóły na stronie internetowej Bramy Poznania " 23.06, g. 10 akcja Zabytek Otwarty: wokół Muzeum Archidiecezjalnego, wstęp wolny FOT. ŁUKASZ GDAK muzea IKS / czerwiec 2018 / 83 ◥ 23.06, g. 11 oprowadzanie dla rodzin Sekrety dźwięcznej wyspy, wstęp wolny, zapisy: tel. 61 647 76 34 ◥ 23.06, g. 17 oprowadzanie specjalne Pieśń świętojańska – opowieść o kupale, miłości i wierzeniach z okazji Weekendu na Szlaku Piastowskim, wstęp wolny, zapisy: tel. 61 647 76 34 ◥ 24.06, g. 11 oprowadzanie dla rodzin Zbudujmy Ostrów Tumski z okazji Weekendu na Szlaku Piastowskim, wstęp wolny, zapisy: tel. 61 647 76 34 ◥ 24.06, g. 17 oprowadzanie na 1050. rocznicę powstania biskupstwa, wstęp wolny, zapisy: tel. 61 647 76 34 ◥ 28.06, g. 17 drużynowa gra na ekspozycji Dziwny przypadek Bolesława Z., wstęp wolny, informacje o zapisach na stronie internetowej Bramy Poznania ◥ 30.06, g. 10 i 12 wyprawy po Trakcie Królewsko- -Cesarskim dla rodzin z dziećmi z cyklu choć/dź, zobacz!, wstęp wolny, początek pod muralem na Śródce, zapisy: edukacja@bramapoznania.pl ◥ 30.06, g. 11 oprowadzanie niespodzianka dla rodzin z dziećmi, wstęp wolny, zapisy: tel. 61 647 76 34 ◥ 30.06, g. 17 spacer z przewodnikiem Szlakiem dziedzictwa żydowskiego, wstęp wolny, start: róg ul. Dominikańskiej i Szewskiej Muzeum Etnograficzne ul. grobla 25 (wejście od ul. Mostowej 7) tel. 61 852 30 06, www.mnp.art.pl wt.–czw., g. 9–15 (od 16.06: wt.–czw., g. 11–17), pt., g. 12–21, sob. i niedz., g. 11–18 w soboty wstęp wolny ekspozycja stała ◥ Prezentacja zagadnień kultury polskiej, regionu Wielkopolski, jak również terytoriów odległych, nieznanych i egzotycznych. ekspozycje czasowe ◥ 100 lat zbiorów etnograficznych w Poznaniu Wystawa z cyklu rzeczy mówią. Każdy obiekt jest samodzielnym bohaterem z indywidualną „biografią”, własną historią do opowiedzenia. ◥ Znak polskości. Strój wiejski poznański i jego funkcja patriotyczna otwarcie: 16.06, g. 16 czynna do 29.09.2019 kurator: Joanna Minksztym wystawa w cyklu 1918–2018. Wolność kocham i rozumiem. Niepodległa w muzeum więcej w ramce na s. 85 wydarzenia ◥ 22.06, g. 18 warsztaty Folklor taneczny znad Nilu z cyklu Taniec. Obrzęd. rytuał. etnograficzne spotkania z tańcem, wstęp: 7 zł ◥ 23.06, g. 12 prelekcja Joanny Minksztym Strój prawdziwie polski? Strój wiejski poznański i strój krakowski oraz ich funkcja patriotyczna. różnice i podobieństwa, z cyklu 1918–2018. Wolność kocham i rozumiem. Niepodległa w muzeum, wstęp wolny Muzeum Farmacji Al. Marcinkowskiego 11 tel. 61 851 66 15 pon., śr., pt., g. 9–15 wstęp wolny ekspozycja stała ◥ Meble z apteki w Miłosławiu w stylu neorenesansu północnego z końca XIX w., naczynia apteczne: porcelanowe, cynowe, szklane od XvII w., sprzęt apteczny z XIX i XX w. Muzeum Historii Miasta Poznania Stary Rynek 1 tel. 61 856 81 93 www.mnp.art.pl wt.–czw., g. 9–15 (od 16.06: wt.–czw., g. 11–17), pt., g. 12–21, sob. i niedz., g. 11–18 w soboty wstęp wolny ekspozycja stała ◥ historia Poznania od XV w. do 1945 r. Muzeum Komunikacji Miejskiej MPK Poznań ul. głogowska 131/133 tel. 61 839 62 07 czynne dla grup po wcześniejszym uzgodnieniu telefonicznym ekspozycja stała ◥ Muzeum prezentuje pamiątki związane z historią komunikacji miejskiej w Poznaniu: przedwojenne bilety, mundury, torby i akcesoria konduktorskie, kasowniki i automaty biletowe oraz oryginalne elementy wagonów tramwajowych. Muzeum Literackie Henryka Sienkiewicza Stary Rynek 84 tel. 61 852 89 71 (72) www.bracz.edu.pl/MhS/ wt.–pt., g. 9–17, sob. 9–16 ekspozycja stała ◥ Muzeum literackie henryka Sienkiewicza powstało dzięki fundacji Ignacego Mosia, jako jeden z oddziałów Biblioteki Raczyńskich. Można w nim zobaczyć pamiątki po nobliście. muzea 84 / IKS / czerwiec 2018 ekspozycja czasowa ◥ Znany/ nie/ znany architekt Poznania – Jan Baptysta Quadro z Lugano czynna do 30.09 Wystawa ma za zadanie przybliżenie odbiorcom postaci Jana Baptysty Quadro – architekta poznańskiego ratusza i budowniczego kamienicy, w której mieści się muzeum. wydarzenia ◥ 1.06, g. 16; 2.06, g. 14 spotkanie plenerowe Wśród burzanów wonnych – piknik z Sienkiewiczem, miejsce wydarzenia: park nad Wartą, zbiórka w holu muzeum, wstęp wolny, zapisy: tel. 61 852 89 71 ◥ 16.06, g. 13 wycieczka po Poznaniu: Autor jednego dzieła? Wycieczka w poszukiwaniu architektonicznych śladów życia i działalności Jana Baptysty Quadro w Poznaniu, zbiórka w holu muzeum, udział bezpłatny Makiety Dawnego Poznania podziemia klasztoru Franciszkanów na górze Przemysła (wejście od ul. ludgardy) tel. 61 855 14 35, www.makieta.poznan.pl codziennie, pokazy o g. 11.45, 12.30, 13.15, 14, 14.45, 15.30, 16.15 ekspozycja stała ◥ W podziemiach klasztoru Franciszkanów można oglądać makiety dawnego Poznania. Pierwsza przedstawia gród na ostrowie Tumskim w czasach pierwszych Piastów, druga – miasto z początku XvII w. Muzeum Martyrologii Wielkopolan Fort VII oddział Wielkopolskiego Muzeum niepodległości ul. Polska tel. 61 848 31 38 www.wmn.poznan.pl wt.–sob., g. 10–17, niedz. g. 10–16 we wtorki wstęp wolny ekspozycje stałe ◥ Męczeństwo więźniów Fortu Vii w okresie ii wojny światowej ◥ Więźniowie Fortu Vii w więzieniach i obozach iii rzeszy – zmarli i zaginieni ◥ Wysiedlenia ludności polskiej z Wielkopolski do generalnego gubernatorstwa ◥ Twierdza fortowa Poznań – wystawa fotograficzna poświęcona poznańskim fortyfikacjom ◥ Ja szukam życia i umrę cicho… – życie i twórczość Stefana Balickiego ◥ …i ślad po nich zaginął. Zagłada chorych psychicznie w komorze gazowej w Forcie Vii Mieszkanie-Pracownia Kazimiery Iłłakowiczówny ul. gajowa 4 m. 8 tel. 61 847 36 45 czw., g. 16–18, pt., g. 10–12 wstęp wolny 1, 7, 8.06 nieczynne ekspozycja stała ◥ Ekspozycja prezentuje dorobek literacki, materiały ikonograficzne i pamiątki po poetce. Muzeum Narodowe Al. Marcinkowskiego 9 tel. 61 856 80 00, 61 852 59 69 www.mnp.art.pl wt.–czw., g. 9–15 (od 16.06: wt.–czw., g. 11–17), pt., g. 12–21, sob. i niedz., g. 11–18 w soboty na wystawy stałe wstęp wolny ekspozycje stałe ◥ nowy gmach: galeria Sztuki Polskiej (od oświecenia do współczesności) ◥ Stary gmach: galeria Sztuki Starożytnej, galeria Sztuki Średniowiecznej, galeria Sztuki Polskiej XVi–XViii w., galeria Malarstwa Obcego ekspozycja czasowa ◥ Życie sztuką. Gołuchów Izabelli z Czartoryskich Działyńskiej czynna do 19.08 Wystawa z cyklu 1918–2018. Wolność kocham i rozumiem. Niepodległa w muzeum. Przyczynkiem do zorganizowania wystawy jest jubileusz 125-lecia ustanowienia ordynacji Książąt Czartoryskich w gołuchowie. obecnie to właśnie Muzeum narodowe w Poznaniu jest sukcesorem wielkiego dzieła Izabelli Czartoryskiej, a Muzeum zamek w gołuchowie jest oddziałem poznańskiego muzeum. W poznańskich salach Muzeum Wspólny bilet W ramach jednego biletu można zwiedzić ekspozycję w Bramie Poznania, Rezerwacie Archeologicznym Genius loci oraz w Muzeum Archidiecezjalnym. Bilet ważny jest przez 10 dni od wejścia na ekspozycję w Bramie Poznania, obowiązuje od wtorku do soboty, do kupienia w kasie Bramy Poznania lub poprzez stronę internetową www.bilety. bramapoznania.pl: 21 zł normalny, 13 zł ulgowy, 39 zł rodzinny, grupowy (od 10 osób) 12 zł od osoby. Narodowego prezentowane są fragmenty kolekcji zgromadzonej przez księżną Izabellę z Czartoryskich Działyńską na zamku w Gołuchowie. wydarzenia "2.06, g. 12 oprowadzanie Izabella i Jan Działyńscy jako kolekcjonerzy sztuki antycznej po wystawie Życie sztuką. Gołuchów Izabelli z Czartoryskich Działyńskiej, w ramach Weekendu kuratorskiego, wstęp: 8 zł "3.06, g. 12 oprowadzanie Ziemski raj... po wystawie Życie sztuką. Gołuchów Izabelli z Czartoryskich Działyńskiej, w ramach Weekendu kuratorskiego, wstęp: 8 zł " 7.06, g. 12.15 spotkanie Fałszerze dzieł sztuki, w ramach cyklu Czwartki dla seniorów „MotywARTory”, wstęp: 12 zł "8.06, g. 18 spacer po ekspozycji Grafika w kolekcji gołuchowskiej: Patriotyczno-dydaktyczne grafiki Izabelli Działyńskiej, wydarzenie na wystawie Życie sztuką. Gołuchów Izabelli z Czartoryskich Działyńskiej, wstęp: 8 zł "9.06, g. 12 wykład Malarstwo polskie w kolekcji gołuchowskiej wygłosi Adriana Podmostko-Kłos, wydarzenie na wystawie Życie sztuką. Gołuchów Izabelli z Czartoryskich Działyńskiej, wstęp: 8 zł " 10.06, g. 12 spacer po ekspozycji Grafika w kolekcji gołuchowskiej: Piękne odbitki. Pasja ukryta w rycinach, wydarzenie na wystawie Życie sztuką. Gołuchów Izabelli z Czartoryskich Działyńskiej, wstęp: 8 zł " 15.06, g. 18 prezentacja konserwatorska Konserwatorzy w „ziemskim raju” Izabelli z Czartoryskich Działyńskiej, wydarzenie na wystawie Życie sztuką. Gołuchów Izabelli z Czartoryskich Działyńskiej, wstęp: 8 zł " 16.06, g. 11.15 zajęcia dla dzieci Przygoda XX: Zamkowe historie — spotkanie rodzinne na wystawie, w ramach cyklu Muzealna Akademia Dziecięca, wstęp: 12 zł " 16.06, g. 11.15 spotkanie Piotr Potworowski, „Pejzaże”, 1954-1958, w ramach cyklu Świat obrazów, wstęp wolny " 16.06, g. 16 warsztaty Leon Tarasewicz, „Bez tytułu”, 1989, z cyklu Dekoder, zapisy: dekoderQQmnp.art.pl, wstęp wolny "17.06, g. 12 oprowadzanie po ekspozycji Malarstwo w kolekcji gołuchowskiej. Teofil Kwiatkowski. Malarz książąt Czartoryskich i Fryderyka Chopina, wydarzenie na wystawie Życie sztuką. Gołuchów Izabelli z Czartoryskich Działyńskiej, wstęp: 8 zł " 22.06, g. 18 prezentacja konserwatorska Historia pewnego fałszerstwa, czyli tajemnice renesansowego „Portretu mężczyzny”, wydarzenie na wystawie Życie sztuką. Gołuchów Izabelli z Czartoryskich Działyńskiej, wstęp: 8 zł " 23.06, g. 11.15 warsztaty dla dzieci Matka natura, z cyklu Sito sztuki, wstęp: 8 zł " 29.06, g. 18 prezentacja konserwatorska Nowe szaty królowej — konserwacja obrazu Marii Karoliny FOT. JOANNA MINKSZTYM Dziewczęta w stroju poznańskim podczas * procesji Bożego Ciała Poznański jak krakowski Strój wiejski poznański to jeden z dwóch ubiorów ludowych użytkowanych w Poznaniu na przełomie XIX i XX w. W przeciwieństwie do stroju bamberskiego miał on rdzennie polskie korzenie, a jego noszenie uważane było za przejaw patriotyzmu i stanowiło wymóg dla wielu służących pracujących w domach poznaniaków. Pełnił zatem lokalnie funkcje zbliżone do — powszechnie znanego jako symbol polskości — stroju krakowskiego. Poznańskie Muzeum Etnograficzne jako jedyne w Polsce posiada kolekcję stroju poznańskiego. Obecnie uległ on zapomnieniu i często mylony jest ze strojem bamberskim. Wystawa uświadamia jego odrębność. "| Wystawa Znak polskości. Strój wiejski poznański i jego funkcja patriotyczna w Muzeum Etnograficznym, otwarcie 16.06, g. 16, czynna do 29.09.2019 iks IKS | czerwiec 2018 / 85 Wystawa Życie sztuką. Gołuchów Izabelli z Czartoryskich Działyńskiej w Muzeum Narodowym do 19.08. Na zdjęciu obraz z ekspozycji: Frangois Quesnel, Portret Henryka Walezego Leszczyńskiej, wydarzenie na wystawie Życie sztuką. Gołuchów Izabelli z Czartoryskich Działyńskiej, wstęp: 8 zł 30.06, g. 12 spotkanie Szłuka użytkowa w kolekcji gołuchowskiej: O różnorodnej ceramice, wydarzenie na wystawie Życie sztuką. Gołuchów Izabelli z Czartoryskich Działyńskiej, wstęp: 8 zł Muzeum Powstania Poznańskiego — Czerwiec 1956 Oddział Wielkopolskiego Muzeum Niepodległości ul. Św. Marcin 80/82 tel. 61 852 94 64 www.wmn.poznan.pl wt.-sob., g. 10-17, niedz. g. 10-16 we wtorki wstęp wolny ekspozycja stała Powstanie Poznańskie 1956 — ocalona pamięć ekspozycja czasowa = Jeśli ludzie zamilkną, kamienie wołać będą otwarcie: 26.06, g. 14 Wystawa poświęcona będzie ofiarom Poznańskiego Czerwca, zwieńczy tegoroczną akcję Światełko dla Czerwca '56 i będzie stanowiła cenny zbiór informacji o tych, których mogiłami opiekuje się poznańska młodzież, atym samym zyska walor edukacyjny. 86 /1KS / czerwiec 2018 Wydarzenia 11-15.06 od g. 10 dla młodzieży szkolnej wejście do muzeum w cenie 2 zł 11.06, g. 11 wydarzenia w ramach Il Ogólnoszkolnej Konferencji „Rozprawa młodych nad Czerwcem '56", miejsce: sala bankietowa Zakładów im. H. Cegielskiego przy ul. 28 Czerwca 1956 r., wstęp wolny 12.06, g. 10 gra dla uczniów poznańskich szkół, którzy wcielą się w rolę uczestników wydarzeń z 1956 roku, wstęp wolny 13.06, g. 11 spotkanie młodzieży szkolnej z uczestnikami Czerwca '56, CK Zamek, Sala Kominkowa, wstęp wolny 18.06, g. 11 inauguracja akcji Światełko dla Czerwca'56, na cmentarzu Górczyńskim przy grobie Zdzisława Piskorskiego, uczestnika Poznańskiego Czerwca i powstańca wielkopolskiego, wstęp wolny Muzeum Powstania > Wielkopolskiego 1918-1919 Oddział Wielkopolskiego Muzeum Niepodległości Odwach, Stary Rynek 3, tel. 61 853 19 93, www.wmn.poznan.pl wt.-sob., g. 10-17, niedz. g. 10-16 ekspozycja stała Prezentacja genezy, przebiegu i rezultatów powstania wielkopolskiego w latach 1918-1919. Otwarta w grudniu 2017 r. nowa wystawa została przygotowana z myślą o obchodach 100. rocznicy wybuchu powstania wielkopolskiego. Jest także swoistym zwiastunem przyszłego nowego muzeum. Wystawa ma nową aranżację, wzbogacono ją o nowe zabytki, plansze i multimedia. Zgodnie z zapowiedziami są też nowe wątki w historii opowiadanej na wystawie. Pokazano m.in. udział Armii Wielkopolskiej w wojnie polsko- -bolszewickiej i Poznań międzywojenny. ekspozycja czasowa = Suwalszczyzna — pejzaż i pamięć kurator: Anna Adamska czynna do 31.12 Wystawa odnosi się do nieznanej szerzej historii regionu północno-wschodniego, a konkretnie okresu I wojny światowej, rodzącej się na tych terenach państwowości polskiej i okoliczności, które powrót do Macierzy komplikowały. Jednym z istotnych zadań wystawy będzie zaakcentowanie wątków wielkopolskich w złożonej historii pogranicza polsko-litewskiego, która jak się okazuje, była również udziałem Wielkopolan. Pracownia-Muzeum Józefa |. Kraszewskiego ul. Wroniecka 14, tel. 61 855 12 44, pon.-pt., g. 10-15 wstęp wolny FOT. ARCHIWUM MUZEUM NARODOWEGO W POZNANIU ekspozycja stała Ekspozycja obejmuje dary i pamiątki, które otrzymał pisarz w 1879 r. z okazji 50-lecia pracy literackiej (depozyt PTPN). ekspozycja czasowa " Drzewa wielkopolskie czynna do 31.08 Wystawa akwareli Wandy Marii Boguszewskiej. Artystka zajmuje się malarstwem, szczególnie akwarelowym. Maluje głównie środowisko przyrody i zabytki architektury, poszukując ich wzajemnych powiązań: rodowodów, sensów i podobieństw. Rezerwat Archeologiczny Genius loci > iks ul. ks. Posadzego 3, tel. 61 852 2167 www.muzarp.poznan.pl/rezerwat/ wt.-czw., g. 10-16, pt.-sob., g. 10-18, niedz., g. 10-15 Wspólny bilet patrz ramka na s. 84 w niedziele wstęp wolny ekspozycje stałe Doskonale zachowane umocnienia drewniano-ziemnych wałów grodu Mieszka I i Bolesława Chrobrego z X/XI w. oraz fundamenty muru ceglanego otaczającego wyspę, wybudowanego z inicjatywy biskupa Jana Lubrańskiego w początkach XVI w. Pokolenie 966 — świt wielkich przemian Dzięki dobrze zachowanym szczątkom kostnym nauka pozyskała informacje o ludziach żyjących pod koniec X i w początkach XI w. w grodzie Poznana. Nowoczesne metody antropologiczne pozwalają na poznanie ich twarzy, po tysiącu lat spojrzenie w oczy pokoleniu czasów Mieszka. wydarzenia 15.06, g. 18 wykład Aeterni patris — głos wołającego na puszczy? (neoscholastyka) wygłosi Paweł Bleja, w ramach cyklu Blask christianitatis, wstęp wolny 22-24.06 od g. 10 z okazji Weekendu na Szlaku Piastowskim udostępniony będzie Plac dawnych zabaw, wstęp wolny 23.06, od g. 12 spotkanie Sobota z legendą Poznana, maraton czytania książki Historia Poznana, spotkanie z autorką Magdaleną Sprenger, wstęp wolny 30.06, g. 12 spotkanie Śladami Blask Christianitatis — spotkanie z fotografem, o pracy fotografa i o projekcie Archeologia myśli opowie Kateriny Zisopulu-Bleja, wstęp wolny Rogalowe Muzeum Poznania Stary Rynek 41/2 (wejście od ul. Klasztornej) tel. 690 077 800 (rezerwacje) www.rogalowemuzeum.pl godziny pokazów: 12.30, 13.45, 15 w poniedziałki nieczynne FOT. ARCHIWUM MUZEUM NARODOWEGO W POZNANIU muzea Spotkanie W kręgu staropolszczyzny. Spotkanie czwarte w Muzeum Sztuk Użytkowych 15.06. Na ilustracji kieliszek toastowy z wygrawero- wanym napisem Vivat (lata 1690-1700), który będzie zaprezentowany podczas wydarzenia. ekspozycja stała Pokaz wypieku rogali świętomarcińskich, prezentacja historii Poznania, poznańskiej gwary oraz zwiedzanie zabytkowych wnętrz kamienicy, w której mieści się placówka. Muzeum Sztuk Użytkowych — Zamek Przemysła ul. Góra Przemysła 1, tel. 61 856 81 82 www.mnp.art.pl wt.-czw., g. 9-15 (od 16.06: wt.-czw., g. 11-17), pt., g. 12-21, sob. i niedz., g. 11-18 we wtorki wstęp wolny ekspozycja stała Wystawa o królu Przemyśle II oraz znaku Orła Białego. Zwiedzający mogą też poznać historię zamku poznańskiego od XIII w. do 1945 r., a także koleje powojennych koncepcji odtworzenia dawnego zamku królewskiego. W dalszej głównej części ekspozycji zobaczymy przedmioty, pośród których od średniowiecza do współczesności żył człowiek i które mu służyły w różnych okolicznościach. Po zwiedzeniu ekspozycji można wejść na zamkową wieżę. IKS | czerwiec 2018 / 87 muzea wydarzenia 15.06, g. 18 spotkanie W kręgu staropolszczyzny. Spotkanie czwarte, z cyklu 1918-2018. Wolność kocham i rozumiem. Niepodległa w muzeum, Michał Grudziński czyta Pamiątki Soplicy Henryka Rzewuskiego — gawędę Ksiądz Marek, prof. Zbigniew Przychodniak wprowadzi w utwór, a Magdalena Weber-Faulhaber zaprezentuje i omówi — znajdujący się w zbiorach muzeum — kieliszek toastowy z wygrawerowanym napisem Vivat, wstęp: 12 zł 16.06, g. 11.15 warsztaty rodzinne Mapa mojego świata, połączone z prezentacją książek z kolekcji Galerii Plakatu i Designu, obowiązują zapisy: basiaQQmnp.art.pl, wstęp: 12 zł Salon Muzyczny — Muzeum Feliksa Nowowiejskiego al. Wielkopolska 11 tel. 61 853 40 76 www.nowowiejski.pl wt.-sob., g. 10-16 ekspozycja stała Salon istnieje w miejscu, gdzie żył i tworzył Feliks Nowowiejski w latach 1929-1939 i gdzie zmarł 18 stycznia 1946 r., po powrocie z wojennej tułaczki. Nr 2/2018 ISSN 0867-2148 INDEX 35462; Czaskultury KONTESTACJE 68 POSTMODERNIZM I NEOAWANGARDA Przemysław Czapliński Jerzy Jarniewicz Rutherford Chang 88 /1KS / czerwiec 2018 Muzeum Uniwersytetu Medycznego w Poznaniu ul. Bukowska 70, w budynku Centrum Stomatologii tel. 61 854 71 21 pon.-pt., g. 10-15 wstęp wolny ekspozycja stała Muzeum gromadzi przedmioty związane z historią poznańskiej uczelni medycznej oraz rozwojem medycyny i farmacji. Muzeum Uzbrojenia — Cytadela Poznańska Oddział Wielkopolskiego Muzeum Niepodległości al. Armii Poznań, tel. 61 820 45 03 www.wmn.poznan.pl wt.-sob., g. 10-17, niedz., g. 10-16 we wtorki wstęp wolny ekspozycje stałe Między Wehrmachtem a Armią Czerwoną — poznaniacy w bitwie o swoje miasto w 1945 roku Wystawa plenerowa ciężkiego sprzętu wojskowego XX w. Za mundurem panny sznurem. Mundury, broń i oporządzenie polskich formacji wojskowych w latach 1914-1945 KONTESTACJE '68 Rok 1968 nie tylko symbolicznie otworzył nową epokę. Alternatywne myślenie, działanie i tworze- nie zaczęły zmieniać miejsca tak różne jak Japonia, Norwegia, Słowenia czy USA. Z perspektywy 50 lat przyglądamy się dziedzictwu tamtych kontesta- cji i ich aktualnemu znaczeniu dla polityki, sztuki i życia społecznego, odległemu od płytkiej nostalgii i barwnego folkloru. Pod drukiem jest plaża! Bądźcie czytelnikami, żądajcie niemożliwego! POSTMODERNIZM I NEOAWANGARDA Autorzy skupiają się na rozmaitych aspektach i moż- liwościach przywracania antynormatywnych znaczeń neoawangardy towarzyszącej rewolucyjnym latom 60. i 70. Zajmują ich czasy określane mianem postmodern- izmu, które, w krytycznych ujęciach spadku kontrkul- tury, opisane zostały jako sztuka późnego kapitalizmu — utowarowiona, nieniosąca więc ze sobą dłużej jakich- kolwiek emancypacyjnych treści. Pismo dostępne w dobrych księgarniach i salonach EMPiK Księgarnia internetowa: www.czaskultury.pl/sklep Archiwalne i anglojęzyczne wydania czasopisma w wolnym dostępie: www.czaskultury.pl REKLAMA Ekspozycja czasowa „Pod znakiem Orła Białego...”. Wielkopolska, Śląsk, Pomorze — drogi do niepodległości 1918-2018 w Wielkopolskim Muzeum Wojskowym, czynna do 11.11, na zdjęciu czapka i kurtka szeregowego 6. Pułku Strzelców Wielkopolskich Optyka wojskowa XX wieku czynna od 19.06 Wystawa poświęcona będzie szeroko rozumianej optyce i urządzeniom obserwacyjnym stosowanym w Wojsku Polskim, a także w innych armiach europejskich XX wieku. Prezentowane będą m.in. lornety i lornetki, celowniki optyczne, dalmierze oraz celowniki czołgowe, jak i inne przedmioty związane z obserwacją pola walki. Całość zostanie uzupełniona prezentacją umundurowania żołnierzy z epoki. Wielkopolskie Muzeum Wojskowe Stary Rynek 9, tel. 61 852 67 39 www.mnp.art.pl wt.-czw., g. 9-15 (od 16.06: wt.-czw., g. 11-17), pt., g. 12-21, sob. i niedz., g. 11-18 w soboty wstęp wolny = Ekspozycję tworzą: pamiątki po kryptologach Enigmy, broń i oporządzenie wojska w XVII w., broń i pamiątki narodowe z XV|--XIX w., kolekcja biżuterii patriotycznej, galeria starej broni, pamiątki z powstania wielkopolskiego 1918-1919 (największy zbiór w kraju), pamiątki po Wojsku Polskim Il Rzeczypospolitej i PSZ na Zachodzie. „Pod znakiem Orła Białego...”. Wielkopolska, Śląsk, Pomorze — drogi do niepodległości 1918-2018 czynna do 11.11 kuratorzy: Jarosław Łuczak, Anna Szukalska-Kuś, Alina Sokołowska Wystawa upamiętnia działania Wielkopolan na rzecz odzyskania niepodległości. Ukazane jest m.in. znaczenie Polskiego Sejmu Dzielnicowego skupiającego delegatów — reprezentantów Polaków mieszkających na terenie Rzeszy Niemieckiej, przede wszystkim z Wielkopolski, Śląska i Pomorza Gdańskiego, zorganizowanego w Poznaniu w dniach 3-5 grudnia 1918 r. Wystawę uzupełnia pokaz Dawna broń z kolekcji Michała Palacza z Wielkiego, ofiarowana do zbiorów Wielkopolskiego Muzeum Wojskowego — pamięci żony Aleksandry "9.06, g. 13 wykład Wojska Wielkopolskie w wojnie 1920 r. wygłosi Wojciech Lorek, wstęp wolny Muzea - oprac. Jan Gładysiak jan.gladysiak(©wm.poznan.pl więcej na kulturapoznanepl IKS / czerwiec 2018 / 89 książki PIOTR ŚLIWIŃSKI poleca: Herbert. Biografia Andrzeja Franaszka — wielka, kłopotliwa książka. Jest wielka choćby z racji objętości. Ogrom pracy, tysiące źródeł, mnóstwo podróży, rozmów, oczyszczania śladów. Wszyst- ko to budzi szacunek. Z rozmachem potraktowane zostały konteksty — lwowski, wojenny, PRL-owski, europejski. A kłopot? Wiąże się z samym Herbertem. Dla wielu osób z roczników 60., a tym bardziej dla starszych, był on kimś więcej niż wybitnym poetą. Pełnił rolę drugiego ojca. Nasi rodzice, uwikłani w codzien- ność Polski Ludowej, walczący o przetrwanie i względnie godziwy styl życia, zdawali się pospolici, tymczasem świat Pana Cogito był dramatyczny, heroiczny, nasycony pytaniami o sens i wartość egzystencji w czasie marnym. Herbert był miarą człowieczeństwa. Tymczasem z monografii Franaszka wyłania się postać, owszem, bardzo interesują- ca, lecz pełna sprzeczności, której życie upływało w cieniu ciągnących się latami nawrotów depresji, przeplatanej wybuchami HERBERT euforii — ze wszystkimi tego konsekwencjami. Pan Cogito jest na ludzką miarę. Nie oceniam, przyjmuję nawet z ulgą, jednocze- śnie zdając sobie sprawę, że część wyznawców poety poczuje się rozczarowana. SPOTKANIA / WYDARZENIA Biblioteka Raczyńskich > pl. Wolności 19, tel. 61 885 89 62, www.bracz.edu.pl wydarzenia "* 4.06, g. 18, sala 1, spotkanie z Nataszą Goerke Książka Nataszy Goerke Tam otrzymała główną nagrodę w Konkursie im. Arkadego Fiedlera o Nagrodę Bursztynowe- go Motyla za najlepszą publikację o tematyce podróżniczej i krajoznawczej. Jury uhonorowało ją za piękną, literacką opowieść o Nepalu, pełną empatii do ludzi i odwiedzanych miejsc. Tego samego dnia o g. 12 odbędzie się uroczyste wręczenie nagrody w Muzeum-Pracowni Arkadego Fiedlera (Puszczy- kowo, ul. Słowackiego 1) " 7.06, g. 18, sala 1, spotkanie autorskie z Januszem Płoń- skim współautorem scenariusza kultowego serialu Alterna- tywy 4 oraz autorem książki Alternatywy 4. Przewodnik po serialu i rzeczywistości, prowadzenie: Romuald Grząślewicz = 12.06, g. 18, sala 1, promocja książki Marka Rezlera Polska niepodległość 1918 Czy odzyskanie przez Polaków niepodległości nastąpiło dzięki wysiłkowi narodu, czy sumie szczęśliwych wydarzeń? " 14.06, g. 18, sala 1, Klub Książki u Raczyńskich Tematem spotkania będzie zbiór opowiadań Instrukcja dla pań sprzątających Lucii Berlin. " 18.06, g. 18, sala 1, Bloomsday w Bibliotece Raczyńskich Fundacja Kultury Irlandzkiej wprowadzi w świat Joyce'a, Irlandii jego czasów i jego słynnej powieści, a Teatr u Przyja- ciół zaprezentuje fragmenty powieści w teatralnej formie. Centrum Kultury Zamek > ul. Św. Marcin 80/82, tel. 61 646 52 76 kasa tel. 61 646 52 60, www.ckzamek.pl 90 /iKS / czerwiec 2018 " 13.06, g. 18, Scena Nowa, Zamek z książek: Rodzi się rodzic, Dziewczynki mają moc! — spotkanie z Joanną Cze- czott, wicenaczelną dwumiesięcznika „Kosmos dla dziew- czynek”, oraz Anną Dziewit-Meller, autorką książek Damy, dziewuchy, dziewczyny. Historia w spódnicy oraz Damy, dziewuchy, dziewczyny. Podróże w spódnicy. Prowadzenie: Marta Kowerko-Urbańczyk, Natalia Szenrok-Brożyńska wstęp wolny = 26.06, g. 18, Scena Nowa, Zamek czyta: spotkanie z Lindą Polman, autorką książki Laleczki skazańców. Życie z karą śmierci, prowadzenie: Danka Woźnicka, tłumacze- nie: Szymon Nowak Obecnie kara śmierci może być zasądzona w 31 z 50 stanów USA. Zastrzyk trucizny, krzesło elektryczne, komora gazowa, powieszenie, rozstrzelanie. Rodziny oglądające egzekucję przez szybę, relacje w prasie, opis ostatniego posiłku podany do wiadomości publicznej. Pod więzieniem ramię w ramię stoją przeciwnicy kary i jej zwolennicy. Ci drudzy, przy akompaniamencie zespołu country, w piknikowej atmosferze popijają piwo i wręczają dzieciom papierowe chorągiewki z hasłami popierającymi karę śmierci. To fascynująca, a zarazem przerażająca opowieść o tym, jak naprawdę działa amerykański system prawny i jak wie- le emocji wzbudza kara śmierci w pozornie Zjednoczonych Stanach Ameryki. wstęp wolny Księgarnia z Bajki os. Przyjaźni 125 os. Wichrowe Wzgórze 124 tel. 61 820 05 82 www.ksiegarnia-bajka.com.pl rejestracja gości: ksiegarniaQksiegarniazbajki.pl poranki literackie = Poranek literacki, czyli godzina radości dla najmłodszych gości — czytanie i zabawy; w każdą sobotę o g. 11 (os. Przyjaźni) wstęp wolny "= Warsztaty dla Maluszków — w każdy poniedziałek o g. 11.30 (os. Przyjaźni) Zajęcia dla rodziców z dziećmi już od 6 miesiąca do 2 lat, bilety: 25 zł w przedpłacie lub 30 zł w dniu warsztatów. Pałac Działyńskich Sala Czerwona Stary Rynek 78 "= 14.06, g. 18 Czwartek Literacki: Spotkanie z Krzyszto- fem Vargą, Miłość, śmierć, literatura (w Europie Środko- wej), prowadzenie: Piotr Śliwiński Teatr Nowy ul. Dąbrowskiego 5 Czytnik — spotkania z książkami i ich autorami "3.06, g. 18, Duża Scena, Czytnik Masterclass — spotka- nie z Andrzejem Saramonowiczem Gościem ostatniego w tym sezonie Czytnika jest reżyser, scenarzysta, pisarz, dramaturg. Debiutował w 1990 roku opowiadaniem Ojciec na łamach legendarnego „brulionu”. Później zajął się dziennikarstwem i filmem, a do literatury powrócił kilka lat temu. Pokraj to pierwsza książka, która całkiem na poważnie — wykorzystując formę komedii jedynie jako nośnik myśli — próbuje opisać społeczny fenomen zmian mentalności w ostatniej dekadzie w Polsce, ze szczególnym uwzględnieniem tzw. okresu „dobrej zmiany”. Wydawnictwo Zakamarki ul. Romana Maya 1 "317.06, g. 10.30, Pracownia Heho, ul. żydowska, Rodzinne lepienie z Zakamarkami — warsztaty ceramiczno- literackie wstęp: 30 zł (dziecko+rodzic), kolejne dziecko 28 zł "- 16.06, g. 10.30, kino Muza, ul.Masztalarska 8 seans filmowy dla dzieci oraz warsztaty na podstawie książki Sznurówka, ptak i ja Karlsson Ellen wstęp: bilet do kina książki WYBRANE NOWOŚCI POZNAŃSKICH WYDAWNICTW Instytut Kultury Popularnej www.fundacja-ikp.pl = Nowe słowa w piosence. Źródła. Rozlewiska, red. Magdalena Budzyńska-Łazarewicz i Krzysztof Gajda = Studia z kultury popularnej 1/2017. Prolegomena do dziejów kultury popularnej w Poznaniu = Książka obrazkowa. Wprowadzenie, red. Małgorzata Cackowska, Hanna Dymel-Trzebiatowska, Jerzy Szyłak = Artur Nowakowski, Fanzin SF. Artyści, wydawcy, fan- dom Książka przybliża historię i ukazuje sposoby działania klubów oraz wydawców amatorskich ruchów entuzjastów fantastyki na świecie i w Polsce, od lat 30. do 90. XX wieku. Anna Surzyńska-Błaszak, Od subiekta do kolekcjone- ra. Ignacy Moś (1917—2001) Media Rodzina mediarodzina.pl " Baśnie perskie Kolejna pozycja w serii Baśnie świata. Współczesny Iran jest krajem wieloetnicznym, w którym ludzie mówią kilkunastoma językami i wieloma dialektami. Prezentowane w zbiorze teksty zostały wydane po persku, lecz pochodzą z różnych regionów kraju. Są wśród nich baśnie Persów, Kurdów, Lurów, Bachtiarów, Turkmenów, Arabów oraz zamieszkujących dzisiejszy Afganistan Tadżyków i Hazarów. Znajdziemy tu też legendy, przypowieści, anegdoty i podania. "= Raymond M. Douglas, Zgwałcony Autor tej książki, ceniony historyk na amerykańskim uniwersytecie, jako osiemnastolatek został brutalnie zgwałcony przez katolickiego księdza. Mimo drastycznego tematu jest to książka wyważona, napisana z wielką odwagą i uczciwością. Rebis www.rebis.com.pl = Antonio Mufoz Molina, Jak przemijający cień 4 kwietnia 1968 roku James Earl Ray zamordował Martina Luthera Kinga, po czym podjął desperacką ucieczkę. W jej trakcie spędził dziesięć dni w Lizbonie, gdzie ubiegał się o wizę do Angoli. IKS | czerwiec 2018 / 91 () książki Orientalizm ONE „W tym procesie usuwa się lub ignoruje nieprzeliczone osady historii zawierające oszałamiającą różnorodność społeczeństw, doświadczeń i kultur, podobnie jak odrzuca się na stos zmielone na nic nieznaczące szczątki, skarby zabrane z bagdadzkich bibliotek i muzeów. Twierdzę, że właściwą historię tworzą ludzie, można ją jednak cofnąć i napisać od nowa, wciąż z nowymi przemilczeniami i pominięciami” — gorzkie to słowa pod adresem zachodniej cywilizacji i powszechnej narracji, jaką narzucają jej przedstawiciele (politycy, dziennikarze, naukowcy) w odniesieniu do tego „gorszego” świata, leżącego na Wschodzie. Do księgarń trafiło nowe wydanie monumentalnej i fundamentalnej książki Edwarda W. Saida Orientalizm. Autor twierdzi, że „rdzeń tradycyjnego orientalizmu” stanowi powszechne poczucie, że „ci ludzie »tam« są inni niż »my< i nie wyznają naszych wartości”. A bez tego przekonania „nie byłoby żadnej wojny”. Te akurat słowa pisał Said w 2003 roku w trakcie wojny irackiej, stąd może ich mocny retoryczny wyraz. Ale też jego zdaniem orientalizm jest kontynuacją imperializmu, a wręcz „ponownie należy postawić pytanie, czy nowoczesny imperializm kiedykolwiek naprawdę się skończył, czy też trwa nieprzerwanie w krajach Orientu od czasów kampanii Napoleona w Egipcie dwa wieki temu”. Książka to ważna i nawet jeśli w niektórych aspektach dla części czytelników kontrowersyjna (być może właśnie tym bardziej) godna przeczytania z najwyższą uwagą. Wypada wspomnieć, że niedawno na rynku księgarskim ukazała się inna, nie mniej interesująca książka tego znakomitego autora: O stylu późnym. Muzyka i literatura pod prąd (Ossolineum). Warto podążyć tokiem jego rozmyślań. TJ. " Edward W. Said, Orientalizm, Zysk i S-ka 92 /iKS / czerwiec 2018 I to stolica Portugalii jest tłem, a zarazem najważniejszą bohaterką tej powieści — celem trzech przeplatających się podróży: uciekiniera Raya w roku 1968; młodego Antonia, który przybył tu w roku 1987, by szukać inspiracji do napisania Zimy w Lizbonie, oraz Antonia dojrzałego, już uznanego pisarza, szukającego dziś w Lizbonie śladów tych dwóch absolutnie sobie obcych ludzi. = Robert O'Neill, Komandos Poruszająca i prowokująca relacja z takich wydarzeń, jak próba uratowania Marcusa Luttrella (jedynego ocalałego po afgańskiej operacji Redwing), odbicie z rąk piratów somalij- skich kapitana Richarda Philipsa czy akcja zabicia Osamy bin Ladena. = Christian Jacq, Sfinks = Sally Thorne, Wredne igraszki " Lori Nelson Spielman, Za głosem Kristen = Brian Staveley, Czaszkowiercy Czwarta powieść autora osadzona w świecie Mieczy cesarza. = Alan Watts, Droga zen " Tadeusz A. Kisielewski, Piłsudski, Dmowski i niepod- ległość. Osobno, ale razem Jak to się stało, że Polska zdołała odzyskać i obronić nie- podległość? Co było głównym czynnikiem sprawczym? Nigdy by jednak do tego nie doszło, gdyby Polacy nie po- trafili wykorzystać tej nadzwyczajnej koniunktury. Gdyby mężowie stanu miary Dmowskiego i Piłsudskiego mimo politycznych różnic i osobistych uprzedzeń nie zdecydowali się współpracować. Kwestią otwartą pozostaje ocena, w ja- kiej mierze im się to udało. " Bruce Ware Allen, Wielkie oblężenie Malty Opowieść o rozstrzygającej bitwie, która wyznaczyła granice Europy na 500 lat. Wiosną 1565 roku olbrzymia flota Sulejmana Wspaniałego wysadziła na Malcie 40 tysięcy żołnierzy. Kawalerowie mal- tańscy uczynili z tej wyspy ostatni bastion broniący podbrzu- sza Italii — i Europy — przed muzułmańską nawałą. Replika replika.eu = Boris Akunin, Operacja, „Tranzyt” / Batalion aniołów Piąta i ostatnia już odsłona cyklu Bruderszaft ze śmiercią to kolej- ne dwie minipowieści utrzymane w eksperymentalnej konwencji powieści-filmu, która ma na celu połączenie tekstu literackiego z wizualnością dzieła filmowego. = Charleine Harris, Słodkich snów książki Cmentarz, park, podwórko „Przestrzeń cmentarzy traktowałyśmy jako ważny nośnik pamięci o przeszłości miasta i tożsamości grupy, zatem uznałyśmy za istotne prześledzenie sposobu przekazywania pokoleniowo wiedzy na temat przeszłości miasta i zmian zachodzących w jego struk- turze. Cmentarz jako miejsce sacrum (...) to przestrzeń wpisana w strukturę ludzkiej świadomości jako uświęcona (...). Wszelkie akty niszczenia owej pamięci można zatem uznać za działanie w sferze profanum” — piszą autorki tej szalenie ciekawej publikacji. Rzecz zatytułowana Cmentarz, park, podwórko — z podtytułem Poznańskie przestrzenie 4] pamięci opublikowana została przez warszawskie Wydawnictwo Naukowe Scholar. Autorkami są Małgorzata Fabiszak z Wydziału Anglistyki UAM oraz Anna Weronika Brzezińska z Instytutu Etnologii i Antropologii Kulturowej UAM. To gwarantuje zarówno fachowość, warsztat naukowy, jak i merytoryczną wiedzę (oraz naturalną ciekawość) autorek, dotyczącą lokalnych, poznańskich realiów. Idąc zatem tropem poznańskich cmentarzy, tych istniejących i zniszczonych czy zlikwidowanych (zwłaszcza w wyniku drugiej wojny światowej), szukają tego, co buduje indywidualną i zbiorową tożsamość, co wspiera pielęgnowanie pamięci, ale i poczucie przynależności, czyli — jak piszą — „bycia u siebie”. Sięgają do źródeł, ale i własnych badań, wy- wiadów fokusowych, a wreszcie do artykułów publikowanych w prasie. Wędrują więc autorki po Cytadeli, cmentarzach wojennych, cmentarzu żydowskim na ul. Głogowskiej, a dalej innych nekropoliach katolickich i ewangelickich, także tych zamienionych po latach w parki. Uzasadniają i opisują metody prowadzonych przez siebie badań. Całość wieńczy kilka aneksów, w których syntetycznie opracowano informacje wynikające z badań przeprowadzonych przez autorki. Z całą pewnością książka powinna zainteresować wszystkich wielbicieli posnanianów, nie tylko dotyczących historii, ale i współczesności. A trafić powinna nie tylko do fachowców, naukowców wielu specjalności, ale także (po prostu) do wszystkich poznaniaków zainteresowanych losami naszego miasta. T.J. " Małgorzata Fabiszak, Anna Weronika Brzezińska, Cmentarz, park, podwórko, wyd. Wydawnictwo Naukowe Scholar Autorka zajmująca pierwsze miejsce na liście bestsellerów „New York Timesa” powraca z najnowszą powieścią krymi- nalną z serii o Aurorze Teagarden, bibliotekarce z małego miasteczka. Vesper vesper.pl - Jack Finney, Inwazja porywaczy ciał Książka, opublikowana po raz pierwszy w 1954 roku i zgrabnie łącząca elementy grozy z fantastyką naukową, stanowi dziś kanon gatunku. Powieść została kilkukrotnie zekranizowana, ito głównie za sprawą kinowych adaptacji historia tajemniczych przybyszów z kosmosu opanowujących ciała i umysły mieszkańców niewielkiego amerykańskiego miasteczka zyskała rozgłos. Mało kto jednak sięgnął po jej książkowy pierwowzór. Inwazja... napisana w obliczu zagrożenia Ill wojną światową stanowi alegorię napiętej relacji amerykańsko-radzieckiej i odzwierciedla antykomunistyczne nastroje, jakie panowały wówczas w USA. W drodze www.wdrodze.pl - Maciej Miiller, Żywe pochodnie Ks. Jerzy Czerwień, Szymon Hiżycki OSB, Damian Mrugal- ski OP, ks. Józef Naumowicz, Danuta Piekarz, ks. Marek Staro- wieyski, ks. Przemysław Szewczyk, Michał Wilk, Maciej Zacha- ra MIC. Dziewięciu wybitnych biblistów, patrologów i historyków Kościoła w rozmowach z Maciejem Millerem przypomina spory i dyskusje, których temperatura swego czasu sięgała zenitu. Dzięki historycznej perspektywie współczesne debaty o sensie celibatu, obecności religii w szkole, zasadności spowiedzi w konfesjonale czy kształcie liturgii zyskują nowy wymiar. " Paweł Krupa OP, Krupówki warszawskie. Kazania na lato i jesień Trzeci i ostatni tom kaznodziejskiego notatnika, który powstał w oparciu o homilie wygłaszane przez o. Pawła Krupę w do- minikańskim kościele na warszawskim Służewie. = Gregory K. i Lisa Popcak, Razem odkrywamy Boga Czy ktoś da nam gwarancję, że nasze dzieci, gdy dorosną, nie porzucą Boga, a przeciwnie — relacja z Nim będzie dla nich priorytetowa? IKS / czerwiec 2018 / 93 książki SŁUCHAJAC KOLOGRAN Słuchając hologramu Rozwój technologiczny sprawia, że w kontekście muzyki popularnej możemy mówić dziś o zjawiskach, które jeszcze kilka dekad temu trudno było sobie wyobrazić. Na przykład zespoły wirtualne. To znaczy: istniejące? Nieistniejące? W pewnym sensie na każde z tych pytań można odpowiedzieć twierdząco. Mamy a R — zatem najsłynniejszy przykład: Gorillaz — wirtualny, animowany zespół stworzony przez słynnego muzyka Damona Albarna i rysownika Jamiego Hewletta. Zespół, którego członkowie (poza nielicznymi przypadkami) nie pokazują się nawet podczas koncertów. Ale przecież lista takich, jak to ktoś określił, „fikcyjnych” zespołów jest dłuższa: The Archies, Jem and the Holograms, japońska wokalistka Hatsune Miku. A czy do takiej samej kategorii nie należą występy, jakie po śmier- ci artystów dały hologramy Michaela Jacksona czy rapera Tupaca? Przeczytamy o tym w ciekawej książce Słuchając hologramu, której podtytuł wiele wyjaśnia: Cielesność wirtualnych zespołów animowanych. Szukając źródeł zjawiska, autor odwołuje się m.in. do legendarnego animowanego filmu Żóła łódź podwodna (Yellow Submarine) z udziałem rysowanych podobizn muzyków The Beatles, a nawet sięga jeszcze dalej w historię. Fenomen wykonawców-hologramów to jednak bardzo współczesny temat, „na gorąco” uchwycony i interesująco analizowany przez autora. Zajmuje go nie tylko muzyka i nie tylko animacja, ale także cielesność, „istotność ciała”. Także to, jak owa „cyfrowa” cielesność wpływa na tożsa- mość i wiarygodność wykonawców. Bo, jak twierdzi autor, „właśnie dzięki występom zespołów animowanych jesteśmy w stanie, jako odbiorcy, w inny sposób doznawać własnej cielesności i jednocześnie ulegać muzyce”. TJ. * Konrad Sierzputowski, Słuchając hologramu, wyd. Instytut Kultury Popularnej Wojewódzka Biblioteka Publiczna i Centrum Animacji Kultury www.wbp.poznan.pl Hanna Janczak, jeszcze ciszej Hanna Janczak bywa poetką. Za wydany w 2016 roku (wyd. Igloo) zbiór wierszy Lekki chłód była nominowana do Nagro- dy Literackiej Gdynia. Tym, co od razu rzuca się w oczy podczas lektury jej wierszy, jest atmosfera bliskości wobec przyrody. Wiersze autorki jeszcze ciszej w większości rozgrywają się w prze- strzeni wiejskiej (a w każdym razie nie miejskiej), ale nie mają nic wspólnego z konwencjonalną sielankowością. = Aneta Kamińska, autoportret z martwą naturą. ostatnie wiersze nazara honczara Autorka pisze: „Przydarzyła mi się rzecz przedziwna — na- pisały mi się cudze wiersze, w cudzym imieniu (choć zna- jomym, a nawet zaprzyjaźnionym), w cudzej poetyce (choć nie tak odległej od mojej własnej), na pograniczu dwóch języków: polskiego i ukraińskiego. Nagła śmierć ukraińskiego poety, Nazara Honczara, któ- rego byłam i jestem tłumaczką, wstrząsnęła mną na tyle, że powytrząsała ze mnie w ciągu kilku zaledwie dni około pięćdziesięciu krótkich wierszy, autoportretów przegląda- jącego się we mnie i moich słowach — Nazara. Jakby to miało być zadośćuczynienie: dokończenie tych wszystkich 94 [IKS / czerwiec 2018 rozgrzebanych spraw: urwanych rozmów, maili, przekładów, projektów”. RUE ' LL " Bartosz Sawicki, NN z Luminal — | Autor zawiera z czytelnikami pakt, w którym najistotniej- sze są dwa paragrafy. Po pierwsze — będzie to poezja wszystkożerna, sięgająca po wszelkie rejestry kultury i rzeczywistości; po drugie — ta wszystkożerność nie zmierza do osłabienia rangi poezji, ale przeciwnie, ma maksymalnie poszerzyć pole, po którym poeta może się poruszać. m = - Wydawnictwo Miejskie Posnania www.wmposnania.pl „Kronika Miasta Poznania” 2018/1, Szlachta w mieście Średniowieczna i staropolska szlachta to warstwa na wskroś rustykalna, związana z wiejskim środowiskiem, wiejską gospodarką i wiejskim stylem życia. Już na poziomie samych pojęć szlachta i miasto rysują się jako antytezy. Szlachcic w mieście wydaje się więc figurą zgoła niestosowną i niepotrzebną. Naturalna była też książki IKS / czerwiec 2018 / 95 niechęć szlachecka wobec miasta i mieszczan, odwza- jemniana zresztą przez tych ostatnich. z jednej strony mamy kultywujących rycerski etos wojowników, ludzi miecza, wierzących w wagę cnót wynikających z dobre- go urodzenia, z drugiej zaś – zarabiających własnym przemysłem i sprytem kupców i rzemieślników, doce- niających wartość pokoju i spokoju. A jednak szlachta w życiu miasta, i to również tak dużego jak Poznań, była stale obecna. W najnowszej „szlacheckiej” KMP staramy się tego dowieść. ◥ Jan Skuratowicz, Akademia Lubrańskiego ◥ Eliza Piotrowska, Tajemnice Biblioteki Raczyńskich Wydawnictwo Naukowe UAM www.press.amu.edu.pl ◥ Marcin Jaworski, Świat nieliryczny. Studia i szkice o poezji współczesnej Pisanie o poezji, pozostając w kulturalnej i profesjonalnej niszy, pozwala zadawać najważniejsze pytania, dotyczące zarówno egzystencji jednostki, jak i zbiorowości. Uważnie przeczytany wiersz pozwala lepiej niż przed jego lekturą rozumieć siebie, innych, język, którym posługujemy się na co dzień (nie wiedząc, że mówimy poezją), pozostałe teksty kultury (od reklamy, przez homilię i przemówienie polityczne, po film i grę komputerową). ◥ Beata Bochorodycz, Fukushima a społeczeństwo oby- watelskie. Japoński ruch denuklearny w perspektywie politologiczno-socjologicznej ◥ Crudelitas. Okrucieństwo w literaturze i kulturze euro- pejskiej, red. Elżbieta Wesołowska, Włodzimierz Szturc okrucieństwo przejawia się nie tylko jako agresja związana z toczącymi się wojnami o różnym podłożu, lecz również we wszystkich dziedzinach kultury: sztuce i muzyce, literaturze, kinie, w komiksie i animacjach filmowych, grach komputero- wych i reklamie. ◥ Tomasz Gmerek, Polityka apartheidu w szkolnictwie RPA. Geneza, rozwój i konsekwencje ◥ Roman Murawski, Szkice z filozofii i historii matema- tyki i logiki Wydawnictwo Poznańskie www.wydawnictwopoznanskie.com ◥ Magda Bloch, A Adi powiedział ◥ Mary Margaret Kaye, Dalekie Pawilony, tom I i II Poruszająca i pełna zwrotów akcji historia osadzona w  XIX-wiecznych Indiach. Poszukiwanie własnej tożsamości, zakazane uczucie, pełne niebezpieczeństw i przygód życie – a wszystko to u stóp mitycznych himalajów, zwanych przez hindusów Dalekimi Pawilonami. ◥ Paweł Semmler, Krym. Znikający półwysep Krym do niedawna był turystyczną perłą Euroazji. Jednak ostatnie cztery lata ponuro zaznaczyły się w historii tego regionu. Dopełnia się tragedia półwyspu tratowanego kiedyś przez kopyta koni mongolskich koczowników, buciory carskich sołdatów, hitlerowskich najeźdźców i sowieckich bezpieczniaków. Krym na naszych oczach traci swoją wielokulturową tożsamość, staje się znikającym półwyspem. Czwarta Strona ◥ Alwyn Hamilton, Duchy rebelii ◥ Michał Larek, Na tropie ◥ Peadar O’Guilin, The Call. Inwazja ◥ Victoria Schwab, Mroczny Duet ◥ Karolina Wilczyńska, Stacja Jagodno. Uczucia zaklęte w kamieniu XXII Lednicka Wiosna Poetycka Już 9 czerwca w Muzeum Pierwszych Piastów na lednicy oraz w Wielkopolskim Parku Etnograficz- nym w Dziekanowicach odbędzie się XXII lednicka Wiosna Poetycka. To tradycyjnie już odbywająca się późną wiosną impreza skierowana przede wszystkim do młodych twórców poezji, których dokonania oce- nia profesjonalne jury. To również dla owych młodych ludzi świetna okazja, by spotkać podobnych sobie pasjonatów literatury. W programie m.in.: – Turniej Jednego Wiersza – Wystawa prac plastycznych – Biało-czerwona – spektakl teatralny Sceny Mło- dych przygotowany przez uczniów XX lo w Po- znaniu – Pamiętamy – prezentacja uczniów ze Szkoły Pod- stawowej w lednogórze – Tobie te dźwięki niosę w darze… – prezentacja słowno-muzyczna – Koncert poezji śpiewanej – Sadzenie wierzby w ,,gaju Poezji” – Finał turnieju poetyckiego O Koronę Wierzbową. Pomysłodawczynią i główną organizatorką imprezy jest poetka i dziennikarka Stanisława Łowińska. Projekt jest współfinansowany ze środków Samorzą- du Województwa Wielkopolskiego i Urzędu Miasta Poznania, współrealizowany m.in. przez Fundację literacką ,,Jak podanie ręki”, XX liceum ogólno- kształcące w Poznaniu oraz Polski Komitet Pomocy Społecznej. ◥ XII Lednicka Wiosna Poetycka, 9.06 Tylko z królikami „Czasem, będąc w to- warzystwie, czuję się jak przebrany za kogoś innego. Kogoś, kto co prawda przypomina mnie, ale ja stoję obok” — mówi bohater tej godnej uwagi książki. Rzecz jest niezbyt obszerna, pięknie wydana, bogato ilustrowana i skie- rowana przede wszystkim do nastoletnich czytelni- ków. To rodzaj monologu, krótkiej opowieści, refleksji, w której ślad swoich osobistych doświadczeń czy przemyśleń odnajdzie pewnie wielu młodych odbior- ców. Wydaje się, że dla niektórych (może outsiderów, może szukających własnej drogi w życiu) może to być bardzo istotna lektura. Bo — jak określa rzecz wydawca — jest to książka „dla tych, którzy kiedykol- wiek czuli się inni lub czuli bardziej niż inni". T.J. " Anna Hóglund, O tym można rozmawiać tylko z królikami, wyd. Zakamarki Wydawnictwo Wolno wydawnictwowolno.pl " Mieczysław Piotrowski, Szare Uszko „Nazywam się Zajączek Szare Uszko. Opowiem wam przedziwną przygodę” — tak rozpoczyna się dziś już legendarny komiks Mieczysława Piotrowskiego, jednego z wybitnych indywidualistów polskiej szkoły ilustracji. Podkreślano, że jego wrodzony talent liryczny w połączeniu ze zmysłem satyryka pozwalał mu w najbardziej uroczy, delikatny i poetycki sposób kształtować wyobraźnię młodych czytelników. To opowieść o odwadze, przyjaźni, pełna humoru i zaska- kujących zwrotów akcji, która stanowi pochwałę dziecięcej wyobraźni. To doskonała lektura zarówno dla najmłod- szych, jak i dorosłych czytelników, którzy odnajdą w niej wiele metafor, aluzji i ukrytych sensów. I chociaż od daty pierwszego wydania Szarego Uszka minie niebawem pół wieku, stanowi ono znakomity przykład „literatury uniwer- salnej”. Obecna edycja książki ukazuje się na podstawie odnalezionych po kilkudziesięciu latach oryginałów prac. THv FO JAgy 96 /1KS / czerwiec 2018 Zysk i S-ka www.zysk.com.pl = Marcin Hermanowski, Radiofonia w Polsce. Zarys dziejów Znakomita lektura zarówno dla znawców tematu, jak i dla tych, którzy niewiele jeszcze wiedzą o tym medium. Autor przybliża czytelnikom początki radia na świecie i w Polsce, opowiada o najsłynniejszych rozgłośniach, programach i niezwykłych lu- dziach, którzy na przestrzeni lat je tworzyli. James Gleick, Chaos. Narodziny nowej nauki Książka w sposób przystępny wprowadza czytelnika w teorię chaosu — jedną z najciekawszych naukowych koncepcji ostatnich dekad. Opowiada o nauce widzącej porządek tam, gdzie wcześniej obserwowany był tylko przypadek, nieprze- widywalność i nieład — czyli właśnie chaos. = Elżbieta Rodzeń, Przyciąganie " Łukasz Radecki, Jotka — łowca smoków Jotka to młody, pogodny rycerz, który wraz ze swym szybkim rumakiem Galopodem podróżuje po Wyspach Brytyjskich i... łapie smoki. = Antoni Ferdynand Ossendowski, Szkarłatny kwiat kamelii Japonia — ta niezwykła kraina od dawien dawna interesowała polskich badaczy, w tym jednego z naszych najsłynniejszych podróżników, A.F. Ossendowskiego. Owocem doświadczeń i wrażeń z wyprawy jest ten niewielki, ale jakże nasycony zbiór opowiadań. - Greer Hendricks, Sarah Pekkanen, Żona między nami Książki — oprac. Tomasz Janas tomasz.janas ©wm.poznan.pl więcej na kulturapoznanepl WIELKOPOLSKI INFORMATOR KULTURALNY REKLAMA CENTRUM KULTURY ZAMEK ul. Św. Marcin 80/82 tel. 61 646 52 76 www.ckzamek.pl kino 44, 1Li 18.06, g. 11.30, Sala Kinowa, Wykład Akademicki w kinie, wstęp wolny 45, 12, 19 i 26.06, g. 13, Sala Kinowa, Kino ze smoczkiem, bilety: 12 zł 4.17 i 24.06, g. 12, Sala Kinowa, Poranek dla dzieci, bilety: 10 zł 421 i 28.06, g. 13, Sala Kinowa, Seans dla seniora, bilety: 13 zł 4% 23.06, g. 19, Sala Kinowa, The Metropolitan Opera live in HD — transmisja na żywo, bilety: rzędy A-D: 50 zł (n), 40 zł (u); rzędy E-M: 60 zł (n), 50 zł (u) teatr 4.16 i 17.06, g. 20, Sala Wielka, No more tears, reż. Iwo Vedral (premiera Polskiego Teatru Tańca), bilety: 12—15 zł w ramach karnetu Malta Festival Poznań 2018 spotkania 4% 12.06, g. 18, Hol Balkonowy, Uniwersyteckie wykłady na zamku, organizatorzy: UAM, Fundacja UAM, CK ZAMEK wstęp wolny 4 13.06, g. 18, Scena Nowa, Zamek z książek: Dziewczynki mają moc! — spotkanie z Joanną Czeczott oraz Anną Dziewit- -Meller, z cyklu Rodzi się rodzic, prowadzenie: Marta Kowerko- -Urbańczyk, Natalia Szenrok-Brożyńska, wstęp wolny 414.06, g. 18.30, Hol Balkonowy, Wokół zamkowych skamieniałości — wykład, prowadzenie: Szymon Konwerski, wstęp wolny 417.06, g. 11.15-18, przestrzenie CK ZAMEK, Wspólna niedziela na zamku 4% 19.06, g. 10-16, Sala Prób, O płci kulturowej — konferencja naukowa, wstęp wolny 4 21.06, g. 18.30, Hol Balkonowy, Miliard lat historii. O kamieniach, z których zbudowano zamek — wykład Pawła Wolniewicza (Instytut Geologii UAM /Żywa Planeta), wstęp wolny "4 .26.06, g. 18, Scena Nowa, Zamek czyta: Laleczki skazańców. Życie z karą śmierci — spotkanie z autorką książki Lindą Polman, prowadzenie: Danka Woźnicka, tłumaczenie: Szymon Nowak, organizatorzy: CK ZAMEK, Wydawnictwo Czarne, wstęp wolny 4% .28.06, g. 18.30, Hol Balkonowy, Zamkowa stolarka, wykład arch. Zbigniewa Antczaka, Hol Balkonowy, wstęp wolny koncerty "4 1.06, g. 12, Scena Nowa, Mała trąba z dużą trąbq — muzyka na żywo dla całych rodzin, wstęp wolny Spotkanie z Lindą Polman W swojej książce holenderska reporterka Linda Polman opisuje skomplikowaną sytuację teksańskich skazańców na tle amerykańskiego systemu karnego. Rozmawia z kobietami, które zdecydowały się na małżeństwo z osadzonymi w celach śmierci, z lewicowymi aktywistami walczącymi z niehumanitarnym systemem sądowniczym, z pastorami przymykającymi oko na brutalne metody wymierzania sprawiedliwości, z kolekcjonerami „murderabiliów” z całego świata, a przede wszystkim z samymi więźniami, dla których kara śmierci jest często wybawieniem od trudnej codzienności więzienia. To fascynująca, a zarazem przerażająca opowieść o tym, jak naprawdę działa amerykański system prawny i jak wiele emocji wzbudza kara śmierci w pozornie Zjednoczonych Stanach Ameryki. "= .26.06, g. 18, Scena Nowa, Zamek czyta — spotkanie z Lindą Polman, autorką książki Laleczki skazańców. Życie z karą śmierci, prowadzenie: Danka Woźnicka, tłumaczenie: Szymon Nowak, organizatorzy: CK ZAMEK, Wydawnictwo Czarne, wstęp wolny IKS / czerwiec 2018 / 97 centra kultury Zamkowe mury z bliska Siedziba Centrum Kultury ZAMEK to obiekt, który fascynuje swoją architekturą. Rzadko jednak zastanawiamy się, jakie są jej części składowe. Z kamienia, w którym znajdziemy skamieniałości, drewna, cegieł, metalu, tynków i farb stworzono formy nasycone symboliką i historią. Podczas czerwcowego zwiedzania i wykładów organizatorzy proponują, aby przyjrzeć się im bliżej i poznać materialną i ideową specyfikę zamku. * 13.06, g. 18 Z czego zbudowany jest zamek? * 14.06, g. 18.30 Wokół zamkowych skamieniałości * 20.06, g. 18 Śladami symboli " 21.06, g. 18.30 Miliard lat historii. O kamieniach, z których zbudowano zamek "22.06, g. 21.30 Nocne zwiedzanie zamku " 23.06, g. 12 Co kryją zamkowe ściany i posadzki? "26.06, g. 18 Zwiedzanie PS (piwnica i strych) " 28.06, g. 18.30 Zamkowa stolarka "% 3.06, g. 18, Sala Wielka, Skowronki małe i duże na letnie podróże, koncert Skowronków podsumowujący sezon artystyczny 2017/18, bilety: 20 zł (n), 10 zł (u) 4% 7.06 Ethno Port Poznań (7—10.06) " g. 19, Sala Wielka, koncert otwarcia: A Filetta 6 Fadia Tomb El Hage (Francja/Liban) " g. 21, Dziedziniec Zamkowy, Krzikopa, Hałasy, Rube Świnije — potańcówka "%.8.06 Ethno Port Poznań = g. 17, Sala Wielka, WoWakin (Polska) " g. 18.30, Scena na Trawie, Selamnesh 6 Badume's Band (Etiopia/Francja) = g. 20.30, Sala Wielka, Muzsikas (Węgry) 98 /1KS / czerwiec 2018 " g. 22.30, Dziedziniec Zamkowy, Dimitris Mystakidis (Grecja) " g. 24, Dziedziniec Zamkowy, klub festiwalowy 4.9.06 Ethno Port Poznań = g. 16, Sala Wielka, Mariana Sadovska (Ukraina) "5. 17.30, Dziedziniec Zamkowy, Ciineyt Sepetgi 6 Orchestra Dolapdere (Turcja) "5. 19.30, Scena na Trawie, Violons Barbares (Francja/ Mongolia/Bułgaria) = g. 21.30, Dziedziniec Zamkowy, Gulaza (Izrael) = g. 23.30, Sala Wielka, Ifrigiyya Electrique (Tunezja/ Francja) " g. 24, Dziedziniec Zamkowy, Klub festiwalowy FOT. MATERIAŁY ORGANIZATORÓW "10.06 Ethno Port Poznań =" g. 12, 14, Scena Nowa, Lee Hee Moon (Korea Płd.) " g. 16, Sala Wielka, Kałe Bała (Polska) " g. 17.30, Dziedziniec Zamkowy, Baraji (Korea Płd.) " g. 19.30, Scena na Trawie, 47 Soul (Palestyna/Jordania) " g. 21.30, Dziedziniec Zamkowy, Sirventós (Francja) " g. 23, Dziedziniec Zamkowy, klub festiwalowy więcej na s. 14 zwiedzanie 413.06, g. 18, Hol Wielki, Z czego zbudowany jest zamek — spacer z przewodnikiem, bilety: 10 zł (liczba miejsc ograniczona) 4 20.06, g. 18, Hol Wielki, Śladami symboli — spacer z przewodnikiem, bilety: 10 zł (liczba miejsc ograniczona) 422.06, g. 21.30, Hol Wielki, Nocne zwiedzanie zamku, bilety: 15 zł (liczba miejsc ograniczona) 4% 23.06, g. 12, Hol Wielki, Co kryją zamkowe ściany i posadzki? — zwiedzanie zamku dla dzieci w wieku 7—12 lat, prowadzenie: Paweł Wolniewicz (Instytut Geologii UAM/ Żywa Planeta), bilety: 10 zł (liczba miejsc ograniczona, bilet obowiązuje jedynie dziecko, każdemu dziecku może towarzyszyć dorosły opiekun) 4 26.06, g. 18, Hol Wielki, zwiedzanie PS (piwnica i strych), bilety: 25 zł (liczba miejsc ograniczona) rezydencje 46.06, g. 21, Kino Pałacowe, Rezydenci w Rezydencji: Dawid Misiorny, Proces jako dzieło. Za naszego życia będziemy umierać. Rozmowy z Mikołajem Smoczyńskim — pokaz filmu i spotkanie z Jakubem Bąkiem, wstęp wolny "4 14-15.06, g. 16-20, sala 111, Rezydenci w Rezydencji: Dawid Misiorny, Proces jako dzieło. Za naszego życia będziemy umierać — otwarta pracownia, wstęp wolny 417.06, Rezydenci w Rezydencji: Patryk Piłasiewicz, Wiesław Myśliwski, Taras Prochaśko. Z różnych stron tych samych gór " g. 17, Hol Balkonowy, spotkanie z Tarasem Prochaśko, prowadzenie: Ryszard Kupidura, wstęp wolny "8.19, Sala pod Zegarem, koncert Leksykon: Patryk Piłasiewicz — kontrabas, elektronika, fujara, instrumenty perkusyjne, cytra, Ostap Mańko (Ukraina) — skrzypce, elektronika, Andrzej Konieczny — perkusja, elektronika, Sergiy Petlyuk (Ukraina) — projekcja wizualna, wstęp wolny "4 21.06, g. 23, Dziedziniec Masztalarni, Rezydenci w Rezydencji: Dawid Misiorny, Proces jako dzieło. Za naszego życia będziemy umierać, Silent Walky Talky — spotkanie performatywne w mieszkaniu rezydentów oraz na dziedzińcu, wstęp wolny warsztaty 4.2.06, g. 11-11.45, Bawialnia, Strefa zabawy: Ruchome mozaiki — warsztaty dla dzieci w wieku 3-5 lat, prowadzenie: Blanka Rylewicz, Joanna Kobryńska, bilety: 10 zł a = L) p a E 3 ©) 47.06 Ethno Port Poznań = g. 18, Sala pod Zegarem, warsztaty taneczne — Piotr Zgorzelski %.8.06 Ethno Port Poznań = g. 11, Sala Prób, warsztaty wokalne — Mariana Sadovska = g. 14, Sala pod Zegarem, warsztaty taneczne — Piotr Zgorzelski 4.9.06 Ethno Port Poznań = g. 11, Sala Prób, warsztaty wokalne — Mariana Sadovska " g. 11-15, parking przed CK ZAMEK, Ethno na trawie =" g. 12-15, Sala Kinowa, Korea na Ethno Porcie 4.9.06 Ethno Port Poznań " g. 11-15, parking przed CK ZAMEK, Ethno na trawie " 8.12, Sala Kinowa, projekcja filmu Upadek Aleppo " g.12i 14, Scena Nowa, Lee Hee Moon (Korea Płd.), bezpłatne wejściówki dla posiadaczy karnetów (liczba miejsc ograniczona) wystawy 4% 14.06-1.07, Hol Wielki, wystawa na podsumowanie sezonu artystycznego 2017/18 w pracowni plastycznej tARTak, prowadzonej przez Sylwię Chudy-Leśnik: Zestawienie 2018. Na wystawie znajdą się wybrane prace plastyczne prezentujące twórczy dorobek uczestników tARTaku w wieku 5-15 lat, wernisaż: 14.06, g. 18 % 15.05-15.06, Galeria Sztuki Współczesnej Profil, wystawa grafiki Futura, wstęp wolny "23.06-31.07, Sala Wystaw, Galeria Fotografii pf, Bownik — Rewers, wernisaż: 22.06, g. 19 IKS / czerwiec 2018 / 99 centra kultury CENTRA KULTURY Austriacki Ośrodek Kultury UAM Centrum Egzaminacyjne ÓSD ul. Zwierzyniecka 7, tel. 61 829 24 24, austruniQQamu.edu.pl www.austria-uniwersytet.poznan.pl 4% 12.06, g. 18 spotkanie autorskie z Tomaszem Pośpiesznym i prezentacja książki Zapomniany geniusz. Lise Meitner — pierwsza dama fizyki jądrowej, wstęp wolny Książka to opowieść o Lise Meitner, austriackiej uczonej, która była nominowana aż czterdzieści osiem razy do Nagrody Nobla i gorąco rekomendowana przez samego Nielsa Bohra oraz Maxa Plancka. Nigdy nie została doceniona tą prestiżową nagrodą. Jako pierwsza zrozumiała zjawisko rozszczepienia jądra atomowego, ale wtedy odkrycie to zostało przypisane mężczyźnie. Pacyfistka z przekonania, została okrzyknięta matką bomby atomowej. Była kobietą i żydówką — to wystarczyło, by utrudniać rozwój jej kariery. Nie wystarczyło jednak, by ją zahamować. Spotkanie wokół książki Zapomniany geniusz. Lise Meitner — pierwsza dama fizyki jądrowej 12.06 w Austriackim Ośrodku Kultury UAM 100 /iKS/ czerwiec 2018 Biblioteka Raczyńskich >k pl. Wolności 19 tel. 61 885 89 62 www.bracz.edu.pl 49.06 8. 11, Biblioteka dla dzieci, Rodzinne czytanie z asz. teatrem: W wielu językach 8. 12, sala 1, spotkanie Hobbici w starej szafie. Nowe baśnie, z cyklu Czytaty 2 O tym, czy współcześnie pisze się baśnie, a także co z baśniowym światem łączy twórczość Tolkiena i Lewisa, opowie bajarz, poszukiwacz opowieści Łukasz Bernady. Dodatkową atrakcją spotkania będzie bajeczny pokaz malowania na wodzie. Noc Bibliotek: 8. 17.30 i 18.30, Biblioteka dla dzieci, warsztaty teatralne Teatr jak z bajki z wykorzystaniem różnych technik i tradycji teatralnych, np. teatrzyku paluszkowego, obrazkowego i teatru cieni, spotkania dla dwóch grup wiekowych: młodszej (przedszkolaki ) i starszej (uczniowie klas |--VI) 8. 18, Galeria Atanazego, spotkanie XIX wiek od kuchni Co jedli, jak jedli i czym jedli poznaniacy ponad sto lat temu? Spotkanie wokół wystawy i dawnego stołu pokaże, jak radziły sobie gospodynie domowe przed erą blogów i programów kulinarnych. 8. 19, czytelnia ogólna, spektakl (Od)Głosy biblioteki Spektakl będący połączeniem kabaretu i dokumentu powstał na podstawie pism czytelników i notatek służbowych. Jak powinna być ideologicznie przygotowana bibliotekarka, czym argumentować brak terminowości oddania książki? Czy większość polskich przebojów to piosenki o bibliotekach? "% 16.06, g. 12, Galeria Atanazego, wernisaż wystawy Marceli Motty (1818—1898) i Poznań jego czasów 4% 23.06, g. 12, sala 1, spotkanie Śnieg, piana i zapałki pana Andersena. Klasyka baśni, z cyklu Czytaty 2 Na ostatnie przed wakacjami Czyłaty 2 zapraszamy w wyjątkowe święto: Dzień Ojca. Dzieci i ojców zapraszamy na wybuchowe spotkanie pełne eksperymentów inspirowanych klasycznymi baśniami Andersena. Pokazy naukowe poprowadzą animatorzy z Małego Inżyniera. "4 .26.06, g. 16.30, sala 1, spotkanie „Już taki jestem...”. Eugeniusz Bodo, z cyklu Wtorek dla seniora na wszystkie wydarzenia wstęp wolny Cafe Misja ul. Gołębia 1 www.cafemisja.pl % 13.06, g. 19 spotkanie z podróżnikiem Tomaszem Plichtem Pieszo przez kraje bałtyckie, wstęp wolny, rezerwacja miejsc: tel. 531 584 187 FOT. MATERIAŁY ORGANIZATORÓW Mozaika z pamięci Rusza drugi miesiąc działań na os. Piastowskim w ramach projektu Mozaika z pamięci. Dzięki licznym spotkaniom i artystycznym interwencjom udało się uratować wyjątkową mozaikę z osiedlowej pływalni, którą mieszkańcy zachowali jako pamiątkę w formie magnesów. Zebrali też liczne wspomnienia i fotografie plenerowej makiety Rataj i stworzyli wielkoformatową grę oraz miejsce spotkań dla mieszkańców. Na tym jednak nie koniec: 1.06, g. 11, Piastowski Pasaż Handlowy, międzypokoleniowy warsztat z tworzenia kolaży na bazie historii i zdjęć z Piastowskiego Pasażu Handlowego Zbierajmy wspomnienia i Dzień Dziecka 2i 3.06, g. 11, plac przy bloku nr 94-96, warsztaty tworzenia kosmetyków naturalnych Szast-Piast z autorką bloga Zielona wśród Ludzi, Moniką Burakowską (2.06) i spacer w poszukiwaniu jadalnych roślin z zielarką Anną Bober (3.06) 5.06, g. 15 zbieranie wspomnień przy kawie i ciastkach w Miejscu wspólnym 8-9.06, g. 10, Piastowski Pasaż Handlowy, piknik dla mieszkańców i tworzenie napisu „Miejsce wspólne” w formie mozaiki w przestrzeni Pasażu 10.06, g. 12, plac po plenerowej makiecie Rataj przy moście Królowej Jadwigi, finał Mozaiki z pamięci — odsłonięcie wielkoformatowej mapy sentymentalnej oraz spacer po osiedlu zwieńczony koncertem Grety oprac. A.S. 4 1-10.06, osiedle Piastowskie, projekt Mozaika z pamięci, wstęp wolny Dom Bretanii > iks Fundacja Poznań — Ille-et-Vilaine Stary Rynek 37 tel. 61 851 68 51 www.dombretanii.org.pl 4% do 18.06, g. 10-18 (pon.- pt.) wystawa upamiętniająca 25 lat działalności Domu Bretanii 4% 12.06, g. 18 wykłady z cyklu Naokoło dziedzictwa: Dziedzictwo afrykańskie na wybrzeżu karaibskim Kolumbii FOT. MATERIAŁY ORGANIZATORÓW Barbary Curzytek i Kultura brazylijska w latach 1950—1980 Elżbiety Dolińskiej %.20.06, g. 18 projekcja filmu animowanego Król i ptak na wszystkie wydarzenia wstęp wolny Estrada Poznańska >k iks ul. Masztalarska 8 tel. 61 852 88 33 sekretariat©estrada.poznan.pl, www.estrada.poznan.pl IKS / czerwiec 2018 / 101 centra kultury Otwarte zajęcia jogi od 7.06 co czwartek w parku Starego Browaru 4% .2.06 Poznańska Parada Pokoleń: = g. 12, Stary Rynek, start parady, którą rozpocznie hejnał na ukulele z wieży ratuszowej = g. 13, park Stare Koryto Warty, scena główna, koncert Eleni; Pawilon, warsztaty z tworzenia kosmetyków naturalnych = g. 14.05, park Stare Koryto Warty, scena główna, międzypokoleniowa zumba = g. 14.30, park Stare Koryto Warty, scena główna, koncert Dawida Kwiatkowskiego; Pawilon, warsztaty z gwary młodzieżowej dla seniorów =" g. 15.30, Pawilon, spotkanie z gwiazdą YouTube'a AdBusterem =" g. 15.35, park Stare Koryto Warty, scena główna, potańcówka z Orkiestrą poznańskiej „Piętnastki” = g. 16.30, park Stare koryto Warty, scena główna, koncert pierwszej poznańskiej Niesymfonicznej Orkiestry Ukulele Fundacja Ad Arte ul. Hawelańska 1 fundacjaQ)adarte.pl, www.adarte.pl % 5.06, g. 18, Pawilon, prezentacja filmów Równość w edukacji, z cyklu Kino w działaniu, wstęp wolny 4% 16.06, g. 18, kino Rialto, finał trasy Short Waves on Tour, bilety: 15 i 20 zł Pawilon ul. Ewangelicka 1 info pawilon.org www.pawilon.org %.9.06, g. 20 koncert Author 6 Punisher, Trepaneringsritualen, bilety: 35 zł 102 /IKS/ czerwiec 2018 PoemaCafe ul. Langiewicza 2, www.poemacafe.pl %.9.06, g. 20 koncert Luigiego Pagano, bilety: 40 zł W programie muzyka autorska i włoskie przeboje. %.15.06, g. 20 koncert Grzegorza Tomczaka, piano — Dawid Troczewski, bilety: 50 zł " 21.06, g. 18.30 spotkanie z cyklu Salon Poetycki im. Wincentego Różańskiego, wstęp wolny %.22.06, g. 20 koncert Piotra Kuźniaka, bilety: 35 zł W programie m.in. piosenki Niemena, Sinatry, Santany. na wszystkie wydarzenia oprócz Salonu Poetyckiego obowiązuje rezerwacja miejsc Stowarzyszenie Architektów Polskich Oddział w Poznaniu ul. Stary Rynek 56, poznanQsarp.org.pl www.poznan.sarp.org.pl %4-10.06, dawny wieżowiec Miastoprojektu, ul. Św. Marcin 58/62, sala na 6. piętrze, I Festiwal Architektury Modernistycznej „Nowy Plan” - hasło: „Luksus”, debaty i wykłady: wstęp wolny, na spacery i oprowadzania obowiązują zapisy, szczegółowy program na www. nowyplanfestiwal.pl Modernizm ma wiele twarzy i wcieleń, bogatą historię i silny wpływ na współczesność. Festiwal — a z nim m.in. debaty, wykłady, projekcje filmowe i oprowadzanie po poznańskich zabytkach modernizmu — przeznaczony jest zarówno dla specjalistów, entuzjastów, jak i laików. Stary Browar ul. Półwiejska 42 tel. 61 859 60 50, 61 667 14 00 informacjaQstarybrowar5050.com FOT. MATERIAŁY ORGANIZATORÓW "2.06, g. 11, 13.30 i 16 warsztaty Mały Ekonomista, dla dzieci w wieku 8-12 lat, zapisy do jednej z trzech 20-osobowych grup w Punkcie Informacyjnym Starego Browaru (Pasaż i Atrium) osobiście, telefonicznie (61 859 60 50, 61 667 14 00) lub mailowo (informacjaQstarybrowar5050.com) *%.2-17.06, Słodownia +1/Pasaż +1, wystawa Dyplomów Uniwersytetu Artystycznego = do 7.06, Słodownia +1, wystawa Art Week "% od 7.06, g. 18 (w każdy czwartek), park przy Starym Browarze, zajęcia Joga w parku na wszystkie wydarzenia wstęp wolny Stowarzyszenie Twórców i Sympatyków Kultury ul. Kochanowskiego 2a www.stisk.pl "47.06, g. 18, Galeria Kolegiacki ART, pl. Kolegiacki 5, wernisaż drugiej wystawy Spacerkiem wokół Starego Rynku i okolicy z okazji 15-lecia STISK, czynna do 21.06 "% do 15.06, Galeria Pies, klubokawiarnia, ul. Nowowiejskiego 17, wystawa Seniority i nasz Vincent "4% do 28.06, Green Galeria, ul. Zeylanda 6, wystawa prac Rozalii Nowak Piękno kobiet "29.06-29.08, Galeria Green Way, ul. Zeylanda 6, trzecia wystawa Pejzaż poznański z okazji 15-lecia STISK €% do 30.06 = Klub Seniora, SP 62, Druskiennicka 32, wystawa prac Elżbiety Kmak Na jedwabiu malowane - Galeria 2.piętro w SP 62, ul. Druskiennicka 32, wystawa Batiki i oleje Elżbiety Suszek na wszystkie wydarzenia wstęp wolny Wojewódzka Biblioteka Publiczna i Centrum Animacji Kultury ul. Bolesława Prusa 3 tel. 61 664 08 50 www.wbp.poznan.pl "4 1.06 XI Międzynarodowe Biennale Fotografii Artystycznej Dziecko, wstęp wolny " g. 16, Galeria WBPiCAK, wernisaż wystawy Dziecko 2003-2016 "8. 17, Galeria Sztuki Rozruch, prezentacja Aleksandry wrońskiej Między obrazem a emocją — w relacji córki z dysfunkcyjną matką "8. 17.30, Galeria Sztuki Rozruch, wernisaż wystawy pokonkursowej Dziecko 2018, podsumowanie konkursu i wręczenie nagród, wystawa czynna do 5.06 w g. 14-20 " g. 18.30, Galeria Sztuki Rozruch, spotkanie z przewodniczącym jury Mieczysławem Cybulskim i dyskusja na temat przedstawionych zdjęć FOT. MATERIAŁY ORGANIZATORÓW Wystawa Spacerkiem wokół Starego Rynku i okolicy od 7.06 czynna w Galerii Kolegiacki ART. Na zdjęciu praca Krzysztofa Swaryczewskiego DOMY KULTURY Młodzieżowy Dom Kultury nr2 > ul. Za Cytadelą 121 tel. 61 820 11 12 mdk2Qmdk2.pl www.mdk2.pl " 1.06, g. 14, sala 7, warsztat Gadżety czytelnika dla dzieci w wieku 6-9 lat, wstęp: 5 zł, zapisy: m.glazowskaQwp.pl "% 1.06, g. 17.30 i 2.06, g. 9, sala 16, Jam session i warsztaty muzyczne oraz zajęcia Miks i mastering — realizacja audio na komputerze dla młodzieży w wieku 13-19 lat, wstęp wolny, zapisy: jazziblues© gmail.com, tel. 509 831 319 "4.2.06, g. 10, sala 17, zajęcia Podróż do przyszłości dla uczniów klas VI-VII SP na temat wyboru zawodu i dalszej drogi kształcenia, wstęp wolny, zapisy: karinakisielQ)poczta. onet.pl 4.2 i 16.06, g. 9.30, sala 114, warsztat ekologiczny (2.06) i warsztat z designu (16.06), z cyklu Mamy projekt!, zapisy: przemyslaw.szdlwskQ gmail.com %.9.i 23.06, g. 11.35, sala 114, zajęcia plastyczno- -techniczne Zetpety, zapisy: przemyslaw.szdiwskQ gmail.com IKS / czerwiec 2018 / 103 centra kultury ym roku naf R | IRE ACE ia Dziec Festiwal Folkloru Kids Fun Folk Międzynarodowy Dziecięcy Festiwal Folkloru to tydzień niezapomnianych artystycznych wrażeń i emocji. Na festiwal zapraszane są dziecięce zespoły z Europy i świata — w tym roku do stolicy Wielkopolski przybędą reprezentanci Albanii, Armenii, Rosji i Słowacji oraz Polski. Czekają nas: parada w centrum miasta, koncerty otwarte (Stary Rynek, park Wilsona) i edukacyjne oraz warsztaty taneczne w poznańskich szkołach i powiecie poznańskim. Prócz tego w Starym Korycie Warty działać będzie Miasteczko festiwalowe, a w nim stragany z wyrobami ludowego rękodzieła, minizoo oraz stoisko z regionalnymi potrawami. W Miasteczku zorganizowana będzie również wystawa strojów ludowych oraz wystawa plastyczna Dziecko w folklorze świata. Dostępna będzie też strefa relaksu, w której odwiedzający będą mogli wypocząć przy dźwiękach muzyki ludowej. oprac. A.S. " 19-24.06, 9. Międzynarodowy Dziecięcy Festiwal Folkloru Kids Fun Folk, wstęp wolny, szczegółowy program na www.folklor.org.pl i www.kidsfunfolk.pl 4 .25.06-3.08 (5 turnusów) półkolonie artystyczne Akcja Lato, więcej na www.mdk2.pl %.30.06, g. 10.45, sala 6, otwarte warsztaty lepienia w glinie Lepi-My — Naczynie ceramiczne zdobione odciśniętymi wzorami Młodzieżowy Dom Kultury nr3 >k ul. Jarochowskiego 1, tel. 61 866 57 47 www.mdkslazarz.pl " 1.06, g. 11 Dzień Dziecka: Kufer pełen niespodzianek %.2, 9, 16 i 23.06, g. 10.30 warsztaty plastyczne z cyklu TworzyMy dla dzieci w wieku 3—6 lat z rodzicami, wstęp: 5 zł 104 /IKS / czerwiec 2018 2.06 Latawce 9.06 Bańki mydlane 16.06 Gipsowe odlewy 23.06 Z tatą — łódeczki na wodę %.8.06, g. 17.30 wiosenna wymiana książek dla dzieci, młodzieży i dorosłych Z ręki do ręki %.15.06, g. 17.30 koncert Już za tydzień wakacje w wykonaniu wychowanków MDK nr 3, zakończony wręczeniem nagród i dyplomów 4% .22.06, g. 17.30 dyskoteka Powitanie lata na wszystkie wydarzenia oprócz warsztatów plastycznych TworzyMy wstęp wolny FOT. MATERIAŁY ORGANIZATORÓW centra kultury IKS / czerwiec 2018 / 105 DK Na Pięterku os. orła Białego 5 tel. 61 87 96 311 napieterku@osiedlemlodych.pl ◥ 9.06, g. 10 Turniej szachowy o Puchar Prezesa SM „osiedle Młodych”, wpisowe: 30 zł ◥ 10.06, g. 15–21 impreza plenerowa rodzinnie na Orła Białego, wstęp wolny ODK Orbita os. Kosmonautów 118 tel. 61 630 33 28 (w g. 15–19) odkorbita@psmwinogrady.pl www.psmwinogrady.pl ◥ do 3.06 wystawa malarstwa Kolor w przyrodzie – ptaki, wstęp wolny ODK Pod Lipami os. Pod lipami 108a tel. 61 630 33 47 odkpodlipami@psmwinogrady.pl ◥ 1.06 Dzień Dziecka Pod lipami, wstęp wolny ◥ g. 16 wernisaż wystawy prac dzieci z Pracowni Artystycznej Pod lipami ◥ g. 16.45 seans filmowy Phantom Boy ◥ g. 18.30 spektakl Pan Twardowski w wykonaniu Studia Teatralnego Krak-Art z Krakowa, z cyklu Teatr Młodego Widza, bezpłatne zaproszenia do odbioru w biurze Domu Kultury ◥ 6.06, g. 18 projekcja filmu Oskar i pani róża, z cyklu Kino Pod Lipami, wstęp na zaproszenia – do odbioru w biurze Domu Kultury od 1.06 ◥ 8.06, g. 18 wieczór poetycko-muzyczny Elżbiety Tylendy W kolorze bursztynu, z cyklu Salon Poezji Pod lipami, oprawa muzyczna Tomasz Bateńczuk, wstęp wolny ◥ 9.06, g. 17.30 Winogradzki maraton zumby z Jakubem Urbańskim, wstęp: 18 zł ◥ 18.06, g. 18 wernisaż wystawy prac dziecięcych Przestrzenie wyobraźni, wstęp wolny ◥ 20.06, g. 17 premiera spektaklu Dwa światy w wykonaniu adeptów warsztatów teatralnych Teatr chaplina pod opieką Błażeja grajka, wstęp wolny ◥ 22.06, g. 17 zabawa taneczna Fajfy z radiem Pogoda Pod Lipami, bilety: 20 zł ◥ 23.06, g. 9–14 pchli targ La Bazaar, wstęp wolny (opłata za stoisko wystawiennicze: 6 zł – małe, 10 zł – duże) ◥ 25.06, g. 17 wieczór Podwieczorek przy gramofonie przy muzyce z płyt winylowych i z anegdotami o dawnych artystach sceny muzycznej, prowadzenie – Błażej grajek, bilety: 7 zł (w tym kawa lub herbata oraz ciasto) ODK Słońce os. Przyjaźni 120 tel. 61 630 32 68 odkslonce@psmwinogrady.pl www.psmwinogrady.pl ◥ 5.06, g. 19 spotkanie Klub grającego Krążka, wstęp wolny Posłuchamy piosenek bigbeatowej Karin Stanek i porozmawiamy o jej twórczości. ◥ 7.06, g. 18 spotkanie Studio Przyjaźni ◥ 8.06, g. 17 koncert edukacyjny dla dzieci Wybitni wiedeńczycy – Mozart kontra Beethoven, bezpłatne zaproszenia do odbioru w biurze oDK Słońce ◥ 9.06, g. 10–17 warsztaty maha jogi, wstęp: 110 zł/os. ◥ 12.06, g. 19 spotkanie Książkotok w ODeKu ◥ 16.06, g. 10.30 (dzieci w wieku 2–5 lat) i g. 12 (dzieci w wieku 6–12 lat) rodzinne warsztaty plastyczne Popartowskie smakołyki, z cyklu Dzieciaki do dzieła, wstęp: 10 zł/dziecko, rezerwacja miejsc: tel. 61 63 03 268 ◥ 17.06, g. 10–14, hala Sportowa Klubu Posnania, otwarte zawody Modeli Szybowców halowych Klasy F1n ◥ 22.06, g. 18 finisaż wystawy Siedem spojrzeń na wszystkie wydarzenia oprócz warsztatów jogi i rodzinnych warsztatów plastycznych wstęp wolny Klub Literacki Dąbrówka Piątkowskie Centrum Kultury Dąbrówka os. Bolesława Chrobrego 117 ◥ 5.06, g. 18 prezentacja książki Edyty Kulczak www.john Alicja Kubiak opowie o liberaturze. Spotkanie poprowadzą Jolanta i Stanisław Szwarcowie. ◥ 19.06, g. 18 spotkanie czytamy Mistrza – Zbigniew herbert oraz warsztaty literackie (grafika tekstu, litera, interpunkcja), organizatorzy proszą o przyniesienie własnych, autorskich tekstów na oba wydarzenia wstęp wolny Centra kultury – oprac. Anna Solak CK ZAMEK – oprac. Martyna Łokuciejewska anna.solak@wm.poznan.pl m.lokuciejewska@ckzamek.pl więcej na varia CZERWCOWE ROCZNICE 3.06.2008 Przy ul. Głogowskiej 26 zrekonstruowano fragment dawnego cmentarza żydowskiego. 5.06.1818 Urodził się Marceli Motty (zm. 1898), filolog, nauczyciel, felietonista, autor Przechadzek po mieście, będących nieocenioną kroniką dziewiętnastowiecznego Poznania. 5.06.1978 Zmarł Władysław Gryska, st. ogniomistrz straży pożarnej, który 27.12.1945 wykonał z loggii ratusza pierwszy po wojnie hejnał. 6.06.1818 Zmarł gen. Jan Henryk Dąbrowski (ur. 1755). Urna z jego sercem spoczywa w Krypcie Zasłużonych Wielkopolan w kościele św. Wojciecha. 6.06.1998 Rozpoczęła działalność Szkoła Barki im. Hansa Christiana Kofoeda. 7.06.2013 Uruchomiono Cyfrowe Repozytorium Lokalne CYRYL. 10.06.1978 W kamienicy przy Starym Rynku 84 otwarto ufundowane przez Ignacego Mosia Muzeum Literackie Henryka Sienkiewicza (oddział Biblioteki Raczyńskich). 14.06.1898 Urodził się Piotr Potworowski (zm. 1962), malarz, scenograf i rzeźbiarz, od 1958 profesor Państwowej Wyższej Szkoły Sztuk Plastycznych (dzisiaj Uniwersytet Artystyczny). 16.06.1858 Urodził się Władysław Marcinkowski (zm. 1947), rzeźbiarz, twórca m.in. pomników Juliusza Słowackiego w Miłosławiu i Poznaniu. 20.06.1888 Urodził się Bohdan Hulewicz (zm. 1968), oficer, literat, wydawca, autor wspomnień Wielkie wczoraj w małym kręgu. 23.06.1828 Rozpoczęto wznoszenie cytadeli w Poznaniu. 24.06.1838 Zawiązana została spółka „Bazar Poznański”. 28.06.1956 Protest poznańskich robotników w obronie „Wolności, Prawa i Chleba”. 29.06.1898 Urodził się Zenon Kosidowski (zm. 1978), pisarz, publicysta, w latach międzywojennych m.in. dyrektor poznańskiej rozgłośni Polskiego Radia. 29.06.1998 Papieski Wydział Teologiczny w Poznaniu został włączony w strukturę Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza. 29.06.2013 Otwarto nowy gmach Biblioteki Raczyńskich (proj. JEMS Architekci). oprac. J.P. 106 /IKS / czerwiec 2018 Święto poznaniaków Uroczysta sesja, tytuły dla osób zasłużonych dla miasta, spektakl w przestrzeni Starego Rynku. Takie będzie Święto Miasta — dzień patronów Poznania — Świętych Piotra i Pawła, 29 czerwca. W samo południe rozpocznie się uroczysta sesja Rady Miasta Poznania, podczas której honorowe tytuły zostaną wręczone osobom, które swoim zawodowym i życiowym dorobkiem przysłużyły się miastu i mieszkańcom. W tym roku Honorowym Obywatelem Miasta Poznania ma zostać Ryszard Krynicki — poeta, tłumacz, jeden z najważniejszych twórców współczesnej polskiej poezji, a tytuły zasłużonych otrzymają: prof. Roman Słowiński — szef poznańskiego oddziału Polskiej Akademii Nauk; Zenon Wechmann — przewodniczący Wojewódzkiej Rady Kombatantów i Osób Represjonowanych; rzeźbiarz Józef Stasiński; Henryk Rozmiarek — były piłkarz ręczny, m.in. Grunwaldu Poznań, brązowy medalista olimpijski z Montrealu (1976); oraz jako organizacja Towarzystwo Pamięci Powstania Wielkopolskiego 1918-1919. Po uroczystej sesji odbędzie się spektakl Poszukiwacze Grupy Teatralnej Asocjacja 2006. Będzie to wędrowne widowisko performatywne, rozgrywające się głównie wokół ratusza, skonstruowane na bazie tekstów dramatów Calderóna de la Barca. Jest to powrót do tradycji rozpoczętej przez Asocjacje Kółka Graniastego, a dokładnie prof. Jarka Maszewskiego i jego współpracowników. W widowisku wykorzystane zostaną toposy życia jako snu i świata jako wielkiego teatru rozsławione dzięki dramatom Calderóna. Toposy te osadzone w rodzimej tradycji staną się podstawą opowieści o patronach miasta. Reżyseria: Janusz Stolarski, inscenizacja i scenografia: Piotr Tetlak, muzyka: Jacek Hałas, kostiumy: Natalia Rejszel. Początek o g. 13.30 przy ul. Kramarskiej 3/5. Projekt dofinansowany jest ze środków miasta Poznania. FOT. MATERIAŁY GRUPY TEATRALNEJ ASOCJACJA 2006 Weekend Otwartych Ogrodów Chcesz zobaczyć, jak pasjonaci ogrodnictwa utrzymują swoje przydomowe ogrody, porozmawiać z nimi, usłyszeć praktyczne porady? Weekend Otwartych Ogrodów w dniach 9-10 czerwca będzie do tego świetną okazją. Idea akcji polega na tym, że właściciele prywatnych ogrodów w jeden weekend udostępniają je zwiedzającym. Jest wtedy okazja do wymiany doświadczeń, opinii, porad. Pierwsza edycja odbyła się w ubiegłym roku i spotkała się z wielkim zainteresowaniem. Inicjatorem akcji jest Tomasz Ciesielski. Otwarte Ogrody będzie można odwiedzać na osiedlach: Junikowo, Podolany i Strzeszyn w g. 10-17. Szczegółowa lista ogrodów będzie do pobrania od 2 czerwca na stronie: weekendotwartychogrodow.pl oraz facebook.com/weekendotwartychogrodow. Swoje bramy otworzą również Rodzinne Ogródki Działkowe: „Urodzaj”, ul. Serbska 5; „im. Armii Poznań”, ul. Wańkowicza 43; „im. Roosevelta”, ul. Lechicka 105. Dodatkowo na terenie ROD „Urodzaj” i „Armii Poznań” w g. 11-15 czynne będą punkty konsultacyjne, w których profesjonalni projektanci ogrodów z Ogólnopolskiego Stowarzyszenia Twórców Ogrodów udzielą porad ogrodniczych. Na osiedlach Strzeszyn i Podolany od g. 12 rozpocznie się zwiedzanie ogrodów z Małgorzatą Bogusławską (OSTO), architektem krajobrazu, która przedstawi założenia ogrodowe, omówi ich walory i udzieli odpowiedzi na wszelkie ogrodnicze pytania. Spotkanie przed Domem Dziecka nr 3, ul. Suwalska 197 (Strzeszyn). Zarząd Zieleni Miejskiej przygotował specjalną trasę rowerową po poznańskich parkach. Trasa i opis do pobrania ze strony wydarzenia na Facebooku oraz ze strony: weekendotwartychogrodow.pl. Dodatkowo w ramach akcji „Ogród na gotowo” w dniach 2-17 czerwca w dwóch centrach ogrodniczych: „Zawady” przy ul. Zawady 19 oraz „Berberys” przy ul. Obornickiej 23-29 miłośnicy ogrodów będą mogli zapoznać się ze specjalnie przygotowanymi na Weekend Otwartych Ogrodów projektami rabat, pobrać projekt oraz zakupić rośliny zastosowane w tych projektach. Ogrody do zwiedzania oznaczone będą specjalną tabliczką z logo Weekendu Otwartych Ogrodów. Jestem na Lednicy XXII Spotkanie Młodych Lednica 2000 odbędzie się 2 czerwca, tradycyjnie na Polach Lednickich. Wydarzenie potrwa od godzin porannych, a zakończy się późnym wieczorem przejściem przez Bramę Rybę. Dzieło zapoczątkowane przez dominikanina o. Jana Górę od czasu jego śmierci kontynuują o. Wojciech Prus i o. Mateusz Kosior. FOT. LEDNICA 2000 varia Spotkania młodych ludzi z Polski i Europy zawsze są pełne radości i pozytywnych emocji. W tym roku hasło przewodnie spotkania brzmi: „Jestem”. Jak wyjaśnia o. Wojciech Prus: — Chodzi o doświadczenie tego, jak patrzy na nas Jezus. On mówi nam: „Jesteś!”. Więcej na: lednica2000.pl. Nieśmiertelny dzięki rolom Fundacja Sceny na Piętrze Tespis i Estrada Poznańska zapraszają na XI Dni Romana Wilhelmiego w Poznaniu, które odbędą się 6 czerwca pod pomnikiem aktora na skwerze jego imienia, przy ul. Masztalarskiej, początek 0 g. 18. Co roku spotykają się w tym miejscu jego bliscy, przyjaciele, fani, by złożyć kwiaty i zapalić znicz pamięci. W tym roku będzie można posłuchać utworów na skrzypce barokowe w wykonaniu Mateusza Małeckiego. Na wszystkich, którzy zgłodnieją, czekać będzie kuchnia polowa. Natomiast o g. 19 w Scenie na Piętrze rozpocznie się program poetycko-muzyczny Strofy na pięciolinii, w którym wystąpią: Natalia Kraśkiewicz, Mateusz Małecki i Michał Zator. Wstęp za zaproszeniami. Więcej: scenanapietrze.pl. Roman Wilhelmi (1936-1991), jeden z najbardziej utalentowanych polskich aktorów, urodził się w Poznaniu. Stworzył ponad 50 ról filmowych i ponad 60 teatralnych. Te najbardziej zapamiętane to z pewnością popisowa rola w serialu Kariera Nikodema Dyzmy oraz w serialu Alternatywy 4, jako dozorca Stanisław Anioł. Nie mniej znane wcielenia to m.in.: Olgierd Jarosz w serialu Czterej Pancerni i pies, Jerzy Fryderyk Haendel w spektaklu Kolacja na cztery ręce czy Robert Fornalski w Zaklętych rewirach. Varia — oprac. Mateusz Malinowski mateusz.malinowskiQwm.poznan.pl więcej na kulturapoznan pl biuletyn.poznan.pl IKS | czerwiec 2018/ 107 KanmeLek spektakl dla widzów od lat 5 tekst: Marta Guśniowska reżyseria: Bartosz Kurowski scenografia: Klaudia Laszczyk muzyka: Piotr Klimek obsada: Elżbieta Węgrzyn, Marek Cyris, Marcin Ryl-Krystianowski produkcja: Centrum Sztuki Dziecka i Teatr Animacji 30 czerwca g.12i17 kolejne spektakle: 12 lipca g. 10, 13 lipca g. 10, 15 lipca g. 11.30i 14.30 [4 RSGNA TEATR więcej niż ANIMACJI ul. Brandstaettera 1/Za Cytadelą teatr
  IKS_-_2018-07.pdf	#NA WOL NYM lato 2018 Cykl wydarzeń kulturalnych na Wolnym Dziedzińcu Urzędu Miasta Poznania Szczegóły na www.poznan.pl/nawolnym 12.07 | g. 21:30 | animacja GALA 12. MIĘDZYNARODOWEGO FESTIWALU FILMÓW ANIMOWANYCH ANIMATOR SOLAR WALK pokaz animacji Reki Bucsi z muzyką na żywo g. 22:30 | taniec SILENT DISCO 13.07 | g. 20:30 | film AMY (o Amy Winehouse) g. 22:30 | taniec SILENT DISCO 14.07 | g. 14:00 | teatr DOMISIE NA WAKACJACH spektakl dla dzieci, Drama Studio 20.07 | g. 20:00 | koncert HAŃBA support PRZYBYŁ g. 22:30 | taniec SILENT DISCO 27.07 | g. 20:00 | koncert REBEKA support DECADENT FUN CLUB g. 22.30 | taniec SILENT DISCO 28.07 | g. 20:30 | film BOSKA FLORENCE g. 22.30 | taniec SILENT DISCO 29.07 | g. 14:00 | teatr TUWIM JULEK PARA BUCH FRAZY W RUCH spektakl dla dzieci, Teatr Małe Mi 21.07 | g. 14:00 | teatr CO W SZAFIE PISZCZY spektakl dla dzieci, Teatr Fuzja, premiera g. 20:30 | film MARIA CALLAS g. 22.30 | taniec SILENT DISCO Współfinansowanie Partnerzy Letnie zaproszenie do Poznania Lipcowy kalendarz wypełniają w tym roku cieka- we wydarzenia. Są wśród nich duże i prestiżowe imprezy — przede wszystkim festiwale. Do takich z pewnością należy Animator — ceniony w świecie Międzynarodowy Festiwal Filmów Animowanych, którego 12. edycja rusza już 6 lipca, a zakończy się galą na dziedzińcu Urzędu Miasta Poznania. Uroczystość ta będzie jednocześnie pierwszym wydarzeniem cyklu £NAWOLNYM, w ramach którego odbywać się będą koncerty, spektakle, taneczne wieczory silent disco i projekcje filmów. Na plac Kolegiacki szczególnie zapraszam dzie- ci! To dla nich przygotowaliśmy przedstawienia Domisie na wakacjach i Tuwim Julek — Para buch, Frazy w ruch. O młodych odbiorcach myślą także organizatorzy Letniego Pogotowia Sztuki i festiwalu Sztuka Szuka Malucha. Kształtowa- nie gustów i manualnych umiejętności to istotna sprawa, dlatego warto skorzystać z tej oferty. Wakacje to również dobry czas na spotkanie z książką. Tegoroczną nagrodę Bursztynowe- go Motyla im. Arkadego Fiedlera otrzymała poznanianka Natasza Goerke za książkę Tam. Według jury to „piękna opowieść o Nepalu, pełna empatii dla ludzi i odwiedzanych miejsc”. Warto więc po nią sięgnąć, podobnie jak po najnowszą powieść kryminalną Michała Lar- ka — także poznaniaka — Na tropie. Rozmowy z obojgiem autorów do poczytania w najnow- szym numerze IKS-a. Inne rekomendacje najnowszych publikacji poznańskich wydaw- nictw zamieszczone są w dziale Książki. Może staną się one zachętą do wakacyjnej lektury? Jacek Jaśkowiak Prezydent Miasta Poznania Animator 22 Wystawa w Muzeum Narodowy FOT. PIOTR BEDLIŃSKI/JRZEKA WARTA POZNANIA, © WARNER BROS, SŁAWOMIR OBST / MNP W TEMAT NUMERU 4 Z nurtem wielkopolskich festiwali /A. Bliźniuk o letnich festiwalach muzycznych W WYDARZENIA 9 Zostańcie w mieście /J. Gładysiak wakacyjna oferta kulturalna 12 Małe wielkie podróże / M. Nawrocka-Leśnik festiwal Sztuka Szuka Malucha 14 Animator: pora na glokalizm /M.S. Bochniarz festiwal Filmów Animowanych Animator W RECENZJE 16 Honor dla miasta /T. Janas spotkanie z Ryszardem Krynickim 17 Żarliwa bezsenność /A. Bliźniuk Il koncert z cyklu Bezsenność 18 Rozpłodowa dyktatura /J. Niedziejko Baba-Dziwo w teatrze Nowym 20 Teatralny second hand / M. Maczuga La la lalki w Teatrze Animacji 22 Kolekcjonerski zmysł /J. Żarczyńska o zbiorach Izabeli z Czartoryskich Działyńskiej w Muzeum Narodowym 24 Opowieści świata / T. Janas Ethno Port Poznań 26 Od bajki do transcendencji / T. Dorożała-Brodniewicz koniec sezonu w Filharmonii Poznańskiej W ROZMOWY 28 Wolność do muzykowania /A. Szule-Woźniak z Aureliuszem Golińskim 30 Widziałam to na własne oczy / G. Wrońska z Nataszą Goerke 32 Scena to mój fetysz /D. Nowicki z Michałem Larkiem 34 Podzielić się pasją / M.S. Bochniarz z Anetą Sadowską-Wojak i Elżbietą Drygas 36 Im trudniej, tym lepiej /A. Sikorski ze Stanisławą Łowińską Poznański Informator Kulturalny, Sportowy i Turystyczny IKS W HISTORIA 37 Dzieło /P. Grzelczak Dzieje Poznania pod red. prof. Jerzego Topolskiego W Z CYKLU 38 Z torby listonosza / D. Kolbuszewska professorzy z grosza żyiący 40 CYRYL Wam pokaże /P. Michalak wrażliwy, z dużym poczuciem humoru 42 Fotografia / M. Piotrowska broń wysoce obosieczna 44 Rozmowy w garderobie /A. Kochnowicz-Kann to było nasze podwórko 46 Jest taka ulica / W. Gostyński znad Warty i Bogdanki nad Ukajali 4,8 Mistrzowie sportu /J. Pałuba pół wieku w ringu — Zdzisław Nowak W SPORT 50 Młodzi wioślarze /J. Krenc Młodzieżowe Mistrzostwa Świata U-23 W CO, GDZIE, KIEDY 52 FILM 71 MUZEA 55 TEATR 81 KSIĄŻKI 88 CENTRA KULTURY 57 MUZYKA 97 VARIA 66 SZTUKA 2% instytucje i imprezy dotowane przez Urząd Miasta Poznania iks wydarzenia, którym patronuje IKS partnerem wydawniczym IKS-a jest Biblioteka Uniwersytecka w Poznaniu Wydawca Wydawnictwo Miejskie Posnania, ul. Ratajczaka 44, 61-728 Poznań, tel. 61 851 86 01, iks©©wm.poznan.pl, wmposnania.pl, kulturapoznan.pl Redaktor naczelna IKS-a Katarzyna Kamińska Zespół (Dział Publikacji Informacyjnych) Mateusz Malinowski (61 854 07 41), Elżbieta Woźna (61 854 07 42), Jan Gładysiak (61 854 07 40), Monika Nawrocka-Leśnik (61 854 07 43, afisz©©wm.poznan.pl), Sylwia Klimek (61 854 07 50), Anna Solak (61 854 07 44) Współpraca Tomasz Janas Korekta Anna Nowotnik Opracowanie graficzne Joanna Pakuła, Marta Stachowska Skład i łamanie Studio Graficzne WMP Druk Betmor Sp. z o.o., ul. Chlebowa 16, 61-003 Poznań Nakład 2000 egz. Prenumerata RUCH S.A., prenumerata.ruch.com.pl, prenumerataQruch.com.pl, tel. 801 800 803 lub 22 717 59 59, w g. 7-18 Fotografie w działach stałych: M. Ciesielski, M. Stachowska, J. Pakuła, A. Skowrońska Informacje o imprezach i wydarzeniach przyjmowane są do 8. dnia każdego miesiąca. Zastrzegamy sobie prawo do skrótów oraz opracowania zamówionych tekstów. Nie odpowiadamy za zmiany repertuarowe oraz treść reklam (również na stronach okładkowych). Organizatorzy zastrzegają sobie możliwość zmian w programach. Copyright by Wydawnictwo Miejskie Posnania 2018 Indeks nr 369845 4 / IKS / lipiec 2018 temat numeru Z nurtem wielkopolskich festiwali ALEKSANDRA BLIŹNIUK Open’er Gdynia, OFF-Festival Katowice, Przystanek Woodstock, Orange Warsaw Festival – czy wszystkie najważniejsze polskie festiwale muzyczne odbywają się poza Wielkopolską? Czy słusznie zazdrościmy mieszkańcom Warszawy i Trójmiasta bogatszej oferty kulturalnej? A może po prostu nie znamy dokładnej mapy muzycznych imprez w naszej okolicy? ] ]Dokładniejsza analiza pokazuje, że w  Wielkopol- sce dzieje się dużo, a dźwięki wielu gatunków roz- brzmiewają tak w stolicy regionu, jak i w mniejszych miejscowościach od początku lipca aż do końca sierpnia. Zaczynamy naszą podróż zapowiadającą wiele nie- zwykłych festiwali. Gwarantujemy, że jeśli podążycie Państwo z ich nurtem, w te wakacje nie będziecie się nudzili ani minuty! Lekkie lato w rytmach popu Gdy słupek rtęci przekracza 25°C, nic dziwnego, że marzymy już tylko o odrobinie cienia, beztroski, wakacyjnego luzu i  wakacyjnej muzyki. Zaskaku- jąco dużo wielkopolskich festiwali zagra w tym roku w rytm lżejszych nut. Tak zapowiada się festiwal Na Falach (dawniej Maltańska Scena Muzyczna) orga- nizowany przez miasto Poznań, Teatr Muzyczny w  Poznaniu oraz POSiR, który rozpocznie się już pod koniec czerwca. W  ramach wydarzenia odbę- dzie się dziesięć koncertów: pięć na Jeziorze Mal- tańskim (scena na wodzie) i  pięć na plaży Jeziora Strzeszyńskiego, a wystąpią m.in.: Anita Lipnicka, Otsochodzi, Dwa Sławy / Arbak / Atypia, Big Cyc, The Dumplings, Mikromusic (Malta) oraz Luxtor- peda, Lao Che, Fisz Emade, Xxanaxx, Barbara Wrońska (Strzeszynek). Bez Męskiego Grania lato nie byłoby tak wspa- niałe! Najsłynniejsza letnia trasa koncertowa roz- pocznie się 14.07 w  Poznaniu, a  zakończy 25.08 w  Żywcu. Koncert inaugurujący 9. edycję odbę- dzie się na Cytadeli. Usłyszymy wówczas naj- słynniejszych, młodych popowych artystów, czyli m.in. Dawida Podsiadło, Korteza oraz Krzysztofa Zalewskiego – liderów orkiestry Męskie Granie i  wykonawców tegorocznego singla promującego wydarzenie. Są też festiwalowe nowości, a wśród nich Edison Festival – Taste of Music w Baranowie (21–22.07). Ta nowa impreza na festiwalowej mapie Wielkopolski przyciągnęła znanych oraz początkujących arty- stów. Zaproszenie przyjęli m.in. Ania Dąbrowska, Kortez, Bovska, Kasia Lins, Rosalie., Lor, Sonia Steins oraz Gizmo Varillas. W  czasie wydarzenia „posmakujemy” nie tylko doskonałej muzyki, ale także wielu propozycji street foodowych. Zmysły słuchu i smaku pobudzi też z pewnością cykl letnich koncertów plenerowych Cydr Lubelski Spragnieni Lata. W Poznaniu 11.08 zabrzmi nostal- giczny pop (Kasia Lins), zapanuje radość i beztroska (Marcelina), do uszu dotrą zupełnie nowe brzmienia (Smolik/Kev Fox), a jedynym obowiązkiem stanie się zabawa (Bitamina). Trzeba przyznać, że fani popu przez całe dwa miesiące będą mieli sporo okazji do zabawy. Zakończenie wakacji odbędzie się przy dźwiękach indie popu. Podczas Late Summer Festi- val (1.09), nowego miejskiego festiwalu, z pewnością nie zabraknie przeboju Another Love, gdyż na mal- tańskiej scenie zagra Tom Odell! Prócz niego usły- szymy także Katarzynę Nosowską w nowej, solowej odsłonie, uzdolnioną Darię Zawiałow, eterycznego POBIEDZISKA ©: 30: GNIEZNO GOŚCIKOWO-PARADYŻ NOWY TOMYŚL ZAKRZEWO POWIDZ WRZEŚNIA w STRYKOWO 0: ZBĄSZYŃ a ŚRODA WLKP. WOLSZTYN LESZNO JAROCIN ż PLESZEW OSTRÓW WLKP. (E* A R W Edgar Hein SR redaktor programowy Radia Afera Mierzenie się z legendą Festiwal w Jarocinie to fantastyczne połączenie historii z nowoczesnością. Chyba nie ma w Polsce osoby, który by o nim nie słyszała. Koncerty, które przeszły do historii, teoria „wentyla” bezpie- czeństwa, walka z komuną, burdy i upadek w wolnej Polsce, odrodzenie i poszukiwanie swej drogi przed dekadą - to wszystko składa się na jego legendę. Gdy pierwszy raz jechałem na Jarocin, po maturze w 2007 r., nie byłem pewien, czy chcę się mierzyć z legendą. Festiwal zrobił na mnie wrażenie pozytywne, ale nie porażające, ani wtedy, ani pod- czas kolejnych edycji. Najlepszą jednak decyzję podjęto rok temu, gdy „oddano festiwal mieszkańcom”. Mimo fali hejtu, która przetoczyła się nie tylko w internecie, zeszłoroczna edycja zakończyła się wielkim sukcesem i dała organizatorom mandat do rozwijania tej formuły. Oczywiście nie jest to festiwal pun- kowy, jednak w tym roku punki powinny być ukontentowane: przyjazd Lydona, Pusssy Riot, Punk Freud Army (jako wierny fan Mazolewskiego czekam!) na pewno zelektryzuje scenę. Jarocin znów jest ważnym miejscem na festiwalowej mapie i chociażby dlatego należy tam być w dniach 13-15 lipca. IKS / lipiec 2018 / 5 Ralpha Kaminskiego, alternatywne Muchy, per- formatywną Mery Spolsky, przekornego Kamila Pivota oraz melancholijnego Pepe. podczas piątej edycji Powidz Jam Festiwal (26-29.07). Organizatorzy wydarzenia chcą „zalać miasteczko muzyką”. Z pewno- ścią uda im się stworzyć mocny nurt, gdyż zagra tam Fisz i Emade, Ania Dąbrowska, Organek, Kortez i wielu Wielbiciele bluesa powinni stawić się na sta- innych! cji Poznań Główny 7 lipca, skąd odjedzie Blues Express w kierunku Zakrzewa (6 lipca odbędą się także koncerty w Pile). Kultowy festiwal łączący bluesa z wolnością podróżowania koleją w tym roku obchodzi 25-lecie. Z tej okazji zaprosił legendy muzyki bluesowej, m.in. Chucka Fraziera S Brick House. Natomiast w sierpniu fani bluesa nie mogą ominąć Lusowa. Ta niewielka miejsco- wość 25.08 podczas festiwalu BLusowo sta- Lusowo na bluesowo i rockowa klasyka Peace, love, reggae £ folk Tym razem muzyczna fala ponio- sła nas aż do Ostrowa Wielkopolskiego, gdzie w dniach 20-21.07 swoje 18. uro- dziny obchodzić będzie Reggae na Piaskach Festiwal. Podczas tej jednej z najpopularniej- szych polskich imprez plenerowych afirmowane są wszystkie wartości kultury reggae. W ciągu nie się miejscem, którego nie powstydziłby się prawie dwóch dekad na Piaskowych deskach sam BB King. wystąpiła czołówka polskich artystów reggae, jak Legendarny festiwal, mekka młodych buntowni- i goście zagraniczni. W tym roku nasz kraj repre- ków, niegdyś odskocznia od szarej rzeczywistości zentować będzie Gutek, The Djangos, Shasha- PRL-u, dziś festiwal na miarę europejską, który nie mane oraz Reggaeside, natomiast wprost zatracił jednak nic ze swojego nonkonformistycz- z Jamajki - miejsca narodzin reggae - przy- nego charakteru. To oczywiście Jarocin Festiwal, jedzie Andrew Tosh znany z takich hitów który odbędzie się w dniach 13-15 lipca, a zagrają jak Pick Myself Up czy What a Gwaan. legendy muzyki rockowej, jazzowej, hiphopowej, Dla wielbicieli poznawania kultur lokal- a także młode zespoły, które już mocno namieszały nych społeczności z całego świata dosko- na muzycznej scenie. Wśród wykonawców m.in. nałym wydarzeniem będzie XVIII Świa- Pink Freud, Sztywny Pal Azji, Katarzyna Nosowska, towy Przegląd Folkloru Integracje. Liczne Lech Janerka, Coma, Jan Garbarek. koncerty, odbywające się w dniach 11-19.08 Kilkanaście dni po Jarocinie czeka na nas 30 w Nowym Tomyślu, Pobiedziskach, Pozna- zespołów i ponad 150 muzyków, którzy zagrają niu, Lesznie, Wrześni, Wronkach, Grodzisku Ww Jola Kikiewicz autorka tekstów na Kulturapoznan.pl Męsko na Cytadeli Początek to tytuł Podsiadło i Krzysztof Zalewski. Każdy z tych muzyków znany jest z ciekawych projektów solowych. Wszyscy trzej na pewnym etapie swojej kariery grali koncerty w ramach Męskiego Grania, najnowszego singla promującego tegoroczne Męskie Granie. Impreza już na dobre zagościła w kalendarzach słuchaczy, a w tym roku odbywa się jej dziewiąta edycja. Na potrzeby teledysku na planie muzycy wykonali utwór na żywo. Nagrany występ obiecuje to, czego można doświadczyć podczas Męskiego Grania każdego roku: solidne koncerty czołówki polskich wykonawców. Tym razem piosenkę promującą imprezę nagrali Kortez, Dawid 6 /IkS/ lipiec 2018 a Podsiadło i Zalewski brali już wcześniej udział w nagrywaniu singli (Elektryczny, Armaty) dla tego przedsięwzięcia. W składzie Męskie Granie Orkiestra na rok 2018, oprócz Dawida Podsiadło, Krzysztofa Zalewskiego i Korteza, wystąpią Marcin Macuk, Olek Świerkot, Pat Stawiński i Andrzej Markowski. Ogólnopolską trasę rozpoczyna właśnie koncert w Poznaniu. Koncerty odbędą się 14 lipca w Parku Cytadela. Wielkopolskim i Swarzędzu przedstawią złożone dziedzictwo muzyczne różnych kultur. Wielkopolska z klas(yk)ą Wielkopolska klasyką słynie. To w tym woje- wództwie odbywa się konkurs Wieniawskiego, to tu tworzył Nowowiejski i prężnie działają liczne instytucje kulturalne. Nic więc dziwnego, że w okresie letnim melomanów czeka wiele atrak- cyjnych koncertów muzyki klasycznej. Przez trzy tygodnie (17.08-2.09) w licznych miejscowościach naszego województwa i nie tylko (w zeszłych edy- cjach były to m.in. Poznań, Gniezno, Koło, Herma- nów, Pleszew, Stęszew, Jarocin, Szamotuły, Środa Wielkopolska, Ostrów Wielkopolski, Berlin, Jaro- sławiec, Kołobrzeg) królować będzie gitara kla- syczna, rockowa i jazzowa. Podczas festiwalu Aka- demia Gitary usłyszymy polskie gwiazdy muzyki gitarowej, jak i gości zagranicznych. Gwiazdą wydarzenia będzie Dominic Miller - brytyjski muzyk, gitarzysta zespołu Stinga. To jednak nie wszystko. Po oficjalnym zakończeniu festiwalu Poznań Baroque wielbiciele muzyki dawnej i wyko- nawstwa historycznego znajdą muzyczne schronie- nie w Gościkowie. W czasie 22 koncertów festiwalu Muzyka w Raju usłyszymy takich wykonawców, jak Kore, Le Souvenir, Yukie Sato, Marcus Mohlin czy Profeti della Quinta. Muzyka Bacha, Frescobal- diego, Vivaldiego i innych mistrzów baroku będzie rozbrzmiewała w dniach 17-26.08. Spragnieni częstszego kontaktu z klasyką w każdy czwartek % Alina Kurczewska redaktor muzyczny Radia Poznań Muzyczny Raj po raz 16 W Paradyżu, czyli Gościkowie na ziemi lubuskiej, w dawnym opactwie cysterskim odbywają się festiwale muzyki dawnej Muzyka w Raju. Początkowo orkiestrą festiwalową była Arte dei Suonatori, potem pałeczkę przejął zespół Les Ambassadeurs Alexisa Kossenki i od kilku lat jest to Core Joanny Boślak Górniok. W tym roku pojawią się znani w Paradyżu soliści: m.in. Marc Mauillon, Marianna Henriksson, Fredrik From oraz festiwalowi debiutanci: Yukie Sato, Justin Taylor (od 5.07) usłyszą wiele niezapomnianych wykonań w czasie Staromiejskich Koncertów Organowych w poznańskiej farze. (Wielko)Polski underground Jeśli w kulturze szukasz przełamywania tabu estetycznych i społecznych, jeśli nie przemawia do Ciebie główny nurt wielkopolskich festiwali, poznaj muzyczne rozwidlenia. Mocne dźwięki i wraże- nia z pewnością zapewni pleszewski Red Smoke Festival (13-15.07), czyli pierwszy polski plene- rowy festiwal w stylu stoner/heavy/retro/doom/ psychodelic. Inną, równie alternatywną muzyczną drogę obrał festiwal Rap Station w Wolsztynie (13-14.07). Paluch, Tede, Sokół, Łona i Webber to tylko nieliczni spośród tegorocznych wykonawców. Tego samego dnia rozpocznie się trzydniowy Kaskada Festival w Strykowie, gdzie spotkają się fani undergroundowej muzyki elektronicznej. W klima- tycznym Zamku Von Treskov usłyszymy najważniej- sze trendy muzyki house, techno, IDM i ambient. I tak „dopłynęliśmy” szczęśliwie do końca waka- cyjnych, festiwalowych wydarzeń. Mam nadzieję, że ten krótki przewodnik pomoże uzyskać orientację w muzycznej mapie wydarzeń. Wielość wielkopol- skich atrakcji pokazuje jednak, że jakikolwiek kie- runek obierzemy, czy w głównym nurcie, czy w licz- nych jego odnogach, tam czekają na nas wyjątkowi artyści i niezapomniane koncerty. Do zobaczenia... pod sceną! 4 z zespołem Le Consort, Marcus Mohlin, Profeti della Quinta i zespół wokalny Les Polysolistes. Program koncertów obejmuje muzykę od czasów średniowiecza po klasycyzm i warsztaty ze slow music. Cezary Zych wyjaśnia:„Slow (wolno)” oznacza w naszym wypadku bez zbędnego patosu, bez niepotrzebnego blichtru, bez uprzedzeń, bez stereotypów i bez promocyjnej przesady. „Wolno” to znaczy z otwartością na nowe, bywa, że dyskusyjne propozycje artystyczne, na nieznanych, często bardzo młodych, wykonawców, a przede wszystkim z sympatią dla wszystkich wokół, którzy postanawiają odbyć wspólnie praktyczne ćwiczenia ze „Slow music”. Zapraszam od 17 do 25 sierpnia. IKS / lipiec 2018 / 7 W Katarzyna % Tomasz Janas Kamińska redaktor, krytyk dyrektor Wydawnictwa muzyczny Miejskiego Posnania Gitara dla każdego Muzyka nad jeziorem Akademia Gitary, która obchodziła Organizatorzy Powidz Jam Festiwal deklarują, że robią to wydarzenie w ubiegłym roku dziesięciolecie, to z pew- nością jeden z najważniejszych poznań- z miłości do Powidza, a przyświeca skich festiwali. Istotny nie tylko w lokalnej im hasło: „Zalejemy miasto muzyką”. skali, bo przecież od lat koncerty odbywają Muszę stwierdzić, że nie są to się w całej Wielkopolsce. Ale to też jeden deklaracje na wyrost. Impreza, podczas z najważniejszych festiwali gitary klasycz- której podczas czterech dni (26-29.07) wystąpi 30 kapel, 150 muzyków w pięciu miejscach koncertowych, rewelacyjnie wpisuje się w magiczny klimat Jeziora Powidzkiego i jego otoczenia. Starannie przemyślany line-up przyciąga słuchaczy w różnym wieku i o zróżnicowanych upodobaniach. W minionych latach grały tu takie tuzy jak Lao Che, Carrantuohill i Ania Dąbrowska. W tym roku zapowiadani są Kortez, Organek i Rosalie., ale także wielu innych, nie mniej interesujących artystów. Muzyce, pozostającej niezmiennie clou festiwalu, towarzyszą liczne atrakcje; warsztaty, jam session, nej w Polsce. O jego skali decydują zresztą nie tylko koncerty (i nie tylko z gitarą w roli głównej), ale też liczne działania warsztatowe, kursowe, programy dla dzieci i seniorów czy tradycyjny happening. Przez tę dekadę zagrała w Poznaniu prawdziwa plejada „mistrzów sześciu strun”, od Pepe Romero, Manuela Barrueco, Los Angeles Guitar Quartet po Łukasza Kuropaczewskiego. Ten ostatni, który wciąż jest dyrektorem artystycznym festiwalu, postanowił przyjrzeć się w tym roku nieco bliżej m.in. muzyce barokowej (istotne to m.in. wobec decyzji o zamknięciu działalno- Ści festiwalu Poznań Baroque). Rzecz tym ciekawsza, że Kuropaczewski zagra z muzykami z jednego z najwspanialszych zespołów specjalizujących się w tym repertu- kursy tańca, a nawet... regaty. arze - słynnego Il Giardino Armonico. A to nie Całość jest sprawnie zorganizowana, jedyny barokowy aspekt tegorocznego festi- wzbudza poczucie bezpieczeństwa walu. Muzykę Mahlera zagra nowa formacja na i komfortu - dodatkowe punkty poznańskim horyzoncie - Orkiestra Świętego za miasteczko food trucków! - co jest ważne dla wczasowiczów, którzy bawią się na koncertach całymi rodzinami. Powidz Jam to w moim przekonaniu pewniak dla fanów wakacyjnych, kulturalnych wypadów za miasto! Marcina. Dla sympatyków twórczości bardziej popularnej wystąpi Dominic Miller, gitarzy- sta znany z wieloletniej współpracy ze Stin- giem. Gitara - klasyczna i flamenco - zabrzmi też w plenerze. Kuropaczewski oraz Carlos Pińana mają zagrać... na cyplu nad Wartą. A poza tym, jak zawsze, kilkadziesiąt koncer- tów w Poznaniu i Wielkopolsce. Akademia Gitary to naprawdę festiwal dla każdego słuchacza! 8 /IKS/ lipiec 2018 WYDARZENIA varia Zostańcie w mieście JAN GŁADYSIAK Każdy chce latem wyjechać, żeby odpocząć. Pozwiedzać, pobyć na łonie natury, poznać nowych ludzi i miejsca. Warto jednak przyjrzeć się temu, co będzie się działo w tym czasie w mieście, i zastanowić, czy warto wyjeżdżać z Poznania akurat wtedy. Koncert nad Wartą ” V- Kiedyś miesiące letnie kojarzyły się z urlopem od kultury. Wielu poznaniaków przez większą część wakacji zostaje jednak w mieście i właśnie z myślą o nich staramy się zapełnić wakacyjne dni ciekawą ofertą kulturalną - mówi Jędrzej Solarski, zastępca prezydenta miasta Poznania. I rzeczywi- ście, trudno je wszystkie opisać. Oto przegląd tych najważniejszych. Kibice i lato na Targach Nie miejmy złudzeń - do 15.07 piłka nożna zdo- minuje nie tylko informacje w mediach, ale też życie wielu z nas, wszystko jedno, czy fanami tego sportu jesteśmy, czy nie. Miasto i Międzynarodowe Targi Poznańskie mają dla wszystkich propozycję - Strefę FOT. PIOTR BEDLIŃSKI/RZEKA WARTA POZNANIA Kibica na targowym placu Marka, która czynna będzie do samego finału. Bez obaw jednak na Targi możemy też zabrać dzieci, bo to właśnie im dedykowana jest akcja Lato na Targach. To m.in. strefa wypoczynku z leżakami, kurtyny wodne, boisko do siatkówki plażowej, plac zabaw oraz codzienna moc aktywności. Najmłodsi kibice i uczestnicy Lata na Targach będą mogli też skorzystać z piaskownicy, wziąć udział w warszta- tach plastycznych i artystycznych, spotkaniach z baj- kowymi bohaterami albo zagrać w gry podwórkowe i planszowe. Jest jeszcze kino letnie w czwartkowe wieczory, czytelnia, no i cały pawilon sportowy. Będzie można pojeździć na rolkach albo m.in. zagrać w tenisa stoło- wego, koszykówkę czy badmintona. IKS / lipiec 2018 / 9 10 / IKS / lipiec 2018 ożywiać okolice Starego Rynku i  nasz fyrtel przy Masztalarskiej – tłumaczy Małgorzata Kempa, dyrek- tor Estrady Poznańskiej. I dodaje: – Mamy nadzieję, że takie sąsiedzkie spotkania wniosą bardzo wiele. Będziemy mogli spotkać się przy kawie i tradycyjnym „słodkim”. Dzięki takim działaniom przestrzeń Sta- rego Rynku się rozszerzy. W programie Kulturalnego Starego Rynku również spektakle familijne Teatru Fuzja, m.in. Elmer, słoń w kratkę, Odkrywcy czy Co w szafie piszczy. Natomiast na Wolnym Dziedzińcu przy Urzę- dzie Miasta pokazany zostanie spektakl Domisie Drama Studio (14.07) oraz Tuwim Julek – Para buch, Frazy w  ruch Teatru Małe Mi (29.07). W  ramach projektu #NAWOLNYM odbędą się również projek- cje filmów, silent disco i  koncerty: Hańby! (20.07) i Rebeki (27.07). Koncertowo Rzecz jasna nie może zabraknąć muzyki. Trady- cyjnie już scena stanie na ul. J.B. Quadro na Starym Rynku, gdzie wystąpią np. Amadeusz Wojciechow- ski, Panoptikum, Siostra Braci Grimm czy Orkie- stra Prowincjonalna. W  lipcu odbędą się też dwa koncerty w  ramach projektu Swingująca Starówka. Przed Odwachem wystąpi Dixie Company oraz Old Men Jazz Quartet. W  sierpniu natomiast wystar- tuje Kameralny Poznań, promujący ambitną muzykę kameralną różnych epok w  najlepszych wykona- niach. Usłyszymy znakomitych poznańskich arty- stów związanych z  poznańską Akademią Muzyczną i Filharmonią Poznańską. Ale muzyka zabrzmi nie tylko w  centrum. Cykl koncertów #NAFALACH to nowa odsłona Maltańskiej Sceny Muzycznej. W  lipcu nad Maltą zagrają: Otsochodzi, Dwa Sławy, Arbak oraz Mikromusic, w  sierpniu zaś usłyszymy Barbarę Wrońską. W  szerszej formule koncerty zagoszczą też nad Jeziorem Strzeszyńskim, gdzie wystąpią z kolei: Big Cyc, Luxtorpeda, Lao Che, Fisz Emade i Xxanaxx. Między blokami, między dzieciakami Estrada Poznańska zaprasza na Stary Rynek, ale również do Parku Rataje, gdzie odbędą się Ratajskie Fajfy (12 i 26.07 oraz 9 i 23.08), czyli koncerty i potań- cówki z  nauką tańca. Ponadto w  każdą niedzielę lipca i  sierpnia, aż do 8.09, na terenie Antoninka, Zieleńca i  Kobylepola czeka nas Kulturalne lato, a  w  jego ramach koncerty, potańcówki, plenerowe Wejście do Strefy Kibica, jak i  dla chętnych do wzięcia udziału w akcji Lato na Targach znajduje się od strony ul. Bukowskiej, gdzie mieszczą się punkty gastronomiczne. Dla kibiców smakoszy przygoto- wano specjalną strefę Kuchnie świata, gdzie serwo- wane będą przysmaki kuchni narodowych krajów uczestniczących w mundialu. Oby nie padało Nie samą piłką jednak człowiek żyje! Jest prze- cież jeszcze kino. A  to w  plenerze ma swój wyjąt- kowy urok… Oczywiście, jeśli nie pada. Filmy na świeżym powietrzu obejrzymy na dachu centrum handlowego Avenida i  nad Wartą, gdzie w  lipcu zaplanowano cztery seanse: La La Land (7.07) na wysokości przystanku tramwaju rzecznego „Politech- nika”, Za jakie grzechy, dobry Boże (14.07) na Plaży Szeląg, Zacznijmy od nowa (21.07) na przystani na Cyplu oraz Co ty wiesz o  swoim dziadku (28.07) na Plaży Rataje. Ponadto seanse plenerowe odbędą się jeszcze na skwerze na Rybakach (na przełomie lipca i sierpnia) i na os. Łokietka (13 i 27.07 oraz 10 i 24.08), gdzie zagości Letnie Kino Familijne na Północy Poznania. Od 4.07 w  każdą środę o  g. 21 projekcje filmowe odbywać się będą także w niecce parku Starego Bro- waru. Każdy seans poprzedzony będzie prelekcją. Kolejna lokalizacja to Przystań Sztuki pomiędzy Bał- tykiem a Concordią Design. Tam filmy prezentowane będą w drugi, trzeci i czwarty czwartek obu wakacyj- nych miesięcy od g. 21. – Zobaczymy najciekawsze filmy biograficzne, dokumentalne czy inspirowane prawdziwymi wydarzeniami filmy fabularne ostat- nich lat, ukazujące, jak przeplatają się życie i sztuka ikonicznych przedstawicieli współczesnej kultury – wyjaśniają organizatorzy. Nie zapomnijcie też o festi- walu Animator, o którym piszemy na s. 14–15. Rynek stary, ale jary W  samym centrum natomiast z  początkiem lata wystartuje Kulturalny Stary Rynek. To np. Przysta- nek ulica Gołębia, na który złożą się w  lipcu wyda- rzenia na dziedzińcu Szkoły Baletowej, przechadzki z  przewodnikiem albo Fotospacery staromiejskie, czyli cztery tematyczne spacery dla fotografów ama- torów po Starym Rynku i  przylegających uliczkach (15 i  29.07, g. 9.30). Będzie też Salon sąsiedzki, a  więc strefa wypoczynku, relaksu i  dialogu na ul. Zamkowej czynna w  lipcowe soboty i  niedziele od g. 14. – Dla nas to ważny projekt, który pozwala spektakle oraz kino. Każde czwartkowe popołudnie to z kolei czas na Górczyńskie Kulturobranie w parku Górczyńskim. Będzie też można wziąć udział w zaję- ciach i obejrzeć filmy w Forcie IX na Świerczewie. A w parku na os. Chrobrego stanie Osiedlowy Namiot Kultury. W programie: warsztaty, potańcówki i spotkania. Jak co roku na wysokości zadania stanęło też Centrum Sztuki Dziecka, które zaprasza na swoje spektakle, w tym najnowszego Karmelka oraz Jeremi się ogarnia. LOL. Już po raz 19. dwa poznań- skie parki odwiedzi także Letnie Pogotowie Sztuki. Uczestnicy spotkają się w parku przy Starym Browa- rze (2-6.07) oraz na Cytadeli (9-20.07), żeby odbyć podróż w najdalsze zakątki sztuki. Nie zapomnijcie też o festiwalu Sztuka Szuka Malucha, o którym piszemy na s. 12-13. Wśród książek i eksponatów Trudno przewidzieć, jaka będzie pogoda, więc jeśli ktoś woli spędzić czas bezpiecznie pod dachem, niech skorzysta z oferty Biblioteki Raczyńskich i akcji Lato z książką, która w tym roku poświęcona jest twórczości Kornela Makuszyńskiego. Młodzi czytel- nicy 15 filii mogą wziąć udział w zajęciach plastycz- nych, literackich, teatralnych oraz grach i zaba- wach inspirowanych m.in. książkami o Koziołku Matołku i Szatanie z siódmej klasy. Dla starszych będą wykłady i oprowadzania kuratorskie po prezen- towanej w Galerii Atanazego wystawie poświęconej Marcelemu Mottemu oraz spacery śladami Jana Bap- tysty Quadro, które wyruszą z Muzeum Literackiego Henryka Sienkiewicza. FOT. ŁUKASZ GDAK Nie tylko to muzeum jednak warto wziąć pod uwagę. Muzeum Narodowe np. organizuje warsz- taty Stroje i nastroje. Do podróży po świecie pełnym strachu przed pustką i religijności na pokaz namawia Muzeum Sztuk Użytkowych. Muzeum Etnograficzne zaś zaprasza na spotkanie Do tańca i do różańca. Swoje akcje ma też Muzeum Archeologiczne, gdzie najmłodsi dowiedzą się, jak archeolodzy badają przeszłość pod wodą, poszukają zatopionych miast i podwodnych cmentarzysk wraków. Warta, Cybina albo Madalin No i są jeszcze plaże nad Wartą: na Szelągu, na Ratajach przy os. Piastowskim, przy Wildzie. Jest też jedyny w swoim rodzaju pełen koncertów i warszta- tów KontenerART oraz nieustępujące mu inne nadwar- ciańskie miejscówki: Barbarka i Brzeg Wschodni. Coś innego natomiast proponuje Brama Poznania, która w alternatywie dla głośnej i zatłoczonej Warty zapra- sza nad Cybinę, która oddziela Śródkę od wyspy tumskiej i ciągnie się daleko, tworząc unikatowy ekosystem Doliny Cybiny. - Proponujemy spędzenie z nami trzech wakacyjnych weekendów. Pokażemy, kto tu mieszka i ile zabawy kryje się w nadrzecz- nych wierzbach i ziołach - zachęcają organizatorzy do wzięcia udziału w warsztatach o ziołach, tych kadzi- dlano-zapachowych i stolarskich. Nie zapomnijcie też o Madalinie, gdzie w dawnej zajezdni będzie co robić, no i o domach kultury, tych młodzieżowych i osiedlowych, bo te, jeśli chodzi o organizacje półkolonii, nie mają sobie równych. 4 więcej: poznan.pl/lato IKS / lipiec 2018 / LL 12 / IKS / lipiec 2018 ] ]Tegoroczny festiwal dla najnajów otworzy spek- takl Księżycowo, czyli koprodukcja Teatru Ochoty i  Art Fraction Foundation, który swoją premierę miał w  majowy weekend w  Warszawie. To  interak- tywny spektakl dla rodzin z dziećmi do 2. roku życia, inspirowany naturą i architekturą wyspy Lanzarote oraz twórczością hiszpańskiego malarza, rzeźbiarza i ekologa Cèsara Manrique’a. Artyści zapraszają do „niespiesznego odkrywania wykreowanego świata”. Spektakl bez użycia słów ma być ich odpowiedzią na współczesny problem przebodźcowania. – Maleńkie dzieci zaskakują nas tym, w jak pięknym skupieniu potrafią doświadczać sztuki, dlatego chcemy dawać im przestrzeń wyciszenia i spektakle, w których takie skupienie jest możliwe – wyjaśnia Barbara Małecka, dyrektor artystyczna festiwalu. Autorki spektaklu tworzą kolektyw Holobiont. To performerka i  choreografka Aleksandra Bożek- -Muszyńska oraz teatrolożka i  choreografka Hanna Bylka-Kanecka. Obszarem ich twórczych zaintereso- wań są interdyscyplinarne projekty wielopokoleniowe. A prace oparte są na założeniu, że każdy ich uczest- nik – niezależnie od wieku i doświadczenia – może być świadomym odbiorcą sztuk performatywnych. W programie festiwalu jest również spektakl Cerca (po polsku Blisko) meksykańskiej grupy Compañía Teatro al Vacío. Artyści zapraszają najmłodszych do wspólnego filozofowania. – To spektakl o  spotkaniu i budowaniu relacji. Pokazuje nam, jak wielki wpływ na nasze życie mają ludzie, z  którymi się stykamy. Czasem to krótkie chwile, które mogą zmienić w nas bardzo dużo – mówi Małecka. Spektakl trwa trzy kwa- dranse i dedykowany jest widzom od 3 do 6 lat. Ta sama grupa, lecz dla nieco młodszych dzieci, pokaże spektakl Pulsar. To kolejna – po Księżycowo – propo- zycja zwracająca uwagę na nadmiar bodźców, na jakie wydarzenia festiwale Małe wielkie podróże MONIKA NAWROCKA-LEŚNIK Podczas tego festiwalu organizatorzy chcą „poszerzać granice poznawcze odbiorców, dostarczać im coraz to nowych doznań artystycznych, stwarzać warunki do pogłębiania relacji i kreatywnego rozwoju”… Sztuka Szuka Malucha rozpocznie się 3 lipca. narażone są obecnie maluchy. „Jeśli zakres bodźców jest odpowiedni dla możliwości dzieci, staje się ele- mentem doświadczenia i uczenia się, które przynosi pozytywne efekty adaptacyjne. Jeśli jednak bodźce wykraczają poza zdolności percepcyjne dzieci, wpra- wiają je w stan ciągłego pobudzenia i stresu” – czy- tamy w zapowiedzi spektaklu. Wśród propozycji jest także tytuł Aero grupy Odivo ze Słowacji. To opowieść, jak wyjaśniają organizato- rzy, „o lataniu, poruszaniu się w powietrzu, ruchu róż- nych materiałów i wibracji powietrza, która brzmi jak prawdziwy koncert”. Reżyserką spektaklu jest Monika Kováčová, a autorem muzyki Matej Háasz. To półgo- dzinna propozycja już dla półtorarocznych widzów. Nieco starsze dzieci z kolei – od 3 lat – są adre- satami spektaklu Kwadratowy świat Daryla Beetona z Wielkiej Brytanii. Spektakl jest opowieścią o przy- jaciołach, którzy nie tylko lubią to samo, ale również codziennie robią to samo. Ich każdy dzień wygląda identycznie – jest „taki jakiś kwadratowy”. – W tym świecie nie ma miejsca na odmienność – wszystko jest zaprojektowane i gotowe, a jednak nagle okazuje się, że taki świat jest bardzo ograniczony i gdy tylko zmie- nia się jeden element, wszystko przestaje do siebie pasować. Ale jest na to rada. Okazuje się, że potrzeba naprawdę niewiele, by świat wokół nas był otwarty dla wszystkich. To ważny głos w dyskusji o odmienno- ści – wyjaśnia dyrektor festiwalu. O czym natomiast opowiada spektakl Mała wielka podróż Open Window Theatre i Teatru Narodowego z Bergen? To opowieść o odkrywaniu świata wewnętrz- nego poprzez baczne przyglądanie się temu, co nas otacza. Reżyserką spektaklu jest Alicja Morawska- -Rubczak, a autorką scenografii oraz kostiumów Bar- bara Małecka. – Przedstawienie powstało z  inspi- racji sposobem, w jaki dzieci myślą, zadają pytania, Księżycowo Teatru Ochoty i Art Fraction Foundation poznają nowe rzeczy, ludzi i sytuacje. Ich skojarze- nia cały czas nas zaskakują, ich wyobraźnia jest ogromna i nieograniczona - tak jak kosmos - opo- wiada reżyserka. Głównym bohaterem spektaklu jest ptak kiwi. - Kiwi nie potrafi latać, boi się wyruszyć w podróż, ale na szczęście ma przyjaciela, dzięki któremu odkrywa świat odległych planet tak, jak dzieci odkry- wają codzienność: z ogromną ciekawością, ale i pełną gamą emocji - od niepewności, poprzez lęk i tęsk- notę, aż po radość i poczucie sprawczości - dodaje Morawska-Rubczak. Sztuka Szuka Malucha to również instalacja - Wie- dzący las, której autorką jest japońska artystka Yuka Kawamoto. - Kiedy ludzie czytają książki, absorbują z nich wiedzę i rozwijają „drzewo wiedzy” nad ich głowami. Zainspirowana takim wyobrażeniem, rysuję historie i rozwijam je w interaktywne instalacje arty- styczne, książki i mapy wiedzy - wyjaśnia Kawamoto. - Z myślą o festiwalu i jego odbiorcach zaprojekto- wałam instalację, której głównymi odbiorcami będą rodziny z bardzo małymi dziećmi, a punktem wyjścia do budowania wspólnego lasu staną się łączące nas doświadczenia z literaturą dziecięcą - dodaje. Całe rodziny mogą wziąć również udział w akcji Gniazdo, w ramach której zbudują własne azyle bez- pieczeństwa. Powstałe w ten sposób oryginalne osied- le ożywią specjalnie zaprojektowane tipi, w których FOT. DAGNA DĄBROWIECKA będzie można bawić się przez cały festiwal. Akcję poprowadzą Patrycja Kucik oraz Ignacy Nowodwor- ski z Opola. Do wzięcia udziału w akcji Pejzaże namawia z kolei Alessandro Lumare z Włoch. Podczas plastyczno- -ruchowych warsztatów dla rodzin ze współzałożycie- lem Segni Mossi - jednego z najciekawszych na świe- cie laboratoriów działających na pograniczu tańca i grafiki - uczestnicy będą budować relacje pomiędzy sobą, ale też przestrzenią. Lumare poprowadzi rów- nież trening dla dorosłych, którego główne hasła to m.in. ciemność i ślady w naszej pamięci. W programie także: plenerowe warsztaty twórcze, sety didżejskie i warsztaty looperskie. Muzyczne zaję- cia poprowadzi Marcin Piątyszek, animator dzienni- karz i producent muzyczny. Na festiwalowym placu zabaw czekać będą również klocki MuBaBao, które przyjadą z Muzeum Bajek, Baśni i Opowieści Michała Malinowskiego. 4 12. Międzynarodowy Festiwal Sztuki dla Najnajmłodszych Sztuka Szuka Malucha dla widzów w wieku 0-5 lat Scena Wspólna 3-8.07 organizatorzy: Art Fraction Foundation i Centrum Sztuki Dziecka więcej: sztukaszukamalucha.pl IKS / lipiec 2018 / 13 14 / IKS / lipiec 2018 ] ]Dlaczegóż by nie świętować stulecia niepodległo- ści za pomocą patriotyzmu polegającego na mówieniu o tych, którzy są ważni nie tylko dla nas, ale i admira- torów sztuki światowej? – zdają się pytać organizato- rzy festiwalu. Retrospektywa Jana Lenicy przypomni artystę, który swoje pierwsze kroki stawiał w Pozna- niu jako uczeń szkoły muzycznej, by potem wyjechać do stolicy, dalej kształcić się i  tworzyć, a  w  końcu wyruszyć w świat – do Paryża i za ocean. Jak pisał o nim dyrektor artystyczny festiwalu Mar- cin Giżycki: „Złoty wiek polskiej animacji otwierają dzieła dwóch wybitnych grafików, Jana Lenicy i Wale- riana Borowczyka, którzy swoimi realizacjami z  lat 1957–58 wskazali nowe drogi twórcom, udowodnili bowiem, że w kraju komunistycznym można robić filmy dla dorosłych, eksperymentalne, odbiegające od socre- alistycznego kanonu, zrywające z realistyczną plastyką filmów sowieckich czy Disneya”. To zaskakujące, jak wycinankowo-rysunkowy Był sobie raz i kombinowany Dom wciąż potrafią zadziwić lekką, ekscentryczną formą i świadomością świata sztuki, co docenili jurorzy konkursów w Wenecji, Mannheim i Brukseli. Jednak to wycinankowo-kolażowy Labirynt, samo- dzielny film Lenicy, jest jego najsłynniejszym i najbardziej wstrząsającym dziełem. To okrutna przypowieść o czło- wieku, który wędruje ulicami miasta o  kamienicach równie pięknych jak poznańskie, a  potworne, ptasie i owadzie istoty odbierają mu wolność i podmiotowość. Warto pamiętać, że wspólnie z Wojciechem Zameczni- kiem, legendą polskiego plakatu, Lenica stworzył też wydarzenia festiwale Animator: pora na glokalizm MAREK S. BOCHNIARZ Organizatorzy Międzynarodowego Festiwalu Filmów Animowanych Animator dotąd wybiegali naprzód i daleko w świat. W tym roku zerkają wstecz i rozglądają się bacznie po polskim podwórku. Dlatego głównym bohaterem tegorocznej edycji uczynili światowej sławy poznaniaka Jana Lenicę. Wspominają też Leszka Gałysza, tego od Jacka i Placka. Poznań odwiedzą również ci, do których należy dziś i jutro: Marek Gajowski i Mateusz Tokarz z Platige Image. Italia 61, wspaniały film promocyjny dla pawilonu pol- skiego na wystawę międzynarodową Expo 61 w Tury- nie. Piszę o technice tych wszystkich filmów, bo pod- czas festiwalu poznamy prace takich artystów, jak Norman McLaren czy Stan Vanderbeek, którzy w tech- nice wycinanki i kolażu stworzyli arcydzieła. Animator od lat przypomina mniej lub bardziej zapomnianych reprezentantów polskiej szkoły ani- macji, pionierów, awangardzistów czy solidnych rze- mieślników, których filmy nie zawsze miały szczęście trafić do kanonu czy na rzadkie i szczupłe w Polsce kolekcje płyt DVD/BD. W tym roku to grono powięk- szy zmarły w lutym Leszek Marek Gałysz, związany ze Studiem Miniatur Filmowych w Warszawie. To on wywoływał zachwyt najmłodszej widowni serialem O dwóch takich, co ukradli księżyc. Przygody Jacka i Placka będziemy mogli podziwiać w odrestaurowa- nej wersji! Zobaczymy też krótkie metraże Gałysza. Gdzie znajdziemy animacje? Wszędzie! Coś mogliby o  tym powiedzieć Marek Gajowski i  Mateusz Tokarz, dwaj specjaliści z  zakresu inno- wacyjnych technik multimedialnych i  efektów spe- cjalnych VFX z Platige Image. To studio, które znają w naszym kraju wszyscy pasjonaci zaawansowanych technicznie, efektownych animacji Tomka Bagiń- skiego czy Paths of Hate Damiana Nenowa. Platige podkręcało też emocje fanów gry Wiedźmin dosko- nałymi animatikami (zwiastunami gry). Studio miało także swój udział w ostatecznym kształcie wizualnym wielu rozpoznawalnych i cenionych filmów. Przy Cór- kach dancingu Platige czuwało nad całością efek- tów specjalnych. Reżyserka Wonder Woman - Patty Jenkins, zachwycona produkcją studia Bitwa pod Grunwaldem 3D, zleciła Platige Image wykonanie sekwencji z prologu filmu, która zajęła grafikom aż rok! Gajowski i Tokarz w czasie festiwalu poprowa- dzą warsztaty z compositingu, a także Master Class poświęcony postprodukcji filmowej. Cudze chwalicie, swego nie znacie Na tym jednak nie koniec polskiej sztuki na Ani- matorze. Obok konkursu międzynarodowego, w któ- rym artyści z 63 krajów powalczą o Pegazy, przepro- wadzony zostanie również Animator.pl. To Konkurs Polskich Filmów Animowanych, który dzięki współ- pracy ze Stowarzyszeniem Filmowców Polskich po raz pierwszy odbędzie się podczas festiwalu. Najnowsze dzieła polskich twórców będą rywalizować o Animusze w kategoriach: filmy i seriale dla dzieci, filmy studenc- kie, filmy dyplomowe, filmy indywidualne i autorskie. Bardzo ważną i niestety nadal nie dość znaną w samym Poznaniu instytucją, z której wychodzą w świat świetne animacje i nagradzane za granicą filmy eksperymentalne, jest Uniwersytet Artystyczny. Animator to przestrzeń ekspozycji, pełniąca ważną rolę w lokalnej promocji nieodkrytego przez pozna- niaków bogatego dorobku. A że cechą festiwalu jest to, że dużą rolę odgrywają w nim pokazy z muzyką na żywo, to w tym roku zobaczymy odsłonę pro- jektu Whispers. Do zestawu animacji powstałych na Wydziale Animacji UAP zagra poznański kompozytor FOT. © WARNER BROS Wonder Woman, reż. Patty Jenkins Zbigniew Kozub z zespołem Animatik. Z kolei pole sztuk wizualnych będzie reprezentował przegląd eks- perymentalnych prac filmowych studentów Katedry Intermediów UAP Zagraniczne podróże Animator co roku prezentuje bogate retrospektywy z wybranych krajów. Tym razem padło na Holandię - rodzinny kraj Paula Driessena, który posiada jedyną w swoim rodzaju, nerwowo drgającą linię, jaką rysuje swoich bohaterów pochłoniętych takimi świństwami, jak życie erotyczne i drobne, ludzkie niegodziwości. Równie fascynującym artystą jest nonkonformista i malarz Ger- rit van Dijk. Ten - gdy sięgnął po medium filmu - upra- wiane przez siebie kino postrzegał jako ruchome malo- widła. Retrospektywy dwóch nestorów holenderskiego kina dopełni przegląd prac Rosto, autora powieści gra- ficznych i musicalu fantasy Potwór z Nix, pieczołowicie zrealizowanego w technice animacji 3D. W czasie Animatora Poznań odwiedzi wielu arty- stów: Rumun Dan Panaitescu, David Sproxton ze Stu- dia Aardman, Węgierka Reka Bucsi, Belgijka Aline Quertain, Anglik Timothy Allen czy Rosjanin Alexey Alexeev. Stolica Wielkopolski na tydzień stanie się stolicą filmu animowanego. 4 11. Międzynarodowy Festiwal Filmów Animowanych Animator 6-12.07 Estrada Poznańska, park Wieniawskiego (klub festiwalowy), CK ZAMEK więcej na www.animator-festival.com i www.csdpoznan.pl IKS / lipiec 2018 / 15 RECENZJE książki Honor dla miasta TOMASZ JANAS Pasjonującą rozmowę — mimo ulicznego gwaru — przeprowadzili w pobliżu dawnej synagogi Ryszard Krynicki (w kilka dni po ogłoszeniu, że zostanie Honorowym Obywatelem Miasta Poznania) i Piotr Śliwiński. V Spotkanie odbyło się w ramach Simchat Chajim Festival tuż przed dawną synagogą, na skwerze rabina Akiwy Egera. Profesor Śliwiński zaczął od stwierdzenia, że oto jedna z tych sytuacji, kiedy to raczej miasto jest uhonorowane faktem, że ma takiego honorowego obywatela. Wolno chyba stwierdzić, że to miejsce w jakimś sensie zdeterminowało tematykę wieczoru. Krynicki czytał bowiem własne tłumaczenia wierszy Nelly Sachs i Paula Celana, jakże ważnych niemiecko- języcznych poetów pochodzenia żydowskiego, tworzących w XX wieku. Przedstawił też kilka własnych tekstów. Profesor Śliwiński, odwołując się do częstego wyobcowania poetów w społeczeństwie, ich poczucia „nieprzynależności”, cytował słowa Mariny Cwietajewej: „wsie poety Żydy”. - Ja też tak myślę - lapidarnie podsumował bohater dnia. 16 /IKS / lipiec 2018 W gorzkim wierszu o Poznaniu, napisanym cztery dekady temu, a opublikowanym ze względów cenzuralnych wiele lat później, pisał Krynicki: „Nade wszystko ceni gospodarność, porządek i czystość: / zamieniło synagogę w miejską pływalnię, / na parkingach targowych / nie ma śladu po żydowskim cmentarzu”. Tym razem poeta również ten tekst przeczytał. Tyle dobrego, że dziś nie ma już miejskiej pływalni w synagodze, za to jest ślad po cmentarzu przy ul. Głogowskiej, na którym odtworzono m.in. właśnie grób rabina Egera. Na ile zmienia to jednak opowieść o naszym pragmatycznym mieście? Oto jest pytanie. Poeta nawiązywał oczywiście też do miejsca spotkania: „Długo nie wiedziałem o tym - tak jak większość mieszkańców - że pływalnia to jest była synagoga”. A kiedy Piotr Śliwiński zapytał, jaka była reakcja poety na tę wiedzę, Krynicki odpowiedział: „Byłem wstrząśnięty. Ale i bezradny...”. Był to wieczór specyficzny i niecodzienny, nie w pełnej skupienia sali, ale na wolnym powie- trzu, w pobliżu ruchliwej ulicy. I tu właśnie niezwy- kłe wrażenie robiła swoista bezbronność, pozornie naiwna czystość, bezinteresowność poezji. Pozornie, bo jej kruchość (zwłaszcza w starciu z odgłosami miasta i komunikacyjnym hałasem) w szczególny sposób udowadniała, że jednak niewiele jest rzeczy równie ważnych, równie fundamentalnych dla trwa- nia świata, jak głos poety. Twórczość własna i prze- kłady Ryszarda Krynickiego oraz jego niespieszna, refleksyjna opowieść sprawiły, że owe z pozoru nie- sprzyjające okoliczności zewnętrzne nie miały raptem żadnego znaczenia. 4 Simchat Chajim Festival. Spotkanie z Ryszardem Krynickim, skwer rabina Akiwy Egera, 24.05 iks FOT. BARTOSZ PACZKOWSKI 0 RECENZJE muzyka Żarliwa bezsenność ALEKSANDRA BLIŹNIUK Nie należę do nocnych marków, a bezsennych nocy nie z wyboru miałam w swoim życiu niewiele. A jednak doskonale rozumiem organizatorów festiwalu Bezsenność, iż ten nocny krąg skojarzeń połączyli z muzyką. V Jest coś niepokojącego, ale też pięknego w póź- nym słuchaniu. To idealne warunki, by w pełni rozkoszować się dźwiękami, by w niezmąconej ciszy i samotności kontemplować bezmiar muzyki. Noc inspirowała wielu kompozytorów na prze- strzeni dziejów, wspomnę tylko o twórcach Noktur- nów (m.in. John Field i Fryderyk Chopin). Bezsenność zgromadziła poznańskich słuchaczy w Atrium Uniwersytetu Artystycznego, gdzie wspól- nie wysłuchać mogli wyjątkowych artystów. Drugi koncert Bezsenności, w przeciwieństwie do pierwszego (koncert Duo Haroni), odbył się w mniej intymnej atmosferze. Ale też muzyka prezento- wana przez artystów - Signum Saxophone Quartet oraz Matthiasa Bartolomey - wymagała przestrzeni, powietrza i doskonałych warunków akustycznych. Bachowi z pewnością saksofon nie mógł się śnić, wszak instrument ten powstał około stu lat po śmierci barokowego mistrza. A jednak jego kla- wesynowy Koncert włoski zabrzmiał zjawiskowo w wersji na kwartet saksofonowy. Muzycy Signum opanowali w stopniu perfekcyjnym złożoną sztukę kontrapunktu. W ich frazowaniu było tyle oddechu i śpiewności, tak wzruszająco snuli wolne przebiegi środkowej części, z tak logiczną precyzją budowali polifonię żywych, energicznych części skrajnych, że trudno było się nie zadumać nad ponadczasowym 4% Aleksandra Bliźniuk krytyczka muzyczna i wierna słuchaczka muzyki - tej dawnej i najnowszej. i ponadinstrumentalnym mistrzostwem muzyki Bacha. Sześć Bagatel Ligetiego wprowadziło zupeł- nie odmienny nastrój. W krótkich formach muzycy doskonale oddali natarczywy charakter tej muzyki. Silne akcenty (to idealne piano przechodzące w ostre forte!), zabawa barwą, ekspresją, rytmem, eksplora- cja technicznych możliwości saksofonów, a przede wszystkim doskonała współpraca muzyków w utwo- rze, gdzie dialog rozumiany jest w dość awangardowy sposób, dały taką dawkę emocji, po której zaśnięcie byłoby niemożliwe. Na szczęście przed przerwą do kwartetu dołączył Matthias Bartolomey. Wykonane przez nich Le Grand Tango Astora Piazzolli wprowa- dziło słuchaczy na bezpieczne, chociaż nie senne, tory. Druga część koncertu mocniej eksponowała brzmienie wiolonczeli. Bartolomey okazał się dosko- nałym melodystą. Dzięki wyjątkowej wyobraźni muzycznej zbudował przejmujący nastrój romantycz- nego z ducha II tramonto (Zachód słońca) Ottorino Respighiego. W kolejnym utworze wróciliśmy do epok dawniejszych. W Koncercie wiolonczelowym nr 1 Josepha Haydna wyróżniała się przede wszyst: kim doskonała proporcja brzmieniowa między wiolon- czelą a zespołem. Gromkie brawa publiczności były jasnym znakiem dla wykonawców, by zagrać jeszcze jeden, ostatni utwór. Zabrzmiał Nokturn Piotra Czaj- kowskiego. I znów zamiast senności poczułam żarliwą bezsenność. 4 Il Koncert z cyklu Bezsenność: Signum Saxophone Quartet, Matthias Bartolomey — wiolonczela, 13.06, Atrium Uniwersytetu Artystycznego iks IKS | lipiec 2018 / 17 18 / IKS / lipiec 2018 ] ]Przedstawienie bazuje na tragikomedii Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej, ale nie jest jej wierną adaptacją. Pierwowzór odnosi się do konkretnego punktu historii: niepokojąco szybko rozwijającego się układu totalitarnego za zachodnią granicą Pol- ski. Kwiecień z kolei więcej miejsca poświęca sztuce i jej relacji z polityką. Splata ze sobą i na przemian uwypukla dwa pytania: o miejsce, prawa i wolność kobiet oraz o  rolę sztuki wobec politycznej i  spo- łecznej opresji. Formę tych pytań można jednak mieszać i hybrydycznie przekształcać. Zatem: Gdzie jest miejsce kobiety w sztuce? Kim jest ona wobec społeczeństwa? Czym jest wolność dla sztuki? Jakie prawa ma wobec niej polityka i  społeczeństwo? Co czyni politykę wolną? Spektakl uruchamia kom- binację pytań, jednak nie stawia precyzyjnych odpowiedzi. Ociera się o nie, wabi, ale nie zamierza po nich oprowadzać. Zgodnie z konwencją groteski w warstwie wizual- nej spektaklu dominuje przesada i  dowcip. Fluore- scencyjne farby rozlano na podłodze, ścianach oraz meblach improwizowanej pracowni artystycznej. Na scenie panuje atmosfera niechlujnego przepychu, estetycznego brudu, swojskiego chaosu. Gdzienie- gdzie znaczone grubym konturem pentagramy, świ- nie, kobiety o sześciu piersiach, napisy zwiastujące treść spektaklu. Kampowe kostiumy stanowią prze- dłużenie osobowości postaci. Przykładowo: artystka Petra (Gabriela Frycz) przywdziała plastikowy, prze- zroczysty płaszcz, a Validę (Mariusza Puchalskiego), jak na służbistkę przystało, ubrano w  ciemną gar- sonkę. Dwie postaci szczególnie wyróżniają się na scenie: Agatika (Agnieszka Różańska) odgrywająca recenzje teatr Rozpłodowa dyktatura JULIA NIEDZIEJKO Jeśli sztuka miałaby szansę wygrać z  autokratycznym systemem, to jej działania nie byłyby ideologiczne i  monumentalne, ale personalne i  skromne w  środkach. Artyści to nie wojujący rewolucjoniści, lecz zapomniani, aroganccy samozwańcy, których motywacją do działania nie jest dobro ogółu, lecz osobiste porachunki. Taki obraz klaruje się w spektaklu Baba-Dziwo w reżyserii Marii Kwiecień na deskach Teatru Nowego. „kobietę-kwokę” w różowym, futrzanym kombinezonie o sztucznych piersiach i waginie i Skwaczek (Dorota Abbe-Kuźmińska) – prawa ręka Validy, przebrana za żeńską wersję Hitlera. Zastosowany w spektaklu uwspółcześniony język nie drażni, a z powodzeniem buduje komizm słowny i  sytuacyjny. Niekiedy nachalnie eksploatowana w  teatrze stylizacja na mowę potoczną, wraz z  jej slangowymi naleciałościami i  modnymi zwrotami, w tym spektaklu nie zakłóca odbioru. Premiera Baby-Dziwo odbyła się mniej więcej miesiąc po emisji pierwszego odcinka nowego sezonu serialu Opowieść podręcznej, opartego na powieści Margaret Atwood. Podstawowym motywem obu tekstów (a zarazem i obu adaptacji) jest panowanie „dyktatury rozpłodowej”, która uprzedmiotawia kobiety i  ogranicza ich wolną wolę. W  każdym z  przykładów narodziny dziecka stanowią priorytet wszelkich działań i decyzji, zarówno rządowych, jak i  osobistych. Potomstwo to symbol potęgi narodu, a zatem wszelkie przejawy niechęci do rozmnażania się traktowane są jako wystąpienie przeciwko państwu. W  Babie-Dziwo dyktatorka Valida jest niemalże odbiciem Ciotki Lidii – gorliwej  fanatyczki, która sprawuje pieczę nad płodnością innych kobiet. W spektaklu trzy bohaterki w różny sposób mierzą się z panującą dyktaturą: Agatika z radością sprowadza na świat kolejne bliźnięta, Petra jako bezdzietna mężatka stale odczuwa presję posiadania potomstwa, a  Ninika (Karolina Głąb), jak podręczna z  powieści Atwood, ma być ofiarą najnowszego rozporządzenia o  przymusowym zapłodnieniu w  specjalnych koszarach. Podstawowa różnica między amerykańską Mariusz Puchalski jako Valida a polską wizją leży w konwencji. Pawlikowska- -Jasnorzewska, a za nią Kwiecień, opisuje rozpłodową dyktaturę za pomocą groteski, podczas gdy w zachodniej wizji przymusowego macierzyństwa fikcja nie zostaje rozładowana przez dowcip. Postaci ufryzowane na artystów wpisują się w ste- reotyp twórcy dumnego i zblazowanego. Bohate- rowie to silne osobowości o wyrazistych poglądach i tendencji do podkreślania swojego indywidualizmu. Mimo poczucia odrębności funkcjonują jako wspólny organizm czy też powielona, rozczłonkowana jedność. Różnią się nieco temperamentem, a ich intencje nie zawsze są zgodne, ale podmiotowość każdego z nich w równym stopniu opiera się na tych samych potrze- bach i pozornym buncie. A ostatecznie też całkowitej degradacji tych cech, w momencie spotkania z Validą Vraną - uosobieniem najwyższej władzy, rodzicielką totalitaryzmu. Postać Matki Narodu owładnięta obsesją niena- wiści wysysa siły za pomocą słów i gestów. Jej głód nigdy nie zostaje zaspokojony, więc doprowadza siebie w Julia Niedziejko ur. 1993, mieszka w Poznaniu. W 2017 roku debiutowała poetycko książką Niebieska godzina, która została nagrodzona w V Konkursie Dużego Formatu oraz nominowana do Nagrody Poetyckiej Silesius 2018. Miłośniczka filmów i zwierząt. FOT. JAKUB WITTCHEN i otoczenie do ekstremalnych sytuacji. Rozpłodowa dyktatura, mimo sugestii podrzuconej przez sado- masochistyczne, lateksowe elementy kostiumów, nie jest rewolucją seksualną, przyzwoleniem na masowe wyuzdanie. Seksualność zastępuje nienawiść - poniże- nie zamiast namiętności, przymus w zamian za czułość. Choć artyści deklarowali sprzeciw wobec systemu, żadna z ich postaci nie ma potrzeby manifestowania swojej niezgody poza czterema ścianami mieszka- nia. Cieszą się mikrokosmosem własnej pychy i odgra- dzają od świata, który traktuje ich z proporcjonalnym lekceważeniem. Petra zapowiada wytworzenie najważ- niejszego w dekadzie dzieła, o którym wiadomo jedy- nie, że zawierać będzie kombinację trucizn. Kołopuk zajmuje się hodowlą nowej odmiany róży, jaką jest przekształcona w eksponat i umieszczona w szklanym akwarium Halima, a Norman pielęgnuje wyłącznie pamięć o swojej dawnej świetności. Do rebelii i kon- trabandy skłania ich osobiste doświadczenie wstydu, małości i upokorzenia, jako skutku zamętu wprowa- dzonego do mieszkania przez dyktatorkę. Poniżenie nie jednoczy ich jednak silniej z dotkniętym przez reżim światem, od którego się odgradzali - nadal dzia- łają wyłącznie we własnym interesie. Kwiecień podkreśla, że w przeciwieństwie do Paw- likowskiej-Jasnorzewskiej, która pisała Babę-Dziwo w odniesieniu do precyzyjnego momentu w dziejach, sama „nie chce konstruować idei przedstawienia wokół aktualnej sytuacji politycznej”. Mimo to chcąc nie chcąc zasiewa ziarno sugestii na żyznym grun- cie aktualnych na świecie dylematów. Spektakl nie odzwierciedla zastanej rzeczywistości (a przynajmniej nie bezpośrednio), ale z nią koresponduje, gra w pod- chody. Podrzuca wskazówki i ślady, ale nie ujawnia swojego miejsca. Pomimo niewielu symboli nachalnie wgryzających się w tkankę współczesności wymowa spektaklu niepostrzeżenie wpasowuje się w ogólnie panującą atmosferę społeczną. Zasługa w tym nie tyle samej reżyserki, co adaptowanego tekstu, którego pro- blematyka nieśmiało ściera się z niektórymi aspektami naszych czasów. Jak to w grotesce, za maską przeryso- wania i śmiechu skrywa się słodko-gorzki komentarz. Przedstawienie Kwiecień samo w sobie jednak komen- tarzem, polemiką czy rozliczeniem nie jest - raczej sugestią, karcianym jokerem, który jeszcze nie został rzucony na stół, ale o którym wiemy, że krąży w talii i może zasiać zamęt. 4 Baba-Dziwo reżyseria: Maria Kwiecień Teatr Nowy, Scena Nowa premiera: 25.05 iks IKS | lipiec 2018 / 19 RECENZJE teatr Teatralny second hand MARIA MACZUGA dro zy A zNoli trudno przyciągnąć widzów do teatru. Udaje się to, gdy na sali panuje gorętsza atmosfera niż na zewnątrz, jak podczas premiery La la lalki w Teatrze Animacji. Na scenie zgrana drużyna lalek, ELU EEEE Lo) Co) i muzyków przez cały spektakl koncertowo podgrzewała emocje. = 20 /IKS / lipiec 2018 V Przedstawienie jest teatralnym second handem. Znajdująssię w nim: starocie, nowości, koszmarki, perełki zaprojektowane przez znanych twórców, podróbki, unikaty, klasyki, buble. Zmieściło się tam dosłownie wszystko i bardzo dużo (m.in. maski, abs- trakcje, pomruki, barwy, żarty, instrumenty). Nie każdy element zawsze pasuje. Prym wiodą lalki, ale sporo miejsca pozostaje na muzykę i aktorstwo. Lalki od lat więzione w magazynie dostają jeszcze jedną - kto wie, czy nie ostatnią — szansę, żeby poka- zać się na scenie. Są trochę zgorzkniałe, ale po dłu- gim czasie spędzonym w kurzu i ciemności mają do tego prawo. Mimo wszystko powodują entuzjastyczny błysk w oku starszych widzów, którzy spoglądając na Wiedźmę, przypominają sobie Noc wigilijną w reżyse- rii Karela Brożka z 1979 roku, czy młodszych kojarzą- cych Gajowego z przedstawienia Czerwony Kapturek w reżyserii Janusza Ryl-Krystianowskiego z 2011 roku. Lalki pozbawiają scenę magicznych właściwości, kiedy demonstrują swoje wady. Kukła z cieniami zamiast oczu nie widzi. Niemowie bez ust udaje się jedynie wymruczeć song, mimo że animujący ją Marcel Gór- nicki robi, co może, a potrafi wiele. Ten duet wyszy- dzają trzy pyskówki, które sztuki uczyły się praw- dopodobnie z The Muppet Show. Lalki wspominają swoje wielkie role. Zdradzają rozczarowania, jak Sowa (Kubuś Puchatek, reż. J. Ryl-Krystianowski, 2000) nie- potrafiąca wybaczyć scenografowi Mikołajowi Maleszy, że uniemożliwił jej latanie, ponieważ pozbawił ją skrzy- deł i przykleił patyk do nóg. Jedna z bohaterek marzy, aby zostać bakterią i pozarażać dzieci na widowni. Lalki opowiadają także o relacjach z animatorami, a te bywają trudne. Popis daje kukiełkowa gwiazda, która jest tak wymagająca, że pozostaje porzucona na scenie. Ten numer to prawdziwe cudeńko. Bohaterowie historiami dzielą się poprzez pio- senki. W utworze otwierającym zarzekają się, że muzyczne opowieści będą Śmieszne. Z obietnicy W% Maria Maczuga absolwentka kulturoznawstwa, specjalność teatrologia, na Uniwersytecie Łódzkim. Pisze o teatrze. Entuzjastka wzornictwa lat 50. i 60., teatru lalek oraz animacji OLO FOT. JAKUB WITTCHEN nie do końca się wywiązują, bo częściej jest senty- mentalnie niż wesoło. Rozbrzmiewa jazz,srock i pop. Wyciszająco działają liryczne ballady. Fragmenty przebojów (m.in. Cudownych rodziców mam Urszuli Sipińskiej, Jak rzecz Kasi Kowalskiej) wzbudzają żywe reakcje publiczności. Śpiew nie wybrzmiałby, gdyby nie animatorzy. Nie tylko umożliwiają lalkom ruch, ale dają im też głos. Artyści ubrani są na galowo - w czarne garnitury i surduty, przecież koncert lalek jest wyjątkową okazją. Możliwość zagrania kilku pierwszoplano- wych postaci w jednym spektaklu to również rzad- kość. Zdarzają się omsknięcia, gdy śpiew przecho- dzi w krzyk i drażni. O niedociągnięciach pomaga szybko zapomnieć Julianna Dorosz. Zachwyca swo- imi zdolnościami wokalnymi. Po wysłuchaniu pio- senki o „główniaku”, w której wspiera marionetkę sycylijską, żaden z widzów nie wierzy opinii rozka- pryszonej lalki twierdzącej, że śpiewa, jakby piło- wała drewno. Starannie przygotowane widowisko uzupełnia choreografia. Cały zespół doskonale współpracuje. Magdalena Dehr daje cudowny pokaz tańca z lalką. Ładny wizualnie efekt przynosi formowanie żywych parawanów z obróconych tyłem do publiczności aktorów. Nie brakuje świetnego aktorstwa. Mar- cin Chomicki we wstępie utworu prezentowanego przez Konia (Tygrys Pietrek, reż. ]. Ryl-Krystianowski, 1996) wykorzystuje talent komiczny. Dopełnieniem całości jest piękna scenografia Marty Madej. Szybko przyćmiewa niefortunne wprowadzenie projekcji, która nie dość, że wykracza poza ramy ekranu, to brakuje jej spójności stylistycznej z pozostałą częścią spektaklu. Szkoda jedynie, że papierowe parawany w kształcie wachlarza, harmonijki, serpentyny zostają interesująco ograne kolorowym światłem dopiero w ostatnich scenach. Warto rozważyć, czy nie poświęcić dla tego przed- stawienia kilku chwil spędzonych w słońcu. W La la lalkach każdy znajdzie coś dla siebie i wyjdzie zado- wolony, wzbogacony o doświadczenie muzycznego teatru opartego na historycznych lalkach. y) La la lalki Maliny Prześlugi CA ZZCW LUTA OE Teatr Animacji premiera: 9.06 TOMZOCYAA RECENZJE sztuka Kolekcjonerski zmysł JUSTYNA ŻARCZYŃSKA Gołuchów znajduje się nieco ponad 100 km od stolicy Wielkopolski. Tamtejszy zamek jest jednym z oddziałów Muzeum Narodowego w Poznaniu. Nie każdy tam dociera. Okazję do tego, by trochę posmakować atmosfery tej niezwykłej rezydencji, stworzyło Muzeum Narodowe za sprawą wystawy Życie sztuką. Gołuchów Izabeli z Czartoryskich Działyńskiej. VW Zamek - takie miejsce rozbudza wyobraźnię romantycznych dusz. Wieże wznoszące się nad krajobrazem, kręte korytarze, wysokie wnętrza służące rozmaitym celom - również przyjmowa- niu znamienitych gości oraz urządzaniu eleganc- kich przyjęć dla wybranych. Służba krzątająca się po wielkich pokojach, by sprostać oczekiwaniom możnych, piękne przedmioty, dzieła sztuki, które podkreślają status rodziny i rangę ich sie- dziby. Wszystko to i na pewno wiele więcej kojarzy się z takim miejscem. Wyobraźnię podsyca również histo- riai czas powstania zamku - dwór obronny powstał w Gołuchowie około 1560 roku z inicjatywy Rafała Leszczyńskiego, starosty radziejowskiego, wojewody brzesko- -kujawskiego i protektora reform. Mówimy o czasach, gdy renesans znajdował się w rozkwicie. Fundamenty belwederu i trzech wież oraz piwnice zamku stanowią pozostałość po XVI-wiecznym dwo- rze gołuchowskim, który w 1592 roku odziedziczony został przez Wacława Lesz- czyńskiego, syna inicjatora budowy. To właśnie on zdecydował o dokonaniu przekształceń zmierza- jących ku stworzeniu w tym miejscu rezydencji magnackiej. Trzecia faza budowy, czy raczej prze- budowy siedziby, była pomysłem i efektem dzia- łań Izabeli z Czartoryskich Działyńskiej, żony Jana Działyńskiego - właściciela rezydencji zakupionej przez jego ojca i podarowanej Janowi w prezencie. To właśnie Izabela postanowiła uczynić z niej swo- isty dom-muzeum. Działyńska 22 [IKS / lipiec 2018 Hrabina Izabela z Czartoryskich Wielcy (nie)obecni Przekraczając próg pierwszej sali ekspozycyj- nej, spotykamy najpierw tych, którzy musieli prze- chodzić korytarzami zamku, wypoczywać w jego pokojach, spotykać się z bliskimi, toczyć życie codzienne. Z licznych fotografii i portretów zerkają na nas twarze członków rodzin Czartoryskich i Dzia- łyńskich. Wyrzeźbione popiersia zdają się śledzić nasze kroki. Dzięki tym wizerunkom zaczy- namy rozumieć realia życia tych dostoj- nych postaci, a tym samym realia życia, w jakich dorastała Izabela, i wzor- ców, które miały na nią decydujący wpływ. Należy tu wymienić choćby jej ojca, księcia Adama Jerzego Czar- toryskiego, który w Paryżu, gdzie udał się po niepowodzeniu powstania listopadowego, stworzył ośrodek życia politycznego i patriotycznego. Samo miasto przesiąknięte kulturą i sztuką musiało siłą rzeczy obudzić w młodej Izabeli ciągoty, które doprowadziły ją do decyzji o przebudowie zamku w Gołuchowie według określonej idei, zakrawającej wręcz o misję. Przemieszczamy się zbudowanymi korytarzami, lawirujemy między postaciami z prze- szłości, które czekają na nas na każdym kroku. Lawirowanie w czasoprzestrzeni Dalej kierujemy się w stronę części, gdzie zebrano dzieła dające już pewien obraz tego, co znajdowało się w kręgu zainteresowań kolekcjonerskich rodziny. Ryciny, szkice i książki gromadzone były w bibliotece FOT. ZE ZBIORÓW MNP gołuchowskiej i przechowywane w specjalnie przy- gotowanych do tego szafach. W tym miejscu znaj- dowały się grafiki autorstwa Jana Piotra Norblina, Romeyna de Hooghe, Lamberta van Noorta i wielu innych znanych artystów. Jest oczywiste, że Czarto- ryska posiadała wiedzę na temat sztuki i zmysł kolek- cjonerski. Ekspozycję dopełnia drewniana obudowa kominka, która - z pozoru subtelna wizualnie - jest równocześnie mocno działającym na wyobraźnię elementem, który przenosi do muzealnych pomiesz- czeń gołuchowski gabinet biblioteczny lub odwrotnie: z muzealnego, surowego jednak pomieszczenia tele- portuje nas do zamkowego pokoju. To lawirowanie w czasoprzestrzeni właściwe jest dla tej wielowątkowej wystawy, gdzie nie epatuje się dosadnym przeniesieniem fragmentów wnętrz do muzealnych przestrzeni, nie odtwarza się zamku. Konkretne elementy budują jednak zamkowy klimat, dają wyraźną sugestię tego, jak miejsce to wygląda. Pomagają w tym dodatkowo powiększenia fotografii wnętrz, opisy pokojów, plany. Wielowątkowość ekspozycji bierze się z tego, że z jednej strony możemy poznać nieco sam zamek jako założenie architektoniczne, zespół pomieszczeń. 4% Justyna Żarczyńska historyk sztuki. Pracuje w Muzeum Historii Miasta Poznania, pisze o historii miasta i sztuce. FOT. SŁAWOMIR OBST / MNP Z drugiej „poznajemy” członków rodzin, których nazwiska chyba nikomu nie są obce. Informacje, któ- rych dostarcza wystawa, uzupełniają wiedzę na ich temat i pomagają zrozumieć, dlaczego o tych rodach jeszcze do dziś się mówi. Co ważne, możemy wniknąć w sens kolekcjonerstwa i pojąć, jak wygląda stwo- rzenie zbioru. Trzeci aspekt dotyczy już samej sztuki, bo o tym zapomnieć absolutnie nie można. Wystawa stanowi zbiór różnorodnych dzieł powstałych na prze- strzeni wieków. Egipskie naszyjniki, starożytne wazy, średniowieczne sprzęty liturgiczne, renesansowe portrety, klasycystyczne ryciny i inne dzieła mogą być podwalinami dla przyspieszonego kursu histo- rii sztuki. Ordynacja Książąt Czartoryskich na Gołuchowie powołana przez Izabelę z Czartoryskich Działyńską 125 lat temu miała na celu zabezpieczenie dzieła jej życia. Burzliwe lata wojennej zawieruchy i ustalanie nowego powojennego porządku miały oczywiście swoje skutki, również negatywne. Nie zmienia to jed- nak faktu, że to, co odbudowano i co pozostało, wciąż robi wrażenie. Wystawa nie rości sobie prawa do bycia kopią zamku gołuchowskiego, ona zachęca do odwiedzenia go. 4 wystawa Życie sztuką. Gołuchów Izabeli z Czartoryskich Działyńskiej kuratorki: Inga Głuszek, Paulina Vogt-Wawrzyniak Muzeum Narodowe 27.05-19.08 IKS | lipiec 2018 / 23 24 / IKS / lipiec 2018 ] ]„Wsłuchaj się w świat!” – hasło towarzyszące tego- rocznemu festiwalowi mogłoby mieć na pozór mało pozytywny wymiar. Rzeczywistość widziana z  per- spektywy telewizyjnych, internetowych, gazetowych newsów jest bowiem zazwyczaj pasmem nieszczęść, przemocy, rosnącej niemal wszędzie niechęci, uprze- dzeń, nienawiści, hodowania najniższych instynktów. Taki jest dziś świat. Na szczęście możliwa jest też cał- kiem odmienna odpowiedź. Nie tylko dlatego, że czym innym jest medialny wymiar i medialny szum, a czym innym prawdziwe „słuchanie świata”. Także dlatego, że może się ono wiązać z uważnym, życzliwym przy- glądaniem się drugiemu człowiekowi, z  naturalną ciekawością, gotowością do przyjęcia innego z jego historią, otwartością na opowieść, którą niesie ze sobą. Tegoroczny Ethno Port był kolejną próbą „opo- wiedzenia świata” w taki właśnie sposób – przyjazny i pozytywny. Że to może banał? Powtarzajmy banały, jeżeli pozwolą nam być lepszymi. Zresztą przecież wszystko to nie oznacza, że owo wsłuchiwanie się w świat, że ta opowieść musi być lekka, łatwa i przy- jemna, że brzmienia muszą być słodkie, gładkie i lek- kostrawne, chociaż i takie bywały. Medium Pierwszy koncert tegorocznego festiwalu zatytuło- wano „Conversations”. I nie tylko dlatego, że dialogo- wali podczas niego wykonawcy z dwóch odmiennych kultur, był on wielce symboliczny i  symptomatyczny. Być może bowiem rozmowa, dialog jest dziś najbar- dziej odpowiednią propozycją dla nas wszystkich – w skali świata, kraju, codziennych zdarzeń. Naturalnie, fakt, że te festiwalowe „dialogi” odbywają się w prze- strzeni sztuki, kultury, pewnie nieco ułatwia porozu- mienie, ale też dzięki temu, że toczony jest z wysokości recenzje muzyka Opowieści świata TOMASZ JANAS ethno Port odważnie i z fantazją wkroczył w drugą dekadę działalności. Bardzo bogaty program tegorocznego festiwalu łączył w  sobie spotkania, warsztaty, projekcje i  to, co najważniejsze: muzykę. W pamięci pozostaną po nim m.in. koncerty, które dali Cüneyt Sepetçi, Muzsikas, A Filetta. sceny, ma szansę stać się tak wyrazistym sygnałem. Bo oto w ów wspomniany wieczór wspaniały wspólny pro- gram przedstawili artyści z Francji i Libanu (A Filetta i Fadia Tomb El-Hage). I to właśnie ich odmienność, tak pięknie zharmonizowana, decyduje o  niewątpli- wej artystycznej jakości – i  urodzie – ich wspólnego projektu. Wielce symboliczny był też fakt, że dzień za dniem na festiwalowych scenach pojawiali się artyści z Izraela (Gulaza) i Palestyny (47Soul) – jedni i drudzy budzili niekłamany entuzjazm słuchaczy. Muzyka to naprawdę niezwykłe medium. Wiadomo, że Ethno Port to przede wszystkim festi- wal muzyczny, a jednak jakże często muzyka staje się pretekstem do podjęcia rozmaitych innych działań: warsztatów, spotkań, licznych zajęć dla najmłodszych i tych starszych, projekcji filmowych, nawet zbiórek pie- niężnych. Czy to źle? Absolutnie nie. To wspaniale, że energia płynąca z muzyki świata nakręca ludzi do tak wielu dobrych działań. Zresztą i same muzyczne przed- sięwzięcia bywały bardzo różnorodne. Czasami nawet skrajne. Mieliśmy na festiwalu dwa ważne, znaczące koncerty, które przybierały formę zgoła obrzędową, bo też do rdzennych dawnych rytuałów się odnosiły. Jed- nym był obsesyjnie transowy, nieco psychodeliczny wie- czór z tunezyjską formacją Ifriqiyya Electrique i jej wizją ceremonii Banga, innym – zupełnie odmienny w nastroju, choć też pełen uniesienia, koncert koreańskiego Baraji. Głos i taniec To było też prawdziwe święto głosu, święto śpiewu, tego niezwykłego ludzkiego daru. Raz jeszcze można wspomnieć w  tym kontekście inauguracyjny kon- cert, ale i wspaniałą ekstatyczną Selamnesh Zemene z  Etiopii czy młodziutką Hangę Kacso, która zaśpie- wała z  zespołem Muzsikas tak energetycznie, że przypomniały się najlepsze nagrania tej grupy z wielką Martą Sebestyen. Do tego zestawu dorzućmy jeszcze choćby Marianę Sadovską, wspaniałą Teresę Mirgę czy przywoływanych już artystów z koreańskiego Baraji. To był oczywiście też festiwal tańca, ale do tego już zdążyliśmy się na Ethno Porcie przyzwyczaić. Tań- czono na scenie i pod nią, w ramach warsztatów i spe- cjalnych pokazów. Taniec był przede wszystkim rodza- jem naturalnej reakcji na porywające dźwięki płynące z estrady, ot choćby podczas dynamicznego dabke (czy, jak chcą sami artyści, shamstepu) świetnego palestyńskiego kolektywu 47Soul czy przy zachwy- cających, gęstych frazach granych przez wspaniałych tureckich Romów: klarnecistę Ciineyta Sepetciego i jego Orchestrę Dolapdere. Znów swoje zadanie spełniła Scena na Trawie przed Zamkiem, która jest najlepszą formą popula- ryzowania muzyki świata. Wychodząc tak wyraźnie w miejską przestrzeń, organizatorzy dają poznańskiej publiczności szansę na spotkanie z innymi kulturami w ich naturalnym pięknie. A każdy z trzech plenero- wych koncertów był zdecydowanie godny uwagi. To był festiwal, który miał przełamywać europo- centryczną perspektywę. I tak było: słuchaliśmy zna- komitych artystów z Libanu, Korei, Etiopii, Tunezji, % Tomasz Janas absolwent polonistyki na UAM, recenzent muzyczny FOT. TOMASZ NOWAK AFiletta i Fadia Tomb El-Hage Palestyny. Ale przecież mnóstwo było też świetnych koncertów europejskich wykonawców: m.in. legendar- nych węgierskich Muzsikas - absolutnych folkowych klasyków, był przejmujący koncert-projekt greckiego artysty Dimitrisa Mystakidisa czy Mariany Sadov- skiej. Fantastycznie zaprezentowali się polscy artyści: trio Wowakin, Teresa Mirga z zespołem Kałe Bała czy Rodzinna Kapela Hałasów. Dobro Kto z wykonawców pozostanie zatem w pamięci po tym festiwalu? Na pewno Ciineyt Sepetci, Selamnesh Gz Badume's Band, Muzsikas, A Filetta i Fadia Tomb El-Hage, Sirventes - każdy ze słuchaczy mógłby pew- nie ułożyć własną listę. Była to pierwsza edycja festi- walu bez Macieja Rychłego - wybitnego muzyka i jedy- nego w swym rodzaju ethnoportowego konferansjera, który tuż przed imprezą trafił do szpitala. Jego nie- obecność była zauważalna, choć organizatorzy zadbali o profesjonalne zapowiedzi koncertów. Łaskawa była w tym roku pogoda, choć na sam koniec musiał się pojawić też tradycyjny festiwalowy deszcz. Było dużo wspaniałej muzyki oraz - zarówno pośród wykonaw- ców, jak i publiczności - mnóstwo uśmiechniętych, pogodnych ludzi. Bo Ethno Port to festiwal pozytyw- nego przesłania. Taki, w którym ważna jest nie tylko dobra muzyka, ale i dobro jako takie. W takich okolicz- nościach chce się wsłuchiwać w świat. 4 iks Ethno Port Poznań 2018, CK ZAMEK, 7-10.06 IKS |/ lipiec 2018 / 25 26 / IKS / lipiec 2018 ] ]Bardzo obfity jest plon artystyczny mijającego sezonu w  poznańskiej Filharmonii. To trzydzie- ści koncertów copiątkowych, osiem koncertów „Poznańskich”, szesnaście koncertów Pro Sinfoniki. Zaprezentowanych zostało ponad dwieście urozmai- conych gatunkowo dzieł pochodzących z  różnych epok stylistycznych, a  lista twórców muzyki obej- muje dziewięćdziesiąt nazwisk. Wśród artystów goszczących na estradzie Auli Uniwersyteckiej warto przypomnieć śpiewaczkę Pretty Yende, skrzy- paczkę Clarę Yumi Kang, klarnecistkę Sharon Kam, pianistów – Mariam Batsashvili i Rafała Blechacza, dyrygentów – Andrzeja Borejko, Richarda Egarra, Jacka Kaspszyka, Paula McCreesha, Antoniego Wita. Moniuszkowska opowieść zimowa Program koncertu poprowadzonego przez Marka Pijarowskiego ułożono według tradycyjnego sche- matu: uwertura – koncert solowy – symfonia. Na początek wybrana została Uwertura fantastyczna „Bajka” Stanisława Moniuszki, opatrzona przez kompozytora podtytułem Conte d’hiver (Opowieść zimowa). Utwór nie ma z  góry narzuconego pro- gramu czy fabuły. Słuchacz, podążając za rozwo- jem muzyki, słucha opowiadanej dźwiękami, pełnej wdzięku historii. Nuty epickie przeciwstawiają się liryzmowi i śpiewności melodii. Humor, zadziorność i werwa przemieniają się w tony dramatyczne. Zmie- niają się jak w kalejdoskopie przenikające się wątki motywiczne, nasycenia dynamiczne i  plany ago- giczne. Tej romantycznej muzyce, noszącej w  sobie echa Chopinowskich ballad, nie do końca poddali się muzycy. Intensywne brzmienie, często ostre i  zbyt wyraziste, nie oddawało subtelności kantyleny tak recenzje muzyka Od bajki do transcendencji TERESA DOROŻAŁA-BRODNIEWICZ zakończył się sezon artystyczny w Filharmonii Poznańskiej. zabrzmiały znane i lubiane dzieła Moniuszki, Szymanowskiego i  Beethovena. Ale dopiero zagrana na finał Beethovenowska V  Symfonia, pulsująca emocjami i  precyzyjna wykonawczo, potwierdziła wysoką klasę naszej orkiestry. charakterystycznej dla języka kompozytorskiego Moniuszki, nie pozwalało też poddać się narracyj- nemu tokowi muzycznej bajki. Pejzaże Szymanowskiego Jako solista wystąpił Nikolaj Znaider, dosko- nale znany poznańskiej publiczności skrzypek, który w  poprzednim sezonie był artystą-rezydentem naszej Filharmonii, prezentując się nie tylko jako skrzypek, ale także jako dyrygent. Tym razem zagrał I Koncert skrzypcowy op.  35  Karola Szymanowskiego, jedno z najpiękniejszych dzieł polskiej literatury wiolinistycz- nej. Kompozytor napisał utwór w roku 1916, korzystając z odnoszących się do partii solowej uwag swojego przy- jaciela, wybitnego skrzypka Pawła Kochańskiego. Warto także podkreślić, że kadencja zadedykowanego Kochań- skiemu Koncertu jest jego autorstwa. Forma kompozycji Szymanowskiego zrywa z  kon- wencjonalną trzyczęściowością. Rozwijając się, nie- przerwanie frapuje skontrastowaniem partii solistycz- nej – uduchowionej, rozmarzonej, nasyconej jasnym, ciepłym kolorytem, z  często wyrazistą dynamicznie, wielobarwną partią orkiestrową. Muzyka – jak impre- sjonistyczny pejzaż – sprawia wrażenie prześwietlonej zachodzącym słońcem, gasnącej, zamierającej. Wymaga, zwłaszcza od solisty, gry uduchowionej, przymglonej, „niekonkretnej”. Taką poetycką interpretację pozosta- wiła w naszej pamięci nieodżałowana Wanda Wiłkomir- ska, której wykonanie I Koncertu z Filharmonią Naro- dową pod dyrekcją Witolda Rowickiego jest jak wzorzec metra w Sèvres. I trudno z takim wzorcem się zmierzyć! Nikolaj Znaider to oczywiście świetny skrzypek. Muzykę Szymanowskiego zagrał bez zarzutu, chociaż niestety z nut, co staje się ostatnio niedobrą regułą. Jednak nie odnalazłam w jego grze owego czaru, tajemnicy, zachwytu nad każdym dźwiękiem. Muzyka, tak przecież poruszająca, w jego wykonaniu okazała się tylko poprawna. Beethovena zmagania z losem Koncert zakończyło jedno z najbardziej znanych i najczęściej grywanych dzieł, jakim jest V Symfonia c-moll op. 67 Ludwiga van Beethovena, skompono- wana w latach 1807-1808. Przyjęło się nazywać ją „Symfonią losu”, uznając naczelny motyw rytmiczno- -melodyczny za muzyczną ilustrację przeznaczenia pukającego do drzwi. Goethe po wysłuchaniu dzieła powiedział: „To jest wielkie, szalone, to tak jakby się człowiekowi walił dach na głowę”. W istocie muzyka V Symfonii - choć wtłoczona w ramy klasycznej cztero- częściowej formy, z członami kontrastującymi tem- pem i charakterem - nacechowana jest romantycz- nym patosem i wielkim ładunkiem dramatyzmu. Warstwa brzmieniowa, nie wyrażając niczego poza muzyką, sama staje się ideą piękna, bohaterstwa, W Teresa Dorożała-Brodniewicz teoretyk muzyki, krytyk muzyczny, redaktorka i autorka książek FOT. ANTONI HOFFMANN uniesienia. Jednakże muzykolodzy nastroje, które w słuchaczach budzi ta zdominowana przez rytmy marszowe muzyka, określają jako bojowe, mobilizu- jące do walki z przeciwnościami losu. Odnajdują też odniesienia do rewolucyjnych nastrojów epoki napo- leońskiej, do haseł wolności, równości i braterstwa. Marek Pijarowski znakomicie czuje się, pro- wadząc muzykę bardzo intensywną dynamicz- nie i emocjonalnie, toteż jego odczytanie muzyki Beethovena było - w zgodzie z przesłaniem kompo- zytora - mocne, energiczne, wyzwalające w muzy- kach orkiestry żarliwość i radość wspólnego muzykowania. V Symfonia okazała się bardzo udanym artystycznie zwieńczeniem kończącego się sezonu Filharmonii Poznańskiej, potwierdziła utrzymujący się wysoki poziom wykonawstwa, dostarczyła satysfakcji licznym słuchaczom. Zgodnie z tradycją naszej orkiestry na zakończenie sezonu żegna się odchodzących na emeryturę kole- gów. W tym roku uhonorowano skrzypaczkę Małgo- rzatę Schmidt. Dziękując artystce za czterdzieści lat nieprzerwanej pracy w tej instytucji, zarówno muzycy, jak i melomani zgotowali jej burzliwą, w pełni zasłu- żoną owację. 4 Koncert kończący sezon artystyczny 2017/2018: Orkiestra Filharmonii Poznańskiej Marek Pijarowski — dyrygent, Nikolaj Znaider — skrzypce, 15.06, Aula UAM IKS | lipiec 2018 / 27 28 / IKS / lipiec 2018 Arte to zespół, który ma świetną, ugrunto- waną opinię. Ostatnio jednak mniej o  Was sły- chać. Dlaczego? Powodów jest kilka. Jeden to wyzwania organiza- cyjne. Jesteśmy zespołem niezależnym od jakichkol- wiek instytucji życia muzycznego. Natrafiamy przez to na przeszkody administracyjne. Koordynowanie pracy takiego ciała trochę nas obciąża – finansowo i kadrowo. Zastanawiamy się nad zmianą organizacji, odnalezieniem zaplecza instytucjonalnego. Intensyw- nie szukamy nowej formuły. W tej chwili bardzo mi zależy na tym, by przetrwała idea zespołu. Została stworzona przez kilka osób – a właściwie pomiędzy nimi: rodziła się dzięki rozmowom, wymianie poglą- dów. To jest dla mnie wartość. W związku z tym był- bym w stanie oddać Arte komuś, kto potrafiłby wyko- rzystać to, co do tej pory zrobiliśmy. Śmiałe wyznanie. Prawda? To wynika z  pewnego odkrycia. Jedno- cześnie z  kłopotami, które mamy, natury organiza- cyjnej, muzyczna część naszej pracy jest dla mnie dzisiaj znacznie bardziej oczywista. Ale nie w takim sensie, że wiem, jaka jest jedynie słuszna interpre- tacja muzyki. Jak się wie, to pewnie źle? Tak, oczywiście, bo przestaje się szukać. Ale zna- leźliśmy się na ścieżce, która wydaje się mieć znacz- nie wyraźniejsze ramy, i w związku z tym wiemy, co należy rozwijać. A jakie to ramy? To trochę związane z  tym, czym się zajmujesz. Z  językiem. Język, słowo – to powody, dla których ciągle interesujemy się muzyką barokową, a  nawet jeśli gramy współczesną, to musi ona spełniać jeden warunek: mieć gramatykę. Musi mieć strukturę taką jak język i wyrażać nie tylko emocje, ale pewne tre- ści, najczęściej abstrakcyjne. Wydaje mi się, że to jest jądro muzyki barokowej w ogóle – odzwierciedlenie słowa, niekoniecznie na poziomie semantycznym. Wydaje mi się, że każda z epok chciała nawiązywać do tego, co się działo w starożytnej Grecji. Tak było rozmowy Wolność do muzykowania z AURELIUSZEM GOLIńSKIM, dyrektorem Arte dei Suonatori, rozmawia AGATA SZULC-WOŹNIAK w renesansie, a w jeszcze większym stopniu tak było w  baroku. Nigdy jednak wcześniej, przed XVII wie- kiem, muzyka europejska nie była tak mocno zwią- zana ze słowem: raz z jego znaczeniem, dwa z rytmiką. Czy to nie jest fantazmat, że antyk stworzył wszystko? Oczywiście, ale to nie ma znaczenia. Ważne jest to, że barokowy pomysł na to, jak wyglądała staro- żytność, był gruntem do tego, by stworzyć nowocze- sny styl. Ostatnio czytam poezję pisaną heksametrem. Zastanawiam się nad tym, dlaczego stopy metryczne były kiedyś tak istotne. I  dlaczego my muzycy dzi- siaj, w  jakiś niezrozumiały sposób, myślimy wyra- zami, a  nie rytmem stóp metrycznych? To jest bar- dzo dziwne. W pewnym momencie stało się dla mnie jasne, że muzyka, która była pisana w  baroku, jest odzwierciedleniem słów – ich rytmu. Zresztą Leopold Mozart zauważa, że żaden z kompozytorów, który nie zna zasad poezji, nie może nawet poprawnie pisać muzyki. To jest dowód. Jak zaczniesz patrzeć na figury melodyczne i rytmiczne w XVII-wiecznych par- tyturach, to widzisz, że możesz w ten sposób analizo- wać muzykę tamtych czasów i dzięki temu odbierać ją na zupełnie innych falach. Czy te idee będą ważne podczas tegorocznej edycji Muzyki dawnej – persona grata? Już w zeszłym roku wybraliśmy dla koncertów tytuły, które zwracały na to uwagę – na przykład przedstawia- liśmy Vivaldiego jako oratora. Retoryki jest w Vivaldim całe mnóstwo. Jeżeli rozpatrujemy go pod kątem melo- dii czy harmonii, to wiemy, jaki jest „słaby” w porówna- niu do Bacha, ale kiedy zaczynamy patrzeć na wenec- kiego kompozytora od strony sztuki słowa, możemy zrozumieć, dlaczego Bach przepisywał jego dzieła. Nie zawsze jest tak, że dobry mówca jest dobrym poetą. Zdecydowanie. Zazwyczaj tak nie jest. Jak dzisiaj gra się barok? Jaki jest „rynek” na tę muzykę? Na tę muzykę jest bardzo małe zapotrzebowa- nie, a  próby pozyskania szerszej publiczności mogą wpływać na obniżenie jakości wykonań. Oczywiście można to robić - pokazywać, że da się zagrać jesz- cze szybciej albo że można jeszcze odważniej zrywać z pewnymi wartościami, na przykład dobrym brzmie- niem, by kogoś zaskoczyć. Inność nie jest jednak war- tością. Jest taki moment, kiedy się jej szuka - często na początku drogi artystycznej. Odmienność może być punktem wyjścia, ale wkrótce staje się jasne, że nie może ona być celem. Pod względem muzycznym jestem szczęśliwym człowiekiem. Dużo się nauczyłem o muzyce, kocham ją jeszcze bardziej niż przed laty. Mam takie marzenie, że uda mi się stworzyć z Arte zespół, w którym będziemy umieli interpretować bez słów. Oczywiście posługując się pewnymi zasadami. One stworzyłyby ramę dla naszych interpretacji. Arte to zawsze był mały zespół. W porywach miał 20 osób (zazwyczaj 10, 12). W takim zespole wolność do muzy- kowania jest konieczna, żeby nie tylko odczuwać, ale i wzmacniać zainteresowanie tym, co jest naszą pracą. Jak dotychczas realizowaliście tę wolność? I jak zmienił się zespół przez 25 lat działalności? Pierwsi członkowie tworzą dziś własne projekty artystyczne, eksplorując te przestrzenie muzyki, które stały się dla nich najważniejsze. Pomimo odczu- walnego ich braku w naszym zespole bardzo się cie- szę, że tak intensywnie się rozwijają. Arte odmłod- niało i pracuje się nam zupełnie inaczej. Dzisiaj już nie siedzimy na próbach po 12 godzin, jesteśmy bar- dziej „profesjonalni”, ale przez to muszę uczyć się nowego sposobu kierowania naszą pracą. Wróćmy jeszcze na koniec do zaplanowanych na ten rok koncertów. Wiemy, że ważne będzie słowo. A punktem wyjścia okażą się pory roku? To jest duży projekt nagraniowy, który rozpoczął się w zeszłym roku. Chcemy przetworzyć go również na cykl koncertów. Spiritus movens projektu jest duń- ska flecistka Bollette Roed. Wraz z nią przygotowu- jemy cztery płyty, które w 2019 roku będą wydane przez fińską wytwórnię Ondine. Każda z płyt odpo- wiada jednej porze roku i każdą wypełniają koncerty Vivaldiego. Niestety autor Czterech pór roku nie napi- sał wielu koncertów na flet prosty. Dlatego aranżu- jemy koncerty skrzypcowe, fagotowe i obojowe. Nie uważam, że jest to coś złego, jeśli robi się to dobrze. A czy to dobrze zrobimy, to zobaczymy. Staramy się. Przełożenie pór roku na barokową interpreta- cję - brzmi twórczo. Jak wyzwanie dla wyobraźni. Chcemy pokazać maksimum kolorów i znaczeń, które można odczytać w danej porze roku. Pomoże nam w tym malarstwo. W Danii, skąd pochodzi Bol- lette, jest wyjątkowe miejsce, które od lat przyciąga malarzy, Skagen. Powstałe tam płótna, inspirowane FOT. MODELINA 4 Aureliusz Goliński absolwent Akademii Muzycznej w Poznaniu, założyciel (wraz z żoną Ewq), dyrektor artystyczny i koncertmistrz zespołu Arte dei Suonatori szczególnymi kolorami i pięknym światłem pół- nocy, pozostały w tamtejszym Muzeum Malarstwa i w innych duńskich galeriach. Każdy z koncertów, które nagramy, będzie przedstawiał konkretny obraz ze Skagen. Takie podejście do interpretacji wybra- nych przez nas koncertów jak do tej pory przynosi bardzo dobre rezultaty Przed nami jeszcze per- spektywa nagrania 18 koncertów. Mamy nad czym pracować, również wymyślając malarskie znaczenia koncertów. To nie jest proste. Dobrze, że Bollette ma wyobraźnię, która w bardzo naturalny sposób podpo- wiada jej związek między muzyką a obrazami. Koncerty, które planujecie w tym roku w Poznaniu, będą już repertuarem muzyczno- -malarskim ze Skagen? Tak, choć nie wszystkie. W czerwcu przedstawili- śmy historie wiosenne, które rozpoczynają się zimą. Występ wrześniowy będzie trochę inny - zaprezentu- jemy koncerty wiolonczelowe i ukażemy styl neapo- litański, bel canto, który miał ogromny wpływ na rozwój muzyki instrumentalnej. W grudniu znów wró- cimy do inspiracji porami roku. Zagramy repertuar zimowy, poświęcony Bożemu Narodzeniu w Wene- cji. A w kolejnym roku czekają nas nowe wyzwa- nia. Chciałbym, żeby wydaniu każdej płyty towa- rzyszyły koncerty i ekspozycje odpowiadających im obrazów. 4 IKS | lipiec 2018 / 29 ROZMOWY Widziałam to na własne oczy z NATASZĄ GOERKE, laureatką Konkursu im. Arkadego Fiedlera na najlepszą książkę podróżniczą roku 2017, rozmawia GRAŻYNA WROŃSKA Odbierając Nagrodę Bursztynowego Motyla za Tam, była Pani bardzo wzruszona. I szczęśliwa. Nie wiedziałam o istnieniu tej nagrody, a kiedy jeszcze zapoznałam się z listą laureatów poprzednich edycji - świetnych pisarzy, reportażystów, podróżników - czułam się nawet trochę zażenowana. Ale przecież to nie pierwsze ani jedyne wyróż- nienie, które Panią spotyka, m.in. już 15 lat temu za 47 na odlew była nominacja do Nagrody Literackiej Nike. To było dawno temu, nie pamiętam już dobrze tamtych emocji, teraz cieszyłam się niezwykłą atmos- ferą spotkania, serdecznością organizatorów, kapituły, statuetką motyla, gościnnością domu Fiedlerów, pięk- nym otoczeniem. Dowiedziałam się też, że podróżują i piszą synowie i także wnukowie Arkadego Fiedlera. Nie znam ich książek, w najbliższym czasie będę chciała je przeczytać. Odżyła przy okazji moja pierw- sza przygoda związana właśnie z Puszczykowem Do którego, jako poznanianka, miała Pani bardzo blisko... Tak, urodziłam się w Poznaniu, chodziłam do szkoły na Berwińskiego i Jarochowskiego, no i stąd wyrywałam się w świat. Co prawda bliski, ale jed- nak zupełnie nieznany. Miałam wtedy - dobrze już nie pamiętam - może 10, może 12 lat i z kole- żanką pojechałyśmy pociągiem po prostu przed sie- bie. Nikt w domu o tym nie wiedział. Wysiadłyśmy w Puszczykowie i wtedy jacyś dobrzy ludzie, widząc takie małe podróżniczki późną porą, zaopiekowali się nami, dali znać rodzinie i eskapada zakończyła się szczęśliwie. Czyli żyłka podróżnicza objawiła się bardzo wcześnie... Jeśli ktoś nie czytał Pani książki, tej nagrodzonej, zastanawia się, jak drobna, deli- katna kobieta o wyglądzie nastolatki może pod- jąć takie wyzwanie, jak podróż do Nepalu. 30 /IKS / lipiec 2018 Wyjaśnienie jest w książce. Zawsze chciałam tam pojechać. Pytano mnie, dlaczego nie Tatry, a Himalaje, o których wtedy w Polsce wiedziano bardzo, ale to bardzo mało. A ja się uparłam, sięgnęłam po nieliczne i trudne do zdobycia lektury, chłonęłam to wszystko i po studiach na poznańskiej polonistyce wybrałam kolejne - indianistyczne w Krakowie. Z Indii do Nepalu przecież żabi skok. Uzbrojona w pewną wiedzę, także językową, pojechałam zrealizować swoje marzenia. W Natasza Goerke prozaiczka i poetka, poznanianka mieszkająca w Hamburgu, Gdańsku i kilka miesięcy w roku w Dolinie Katmandu w Himalajach. Studiowała polonistykę na UAM w Poznaniu oraz orientalistykę na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie. Podróżuje po Indiach, Tybecie i Nepalu. FOT. ARCHIWUM PRYWATNE W Indiach było wówczas mnóstwo Polaków, kwitł handel, a ja miałam wielkie szczęście, że spotkałam tam polskich himalaistów, którzy szykowali się do zdobywania Lhotse. Z nimi więc pojechałam do wymarzonego Nepalu. Do dziś nasi himalaiści są tam bardzo popularni, szczególnie Jerzy Kukuczka. Jego portrety wiszą obok królewskich! Widziałam to na własne oczy. Szkoda, że Wanda Rutkiewicz jest tak mało znana... Dzięki Pani uporowi, marzeniom, szczęściu i talentowi mamy książkę, która otwiera przed nami fascynujący świat gór i ich mieszkańców. Nepal jest niezwykle piękny. Nie tylko ze względu na przyrodę, widoki, ale przede wszystkim ludzi. Nepalczycy, mimo bardzo trudnych warunków życia, biedy, ciężkich doświadczeń historycznych, są ludźmi pogodnymi i życzliwymi, otwartymi na innych. I niesamowicie zaradnymi. Nie poddają się przeciwnościom. A przecież nie oszczędzała ich i nadal nie oszczędza historia, a także przyroda. Po trzęsieniach ziemi, powodziach, ingerencjach potężnych nieprzyjaciół z sąsiedztwa odbudowują swoje domy, swój świat. Nie są zgorzkniali, zawistni, potrafią cieszyć się z powodzenia innych. Pozostają wierni tradycji, co wcale jednak nie przeszkadza im we wprowadzaniu zdobyczy współczesnego świata. Nepal bardzo się zmienił w ciągu ostatnich lat. Pani obserwuje to z bliska. Tak, mam to szczęście, bo mieszkam w Nepalu. I przeżyłam tam w 2015 roku trzęsienie ziemi. To pierwsze. Wyjechałam po kilku dniach, o kolejnych wstrząsach dowiadywałam się, będąc już w Euro- pie. I chciałam ten czas wykorzystać jak najlepiej. Wiedziałam, że Nepal potrzebuje natychmiasto- wej i ogromnej pomocy. Zginęło tam przecież dzie- więć tysięcy ludzi, bez dachu nad głową zostały trzy miliony... Razem więc z przyjaciółmi w Polsce orga- nizowałam tę pomoc. To był piękny i niezwykły czas - po prostu otwierały się ludzkie serca... Nie wytrzy- małam jednak długo w spokojnym świecie, musiałam pojechać do Nepalu. I opisała Pani tragedię ludzi, perturba- cje z darami, które napływały z całego Świata i nie umiano ich zagospodarować, poświęcenie ratowników. Miałam już prawie gotową książkę o Nepalu, o jego specyfice, historii, dniu dzisiejszym, ale po tra- gedii, jaka się zdarzyła, musiałam ją zupełnie zmie- nić, inaczej skonstruować. Pisałam w ogromnym napięciu, nie wychodząc niemal z domu przez trzy miesiące, prawie nie odbierając telefonów, pod presją wydawnictwa, które łaskawie przesuwało mi terminy, ale jednak zdążyłam. Miałam też szczęście do zna- komitej redaktorki - Magdaleny Budzińskiej. Bardzo wiele jej zawdzięczam! Książka wymyka się klasyfikacjom, jest literacko znakomita, niesie mnóstwo informacji i wzruszeń, przybliża w mistrzowski sposób krajobrazy i ludzi. Kto bierze do ręki Tam, po prostu zakochuje się w Nepalu. To wszystko prawda. I chyba już teraz nikt się nie dziwi, że kocham Himalaje. Mam tam zresztą mały domek niedaleko Katmandu, to jest w tej chwili właściwie mój pierwszy, najważniej- szy dom. A oprócz tego jeszcze trzy w Europie, bo dzielę moje życie między Poznań, tutaj żyje moja mama, Gdańsk i Hamburg. Podkreślam też zawsze, że piszę tylko wtedy, gdy mam coś do powiedzenia, jestem przeświadczona, że mogę się podzielić moimi obserwacjami, myślami, wrażeniami. Cieszę się, że moja książka, która przecież nie jest przewodnikiem i nie dlatego została napisana, żeby ściągać do Nepalu turystów, zainteresowała tym krajem wielu ludzi. A że chcą go odwiedzać, to bardzo dobrze, bo Nepal bez turystów zginie... Chciałam też pokazać, że można przełamać lęki i nie myśleć o tym, że nie- szczęście może się zdarzyć. Bo ono czyha na nas właściwie wszędzie, bez względu na to, gdzie żyjemy. A jak się można porozumiewać z Nepalczy- kami? Tak jak z innymi ludźmi prawie na całym świecie - po angielsku. Jest to specyficzny angielski, ale przy wzajemnej empatii wszystko można zrozumieć. A w niektórych sytuacjach nie trzeba nic mówić - spotykając głodne dziecko, trzeba mu dać kanapkę, w podobny sposób pomaga się też dorosłym. To naprawdę biedny kraj, pełen kontrastów. Obok najskromniejszych chałupek wyrastają rezydencje, na ogół w marnym guście, ale jest ich coraz więcej, a wszyscy bez względu na status materialny, uwielbiają bollywoodzkie filmy. I bardzo lubią kawę. Naszym sąsiadom i znajomym zawsze przywozimy ją w prezencie. I nasze kryształy. Bardzo im się podobają. 4 | Natasza Goerke Tam Wydawnictwo Czarne IKS | lipiec 2018 / 31 32 / IKS / lipiec 2018 Czym chciałeś, aby Na tropie różniło się od Furii? Furia jest bardziej filmowa niż Na tropie. Pisząc ją, byłem pod wrażeniem korepetycji, których udzielił mi mój znajomy reżyser. Działałem więc jak scenarzysta. Krótki tekst, szybkie przejścia, obrazy, zderzanie scen, dialogi. Na tropie jest nieco bardziej epickie, rozlewne. Postanowiłem głębiej wejść w relacje międzyludzkie i mocniej pogrzebać w życiorysach moich bohaterów. Co jeszcze? Furia jest prostą historią z  jednym głównym wątkiem, a Na tropie zbudowałem z trzech wątków, jednego głównego i  dwóch pobocznych, mocno zakorze- nionych w  prawdziwych historiach. Zainspirował mnie tu Arnaldur Indriðason, islandzki pisarz, który w  ten intrygujący sposób wzmacnia siłę rażenia swoich kryminałów. Jestem bardzo ciekawy, jak to zadziała na odbiorców. Od razu mówię, kolejny tom, Fatum, będzie jeszcze inny. W  jednym z  wywiadów powiedziałeś, że nie jesteś typem Remigiusza Mroza, który two- rzy wielowątkowe narracje z  całym szeregiem przecinających się bohaterów. Ponoć najlepiej wychodzi Ci budowanie scen. Scena to mój fetysz. Emocjonująca, zapada- jąca na długo w pamięć scena. Mam umysł drama- tyczny, który kiepsko się odnajduje w  projektowa- niu skomplikowanych, doskonale zazębiających się narracji. Uwielbiam przekształcać prawdziwe zda- rzenia w  emocjonalne widowiska. Moje powieści są i będą utkane w zasadniczej mierze z zasłysza- nych historii i historyjek. Jestem pisarzem o nerwie reporterskim. Kolejną książkę osadziłeś na początku lat 90., a  nie w  myśl popularnej dzisiaj nostalgii retro za latami 70. i 80. Jak mocno Twoje powieści są biograficzne? Jak bardzo ten Poznań tajemnicy i grozy, który opisujesz, jest Ci bliski? „Ten Poznań tajemnicy i  grozy” to wizja, którą przejąłem od moich znajomych policjantów, z którymi od lat rozmawiam. Bardzo często i regularnie. Kiedyś rozmowy Scena to mój fetysz z MICHAŁEM LARKIEM, autorem powieści kryminalnych, rozmawia DAMIAN NOWICKI postrzegałem Poznań jako nudne mieszczańskie mia- sto. Teraz jest zupełnie inaczej. Widzę je jako coś, co ma wiele oblicz, pięter, wymiarów... Chyba zupełnie nieoczekiwanie dla samego siebie stałem się kroni- karzem jego ciemnej strony. A co do biografii – pisząc kolejne książki, cały czas odwołuję się do swoich doświadczeń. To mi pomaga uczynić je bardziej kon- kretnymi, realistycznymi, sugestywnymi. Ale to chyba normalne w tej robocie. Załóżmy, że trzymasz takie tempo jak teraz. Jest rok 2027, masz na koncie wszystkie dzie- sięć części serii, a  półka ugina się od nagród. Co wtedy? Jaki gatunek literacki byłby dla Cie- bie wyzwaniem? Romans? Powieść polityczno… turystyczna? (śmiech) Ostatnio na kolacji w  czasie trwania Warszawskich Targów Książki rozmawiałem z pewną autorką kobiecych obyczajówek. Pół żartem, pół serio umówiliśmy się, że razem coś napiszemy (śmiech). Hm, chciałbym napisać powieść erotyczno-krymi- nalną... Fascynuje mnie siła ludzkiej seksualności, potęga pożądania. Przyznam, że nawet zacząłem coś takiego pisać. A tak w ogóle to marzy mi się proza, która nie wpisywałaby się w  jakikolwiek gatunek... Widzisz, w  głowie zalegają mi różne obrazy, scenki, wydarzenia... z  przeszłości. Z  dzieciństwa, z  techni- kum, ze studiów... Ostatnio coraz częściej przypo- minam sobie o  nich. Chciałbym kiedyś zmontować z tego jakąś narrację. W  wywiadach podkreślasz, że męczy Cię patriarchat, a  w  Twoich książkach są mocne postacie kobiece. Zastanawiałeś się nad stwo- rzeniem książki, w której główny bohater będzie kobietą, a narracja będzie prowadzona z kobie- cej perspektywy? Myślę o tym. Myślę o nowej serii, w której głów- nymi bohaterami byłby damsko-męski tandem. Ona, oficer operacyjna, on, oficer dochodzeniowy. Zoba- czymy, co z  tego wyjdzie. Tymczasem wykańczam trzeci tom „Dekady”, czyli Fatum. A  potem mam zamiar pogadać z policjantkami o tym, jak wygląda ta Michał Larek kJ | ur. 1978 - specjalista od mocnych > I NOWO WICZZKNZCWZAW tę prowadzi kursy storytellingu, miłośnik kultury popularnej, uzależniony od amerykańskich 4* CZA CNN SLOWA u kryminałów. robota z ich punktu widzenia. O właśnie, przypomnia- łeś mi, że muszę zadzwonić do pewnej pani, która chce mi opowiedzieć o swoich traumatycznych prze- życiach związanych z pracą w wydziale kryminalnym, ale nie naszym, poznańskim. Jak wygląda Twoja praca w archiwach czy z materiałami historycznymi? Zawsze zaczyna się od opowieści przekazywanej ustnie, rozmowy, monologu, przypadkowego napo- mknienia. Potem sięgam do dokumentów, które zawsze wertuję z wypiekami na twarzy. Akta, proto- koły, notatki służbowe! To jest najsoczystszy gatunek literacki! Ważne są też dla mnie relacje dziennikar- skie - mogę wtedy obserwować, jak prawdziwe zda- rzenia zamieniają się w sensacyjne opowieści! Ta transformacja jest cudownym zjawiskiem. A potem ja sam zaczynam szkicować pomysły, jak daną historię udramatyzować... Muszę przyznać, że dla mnie formacyjnym pro- jektem była praca nad Martwymi ciałami, reporta- żem kryminalnym, które popełniłem we współpracy z mecenasem Waldemarem Ciszakiem. Impulsem była pełna emocji i pasji opowieść policjanta o zabójcy, który polował na zwłoki kobiet. Pamiętam mój pierw- szy kontakt z aktami! To było niesamowite i fascy- nujące! Stos starych teczek, pożółkłe akta, doku- menty pisane ręcznie i trudne do odszyfrowania. FOT. ARCHIWUM PRYWATNE Jakieś zdjęcia, jakieś dowody, wycinki z gazet. Coś niezwykłego. Co powiedzieli na Furię? Że fajna książka! Choć niektórym przeszkadzał wulgarny język (śmiech). Ale podejrzewam, że mogła budzić rozmaite emocje... Z jednej strony ideali- zuję swoich policjantów, z drugiej zaś wzmacniam mroczne wymiary ich osobowości. Kiedy teraz pytasz mnie o to, uświadamiam sobie, że poznańscy poli- cjanci, ci emerytowani przede wszystkim, są szcze- gólnymi czytelnikami. Dlaczego? Dlatego, że tylko oni są w stanie wyłapać różne ukryte nawiązania do prze- stępczo-policyjnej przeszłości naszego miasta. Zoba- czymy, co będą mówić po publikacji kolejnych tomów. Ostatnie pytanie: reportaż historyczny. Pod- jąłbyś się narracji, w której ani na jotę nie możesz odejść od faktów? Tak, myślę o tym. Z moim przyjacielem i współ- autorem Waldemarem Ciszakiem mamy rozgrzebaną historię o kradzieży relikwii Świętego Wojciecha z gnieźnieńskiej katedry. Czas akcji: lata 80. Miej- sce akcji: Gniezno, Poznań, Gdańsk. Zrobiliśmy już nawet research, z którego wyłonił się bardzo ciekawy materiał, niekiedy bardzo emocjonujący. Trzeba będzie do tego wrócić. No cóż, prawdziwe historie to mój nałóg. 4 Twoi znajomi policjanci IKS | lipiec 2018 / 33 ROZMOWY Podzielić się pasją z ANETĄ SADOWSKĄ-WOJAK i ELŻBIETĄ DRYGAS z Fundacji U Łejerów, która buduje wioskę edukacyjną w Tanzanii, rozmawia MAREK S. BOCHNIARZ Wspomniała Pani, że w trakcie rozmów prowa- dzonych przez Fundację U Łejerów (Wayair Foun- dation) z Tanzańczykami wypłynęły dwie podsta- wowe potrzeby ich społeczności: woda i edukacja. Ale dlaczego budują Państwo wioskę edukacyjną właśnie w Ulyankulu, byłym obozie dla uchodźców? Aneta Sadowska-Wojak: Przy parafii na terenie obozu funkcjonuje szkoła średnia i jej byt jest zapew- niony. Jest jednak tylko jedna, bardzo przepełniona szkoła podstawowa - a w przyszłym roku musi przyjąć aż tysiąc dzieci do klasy pierwszej. Dzięki budowanej przez nas szkole dzieci będą miały szansę przejścia do szkoły średniej i nie będą musiały wyjeżdżać. Skąd decyzja, aby przenieść do Tanzanii model edukacji wypracowany w poznańskich Łejerach? A.S.: Jako Wayair Foundation mieliśmy niepraw- dopodobną wręcz potrzebę, aby podzielić się wszyst. kim tym, co Ela Drygas i Jurek Hamerski stworzyli przez 40 lat swojego doświadczenia pedagogicznego. Elżbieta Drygas: Moje dwie pasje to nauczanie i teatr Napisałam też podręcznik dla nauczycieli, w którym wykorzystuje się w różnych przedmiotach gry i zabawy teatralne. Ulyankulu jest miejscem, 34. [IKS / lipiec 2018 gdzie można pokazać takie zajęcia lokalnym nauczy- cielom, szkolić ich, jednocześnie pracując z dziećmi. Jak obecnie wyglądają zajęcia w Ulyankulu? E.D.: Uczniowie zdają maturę w języku angiel- skim, więc jeśli chcą przejść ze szkoły podstawowej do średniej, muszą go opanować. Przede wszystkim uczą się czytania i pisania. Gorzej jest z mówieniem, bo brakuje praktyki. Nauczyciel przepisuje roz- dział z podręcznika na tablicy, wyjaśnia, o co chodzi, a potem uczniowie przepisują ten rozdział. Nauka polega na pamięciowym opanowaniu zwrotów, nie do końca z ich zrozumieniem. Jak wyglądała Pani wizyta w Ulyankulu pod koniec ubiegłego roku? E.D.: Gdy tam byłam, w jednej klasie uczyło się 50 dzieci. W kolejnych rocznikach jest ich jeszcze wię- cej. Przez te dwa miesiące pracowałam z dziećmi w kla- sie zerowej, która liczyła około 30 uczniów. Myślę, że nauczyły się bardzo dużo. Na zakończenie spotkałyśmy się z rodzicami tych dzieci. Poprzez piosenki i zabawy dzieci pokazały różne zdobyte przez siebie umiejęt- ności. Nauczyciel, który początkowo był sceptycznie nastawiony, powiedział na koniec, że jest zszokowany tym, jak dużo dzieci nauczyły się w tym czasie. Jak długo trwał etap przygotowawczy projektu? A.S.: To ponad rok pracy na ideach i kreatyw- nych rozwiązaniach, które za każdym razem zesta- wialiśmy z potrzebami lokalnymi. Zebraliśmy w tym celu grupę osób. Zaprosiliśmy do współpracy archi- tekta Iwo Borkowicza, który jest absolwentem Łeje- rów, więc zna model pracy w grupie. Prowadził już na Kubie projekt społeczny - rewitalizację starych budynków w Hawanie - z zaangażowaniem lokalnej społeczności. Od czterech lat na miejscu działa Ame- lia Kuch, która prowadzi badania do doktoratu. Pro- gram został wykonany całkowicie ze środków Funda- cji. Propozycję z gotowym projektem i wynikami testu edukacyjnego złożyliśmy w MSZ. Zostaliśmy wybrani jako jeden z czterech projektów na terenie Tanzanii i dostaliśmy fundusze, które pozwoliły na start. Jak powstał projekt samych budynków? Mają bardzo nietypowy wygląd. A.S.: Poprosiliśmy o pokazanie projektów archi- tektonicznych realizowanych na tym terenie. Były związane z budownictwem europejskim. Tradycyjne myślenie o szkołach w Afryce to budynki podobne do niemieckich koszar: małe okna, dach blisko końca muru, brak możliwości wentylacji, brak też wykorzy- stania naturalnych warunków terenu. Dla nas inspi- racją był Dićbćdo Francis Kćrć, architekt z Burkina Faso. Gdy powiedziano nam, gdzie można zbudować szkołę, Iwo znalazł drzewo mango, wokół którego powstanie wioska edukacyjna. Budynki będą miały zapewnioną wentylację przez dach. Szkoła będzie ustawiona w kierunku najczęściej wiejącego wiatru, co zapewni przepływ powietrza i naturalne chłodzenie. Jaki będzie udział lokalnej społeczności w tym projekcie? W Aneta Sadowska-Wojak prezes, założyciel QGA Consulting i Q6zA Communications, coach ICC, mentor w europejskim projekcie Early Warning Europe, właściciel szkoły jogi „Lovayoga” w Poznaniu. FOT. WAYAIR FOUNDATION (4X) M Elżbigta Drygas i Kate Rogozińską z prawej) undation z Wayair F | A.S.: Zależy nam, aby wszystkie elementy, z któ- rych wykonana będzie szkoła, były wypalane i kupo- wane na miejscu. Iwo na przykład odkrył, że w tej okolicy wyrabiane są kosze z plastikowych pasków z sizalu. Lokalna społeczność będzie wytwarzała okiennice do szkoły z tego materiału. Jak wyglądają najbliższe plany Fundacji zwią- zane z tym projektem? A.S.: Czekamy na pozwolenie na rozpoczęcie prac. Do końca roku postawimy budynki zaplanowane w pierwszym etapie: cztery klasy, teatr, toalety i tanki na wodę, które też są naszym autorskim pomysłem. Bardzo potrzebne jest nam wsparcie na kolejny etap i realizację programu edukacyjnego. 4 Fundacja U Łejerów (Wayair Foundation) www.wayair.pl www.facebook.com/fundacjaulejerow 4 Elżbieta Drygas pedagog, od ponad 35 lat pracuje z dziećmi i młodzieżą. Współtwórca autorskiej szkoły „Łejery” założonej w 1990 roku, nagrodzona Orderem Uśmiechu i nagrodą im. I. Sendlerowej „Za naprawianie świata”. IKS | lipiec 2018 / 35 ROZMOWY Im trudniej, tym lepiej ze STANISŁAWĄ ŁOWIŃSKĄ, pomysłodawczynią i realizatorką Lednickich Wiosen Poetyckich, rozmawia ANDRZEJ SIKORSKI Za nami XXII Lednicka Wiosna Poetycka, dwudziesta druga „Korona Wierzbowa”. Setki piszących z całej Polski, tysiące wierszy... Wierszy i wzruszeń. Niekiedy niewypowiedzia- nych. Słowo, jak motyl ulotne, wpisuje się jednak w obraz tajemnicy świata. Młodzi i wrażliwi poszukują poetyckiego wyrażenia, co nie jest wbrew pozorom ani proste, ani łatwe. Myślę jednak, że im trudniej, tym lepiej. Bo głębiej poznajemy wtedy siebie oraz otaczającą nas rzeczywistość. Poeta zwykle odczuwa i nazywa naszą codzienność inaczej. Nad każdą kolejną edycją wydarzenia pra- cuje Pani przez cały rok. W Poznaniu jurorzy oceniają nadsyłane teksty, a całodzienny finał odbywa się w Łubowie i na Ostrowie Lednickim. Dlaczego właśnie tam? Lednica jest dla nas znakiem początków. Dla wychowanków szkół - wszystkich szczebli - ważne są pamięć oraz historia, historia naszej państwo- wości. To światło i świadomość naszej ponad 1050-letniej chrześcijańskiej drogi. Drogi do grodu Mieszka I oraz pałacu z kamienną kaplicą, który poło- żony jest na wyspie. Miejsca o szczególnym znacze- niu dla każdego Polaka, zwłaszcza młodego uczest- nika Lednickiej Wiosny Poetyckiej i laureata turnieju „O Koronę Wierzbową”. Którą edycję wspomina Pani najbardziej? Każda była szczególna. Ale może jednak tę XVIII, kiedy Andrzej Jagiełłowicz, laureat z War- szawy, napisał do mnie wyjątkowe podziękowanie: 4% Stanisława Łowińska poetka, dziennikarka i animatorka kultury. Pracowała w „Tygodniku Ludowym”, publikowała m.in. w „Arkuszu” i „Przekroju”. Pełniła funkcję redaktora naczelnego miesięcznika „Otwarta Szkoła”. Przyjaciel młodych talentów. 36 /1KS / lipiec 2018 „L...] Nowatorskim pomysłem była koronacja laure- ata, któremu przyznano pierwszą nagrodę. Czułem się nieco onieśmielony, ale jednocześnie zaszczycony tym wyróżnieniem. Koronacja Wierzbowa okazała się dodatkową, niezapomnianą atrakcją tego gorącego popołudnia [...]”. A inni laureaci? Szczęśliwi, szczególnie ci koronowani, gdyż główną nagrodą był wyjazd do Parlamentu Euro- pejskiego. Trudno jednak byłoby mi ich wszystkich wymienić. Laureaci byli m.in. z Poznania i Łubowa. W ubiegłym roku bilet do Brukseli otrzymała z kolei Oliwia Panufnik ze Słupcy. Wiersze, recytacje, symboliczne sadzenie wierzby w „Gaju Poezji”, kameralne koncerty... W programie każdej Wiosny są też wystawy plastyczne, przede wszystkim młodzieży z MDK nr 1 z Poznania, i występy artystyczne młodych talentów, w których również bierze udział mło- dzież z łubowskiego gimnazjum. Ponadto w „Gaju Poezji” na terenie Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy odbywa się symboliczne sadzenie wierzby, a w kościele Wielkopolskiego Parku Etnograficznego, wcześniej we dworze, odbywają się koncerty kame- ralne znanych artystów, zwłaszcza bardów. Przypo- mnę, że w salonach dworku występowali m.in. Leszek Długosz, Andrzej Sikorowski, Grzegorz Turnau i nie- zapomniana Wanda Warska z Andrzejem Kurylewi- czem. Są i antologie wierszy laureatów, będące swego rodzaju podsumowaniem dokonań młodych talentów. Tegoroczna Lednicka Wiosna Poetycka była wyjątkowa. Dlaczego? 100. rocznica odzyskania niepodległości i powsta- nia wielkopolskiego zaznaczyła się dwudziestomi- nutowym, wzruszającym widowiskiem teatralnym XX LO w Poznaniu. A marzenia? Proszę o coś wierszowanego, to Pani specjalność... Z. marzeniami jak z darami - nigdy nie wiadomo. Co z lednicką „Wiosną”, co z „Koroną”?... 4 HISTORIA Dzieło PIOTR GRZELCZAK Kilkanaście lat badań, ponad tysiąc stron, setki ilustracji, tabel, planów, wykresów i map, wreszcie zespół kilkudziesięciu badaczy z profesorem Jerzym Topolskim na czele. 30 lat temu ukazał się pierwszy tom Dziejów Poznania. W Poznański ośrodek historyczny bez wątpie- nia zajmował po 1945 roku jedno z najważniej- szych miejsc na historio- graficznej mapie kraju. O wysokiej pozycji miejsco- wego środowiska decydowali w dużej mierze pracujący tu wybitni uczeni, którzy nie tylko wytyczali nowe kierunki badań i sukcesywnie zdobywali między- narodowy rozgłos, ale potrafili również skupić wokół siebie sze- rokie grono zdolnych uczniów i współ- pracowników. Jednym z nich był profesor Jerzy Topolski (1928-1998), który stopień doktorski zdobył w wieku zaledwie 23 lat, profesurę nadzwyczajną tuż po 30. roku życia, zwyczajną zaś jeszcze przed czterdziestką. Jego dorobek, liczący ponad 1100[!] publikacji, obejmuje cztery najważniejsze obszary: dzieje gospodarcze, metodologię historii, historię historiografii, a także niebywale wymagające dzieła syntetyczne. Ów rzadki zmysł syntezy zademon- strował on po raz pierwszy w latach 60., gdy pod jego redakcją ukazały się przełomowe pod wieloma względami Dzieje Gniezna (1965) oraz Dzieje Wiel- kopolski (1969). Kolejna dekada przyniosła z kolei bestsellerowe Dzieje Polski (1975), które na dobre ugruntowały rangę poznańskiego historyka. Wszystko to było znakomitym podglebiem dla rozpoczęcia prac nad monumentalnymi Dziejami Poznania, planowanymi zrazu na cztery tomy. Pomysł całościowego opracowania historii Grodu Przemysła miał się wprawdzie narodzić jeszcze w latach 50., jednak kompleksowa koncepcja książki została zaprezentowana przez prof. Topol- skiego na początku lat 70. Nieba- wem zaprosił on do współpracy blisko siedemdziesiąt osób, które w ciągu najbliższych lat miały wspólnie pracować nad nowator- skim przedstawieniem tysiąclet- niej przeszłości Poznania. Dodajmy, że integralnie pojmowany proces historyczny był w tym ujęciu dość daleki od wyłącznie polonocen- trycznego obrazu miasta. Wielki finał wieńczący premierowy etap prac nad tą nadzwyczajną syntezą nastąpił ostatecznie w 1988 roku, gdy na księgarskie półki trafił pierwszy, dwuczę- ściowy tom Dziejów Poznania (do roku 1793), wydany, dzięki mecenatowi władz miasta, nakładem poznań- skiego oddziału PWN. Z tej okazji w Sali Białej Urzędu Miejskiego odbyła się specjalna wydawnicza gala, na którą 13 lipca 1988 roku prezydent Poznania Andrzej Wituski zaprosił wszystkich twórców zaan- gażowanych w powstanie ponadtysiącstronicowego dzieła. Prof. Topolski, odbierając w ich imieniu zasłu- żone gratulacje, poinformował wówczas o znacznym zaawansowaniu prac nad tomem drugim obejmują- cym lata 1793-1945 (współredaktor prof. Lech Trze- ciakowski), który zdaniem rozemocjonowanej prasy już pod koniec 1988 roku miał trafić do drukarni. Poli- tyczny przełom 1989 roku i wszystkie wynikające zeń organizacyjno-finansowe kłopoty spowodowały, że t. II, cz. 1 (1793-1918) wyszedł dopiero w roku 1994, natomiast t. II, cz. 2 (1918-1945) w 1998. Nagła śmierć prof. Topolskiego sprawiła zaś, że tom 3 (obej- mujący PRL) i 4 (bibliografia do dziejów Poznania) nie doczekały się niestety realizacji. 4 IKS | lipiec 2018 / 37 © Z CYKLU z torby listonosza Proiessorzy z grosza żyiący DAINA KOLBUSZEWSKA „Odebrałem (...) dyspozycyą Prześwietney komissyi, żeby Professorom w całym Departamencie zatrzymane były Pensye a 1 Junii as 1 Octobris (...)” V Tak pisał 11 lipca 1777 roku ks. Józef Rogaliński do Augusta Sułkowskiego. List jest znakomitym świadec- twem problemów, z jakimi zmierzyć się musiał inicja- tor powstania szkoły wyższej w Poznaniu. Dalsza część tegoż listu Rogalińskiego jest znacząca: „(...) Poznaiesz łatwo J. O. Xca Mości Dobrodzi, iak ciężkaby rzecz była Professorom z grosza żyiący czekać zapłaty przez 4 mie- siące; żebrzą z płaczem miłosierdzia, gdyż się iuż poza- dłużyli”. Finansowanie szkół zawsze u nas kulało... Po kasacie zakonu jezuitów w 1773 roku ich mają- tek został przejęty przez lustratorów. W wyniku licznych zaniedbań dopuścili oni do rozgrabienia pojezuickiego mienia i w pewnym stopniu - zaprzepaszczenia dorobku jezuitów. August Sułkowski, który w Komisji Edukacji Narodowej był komisarzem departamentu wielkopol- skiego, zlecił wizytację podległych mu szkół pojezuic- kich Józefowi Rogalińskiemu, fizykowi, astronomowi, byłemu profesorowi poznańskiego kolegium jezuickiego. Rogaliński, wywiązując się ze swoich zadań, latem 1774 roku zaproponował jednocześnie, by w Poznaniu utwo- rzyć na bazie zlikwidowanego kolegium szkołę wyższą. Dzięki działalności Rogalińskiego, który w listach podpisuje się w tym czasie „rektor Akademii Poznań- skiej” lub „rektor Akademii Wielkopolskiej”, nowa szkoła wyższa mogłaby mieć dobre zaplecze mate- rialne (budynki pojezuickie oraz ich wyposażenie) oraz dysponować dobrze wyszkoloną kadrą byłego kolegium. Jedną z osób, które poparły projekt Roga- lińskiego, był August Sułkowski, którego wpływy w Komisji Edukacji Narodowej były nie do przecenie- nia. Zatem do niego Rogaliński słał listy, w których opisywał, z czym musi się borykać. „(...) pod niebytność [w Polsce] J. O. Waszey Xcey MCi Dobrodzieia Prześwietna Komissya [KEN] na 7 Classes 38 /IKS / lipiec 2018 Nagrobek ks. Józefa Rogalińskiego znajduje się w poznańskiej farze, obok budynku dawnego kolegium jezuickiego, w którym bezskutecznie starał się utworzyć szkołę wyższą rozdzieliła Szkoły woiewodzkie, (które przedtem w czte- rech klassach zawierały się) y mnie ten nowy regula- ment przysłała, zostaie mi wątpliwość: czyli według tey liczby Classium, trzeba powiększać liczby Professorów w Poznaniu y gdzie indziey? pisałem po trzykroć o rezo- lucyą w tym do JPana Sekretarza, lecz dotąd nie żadney odbieram odpowiedzi, a tymczasem termin Wakacyi się zbliża” - informował księcia po jego powrocie do kraju, 11 lipca 1777 roku. Dalej zapewniał: „Czekam tedy łaski J. 0. Waszey Xcey MCi Dobrodzieia, żebyś mnie w tym o woli Prześwietney komissyi upewnić raczył, którey rozkazy dopełniać iest moią powinnością”. Trzy lata później, w 1780 roku, poznańska akade- mia została podporządkowana Akademii Krakowskiej. Rogaliński, zniechęcony niepowodzeniem swoich pla- nów, podał się do dymisji. 4 FOT. POZNAN FILM COMMISSION USE panowie SAGI SLL ACT AN MIESCIE . sz RE e A R, M | ? | al da: ej kd 8 MH Ń LJ Ś ó WYDAWNICTWO NIK książka dostępna na POSNANIA sklepiwmposnania.pl TO © Z CYKLU Cyryl Wam pokaże Wrażliwy, z dużym poczuciem humoru PAWEŁ MICHALAK O Ireneuszu Wierzejewskim, wybitnym poznańskim ortopedzie, można z pełnym przekonaniem powiedzieć, że był człowiekiem renesansu. Wszechstronnie wykształcony i uzdolniony walczył z ludzką ułomnością i niepełnosprawnością nie tylko jako znakomity lekarz, ale także jako... wynalazca i konstruktor. Prócz tego grał na kilku instrumentach i pięknie pisał. V W Kozłowie pod Opalenicą w ówczesnym powiecie bukowskim urodził się 23 marca 1881 roku Ireneusz Wierzejewski. Po ukończeniu szkoły ludowej w Buku młody Wierzejewski kontynuował naukę w Królew- skiej Wyższej Szkole Realnej Gotthilfa Bergera przy obecnej ul. Strzeleckiej w Poznaniu. W 1901 roku praktykował jako ślusarz, tokarz, a nawet odlewnik czy kowal w fabryce maszyn i narzędzi rolniczych Hipolita Cegielskiego. To ostatnie w przyszłości będzie miało niezwykle istotny wpływ na jego zawo- dową karierę. Wiosną 1903 rozpoczął studia lekar- skie najpierw w Greifswaldzie, potem w Berlinie, Wiirzburgu i Monachium. Po ich ukończeniu rozpo- czął pracę w Berlińsko-Brandenburskim Zakładzie Leczniczo-Wychowawczym dla Kalek kierowanym przez prof. Konrada Biesalskiego. To właśnie ten okres życia najbardziej ukształtował go jako lekarza i społecznika wrażliwego na problem wykluczenia niepełnosprawnych. W 1910 roku na uniwersytecie w Lipsku obronił pracę doktorską, również w tym czasie świat lekarski obiegła informacja o nowym wynalazku polskiego lekarza - stole operacyjnym ze specjalną podpórką ułatwiającym przeprowadzenie zabiegu i późniejsze usztywnienie miednicy. Nie był to jedyny wynalazek profesora. Konstruował pro- tezy, przede wszystkim kończyn górnych, mające umożliwić niepełnosprawnym powrót do pracy i funkcjonowania w społeczeństwie. W 1911 roku Wierzejewski na stałe osiedlił się w Poznaniu, a w kwietniu 1913 roku stanął na czele pierwszego na ziemiach polskich szpitala 40 /IKS / lipiec 2018 ortopedycznego - Zakładu im. Bronisława Satur- nina Gąsiorowskiego na Łazarzu. W czasie I wojny światowej został powołany do Armii Niemieckiej na stanowisko doradczego ortopedy V Armii i dowódcy XIII Szpitala Fortecznego, w jaki zamieniono Zakład Prof. Ireneusz Wierzejewski w mundurze generała brygady Wojska Polskiego, druga połowa lat 20. XX wieku Ranny żołnierz armii niemieckiej z protezą ręki zaprojektowaną przez prof. Wierzejewskiego, Poznań, lata 1914-1918 Gąsiorowskiego. Wraz ze swoim asystentem dr. Hen- rykiem Cetkowskim zoperował w tym czasie ponad 4 tys. rannych żołnierzy armii niemieckiej, którzy trafiali do niego głównie z urazami kręgosłupa i koń- czyn. W 1917 roku zasilił szeregi Polskiej Organizacji Wojskowej, przyczyniając się m.in. do zabezpieczenia i uchronienia przed wywiezieniem do Niemiec zma- gazynowanych w Poznaniu olbrzymich ilości materia- łów sanitarnych i sprzętu medycznego. Po wybuchu powstania wielkopolskiego wstąpił ochotniczo do Armii Wielkopolskiej, gdzie był naczelnym lekarzem powstańców wielkopolskich, a następnie inspektorem sanitarnym wojsk wielkopolskich w stopniu generała podporucznika. W kwietniu 1920 roku wielki talent organizatorski i skuteczność działań w czasie walk w Wielkopolsce poskutkowały nominacją na szefa sanitarnego I Armii walczącej z bolszewikami, a rok później powierzono mu zorganizowanie pomocy sani- tarnej i żywnościowej dla III powstania śląskiego. Życiowym credo prof. Wierzejewskiego było dąże- nie do poprawy bytu i opieki państwa nad osobami niepełnosprawnymi. Profesor nie tylko jednak zwracał uwagę na problem, ale podejmował konkretne działa- nia. W połowie lat 20. XX wieku przeznaczył jeden z budynków w swojej nowo wybudowanej posiadłości w Chartowie na dom sanatoryjny dla młodych pacjen- tów Zakładu Gąsiorowskiego. Co więcej, jako senator FOT. CYRYL.POZNAN.PL / Z ARCHIWUM MUZEUM UNIWERSYTETU MEDYCZNEGO (3X) wygłosił w izbie wyższej brawurowe przemówienie o instytucjonalnej pomocy dla niepełnosprawnych. Profesor Wierzejewski pozostawił po sobie znako- mity dorobek naukowy, przyczynił się też do wzrostu świadomości i wrażliwości na los niepełnosprawnych. Jego wielką zasługą było utworzenie słynnej poznań- skiej szkoły ortopedycznej, z której wywodzą się m.in. dwaj wybitni lekarze i wielkie naukowe autorytety: Franciszek Raszeja i Wiktor Dega. A to wszystko w dużej mierze dzięki - jak pisał prof. Dega - „kocha- nemu Wierzejowi”. Cyryl publikuje pokaźną spuściznę po Ireneuszu Wierzejewskim udostępnioną przez Muzeum Uni- wersytetu Medycznego im. Karola Marcinkowskiego. Składają się na nią liczne listy, dokumenty i bardzo ciekawe fotografie. Ukazują sylwetkę profesora w wielu wymiarach: jako wybitnego naukowca (np. dokumenty polskiego Towarzystwa Ortopedycznego, którego był pierwszym prezesem), konstruktora (fotografie prezentujące praktyczne wykorzysta- nie skonstruowanych przez niego protez), polityka i patrioty (np. fotografie z czasów służby wojskowej), ale również, a może przede wszystkim, wrażliwego człowieka z dużym poczuciem humoru i kochającego męża (korespondencja prywatna). 4 CHFEL KULTURA+ IKS |/ lipiec 2018 / 41 42 / IKS / lipiec 2018 ] ]Wychwalany fotograf nie był wtedy pewnie wcale młodszy od recenzenta – urodzonego w 1898 roku Tadeusza Cypriana, choć ten pisał o „młodym auto- rze”, występującym z  aż 46 fotografiami, „wyko- nanymi w  bromie, gumie i  bromoleju”. Cierniak utrwalił krągłości cebuli w  gumie. Ich zmysłowy czar wydobył najwyraźniej przez bardzo świadome wykorzystanie artystowskiej techniki: guma pozwa- lała wprowadzić do obrazu nawet wielobarwność. W 1932 roku miał już w swojej amatorskiej karierze niezły dorobek – prawie pół setki prac na wystawie to sporo. Zdaje się, że istniała niepisana zasada, by prezentacja indywidualna mniej więcej tyle prac obejmowała, a  techniki szlachetne – jak guma – miały udowadniać umiejętności, odróżniające człon- ków TMF od „pstrykaczy”. U patologów Urodzony w 1899 roku Bogdan Zieliński pokazał na swojej indywidualnej wystawie, również w 1932 roku, 43 zdjęcia w  tzw. bromie, wykorzystującym różne zabiegi poprawiania negatywu. On i Cierniak z TMF związani byli już od paru lat, choć zostali odnotowani pośród autorów wystawiających od 1932 (pierwszy) i 1931 roku (drugi). Chyba nie współzakładali poznań- skiego TMF w 1924 roku, jak Cyprian. Raczej nale- żeli do słuchaczy tego ostatniego, który na przemian z innymi kolegami z zarządu TMF prowadził od 1925 roku prelekcje o fotografii – początkowo na uniwersy- tecie, w sali… patologów. Skoro pierwszym prezesem organizacji fotografów był Stanisław Horoszkiewicz, profesor Zakładu Medycyny Sądowej Uniwersytetu Poznańskiego, to gościnne występy u  patologów z cyklu fotografia Broń wysoce obosieczna MONIKA PIOTROWSKA „Artysta włada dobrze elementami kompozycyjnymi w  swych obrazach. Rewelacyjne są jego Cebule. Mocne a wykwintne, świetnie oddające materiał, są niemal bardziej cebulaste niż cebula w  naturze” – ocenił recenzent indywidualnej wystawy Stanisława Cierniaka, która odbyła się w 1932 roku pod egidą poznańskiego Towarzystwa Miłośników Fotografii TMF. wydawały się rzeczą naturalną. Całe grono pierw- szych zarządów było odrobinę „patologiczne”: albo lekarz specjalista medycyny sądowej (Horoszkiewicz), albo prawnik (prokurator Bolesław Gardulski i sędzia Cyprian), albo chemik (Teofil Orłowski i  może Boh- dan Lipiński) i tylko jakby na okrasę przedsiębiorca (Kazimierz Greger i do 1927 roku tylko krążący wokół zarządu Tadeusz Wański). Fascynująca fabrykacja płyt Było dopuszczalne, by nie brać udziału w  wysta- wach, a  tylko okazać się mniej lub bardziej znawcą fotografii. „Członkiem Towarzystwa może zostać każda osoba nieposzlakowana, zajmująca się jako miłośnik lub interesująca się fotografią naukową lub artystyczną, która swe przystąpienie zgłosi i  przez Zarząd Towarzystwa w  poczet członków przyjętą zostanie” – zapisano w statucie, przyjętym na zebraniu konstytucyjnym 13 maja 1924 roku. Najpożyteczniej dla kondycji organizacji „interesował się fotografią” Greger: król handlu wszystkimi możliwymi sprzętami, akcesoriami i materiałami fotograficznymi, finansował wydawanie „Polskiego Przeglądu Fotograficznego”, a w latach 1926–1930 i w 1939 roku użyczał pokoju na zebrania i ciemnię w swojej firmie. Robił zdjęcia, ale nie na wystawy. Orłowski był z kolei człowiekiem tech- niki, chemię studiował już w czasie I wojny światowej w Lipsku, a w Poznaniu zaraz po studiach pracował w  miejscowych fabrykach płyt fotograficznych. Stąd brały się te elektryzujące tematy wykładów o rodza- jach i produkcji tych płyt opartych na bromie (fakt, że ułatwiających cały proces wykonywania fotografii), które po Orłowskim prowadził później w TMF prawnik ś reger. Oryginalny opis: |= Zdjęci aparatem Zeiss Ikona Cyprian... Chemik miał jednak talent nie na żarty, znał się też na optyce, obiektywach, ostatecznie stał się niezastąpionym fachowcem od techniki fotochemicz- nej. No i w 1928 roku stało się - wyjechał z Poznania do Bydgoszczy, żeby jako dyrektor techniczny uczy- nić z fabryki Alfa najlepszego polskiego producenta papierów i błon fotograficznych. Dożywotność za 360 złotych Aparat fotograficzny i jego części składowe - pod takim tytułem wygłosił wykład w 1925 roku Gardul- ski. Zatem TMF przyciągał do siebie nowych człon- ków nauką najzupełniej od podstaw. „Nowi” nie przy- chodzili już z naukowego nimbu jak pierwszy prezes. Ten zresztą od 1927 roku nie daje znaku aktywno- ści - nie ma go w zarządzie. Może nadal zachował członkostwo, dla fasonu. Na przykład tym sposobem, że zgodnie z paragrafem siódmym statutu zapłacił „jednorazowo przynajmniej piętnastokrotną wkładkę roczną” i został członkiem dożywotnim. Dwa złote miesięcznej składki razy 12 miesięcy i razy piętnaście to 360 złotych, jedna trzecia pensji profesorskiej - Horoszkiewicz na pewno udźwignął. Nowi amatorzy przychodzili z najróżniejszych sfer. Obecny od początku Wański, pojawiający się w księ- gach adresowych na początku jako bliżej nieokreślony FOT. TADEUSZ WAŃSKI kupiec, w 1923 roku samouk w fotografii, i to sku- teczny, jeśli jeszcze w tym roku miał co pokazać na ogólnopolskiej wystawie Światłocień w Poznaniu, ośmielał chyba takich jak Cierniak - wtedy introliga- tor przy Słowackiego 38. Wański w latach 1936-37 prowadził firmę Fotografja Techniczno-Portretowa, Cierniak w latach 30. XX wieku fabrykę kartonaży i drukarnię, zbliżyć mogły ich interesy. Pewnie miło było przy spotkaniach handlowych przejść od tema- tów merkantylnych do doświadczeń z technikami szlachetnymi, w których Wański był mistrzem. Cztery lata po wystawie indywidualnej z Cebu- lami Cierniak przeszedł całkowicie na „brom”, czyli po prostu na odbitki z negatywu. Ta metoda nadal skłaniała fotografa do malarskich gestów, np. retu- szowania ołówkiem, ale bardziej pozwalała mu pozo- stać przy warsztacie czysto fotograficznym, skoncen- trowanym na dobrze zakomponowanej i naświetlonej klatce negatywu, bez błędów w uchwyceniu ostrości obrazu. Jeszcze w 1929 roku Cyprian napisał, że szla- chetny bromolej „dał ludziom w ręce broń wysoce obosieczną”, bo masy mnożących się od lat 30. ama- torów wykorzystywały jego rozmalowanie do tuszo- wania braku umiejętności. Dlatego od 1935 roku poznańskie TMF z klubu otwartego dla wszystkich stało się elitarnym, tylko dla zaawansowanych, ale na brom przeszedł nawet Wański. 4 IKS I lipiec 2018 / 43 44 / IKS / lipiec 2018 Szukałam Twojego biogramu i nie znalazłam... …na pewno jest w moim prywatnym archiwum. Ale tylko po angielsku, bo był potrzebny, kiedy w Dublinie uczestniczyłem w takim projekcie na jednego aktora i jednego widza: 100 aktorów i 100 widzów dobierają- cych się losowo, a potem 10-minutowe spektakle face to face – mam więc spisane, w czym brałem udział. To akurat łatwo odtworzyć, gorzej z informa- cjami typu gdzie i kiedy się urodziłeś. Powinienem uzupełnić stronę w Wikipedii. Tam w  ogóle Ciebie nie ma. Funkcjonujesz jako „ciało zbiorcze” – Teatr Ósmego Dnia. No to mówię: urodziłem się 24 stycznia 1950 roku w Rogoźnie Wielkopolskim. Jak pamiętam, studiowałeś ekonomię. Mam absolutorium, czym sprawiłem radość rodzi- com i rodzinie, ale potem porzuciłem działania zwią- zane z obroną pracy magisterskiej pt. „Marszrutyza- cja przewozów pieczywa w Poznaniu”. Temat stał się legendarny, także jako przedmiot kpin kolegów. A skąd w ogóle pomysł na takie studia? To sprawka mojej mamy. Ja od piątego roku życia marzyłem o teatrze, brałem udział w zajęciach ama- torskich zespołów teatralnych, wszyscy więc byli przekonani, że mój los jest przesądzony. A  moja mama powiedziała: „Tadziu, ty przecież bardzo lubisz języki obce, kochasz podróże, w tej chwili otwierają handel zagraniczny w  Poznaniu, aktorem możesz zostać zawsze, zaraz po studiach wrócisz do tego, ale będziesz miał konkretny zawód…”. No i mnie przeko- nała. Pamiętam, że właściwie z biegu podchodziłem do egzaminów wstępnych. Okazało się, że wszystko zdałem bardzo dobrze, tylko mój niemiecki szwan- kował, w  związku z  czym przez pierwsze dwa lata ważyło się, czy dostanę się na specjalizację z większą ilością języków obcych. Ale po drugim roku z nauką było już różnie – brałem urlopy dziekańskie, współza- kładałem Kabaret „Deska”, pojawił się T8D. I co na to ojciec, mama? Na szczęście nie musiałem się spowiadać – byli doświadczonymi rodzicami, wychowali piątkę dzieci. z cyklu rozmowy w garderobie To było nasze podwórko z TADEUSZEM JANISZEWSKIM, aktorem Teatru Ósmego Dnia, rozmawia ANNA KOCHNOWICZ-KANN Ja korzystałem z  przywilejów najmłodszego. Było mi wolno wiele. Tym więcej, że moja mama, kiedy ojciec siedział w  więzieniu w  1948 roku, zawarła taki pakt z  Panem Bogiem, że zostanę spłodzony jakby w podzięce za jego wyjście na wolność, i to mi zapewniało niesamowitą niezależność. Nie wtrącali się w moje wybory, poza tym jednym zdecydowanym: „teraz handel zagraniczny”. Nie miałeś więc też powodu do młodzień- czych buntów. Wobec sytuacji rodzinnych – nie. Ale bunt chyba miałem w  genach, bo jedno z  najwcześniejszych moich wspomnień to ucieczka z  domu: z  wózkiem i  misiem w  kierunku Wągrowca, żeby zobaczyć, co tam jest za horyzontem. Ale to ciekawość, nie złość. No tak. I powtórzyłem to jeszcze trzy–cztery razy. Zawsze jednak tak, by całkiem się nie zgubić. Miejsce pochodzenia determinuje... Rodzice nauczyli mnie pracy i  samowystarczal- ności. Z  kolei małe miasteczko i  amatorski zespół teatralny tworzyły więzi, o jakie w dużych miastach trudno; z  Rogoźna wyniosłem ogromną potrzebę bycia we wspólnocie i  współdziałania. A  także aktywności. Nadal tkwi w Tobie to małe miasteczko? Koledzy czasami mówią, że w pewnych sprawach jestem zbyt konserwatywny, że trzymam się usta- lonych linii… Ja uważam, że wyszło nam na dobre, kiedy upierałem się przy niektórych decyzjach. To chyba pochodzi właśnie z  wychowania w  Rogoźnie i w takiej bardzo szerokiej rodzinie. …? Zjazdy rodzinne są na 200–300 osób! Czasami myślę, że byłoby fajnie napisać sagę takiego rodu, w większości wywodzącego się ze wsi, gdzie – nie tak często, ale jednak – robiło się kariery, wielu rodzicom zależało na wykształceniu dzieci. Odkry- wam też krewnych gdzieś w  Argentynie, Chile, w Stanach, bo na przełomie XIX i XX wieku niektó- rzy wyjeżdżali… Korzenie masz wielkopolskie? Z obu stron. Chociaż dziadek od strony mamy, Franciszek Schoener, przyjechał tu spod Hanoweru. Natomiast pradziadkowie od strony ojca prawdopo- dobnie są z linii żydowskiej. Moja babcia nazywała się Bucholz. I to jest dla mnie bardzo interesujące. Kiedy przyjechałeś do Poznania, od czterech lat działał już T8D. Wiedziałeś? Nie. Ja w ogóle nie zdawałem sobie sprawy, że jest możliwy taki teatr studencki. Pamiętam, że w gablo- tach na Fredry wisiały zdjęcia z Warszawianki. Zadzi- wiały mnie, ale teatru nie szukałem. Dopiero potem, kiedy nastał czas urlopów dziekańskich i chciałem jeździć po Polsce, oglądając spektakle, poszedłem do ZSP z pytaniem, czy organizują takie eskapady. Tam trafiłem na Lecha Raczaka, który powiedział: „A my tu organizujemy Akademię Teatralną”. I wszystko się zmieniło. Różne daty pojawiają się w związku z Twoim dołączeniem do Ósemek. Jesienią 1969 roku przystąpiłem do Akade- mii. Wkrótce potem Lech zaproponował mi wejście w pierwszy skład teatru, który wtedy już pracował nad Jednym tchem. Odmówiłem, bo byłem jeszcze zbyt zielony, a poza tym miałem w tym czasie obóz żeglarski, obóz jeździecki, szykowałem się do wyjazdu do Jugosławii, do czego doszło dopiero w 1973, co wtedy wiązało się z planem, by przez tę Jugosławię uciec z Polski... Ale nie uciekłeś. Bo uświadomiłem sobie, że teatr jest najważ- niejszy. Doświadczenie pracy nad kolejnym spekta- klem i rozpoznawaniem metody - to było olśniewa- jące... Rozwijana przez nas metoda Grotowskiego prowadziła do rzeczywistej współodpowiedzialności i współtworzenia, prawdziwej zbiorowej kreacji, do tego wspólne pisanie tekstów itd. To było fascynujące po prostu. I tego nie mogłem sobie dać odebrać. W stanie wojennym znowu pojawił się dyle- mat: zostać czy wyjechać. Niektórzy decydowali się na bilet w jedną stronę. Dla mnie możliwość odcięcia sobie drogi powrotu nie wchodziła w grę. Z emigracji wróciliście do Poznania, choć mieliście inne propozycje. Z Sardynii na przykład... Dlaczego więc Poznań? Ważna była przeszłość, wcześniejsze doświadcze- nie. To było nasze podwórko, nasza ziemia. Mieli- śmy widzów, którzy na nas czekali. Nie można było ich zostawić, zawieść. Wędrując po Europie, ciągle myśleliśmy o tym, skąd wyszliśmy. FOT. KRZYSZTOF FABIAŃSKI W% Tadeusz Janiszewski ur. 1950 r. w Rogoźnie Wielkopolskim, z Teatrem Ósmego Dnia związany od 1969 roku. Aktor, twórca i reżyser. W latach 1994-2000 dyrektor naczelny T8D. W 2007 r. odznaczony Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski, który oddał w 2008 r. na znak protestu w sprawie obchodów Marca '68. Wyobrażasz sobie siebie mieszkającego gdzie indziej? Nie. Nie wiem. Dzisiaj nie wiem. Chyba to niemożliwe. Czas płynie: w przyszłym roku będziesz świę- tować 50 lat swojego ósemkowego życia. Cóż... Ars longa, vita brevis. 4 IKS | lipiec 2018 / 45 46 / IKS / lipiec 2018 ] ]Podróżnik i pisarz, na którego książkach, poczy- nając od lat 30. ubiegłego wieku, wychowało się kilka pokoleń czytelników. Ulica jego imienia znaj- duje się na Strzeszynie, na Osiedlu Literackim, w północno-wschodniej części Poznania. Ma zaled- wie 246 metrów długości i stoi przy niej kilka wil- lowych domów. Łączy ulice Literacką i  Tadeusza Boya-Żeleńskiego, a  jej perspektywę widzianą od strony ul. Literackiej zamyka ściana zieleni... jakby anonsując, że nieco dalej, za ruchliwą ul. Kosza- lińską, rozciągają się położone w dolinie Bogdanki lasy zachodniego klina zieleni z  jeziorami: Kier- skim, Strzeszyńskim i  Rusałką. To już tam rozpo- cząć można „dalekie podróże”, za którymi tęsknotę swymi książkami od lat rozbudza w  nas Arkady Fiedler. Ojciec i dęby Arkady Fiedler urodził się w 1894 roku w Pozna- niu (na budynku przy ulicy Murnej, gdzie niegdyś stał jego rodzinny dom, znajduje się pamiątkowa tablica). Ojciec pisarza, Antoni Fiedler, był dziennikarzem, prowadził też własny zakład chemigraficzny i  lito- graficzny, wydając w nim między innymi patriotyczne pocztówki, pisma literackie i  artystyczne. Oprócz pracy zawodowej zajmował się malarstwem i  litera- turą, był też miłośnikiem i  znawcą przyrody. Miesz- kanie Fiedlerów było miejscem spotkań artystów i  cyganerii poznańskiej, a  jesienią 1918 roku spoty- kali się tam także patrioci przygotowujący powsta- nie wielkopolskie. Atmosferę rodzinnego domu oraz wędrówki wśród rogalińskich dębów, podczas których wspólnie z ojcem marzyli o egzotycznych podróżach, z cyklu Jest taka ulica Znad Warty i Bogdanki nad Ukajali WITOLD GOSTYńSKI Rozpoczynają się wakacje – czas na nieraz bardzo egzotyczne letnie wyprawy. Naszą comiesięczną bliską podróż po poznańskich ulicach poświęcimy tym razem Arkademu Fiedlerowi. opisał Arkady Fiedler w  autobiograficznej książce Mój ojciec i dęby. Arkady studiował filozofię i nauki przyrodnicze na uniwersytetach w  Poznaniu, Berlinie i  Krako- wie. Zadebiutował w  1917 roku cyklem wierszy na łamach poznańskiego „Zdroju”. Działał w  Pol- skiej Organizacji Wojskowej zaboru pruskiego, a  w  latach 1918–1919 brał udział w  powstaniu wielkopolskim (pisze o  tym w  swoich wspomnie- niach zatytułowanych Wiek męski – zwycięski). Po wojnie kontynuował naukę w Lipsku, a po uzyska- niu dyplomu przez kilka lat pracował w zakładzie odziedziczonym po ojcu. To właśnie nakładem Zakładu Chemigraficznego Antoniego Fiedlera w  Poznaniu w  1926 roku ukazała się niewielka pierwsza książka Arkadego Fiedlera Przez wiry i porohy Dniestru, będąca owocem wyprawy łodzią na wschodnie kresy Rzeczypospolitej. Rasowy podróżnik – literat W  pierwszą wielką podróż Arkady Fiedler wyru- szył w 1928 roku do Brazylii; potem przyszedł czas na wyprawy do Amazonii, Peru i Kanady. Ich efektem były felietony na łamach pism poznańskich i  war- szawskich, a  także książki: Bichos, moi brazylijscy przyjaciele, Wśród Indian Koroadów, Ryby śpiewają w  Ukajali, Zwierzęta z  lasu dziewiczego, Kanada pachnąca żywicą. W 1936 roku jako autor lubianych książek otrzymał nagrodę literacką miasta Pozna- nia i  Srebrny Wawrzyn Polskiej Akademii Litera- tury. W 1939 roku powstały powieści Radosny ptak Drongo i Jutro na Madagaskar. Po tej ostatniej powie- ści Witold Hulewicz napisał o Fiedlerze: „to rasowy Muzeum Arkadego Fiedlera w Puszczykowie podróżnik - literat, który szybko w cień usunął całą naszą literaturę podróżniczą...”. Wybuch II wojny światowej zastał pisarza na Tahiti. Stamtąd przedostał się do Anglii, gdzie na polecenie generała Sikorskiego napisał reportaże wojenne: Dywizjon 303 i Dziękuję ci, kapitanie - książki te rozbudziły także moje marzenia o lataniu i morskich przygodach i to one pomagały mi - podobnie jak wielu młodym ludziom - „iść za marzeniem i znowu iść za marzeniem i tak usque ad finem...". Do Polski Arkady Fiedler powrócił w 1948 roku i wraz z żoną Marią oraz synami Arkadym Radosła- wem i Markiem zamieszkał w podpoznańskim Pusz- czykowie. W okolicznych lasach i na nadwarciańskich łąkach - podobnie jak kiedyś jego ojciec - zaszcze- piał swoim synom marzenia o egzotycznych podró- żach i stąd, już wspólnie z nimi, nadal wyruszał w daleki świat. Pojawiającym się wciąż nowym książkom: I znów kusząca Kanada, Spotkałem szczęśliwych Indian, Piękna straszna Amazonia, Madagaskar, okrutny czarodziej czy pisanymi już wspólnie z synem Markiem: Napoleon Gór Skalistych i Ród Indian Algonkinów towarzyszyły liczne wznowie- nia i niesłabnąca popularność wśród czytelników. W 1957 roku Arkady Fiedler ponownie został laureatem nagrody literackiej miasta Poznania, a w 1978 nagrody państwowej. Ostatnia podróż (w wieku 87 lat!) zaprowadziła pisarza do Afryki Zachodniej; zmarł 7 marca 1985 roku w Puszczyko- wie i pochowany został na tamtejszym cmentarzu. W dorobku ma 32 książki wydane w 23 językach, FOT. WITOLD GOSTYŃSKI, ARCHIWUM MUZEUM ARKADEGO FIEDLERA w przeszło 10-milionowym nakładzie. Jego dzieło kontynuują synowie a także wnuk. Imię Arkadego Fiedlera nosi ponad 30 polskich szkół, są wśród nich trzy szkoły w Poznaniu. Muzeum-Pracownia Literacka W 1974 roku w domu pisarza w Puszczykowie (położonym między ulicami Słowackiego i Fiedlera) powstało Muzeum-Pracownia Literacka, w którym wystawiane są trofea z dalekich podróży przywie- zione przez pisarza i jego synów oraz gabloty z książ- kami Arkadego Fiedlera - od pierwszego reportażu Przez wiry i porohy Dniestru po wydane w 1989 roku Kobiety mej młodości. Przed wejściem do muzeum znajduje się orygi- nalny drogowskaz nazywany żartobliwie Krajowska- zem, wskazujący kierunki 30 wypraw i podróży Arkadego Fiedlera. Muzeum otoczone jest Ogrodem Tolerancji, w którym spotykają się różne kultury; nie- raz bardzo odległe mentalnie i czasowo. Znajduje się tam kolekcja monumentów z różnych stron świata, między innymi: budowla wzorowana na piramidzie Cheopsa, posąg z Wyspy Wielkanocnej, indiański totem, Brama Słońca znad jeziora Titicaca, posągi indiańskich wojowników, słynny kalendarz Azteków czy kopia posągu Buddy z Afganistanu. Są też wyko- nane w skali 1:1 repliki słynnego statku Krzysztofa Kolumba „Santa Maria” oraz myśliwca Hurricane, na którym w Bitwie o Anglię latali polscy piloci Dywi- zjonu 303; a propos: film Dywizjon 303 trafi na ekrany kin podobno już w sierpniu! 4 IKS I lipiec 2018 / 47 48 / IKS / lipiec 2018 ] ]Znakomity pięściarz, reprezentant Polski, potem szkoleniowiec, a  wreszcie prezes Wielkopolskiego Związku Bokserskiego w  Poznaniu. Wychowawca wielu świetnych bokserów. Radny miasta Poznania w latach 1998–2002. Obecnie też szef firmy ochro- niarskiej, w  której prowadzeniu wspomaga go córka Joanna. Urodził się 24 września 1953 roku w  Obornikach, wczesne lata życia spędził w Murowanej Goślinie, gdzie uczył się w  szkole podstawowej. Po jej ukończeniu w 1968 roku rozpoczął naukę w szkole średniej. Jesienią następnego roku trafił do hali sportowej przy ul. Pro- mienistej, gdzie rozpoczęła się jego przygoda z boksem. Mimo słabych warunków fizycznych (ok. 50 kg wagi) nie bał się treningów, jakie rozpoczął pod okiem Jana Arskiego w  poznańskiej Olimpii. Potem kontynuował treningi pod opieką Zbyszka Sobkowiaka, aby w końcu trafić w szkoleniowe ręce Zdzisława Szafrańskiego. – Rzeczywiście byłem drobnej budowy, ale chcia- łem pokazać, że potrafię skutecznie boksować. W 1971 roku, będąc juniorem, zdobyłem złoty medal mistrzostw kraju klubów gwardyjskich w wadze 51 kg. Wtedy uwierzyłem, że coś może wyniknąć z pracy na treningach – opowiada Zdzisław Nowak. W  1973 roku zadebiutował w  drużynie trenera Zdzisława Szafrańskiego, w  rozgrywkach ligowych. W tym samym roku trafił na zgrupowanie kadry naro- dowej, gdzie miał okazję trenować pod okiem słyn- nego „Papy” Feliksa Stamma. Tam głównie był spa- ringpartnerem dla bardziej doświadczonych kolegów. – Mogłem zobaczyć, ile mi jeszcze brakuje do najlep- szych pięściarzy w naszym kraju. Zachęciło mnie to do jeszcze większej pracy – wspomina. Upłynęły następne trzy lata, a  młody pięściarz Olimpii trafił wreszcie na dłużej do reprezentacyjnej drużyny, prowadzonej przez Michała Szczepana, który zastąpił w kadrze zmarłego Feliksa Stamma. Najpierw z cyklu mistrzowie sportu Pół wieku w ringu JACEK PAŁUBA zdzisław Nowak jest jedną z najbardziej rozpoznawalnych postaci poznańskiego boksu, związany z tą dyscypliną od 50 lat. jednak Zdzisław Nowak z  powodzeniem wystąpił w  indywidualnych mistrzostwach Polski w  Poznaniu. W  kategorii lekkiej wywalczył srebrny medal, prze- grywając w finale z Bogdanem Gajdą. Jesienią 1976 roku znalazł się w kadrze na dwa spotkania z NRD. W pierwszym we Wrocławiu jeszcze nie wystąpił, nato- miast w  drugim w  Krakowie już tak. Stoczył dobry pojedynek z  Richardem Nowakowskim, wtedy wice- mistrzem olimpijskim z  Montrealu. Ku zaskoczeniu obserwatorów Nowak zwyciężył niemieckiego rywala, a  Polacy pokonali NRD 14:8. W  1977 roku w  Milo- wicach (dzielnica Sosnowca) zawodnik Olimpii po raz drugi został indywidualnym wicemistrzem Polski w wadze lekkiej. Tym razem lepszy od niego okazał się Leszek Kosedowski, ale było faktem, że Zdzisław Nowak jest jednym z najlepszych polskich bokserów w kategorii lekkiej. W swoim dorobku ma jeszcze zwy- cięskie występy w meczach reprezentacji przeciwko Finlandii i Czechosłowacji. Walczył też w kadrze, która rozgrywała mecze w  USA w  1978 roku. Regularnie zdobywał punkty dla Olimpii w rozgrywkach ligowych. Po raz ostatni walczył w ringu w listopadzie 1981 roku w Charkowie. Po ukończeniu studiów w poznańskiej Akademii Wychowania Fizycznego w  1982 roku roz- począł pracę trenerską z najmłodszymi zawodnikami Olimpii. – Kiedy się ożeniłem, a potem urodził się mój syn Michał, walki bokserskie schodziły na coraz dalszy plan. Ważne było ukończenie studiów i zapewnienie opieki rodzinie. Trener Szafrański zadecydował, że zająłem się juniorami Olimpii, a potem także zostałem jego asystentem w  pierwszym zespole. Byłem więc cały czas przy mojej ukochanej dyscyplinie i mogłem się realizować w innej roli – mówi Zdzisław Nowak. Kiedy trener Szafrański przechodził na emeryturę, naturalnym jego następcą stał się Nowak. W  kolej- nych latach prowadził z  powodzeniem  Olimpię a w rozgrywkach drużynowych mistrzostw Polski. W latach 90. XX wieku dwukrotnie jego podopieczni zostali wicemistrzami kraju i dwukrotnie wywalczyli brązowe medale. Na drodze do złota stawały Olimpii zespoły ze Śląska - Walka Zabrze i Victoria Jaworzno. W obu przypadkach stronniczy sędziowie nie pozwolili poznaniakom stanąć na najwyższym stopniu podium. Znakomicie w tamtym okresie bokserzy Olimpii spisywali się w indywidualnych mistrzostwach kraju. W grudniu 1993 roku w poznańskiej Arenie podopieczni Zdzisława Nowaka wywalczyli trzy złote medale: Rafał Niedbalski, Robert Ciba i Robert Milewicz oraz dwa srebrne: Jacek Płonka i Dariusz Wasiak. Warto dodać, że Ciba, który pojawił się w Poznaniu, przychodząc z Walki Zabrze, osiągnął największe sukcesy indywidual- ne. W 1993 roku w tureckiej Bursie został wicemi- strzem Europy, natomiast w 1995 roku w Berlinie wice- mistrzem świata. Drugim świetnym zawodnikiem, do którego Nowak wyciągnął pomocną dłoń, był Dariusz Snarski, mający różne kłopoty w Hetmanie Białystok. Odwdzięczył się potem wieloma medalami. W 1997 roku Nowak wraz z grupą przyjaciół zało- żył Poznański Klub Bokserski (Olimpia nie mogła już wtedy liczyć na żadną znaczącą pomoc). Jak się okazało, był to strzał w dziesiątkę. Do 2011 roku ekipa PKB Poznań sześć razy wywalczyła tytuł dru- żynowego mistrza Polski. Natomiast w indywidualnej rywalizacji krajowej pięściarze Olimpii i PKB też zdo- bywali worki medali. W sumie uzbierało się ich ponad sto, w tym 25 złotych. FOT. ARCHIWUM PRYWATNE ZDZISŁAWA NOWAKA Zdzisław Nowak (pośrodku z pucharem) Po Cibie, Snarskim, Milewiczu czy Piotrze Jur- czyku w Poznaniu pod opieką prezesa PKB rosły następne pokolenia pięściarzy. Krzysztof Rogowski, Krzysztof Chudecki, Michał Chudecki, Krzysztof Szot, Mariusz Koperski, Piotr Olejniczak, Sebastian Rzad- kiewicz, Marcin Rekowski, Michał Gerlecki, Damian Wrzesiński, Włodzimierz Letr, Igor Jakubowski, Kamil Gardzielik czy Patryk Szymański - to grupa wyróżnia- jących się zawodników, którzy trenowali pod opieką Zdzisława Nowaka oraz jego syna Michała. - Cieszę się, że mogłem pracować ze wszystkimi chłopakami, którzy potem o mnie nie zapomnieli. Do dzisiaj mam z nimi bardzo dobry kontakt. Wielu tra- fiło na zawodowe ringi. Pod moją opieką trenowała także Ewelina Pękalska, sześciokrotna mistrzyni Pol- ski i reprezentantka kraju - przypomina Zdzisław Nowak, który był też pionierem w zgłoszeniu PKB do rozgrywek niemieckiej Bundesligi (pod koniec 2009 roku). Obok poznaniaków w rozgrywkach walczyły drużyny niemieckie oraz duńskie i holenderskie. - Dla moich chłopaków to było świetne doświad- czenie, bo mogli tam walczyć ze znakomitymi rywalami, czego nie mieli na krajowych ringach. To na pewno pomogło im w dalszym rozwoju, wielu bowiem potem trafiło na zawodowe ringi - zauważa Zdzisław Nowak, który w tym roku skończy 65 lat. Ale to wcale nie znaczy, że już zakończył przygodę z pięściarstwem, bo nadal jest prezesem Wielkopol- skiego Związku Bokserskiego i stara się pomagać tej dyscyplinie. 4 IKS I lipiec 2018 / 49 SPORT Młodzi wioślarze JANUSZ KRENC Na Torze Regatowym Malta każdego roku odbywają się zawody rangi międzynarodowej. Największą imprezą w 2018 roku będą Mistrzostwa Świata U-23 w wioślarstwie. Potrwają one od 25 do 29 lipca. W Poznań od wielu lat słynie z organizacji najważ- niejszych międzynarodowych zawodów, jeśli chodzi o sporty wodne. Obiekt położony na Jeziorze Mal- tańskim w latach 1981-1990 przeszedł gruntowny remont, dzięki czemu stał się jednym z bardziej cenio- nych ośrodków wodnych. Właśnie w sierpniu 1990 roku odbyły się tutaj XXII Mistrzostwa Świata w Kaja- karstwie, które były pierwszymi poważnymi zawo- dami na zmodernizowanym torze. Niewątpliwym atu- tem toru regatowego jest jego położenie w centrum miasta. Ponadto pełne zaplecze techniczne oraz sani- tarne powoduje, że niemal każdego roku Poznań staje się gospodarzem zawodów międzynarodowej rangi. Poznańskie początki Krajową organizacją, która zrzesza w swoich sze- regach wszystkich zawodników, trenerów oraz dzia- łaczy, jest Polski Związek Towarzystw Wioślarskich. Związek powstał w grudniu 1919 roku w Poznaniu. Od 1924 roku PZTW jest członkiem Międzynarodo- wej Federacji Towarzystw Wioślarskich. Już w 1904 roku powstał w Poznaniu Klub Wioślarski (KW 04). W następnych latach szybko pojawiły się następne kluby, takie jak: Poznańskie Towarzystwo Wioślarzy „Iryton”, Akademicki Związek Sportowy czy Towa- rzystwo Wioślarzy „Polonia”. To właśnie inicjatywa członków poznańskich towarzystw doprowadziła do powstania PZTW, a później w roku 1924 Poznań- skiego Okręgowego Związku Wioślarskiego. W poznańskich klubach trenowało wielu zna- komitych zawodników. Szkolili się w nich późniejsi medaliści olimpijscy czy sportowcy osiągający suk- cesy podczas mistrzostw Europy i świata. Brą- zowe krążki podczas igrzysk olimpijskich wywal- czyli: Henryk Budziński i urodzony w Poznaniu Jan 50 /IKS / lipiec 2018 Krenz-Mikołajczak (Los Angeles, 1932 r., dwójka bez sternika), Grzegorz Nowak i Adam Tomasiak (Moskwa, 1980 r., czwórka ze sternikiem) oraz Julia Michalska- -Płotkowiak (Londyn, 2012 r., dwójka podwójna). Imprezy wioślarskie w Poznaniu Już niedługo po modernizacji obiektu zaczęto w Poznaniu organizować międzynarodowe zawody. Biorąc pod uwagę tylko ostatnią dekadę, miasto było gospodarzem takich wydarzeń, jak: Mistrzostwa Świata Seniorów (2009), Akademickie Mistrzostwa Europy (2013), Akademickie Mistrzostwa Świata (2016) oraz Puchar Świata (2008, 2016, 2017). W trakcie zawodów takiej rangi można zobaczyć na żywo najwyższej klasy wioślarzy - np. w 2016 roku podczas Pucharu Świata w Poznaniu startowały i zwyciężyły Magdalena Fularczyk-Kozłowska [«b) a [«b) = 2) [== = a) = [=) [== = REKLAMA i Natalia Madaj-Smolińska. Niespełna dwa miesiące później, startując w konkurencji dwójki podwójnej podczas igrzysk olimpijskich w Rio de Janeiro, zdobyły dla Polski złoty medal. W lipcu do Poznania przyjedzie ponad 1000 zawod- ników z 30 państw na całym świecie. Swoje kadry do turnieju zgłosiły nie tylko potęgi wioślarskie, takie jak Wielka Brytania, Niemcy czy Nowa Zelandia, ale również Bahamy, Chile czy państwa z Afryki. Najwięk- sze liczebnie reprezentacje zgłosili Niemcy i Włosi - obie kadry składają się z niemal 100 osób. Pośród polskich wioślarzy znajdą się reprezentanci poznań- skiego KW 04. Szansę na osiągnięcie dobrego rezul- tatu wydaje się mieć dwójka podwójna, w której skład wejdą Mateusz Świętek (KW 04 Poznań, młodzieżowy stypendysta sportowy miasta Poznania) oraz Fabian Barański (WTW Włocławek). Z kolei w dwójce podwój- nej wagi lekkiej wystąpi inny reprezentant KW 04 Dawid Rewers (w parze z Mateuszem Kraską z Zawi- szy Bydgoszcz). Ponadto możliwy jest również start Jana Janasika i Dawida Pieniaka (obaj KW 04) w osa- dzie ośmioosobowej. Wstęp do przyszłych sukcesów W ostatnich latach okazało się, że mistrzostwa świata do lat 23 mają spore przełożenie na później- sze występy zawodników na etapie seniorskim. Za przykład mogą służyć polskie zawodniczki Marta Wieliczko i Katarzyna Zillmann, które w roku 2015 (Płowdiw) i 2016 (Rotterdam) zdobywały złoto w rywalizacji czwórek podwójnych na poziomie FOT. ADRIAN WYKROTA Puchar Świata w Wioślarstwie, Poznań 2017 młodzieżowym, by już w 2017 roku w amerykańskiej Sarasocie sięgnąć po srebrny medal w rywalizacji seniorek. Jeszcze ciekawszy przypadek stanowią wioślarki dwójki podwójnej wagi lekkiej z Rumunii, które w jednym roku zostawały mistrzyniami świata na poziomie młodzieżowym i seniorskim. Ionela-Li- via Lehaci oraz Gianina-Elena Beleaga 23 lipca 2017 roku zdobyły złoto w młodzieżowych mistrzostwach do lat 23 w Płowdiw, a później 30 września podczas seniorskiej rywalizacji w Sarasocie. Jezioro Maltańskie to bardzo atrakcyjne miejsce, gdzie poznaniacy chętnie spędzają czas wolny. Bio- rąc pod uwagę, że będzie to okres wakacyjny i rów- nolegle z okazji mistrzostw odbywać się będzie Festi- wal Food Trucków, warto wybrać się nad Maltę, by obserwować tych, którzy w najbliższym czasie mogą walczyć o najważniejsze laury wioślarskie. Warto dodać, że na czas rozstrzygnięć, czyli zawodów finałowych (sobota, niedziela), z ronda Kaponiera nad Maltę co godzinę będzie odjeżdżał darmowy tramwaj. 4 korpc 3, Poznań IKS | lipiec 2018 / 51 REKLAMA film BARTOSZ ŻURAWIECKI poleca: Dokument lana Bonhóte'a przypomina postać „enfant terrible” świata mody, Alexandra McQueena. Brytyjski projektant, chłopak z przedmieść Londynu, zwrócił uwagę show-biznesu swymi prowokacyjnymi projektami, odwołującymi się do scen przemocy, krwawej historii Szkocji, sadomasochistycznych fantazji... Zrobił błyskawiczną karierę, jego stroje nosiły gwiazdy rocka i popu, został dyrektorem kreatywnym domów mody Givenchy i Gucci, stworzył też własną markę i firmę. W 2010 roku popełnił samobójstwo. Autorzy McQueena skrupulatnie rekonstruują życie swojego bohatera. Przypominają jego kolejne kolekcje, rozmawiają z członkami rodziny, przyjaciółmi i partnerami — tak w biznesie, jak i w życiu. Wyłania się z tego portret człowieka, który osiągnął niebywały sukces, miał pieniądze, sławę, uznanie... Jednocześnie łamał i wyznaczał reguły panujące w świecie mody. A jednak sam pozostał samotny i niezrozumiany. Premiera 20 lipca. ŻYCIE NA WYBIEGU McQueen, reż. lan Bonhóte KUPIĘ MAMĘ / Blanka, scen. i reż. Kohki Hasei Nieczęsto trafiają na nasze ekrany filmy z Filipin, ten zaś szczególnie warto obejrzeć, gdyż pozwala z bliska przyjrzeć się stolicy kraju, Manili. Wraz z tytułową bohaterką, jedenastoletnią Blanką, biegniemy ulicami dzielnic biedy, spacerujemy wzdłuż zatoki, dekujemy się w porcie i zaglądamy do lokali rozrywkowych. Dziewczynkę porzuciła matka alkoholiczka, Blanka śpi więc pod murem, żebrze i kradnie pieniądze turystom. Pewnego dnia poznaje niewidomego, również bezdomnego gitarzystę. Najpierw wrzuci mu monetę, potem będzie próbowała go okraść, aż wreszcie zaprzyjaźni się z mężczyzną, który, metrykalnie rzecz ujmując, mógłby być jej dziadkiem. Blankę wyreżyserował Japończyk Kohki Hasei i niewątpliwie jest w tym filmie coś, co mają najlepsze dzieła japońskiego kina obyczajowego: czułość dla bohaterów, liryzm, trącający sentymentalne struny, ale nigdy niepopadający w łzawą przesadę. Z japońskiej szkoły wywodzi się też uważna 52 /IKS / lipiec 2018 obserwacja świata przedstawionego i skromność, która sprawia, że nie ma w tym filmie ni patosu, ni moralizatorstwa. Jest za to sporo niewymuszonego humoru i z lekka surrealistycznych akcentów. Blanka to trochę bajka, a trochę naturalistyczny dramat z życia „skrzywdzonych i poniżonych”. Oprócz bogatego tła (w którym pojawiają się m.in. uliczni sprzedawcy, zakonnice, ladyboys) zaletą filmu jest także pozbawiony słodyczy portret młodych bohaterów, których z naturalnym wdziękiem zagrali: znaleziona na YouTubie Cydel Gabutero, Jomar Bisuyo i Raymond Comacho. Blanka to nie tylko złodziejka z zadatkami na brutalną przywódczynię gangu, ale także mała rebeliantka. Rozwiesza na murach Manili ogłoszenie, że kupi mamę za 300 tysięcy pesos. — Dorośli mogą sobie kupować dzieci — mówi oburzonym przechodniom. — Dlaczego więc dzieci nie mogą kupować dorosłych? Bo nie mają pieniędzy? Premiera 6 lipca. FOT. MATERIAŁY DYSTRYBUTORA CHCIWOŚĆ Ostatnie prosecco hrabiego Ancillotto (Finche c'e Prosecco c'e Speranza), reż. Antonio Padovan Chciwość, jeden z siedmiu grzechów głównych, jak ostrzegano w średniowiecznych podręcznikach Ars moriendi, będzie rozpatrywana jako największy grzech człowieka na Sądzie Ostatecznym. Film Antonia Padovana jest współczesnym rozważaniem nad ludzką zachłannością. Dla właściwej oprawy leniwa akcja filmu toczy się na weneckich wzgórzach Conegliano i Valdobbiadene, gdzie uprawia się winogrona, z których później fermentuje musujące prosecco. Kraina radosnych bąbelków jest bowiem scenerią kolejnych śmierci lokalnych notabli. Zaczyna się od samobójstwa hrabiego Ancilotto (Rade Śerbedźija), producenta jednego z najlepszych prosecco na świecie, według odwiecznych zasad szacunku dla ziemi. Inspektor Stucky, szukając motywów śmierci powszechnie szanowanego arystokraty, natrafia na zagadkowy trop wiodący do pobliskiej cementowni, która truje sielankowe wzgórza z winnicami... Premiera 6 lipca. Obietnica poranka WSZYSTKO O MOJEJ MATCE / Obietnica poranka (La promesse de I'aube), reż Eric Barbier Romain Gary, francuski pisarz żydowskiego pochodzenia, urodzony w Wilnie w 1914 roku, swoje młode lata spisał w sławnej powieści Obietnica poranka (1960). Lata dzieciństwa spędzone w polskim Wilnie, gdzie matka, Nina Kacew — aktorka, po ucieczce z bolszewickiej Moskwy została wziętą modystką, pozostawiły w sercu pisarza sentyment do Polski. Po kilku latach wyjeżdżają do wymarzonej Francji. Gdy pierwszy raz czytałem w latach 70. autobiograficzną powieść Gary'ego, nie mogłem uwierzyć, że nie jest to blaga. Życiorys francuskiego pisarza i dyplomaty, scenarzysty i reżysera filmów, pilota bombowców w czasie Il wojny światowej, budził nieufność swoją barwnością. Po jego śmierci w roku 1980 pojawiło się kilka opracowań, które wyjawiły, jak wielkim był pisarzem i figlarzem zarazem. Ponieważ całe życie był gaullistą, walczył zresztą w siłach Wolnej Francji pod dowództwem de Gaulle'a, to goszystowscy krytycy literaccy niejeden raz miażdżyli na łamach gazet jego książki. FOT. MATERIAŁY DYSTRYBUTORA By dowieść zawistnikom siły swego talentu, publikował pod kilkoma pseudonimami. I to tak skutecznie, że jako Emile Ajar dostał nagrodę Goncourta w roku 1975 za Życie przed sobą, choć dostał ją już w 1956 roku za Korzenie nieba, a można dostać ją tylko raz w życiu. W Obietnicy poranka można wyczytać życiowe motto pisarza: „Donżuaneria jest formą impotencji; prawdziwy mężczyzna kocha się co noc z tą samą kobietą”. Krótko zresztą po opublikowaniu tych słów wziął ślub z Jean Seberg, sławną aktorką o niepospolitej urodzie. Ale tak naprawdę całe życie poświęcił matce, w rozmaity sposób próbując ziścić jej marzenia o lepszym życiu. W filmie Barbiera jedną ze swoich najlepszych ról zagrała Charlotte Gainsbourg, która przecudownie złorzeczy po polsku wileńskim sąsiadom. Romaina Gary'ego zagrało trzech aktorów, Paweł Puchalski — 8-10 lat, Nemo Schiffman — 14-16 lat, i Pierre Niney (Frantz, Yves Saint Laurent) już jako dorosły bohater. Premiera 20 lipca. IKS | lipiec 2018 / 53 WYBRANE PREMIERY FILMOWE " Dwie Ireny dramat reż. Fabio Meira premiera: 6 lipca Irena ma trzynaście lat i jest częścią tradycyjnej rodziny. Pewnego razu przypadkiem odkrywa, że w tym samym mieście mieszka jeszcze jedna Irena w tym samym wieku. Zaczyna ją obserwować i nawet trochę podziwiać. Druga Irena mieszka sama z matką, lecz wydaje się, jakby była bardziej wolna. Wkrótce dwie dziewczyny, choć tak różne od siebie, spędzają razem każdy dzień, spotykają się z chłopakami w kinie lub chodzą nad jezioro. Kiedy zaczynają rozmawiać o swoich ojcach, zauważają, że mają więcej wspólnego, niż przypuszczały. Być może nawet zbyt wiele... Wkrótce okaże się, że wchodzenie w dorosłość może kryć w sobie wiele niespodzianek. " Na plaży Chesil dramat reż. Dominic Cooke premiera: 13 lipca Zmysłowy romans oparty na powieści lana McEwana, laureata Nagrody Bookera i autora również przeniesionej na wielki ekran Pokuty. Para nowożeńców przybywa do hoteliku na południowym wybrzeżu Anglii, by spędzić tam noc poślubną. Florence i Edward pochodzą z zupełnie różnych światów. Ona jest córką biznesmena i utalentowaną skrzypaczką, on studentem historii, skorym do nagłych wybuchów gniewu. On żyje w stanie podniecenia, nie mogąc doczekać się rozkoszy pierwszej nocy. Ona jest pełna obaw, a myśl o małżeńskim rytuale wzbudza w niej na przemian odrazę i lęk. Ich wspólna przyszłość zależy od jednej nocy, po której nic już nie będzie takie samo. " Iniemamocni 2 reż. Brad Bird premiera: 13 lipca Najwyższa pora na kolejną odsłonę niezwykłej, choć w sumie całkiem zwyczajnej rodzinki! W domu Iniemamocnych przyszła kolej na fundamentalne zmiany! Podczas gdy Helen rozwija swoją karierę zawodową, jej mąż Bob zostaje z dziećmi, realizując się w zaciszu domowych pieleszy. Nowa sytuacja jest trudna dla wszystkich, a pączkujące nadprzyrodzone zdolności małego Jack- -Jacka tym bardziej nie czynią jej łatwiejszą. Kiedy kolejny szwarccharakter planuje genialny i niebezpieczny spisek, cała rodzina Iniemamocnych musi ponownie zjednoczyć siły, aby stawić czoło nowemu wyzwaniu. Jak się okazuje, łatwiej powiedzieć, trudniej zrobić — nawet dla Iniemamocnych. animacja 54 [IKS / lipiec 2018 " Niepoczytalna thriller reż. Steven Soderbergh premiera: 27 lipca Młoda kobieta Sawyer Valentini (w tej roli Claire Foy — znana m.in. z popularnego serialu The Crown) wyjeżdża z rodzinnego miasteczka, by uciec od traumatycznej przeszłości i rozpocząć nowe życie. Gdy wbrew swej woli zostaje zamknięta w szpitalu psychiatrycznym, musi stawić czoło swojemu największemu lękowi. Nie wiadomo, czy wszystko, co ją spotyka, dzieje się naprawdę, czy też stanowi wytwór jej wyobraźni. Nikt jej nie wierzy i nie chce lub nie może pomóc. Nie ma więc innego wyjścia, jak wziąć Sprawy w swoje ręce i wkroczyć do akcji niezależnie od tego, jakie mogą być konsekwencje jej działań — dla niej samej i dla ludzi z jej otoczenia. oprac. A.S. FOT. MATERIAŁY DYSTRYBUTORÓW (4X) teatr IKS / lipiec 2018 / 55 REPERTUAR POZNAń Dziedziniec Urzędu Miasta pl. Kolegiacki 17 ◥ Z cyklu #NAWOLNYM – spektakle dla dzieci: ◥ Domisie na wakacjach Drama Studio 14.07, g. 14 ◥ Co w szafie piszczy Teatru Fuzja 21.07, g. 14 ◥ Tuwim Julek – Para buch, Frazy w ruch Teatru Małe Mi 29.07, g. 14 Scena Robocza Centrum Rezydencji Teatralnej kino Olimpia, ul. Grunwaldzka 22 (IV p.) www.scenarobocza.pl ◥ Piknik sąsiedzki na dziedzińcu – muzyka, koce, popcorn, wspólne porządki, odnawianie zeszłorocznych rzeźb, mebli i ozdób, ciastka, tańce… 8.07, g. 12–18 ◥ Szał niebieskich ciał – projektowanie – warsztaty plastyczne z Gosią Bartosik – projektujemy gwiazdy i planety 14 i 15.07, g. 11–16 ◥ Szał niebieskich ciał – kreowanie – warsztaty plastyczne z Gosią Bartosik – tworzymy własną galaktykę 21 i 22.07, g. 11–16 ◥ Szał niebieskich ciał – orbitowanie – warsztaty plastyczne z Gosią Bartosik – kosmos na dziedzińcu 28 i 29.07, g. 11–16 Scena Wspólna Teatru łejery i Centrum Sztuki Dziecka ul. Brandstaettera 1/ul. za Cytadelą www.csdpoznan.pl bilety: 18 zł propozycje Centrum Sztuki Dziecka ◥ Letnie Pogotowie Sztuki 2–20.07, park Starego Browaru i Park Cytadela więcej w dziale Centra kultury ◥ 12. Międzynarodowy Festiwal Sztuki dla Najnajmłodszych Sztuka Szuka Malucha 3–8.07 więcej na s. 12–13 ◥ Karmelek Marty Guśniowskiej reż. Bartosz Kurowski wyst. elżbieta Węgrzyn, Marek Cyris, Marcin Ryl- -Krystianowski koprodukcja: Teatr Animacji w Poznaniu dla widzów w wieku 5+ 12 i 13.07, g. 10 ◥ Zakończenie sezonu 2017/2018 CSD na Scenie Wspólnej, 15.07: ◥ Karmelek Marty Guśniowskiej reż. Bartosz Kurowski dla widzów w wieku 5+ g. 11.30 i 14.30 ◥ Zakamarkowe spotkanie z książką Lato Stiny Leny Anderson czyta Anna Langner dla widzów w wieku 5+ g. 12.30 ◥ Jeremi się ogarnia. LoL Szymona Jachimka reż. Dorota Abbe dla widzów w wieku 11+ g. 13 i 16 ◥ Kino na Patio: Dzieci z Bullerbyn dla widzów w wieku 7+ g. 20 Teatr biuro Podróży tbp@o2.pl ◥ Festiwal Na Wolnym Powietrzu z okazji 30. urodzin Teatru, 19–22.07; wstęp wolny: ◥ Arka Teatru ósmego Dnia 19.07, g. 21, plac Wolności ◥ Poza czasem Teatru Akt 20.07, g. 21, plac Wolności ◥ Świniopolis Teatru Biuro Podróży 20.07, g. 22.30, teren byłej Rzeźni, ul. Garbary 101 ◥ Pokaz rejestracji telewizyjnej spektaklu Nie wszyscy są z nas 21.07, g. 18, klubokawiarnia Meskalina, Stary Rynek ◥ Remus Teatru Snów 21.07, g. 20, Dziedziniec Różany CK zamek ◥ Silence – cisza w Troi Teatru Biuro Podróży 21.07, g. 21.30, teren byłej Rzeźni, ul. Garbary 101 ◥ Carmen Funebre Teatru Biuro Podróży 22.07, g. 21, teren byłej Rzeźni, ul. Garbary 101 więcej o festiwalu w ramce na s. 56 Teatr Polski ul. 27 Grudnia 8/10 tel. 61 852 56 27–9 www.teatr-polski.pl ◥ Letni kurs aktorsko-filmowy Program zajęć obejmuje m.in. podstawy technik aktorskich, improwizację, pracę z partnerem scenicznym, interpretację prozy i wiersza, dykcję i emisję głosu, przygotowanie spektaklu teatralnego. 3–14.07; koszt: 700 zł, wiek: 16+ teatr Silence — cisza w Troi Teatru Biuro Podróży Plenerowa trzydziestka Biura Podróży — Zagraliśmy spektakle na wszystkich kontynentach, w ponad 60 krajach i cały czas jesteśmy w podróży — mówił kilka miesięcy temu na łamach IKS-a Paweł Szkotak, założyciel i reżyser Teatru Biuro Podróży, jednego z najważniejszych poznańskich teatrów alternatywnych, który świętuje w tym roku 30-lecie istnienia. Argentyna, Australia, Brazylia, Kolumbia, Kuba, Indie, Palestyna... — lista krajów, które przez ten czas odwiedził poznański zespół, jest imponująca. Pojawiali się w miejscach, do których teatr dociera rzadko, a nawet wcale. — Najważniejsze jest chyba to, że doświadczyliśmy złożoności świata. Poznaliśmy inne kulturowe kody i teatralne techniki. Poznaliśmy ludzi, dzięki którym zmieniła nam się perspektywa i pogląd na wiele międzynarodowych kwestii. Staliśmy się bardziej kosmopolityczni niż polscy — tłumaczył w tym samym wywiadzie Szkotak. Swój jubileusz postanowili jednak fetować w Poznaniu — podczas otwartego, plenerowego Festiwalu Na Wolnym Powietrzu. Poznańskiej publiczności przypomną trzy ważne spektakle ze swojej teatralnej biografii: Świniopolis, Silence — cisza w Troi oraz Carmen Funebre. W festiwalu udział wezmą także zaproszone przez Biuro teatry: Arkę pokaże Teatr Ósmego Dnia, Poza czasem — Teatr Akt, a Teatr Snów — Remus. Na wszystkie spektakle wstęp jest wolny! S.K. " Festiwal Na Wolnym Powietrzu Teatru Biuro Podróży, 19-22.07, wstęp wolny, szczegóły w repertuarze Lato w Teatrze: NIE(zależność) warsztaty dla dzieci w wieku 10-13 lat Teatr zaprasza na warsztaty aktorskie, taneczne, dramaturgiczne, muzyczne, scenograficzne, reżyserskie, których głównym tematem będzie wolność, granice i rodzący się w związku z tym bunt. Zajęcia poprowadzą: Aneta Cruz-Kąciak, Hanna Łubieńska, Barbara Krasińska, Agnieszka Wielewska, Mariusz Babicki i Maciej Florek. Opłata za udział w dwutygodniowych warsztatach: 50 zł. 56 /IKS / lipiec 2018 Informacje i zapisy: sandra.lewandowskaGdteatr-polski.pl, tel. 61 852 56 28 (wew. 13), 9-22.07, g. 9.30—15.30 Teatry — oprac. Sylwia Klimek sylwia.klimek© wm.poznan.pl więcej na kulturapoznanepl FOT. MATERIAŁY TEATRU BIURO PODRÓŻY ELŻBIETA WOŹNA poleca: SZCZEGÓLNE ROCZNICE Towarzystwo Muzyczne im. Henryka Wieniawskiego wpadło na pomysł, aby w szczególny sposób uczcić pamięć dwóch osób. Pierwszą z nich jest sam Wieniawski, patron Towarzystwa, a drugą Zdzisław Dworzecki, jego dyrektor w latach 1992-97, który w sposób wyjątkowy zaistniał w poznańskim środowisku muzycznym. Od kilku lat odbywa się feta, czyli uliczna impreza urodzinowa dla Wieniawskiego. Pewnie sam Jubilat świetnie bawiłby się na swoich urodzinach, a urodził się 10.07.1835 roku. Drugą lipcową datą, niestety smutną, jest dzień 2.07. Tego dnia 21 lat temu zmarł Zdzisław Dworzecki — postać niezwykła i znana wszystkim, którzy kochają muzykę. Prawnik z wykształcenia, meloman, przyjaciel artystów, twórca cyklu koncertów z udziałem największych orkiestr świata. Obchody słodko-gorzkich rocznic odbędą się 2.07 w siedzibie Towarzystwa (oraz przed) przy ul. Świętosławskiej 7. W programie: o g. 19 pokaz filmu dokumentalnego o Zdzisławie Dworzeckim (liczba miejsc ograniczona), a później słodkie co nieco przed siedzibą Towarzystwa i jednocześnie około g. 20 koncert Pierwszej Poznańskiej Niesymfonicznej Orkiestry Ukulele. Szczegóły na: www.wieniawski.pl. MUZYKA KLASYCZNA Scena Letnia w Akademii Muzycznej 2018 >k "4% Koncert W muzycznym kalejdoskopie TrombQuartet: Piotr Banyś, Wojciech Jeliński, Marek Kaczor, Tomasz Kaczor w programie: utwory J.S. Bacha, J. Brahmsa, P. Desmonda, F. Nowowiejskiego, G. Rossiniego i in. słowo o muzyce: Julia Gołębiowska 30.06, g. 12.15, Wolny Dziedziniec Urzędu Miasta 4% Koncert Lata dwudzieste, lata trzydzieste Retro Jazz Quartet: Katarzyna Stroińska-Sierant — fortepian, Jarosław Wachowiak — saksofon, Zbigniew Wrombel — kontrabas, Paweł Dobrowolski — perkusja w programie: jazzowe aranżacje popularnych melodii i piosenek okresu międzywojennego słowo o muzyce: Teresa Brodniewicz 4.07, g. 17, Aula im. S. Stuligrosza 4% Koncert Duo i trio Piotr Kosarga — skrzypce, Hanna Lizinkiewicz — fortepian, Barbara Tritt — sopran, Paweł Kroczek — klarnet w programie: utwory G. Bacewicz, F. Schuberta, A. Zarzyckiego, W. Żeleńskiego i in. słowo o muzyce: Julia Gołębiowska 11.07, g. 17, Aula im. S. Stuligrosza "4 Koncert Na białych i czarnych Anna Szyc — fortepian; duet fortepianowy w składzie: Barbara Dmochowska, Maria Wajdzik w programie m.in: utwory F. Chopina, C. Debussy'ego, M. Ravela słowo o muzyce: Julia Gołębiowska 18.07, g. 17, Aula im. S. Stuligrosza "4 Koncert Różne barwy muzyki Marta Grygier — skrzypce, Marcin Sikorski — fortepian, Trio fortepianowe: Anna Gaś — fortepian, Weronika Hapke — skrzypce, Maria Mierzwa — wiolonczela w programie: utwory L. van Beethovena, A. Piazzolli, R. Straussa i in. słowo o muzyce: Julia Gołębiowska 25.07, g. 17, Aula im. S. Stuligrosza wstęp wolny, więcej na www.amuz.edu.pl Staromiejskie Koncerty Organowe > iks Cykl recitali organowych w formie festiwalu w wykonaniu wybitnych muzyków polskich i zagranicznych, od ponad 20 lat odbywający się w bazylice farnej. W ramach festiwalu odbędzie się 10 koncertów oraz kurs mistrzowski dla organistów z profesorem Wolfgangiem Seifenem. 4.5.07, Ksenia Pogorelaya (Białoruś) Absolwentka Moskiewskiego Konserwatorium w klasie fortepianu i organów, laureatka Międzynarodowego Festiwalu Muzyki Sakralnej Magutny Bozha (Mińsk). Dyrektor artystyczny festiwalu organowego Zvany Safi w katedrze św. Zofii w Połocku. 4% 12.07, Daniel Zaretsky (Rosja) Profesor Uniwersytetu i Konserwatorium Muzycznego w Petersburgu, znakomity wirtuoz, laureat konkursów organowych (Rosja, Niemcy, Włochy, Finlandia). 4% 19.07, Jakub Plewa (Polska) Student Akademii Muzycznej im. Karola Szymanowskiego w Katowicach, laureat II nagrody na V Akademickim Konkursie Organowym Romuald Sroczyński in memoriam w Akademii Muzycznej w Poznaniu (2016), I nagrody na VII Ogólnopolskim Konkursie Organowym w Olsztynie (2015) oraz Il nagrody na Il Ogólnopolskim Konkursie Organowym i Kompozytorskim w Bielsku-Białej (2013). IKS | lipiec 2018 / 57 Blanka Bednarz Matthew Bengtson Amerykańscy czempioni muzyki Szymanowskiego w USA Koncert kameralny w wykonaniu polsko- -amerykańskiego duetu: skrzypaczki Blanki Bednarz i pianisty Matthew Bengtsona — promotorów muzyki Szymanowskiego w USA. We wrześniu 2017 artyści otrzymali srebrny medal w międzynarodowym konkursie fonograficznym Global Music Award za album 3 CD Karol Szymanowski: Masterworks for violin 6: piano; piano solo, wydany przez Musica Omnia. Recenzję nagrodzonej płyty zamieściliśmy w styczniowym wydaniu IKS-a na s. 65. W programie koncertu utwory z nagrodzonego albumu oraz muzyka A. Piazzolli. Blanka Bednarz — solistka i koncertmistrzyni Sinfonietty Polonii, koncertująca kameralistka. Jest profesorem Dickinson College, a od sierpnia br. poprowadzi klasy skrzypiec i altówki na University of Utah w Salt Lake City. Matthew Bengtson — koncertujący solista i kameralista oraz profesor fortepianu na University of Michigan. 431.07, g. 18, Sala Biała Urzędu Miasta, bezpłatne wejściówki do odbioru w CIM www.fundacjamuzycznaapollo.pl iks 58 /IKS / lipiec 2018 "4% 26.07, Wolfgang Seifen (Niemcy) Tytularny organista Kaiser-Wilhelm-Gedachtniskirche Berlin, wybitny wirtuoz i improwizator. Jest profesorem na Universitat der Kiinste w Berlinie, koncertuje na całym świecie, jest także kompozytorem. fara poznańska, g. 20 wstęp wolny, www.farapoznanska.pl Koncerty Sołackie 2018 >k 4% 1.07 De Jacaranda — muzyka z Andów i Amazonii wykonawcy: Hector Bravo Chura (Peru), Jose Zepeda (Meksyk), Roman Mendez (Meksyk), Arturo Lopez (Boliwia), Jorge Ortega (Peru) "w 8.07 kwartet puzonowy TrombQuartet — podróż klasyczno-jazzowa 4% 15.07 Country Spiders Group — polskie i zagraniczne przeboje muzyki country 4% 22.07 Nieco swingu na Sołaczu Landowski Brass Band — kwintet instrumentów dętych blaszanych z perkusją 4 .29.07 Trzeba coś robić Przemek Mazurek — śpiew, gitara, Wojciech Winiarski — gitara, Paweł Głowacki — kontrabas, Szymon Żurowski — skrzypce taras restauracji Meridian's w parku Sołackim, g. 18, wstęp wolny więcej na: www.rosolacz.pl i www.facebook.com/solacz INNE KONCERTY % Czas nas uczy pogody > iks koncert piosenki literackiej w wykonaniu Barbary Borowicz i Władysława Kaczmarka organizatorzy: Towarzystwo im. Feliksa Nowowiejskiego oraz Stowarzyszenie na rzecz Dzieci ze Złożoną Niepełnosprawnością „Potrafię Więcej” 1.07, g. 18, Salon Muzyczny — Muzeum Feliksa Nowowiejskiego wstęp wolny 4% XIII Ogólnopolski Festiwal Muzyki Organowej i Kameralnej Komorniki, 25.05-1.07 iks Koncert zamykający festiwal Zespół wokalny Vox Intensa Sławomir Bronk — kierownictwo artystyczne organy: Sławomir Bronk, Łukasz Kiełpiński, Sebastian Stachura prowadzenie koncertu: Alina Kurczewska 1.07, g. 18, kościół pw. św. Floriana w Wirach wstęp wolny, więcej na: www.festiwal.edu.pl FOT. MATERIAŁY ORGANIZATORÓW Staromiejskie Koncerty Organowe w lipcu i w sierpni Koncerty charytatywne Pozwólmy wybrzmieć muzyce! I Koncert Międzynarodowy Turniej Mistrzów Artur Banaszkiewicz — skrzypce Dumitru Harea (Mołdawia) — fletnia Pana Andrij Melnyk (Ukraina) — akordeon 5.07, g. 19, Galeria u Jezuitów Il Koncert Trio Akordeonowe Harmonia w składzie: Marian Pankow, Mykola Holowczak, Petro Czyhys — absolwenci Akademii Muzycznej we Lwowie 25.07, g. 19, kościół oo. Jezuitów Na koncerty wstęp wolny. Środki uzyskane ze zbiórek po koncertach przeznaczone zostaną na renowację zabytkowych organów w kościele oo. Jezuitów. www.galeriaujezuitow.pl Kulturalne lato nad rzeką Wartą > Koncert operowy wystąpią tenorzy: Voytek Soko, Mikołaj Adamczak i Mikołaj Gałaj, czyli TRE Voci w programie: muzyka klasyczna i największe światowe przeboje muzyki rozrywkowej 8.07, g. 17, przy Plaży Szeląg wstęp wolny, więcej na: rzekawartapoznania.pl FOT. SEIFERTFOTOGRAFIA (BARTOSZ SEIFERT) Klub u Bazyla ul. Norwida 18A www.ubazyla.pl Touchć Amorć + Basement 3.07, g. 19 bilety: 75—85 zł Stick To Your Guns, Anti-Flag 4.07, g. 19 bilety: 85-90 zł, więcej na s. 60 Hed p.e + supporty 6.07, g. 19 bilety: 60-80 zł Tyler Bryant 6 The Shakedown 8.07, g. 19 bilety: 49-60 zł La Guitarra — jadłodaynia artystyczna ul. Dominikańska 7/2 tel. 725 702 177, facebook.comi/jadlodaynia 4, 11, 18, 25.07, g. 20 tancerka flamenco z towarzyszeniem gitary Witka Łukaszewskiego IKS | lipiec 2018 / 59 © muzyka TOMASZ JANAS poleca: A MOŻE DO JAROCINA? O tegorocznym festiwalu w Jarocinie piszemy już w innym miejscu tego numeru. Jest to jednak impreza tak znacząca i tak symboliczna dla historii polskiej muzyki, że nie powinno dziwić zainteresowanie, jakie budzi. Zwłaszcza że mimo nieco eksperymentowania z formułą (poszerzania formatu gatunkowego, wychodzenia w miejskie przestrzenie) program artystyczny tegorocznego Jarocina zapowiada się bardzo interesująco. Niezależnie od aktualnej scenicznej formy John Lydon, znany przed laty jako Johnny Rotten, jest postacią intrygującą. A Public Image Ltd., z którym zagra, jest dziś nie mniej legendarny niż jego Sex Pistols. Z drugiej strony: festiwal zainauguruje wybitny norweski jazzman Jan Garbarek. Dalej będzie równie interesująco: Katarzyna Nosowska m.in. z nowym repertuarem, Lech Janerka, Pablopavo, a także Hańba!, Pink Freud, ale i hip-hopowcy, m.in. DonGuralesko. Będą młode gwiazdy ostatnich lat, jak The Dumplings czy Daria Zawiałow, i tradycyjny konkurs dla debiutujących wykonawców. Chyba warto między 12 (wtedy zagra Garbarek) a 15 lipca zajrzeć do Jarocina. 45, 12, 19, 26.07, g. 20 Tres Hombres — rock połączony Jan Garbarek z tańcem flamenco %6, 20.07, g. 20 Wojtek Hoffmann (Turbo) 56 Witek Łukaszewski — wirtuozi gitary flamenco 6 rock 4% 13, 27.07, g. 20 Witek Łukaszewski 6 Kova — ballady rockowe na gitarę i wiolonczelę 4% 14.07, g. 20 Michał Ruksza — Piękniejemy — recital piosenki aktorskiej 421.07, g. 17 Piwnica Pod Baranami — pro memoria Mieczysława Święcickiego bilety: 30 zł, na koncert w dn. 21.07: 40 zł, rezerwacje biletów: 601 258 127 POLECAMY Anti-Flag i inni Większość poznańskich klubów na czas wakacyjnych dwóch miesięcy zapada w letnią drzemkę. Jednym z nielicznych, które w lipcu i sierpniu nie zwalniają tempa, jest klub U Bazyla. Czeka nas tam w tym miesiącu kilka pasjonujących wieczorów. Pierwsze dwa już na samym początku lipca. 3.07 o g. 19 zagrają Basement i Touchć Amorć. Dzień później o tej samej porze świetne amerykańskie Anti-Flag i Stick To Your Guns, którym towarzyszyć będzie jeszcze jedna grupa zza wielkiej wody — Stray From The Path. Szczególną uwagę budzi Anti-Flag, który gościł już U Bazyla w kwietniu ubiegłego roku. To czteroosobowy amerykański zespół punkrockowy, który powstał w Pittsburghu. Twórczość grupy oscyluje pomiędzy punk rockiem a hardcore punkiem, łącząc jednocześnie w sobie melodyjność z charakterystycznym głosem wokalisty Justina Sane'a. Od momentu wydania ponad dwie dekady temu pierwszej płyty, zatytułowanej Die 60 /iks/ lipiec 2018 FOT. MATERIAŁY PRASOWE for the Government zespół - jak piszą organizatorzy — „kojarzony jest przede wszystkim z mocnymi tekstami, manifestującymi lewicowe poglądy polityczne muzyków oraz silnie sprzeciwiającymi się faszyzmowi i nacjonalizmowi”. W listopadzie ukazał się najnowszy album American Fall, który zespół będzie promował na koncertach w Polsce TJ. Anti-Flag, U Bazyla, 4.07, g. 19, bilety: 85-90 zł Hańba! Na Wolnym Na Wolnym Dziedzińcu zagra Hańba!, jedna z rewelacji ubiegłorocznego Spring Breaku, doskonale znana na folkowej scenie, owacyjnie witana również przez publiczność punkową. To grupa mająca spore grono wiernych wielbicieli w naszym kraju, ale gorąco oklaskiwana także przez zagraniczną publiczność. Jest jedną z rewelacji ostatnich lat na polskiej scenie muzycznej. To bowiem zjawisko, jakiego w Polsce jeszcze nie było. Członkowie kwartetu łączą w swej twórczości elementy folku miejskiego, a nawet kapel podwórkowych (brzmią banjo, akordeon, tuba, FOT. MATERIAŁY PRASOWE Q bęben, grzebień) z punkową siłą wyrazu. Do tego konsekwentny i oryginalnie kreowany wizerunek. Artyści twierdzą, że grupa powstała w 1931 roku (a aktualnie mamy rok 1938), zatem śpiewają mocno nacechowane społecznie i politycznie teksty w klimacie dwudziestolecia — w tym wiersze Tuwima, Broniewskiego i Brzechwy. Mamy tu więc swoistą twórczość zaangażowaną z porywającymi melodiami, wykonawczym żywiołem i znakomitym brzmieniem. Zespół tworzą zaś muzycy o barwnych pseudonimach: Andrzej Zamenhof — banjo, śpiew, Wiesław Król — akordeon, klarnet, Adam Sobolewski — bęben, grzebień, śpiew oraz Ignacy Woland — tuba, śpiew. TJ. Hańba!, Wolny Dziedziniec Urzędu Miasta, 20.07, g. 20 Muzyka - oprac. Elżbieta Woźna elzbieta.woznaQwm.poznan.pl więcej na kulturapoznanepl Hańba! IKS | lipiec 2018 / 61 rh poznania zapraszą ACH ANITA LIPNICKA DPU X MO R.PE D=A Malta godz.20:00 Strzeszynek godz.20:00 OTSOCHOD ZI |B p (e) [e H E D W A SŁA WY Strzeszynek godz.20:00 ARBAK / ATYPIA ._ MIEZENG JW WKM Malta godz.20:00 FISZ EMADE Strzeszynek godz.20:00 B I G C Y CG Strzeszynek godz.20:00 X X ph N A X X Strzeszynek godz.20:00 THE DUMPLINGS Malta godz.20:00 B A l) [> p R A W R O N S K'A MIKROMUSIC Malta godz.20:00 Malta godz.20:00 Partner 3 3 j RZOGSŃ POZnań POSI( 8 Z [AFA 2Tm 2,3 — Słowo (Stage Diving Club) Oto siła i potęga! Zespół 2Tm2,3 powrócił na dobre na muzyczne szlaki i ku radości wielu fanów wydał mocną, gitarową płytę koncertową. Tomasz Budzyński, Robert „Litza” Friedrich i Dariusz Malejonek (liderzy kolejno: Armii, Luxtorperdy i Maleo Reggae Rockers) wraz z towarzyszącymi im muzykami przypominają różne utwory z dotychczasowych dwóch dekad działalności zespołu. Są to te, które znakomicie brzmią właśnie w owej elektrycznej, rockowej, punkowo- metalowej konwencji (warto pamiętać, że zespół nagrywa też płyty akustyczne). Mamy tu porywające wersje piosenek, które dzięki tej właśnie koncertowej formule zyskały jeszcze na wyrazistości, spontaniczności, energii w porównaniu do ich pierwotnych studyjnych wersji. Słychać też, że zespół jest w świetnej formie i że muzykom znakomicie się gra ze sobą. Słowo zrealizowane zostało podczas ubiegłorocznej jesiennej tury koncertowej, która co prawda ominęła Poznań, ale jeden z występów odbył się w nieodległym Puszczykowie — co krążek również dokumentuje — odnajdziemy w zestawie kilka utworów tam zarejestrowanych. Jeden z najważniejszych polskich zespołów znów nagrał świetny album. Miejmy nadzieję, że teraz czas na nowe studyjne wydawnictwo. Grabek — Day One (Gustaff Records) Nowa płyta poznańskiego artysty Wojciecha Grabka może nieco zaskoczyć jego dotychczasowych słuchaczy. Będzie to jednak, dodajmy pospiesznie, zaskoczenie bardzo pozytywne, artysta podążył bowiem w szalenie ciekawe i inspirujące okolice. Jego muzyka stała się bardziej liryczna, uspokojona, pastelowa, może nawet uduchowiona. Przede wszystkim jednak artysta zgłasza aspiracje do traktowania jej jako próby dialogu z formułą muzyki współczesnej. TOMASZ JANAS poleca nowe płyty (nie tylko z Poznania) Takiej, która sięga gdzieś do dokonań minimalistów, ale przecież także nowoczesnej elektroniki — tej nietanecznej. W takim krajobrazie Grabek próbuje tkać swoje utwory — oniryczne, o niespiesznej narracji, za to pełne brzmieniowych niuansów, dopracowane i przemyślane w każdym najdrobniejszym szczególe. Jak sam mówi: „to płyta z najbardziej osobistą muzyką, jaką w życiu napisałem; to opowieść — praktycznie bez słów — o bardzo konkretnie umiejscowionych w czasie narodzinach; opowieść o początkach nowego — bolesnych, pięknych, czasami trywialnych, czasem chaotycznych”. Twórczość Grabka dojrzała, zyskała na sile i wyrazistości, choć pozostała subtelna w formie wyrazu. Polecam! Polish Piotr Wyleżoł - Human Things (Polskie Nagrania/ Warner) Piotr Wyleżoł to młody, choć doświadczony już przecież i ceniony, polski pianista. Jest drugim po Jakubie Więcku artystą, który doczekał się debiutu we wznowionej po wielu latach serii Polish Jazz. Na płycie mamy siedmio-dziewięciominutowe utwory, pozwalające instrumentalistom na rozwinięcie skrzydeł, zbudowanie dramaturgii, napięcia, na to, by opowiedzieć dłuższą, poważniejszą historię. A partnerów do tej przygody ma pianista bardzo ciekawych. Główną rolę obok niego zdaje się pełnić amerykański saksofonista (tenorowy i sopranowy) Dayna Stephens. Tuż obok niego zaś, na instrumentach dętych, grają doświadczeni klasycy polskiego jazzu: Robert Majewski na flugerhornie i Grzegorz Nagórski na eufonium. Całość stylowa, z harmonijnie rozłożonymi akcentami, brzmi fachowo, rzetelnie, profesjonalnie. Może nie oszałamiająco, ale bardzo ciekawie. Spójności materiału nie zakłóca zaczynający płytę wokalno-instrumentalny, tytułowy utwór Human Things. I dlatego, że jego twórcą (także współautorem tekstu) jest Wyleżoł, i dlatego, że harmonijnie wplata się on swoim brzmieniem w resztę materiału, i dlatego wreszcie, że piosenkę tę z wyczuciem zaśpiewali Aga Zaryan i Grzegorz Dowgiałło. IKS | lipiec 2018 / 63 RYSZARD GLOGER i WOJCIECH SKRZYDLEWSKI polecają nowe płyty o FP) A JOE BONAMASSA - British Blues Explosion Live (Provogue) Ten gitarowy 8 bohater naszych czasów szczerze przyznaje, że brytyjski blues i gitarzyści Jeff Beck, Eric Clapton oraz Jimmy Page pozostają jądrem jego inspiracji muzycznych. Bonamassa daje temu dowód na wydawnictwie, które prezentuje koncert w Greenwich Music Time w Londynie na terenie The Old Royal Naval College 7 lipca 2016 roku. Dwie płyty, a na nich trzy bloki poświęcone kolejno fetowanym gitarzystom. Liczba zaledwie 14 utworów świadczy o tym, że maestro Bonamassa postanowił wykonać utwory w bogatszej wersji. Harmonia głosu i gitary w Swlabr grupy Cream i kaskady gitarowej woltyżerki uświadamiają, że dla amerykańskiego muzyka nie ma barier technicznych. Na finał trwająca kwadrans ekstaza instrumentalna wywołana tematem How Many More Times nagranym kiedyś przez Led Zeppelin. Joe Bonamassa przekazuje w efektowny sposób nowemu pokoleniu muzykę, która wybuchła pół wieku temu na Wyspach Brytyjskich. (8,9) WILLIE NELSON — Last Man Standing (Legacy) Willie Nelson zawsze potrafił pięknie opowiadać w piosenkach. Był takim kowbojem z gitarą z duszą banity. Gdy się ma 85 lat, można śpiewać z refleksją i smutkiem w głosie. Ale nie Nelson. Poczucie humoru bije z co drugiej piosenki, mistrz kpi sobie ze starości, chce przepuszczać chętnych do rozstania z ziemskim padołem, ostrzega, że piekło jest już przepełnione, a bramy nieba zamknięte. Piosenki w liczbie 11 — wszystkie nowe — płyną, mienią się rytmicznie, czasem pulsują lekko i jazzowo, gdzieś wkręci się nawet walczyk. Niby przebija się charakter muzyki country, ale nie do końca. To sprawka doskonałych muzyków, którzy grają z werwą i smakiem. Głos Nelsona nie zawodzi, może tylko nie ma już w tym śpiewie tego cieniowania i akcentów świadczących o dopieszczeniu szczegółów. W jednym utworze Nelson zapewnia: „postaram się zrobić to lepiej następnym razem”. Mistrzu, lepiej nie trzeba! (10,10) 64 [IKS/ lipiec 2018 JANIVA MAGNESS — Love Is an Army (Blue Elan) Amerykańska wokalistka zdecydowanie poszerza swoje horyzonty muzyczne. To już nie jest blues i funky, lecz także gospel, soul i co najbardziej słyszalne w nowych nagraniach, muzyka country. W nagraniu Hammer rockowo-funkowy rytm pasuje znakomicie do bluesowych zagrywek na harmonijce Charliego Musselwhite'a. Podobnie jest z duetem z Delbertem MceClintonem w bardzo ckliwej kompozycji What I Could Do. Niemal każdy utwór przynosi takie sprytne zabiegi. Producent, współautor wielu piosenek i zarazem gitarzysta Dave Darling włożył wiele wysiłku, żeby zbierając tak duży skład muzyków i chórzystów, nie przesadzić w nasyceniu muzyki zbyt wieloma elementami. W kilku miejscach klasowe partie instrumentalne prezentuje na gitarze pedal steel Rusty Young. Fundament, który stanowią soul i blues, ostatecznie góruje nad mnóstwem smaczków, które nie sposób zignorować. A to wszystko pomaga kolejny raz błyszczeć wokalnie Janivie Magness. (8,8) WALĘBELUU IĄKTYA MAGNI 55% BUDDY GUY - The Blues Is Alive and Well (Silvertone/ RCA) Buddy Guy — lat 82 — ma wiele do przekazania już w pierwszym utworze A Few Good Years, w którym artysta wprost prosi o jeszcze parę lat życia. Z 15 utworów na płycie Guy i producent Tom Hambridge ułożyli przepiękną kolekcję bluesów. Wyróżniające się nagrania to: Bad Day, You Did the Crime z udziałem Micka Jaggera i najnowocześniej brzmiący, funkowy w stylu Prince'a Whisky for Sale. Nie można pominąć wolnego bluesa Cognac z efektowną wymianą gitarowego ognia pomiędzy Jeffem Beckiem i Keithem Richardsem. Płyta skrzy się również od wielu znakomitych solówek gitarowych Guya. Gitarzysta prezentuje absolutnie znakomitą formę wokalną, a duet z młodziutkim piosenkarzem angielskim Jamesem Bayem, utrzymany w miękkim jazzującym rytmie, może poruszyć fale radiowe. Udział kilku znamienitych artystów na tej płycie nie odbiera jednak pierwszoplanowej roli ikonie bluesa. (10,10) PARKER MILLSAP PARKER MILLSAP — Other Arrangements (Oklahoma Records) Ma dopiero 24 lata, nagrał dotąd cztery płyty i jest pożądaną atrakcją sal koncertowych za oceanem. Pochodzi z Purcell w Oklahomie, jednak karierę artystyczną kontynuuje w Nashville i na zachodnim wybrzeżu. Jest niezwykle utalentowanym indywidualistą: pisze znakomite piosenki, świetnie śpiewa i wirtuozersko gra na gitarze. Czy trzeba więcej? Jego najnowsza płyta ma ostrzejszy, bardziej rockowy niż dotąd klimat, czym zjednał sobie nowych fanów. Współpraca z wokalistką folkową Sarą Jarosz (Luck Mansion Sessions) nie zapowiadała rockowych zainteresowań Parkera, jednak okazało się, że są one logicznym kierunkiem rozwoju. Artysta pokazał, że ma talent do pisania i wykonywania innego niż folk-rock repertuaru. Najnowszy krążek młodzieńca z fenderem to godna uwagi propozycja 12 zgrabnie wykonanych utworów spod własnego pióra. Przed Parkerem droga do światowej sławy stoi otworem. (9,8) U LIAA LZ ,! Ń LILLY HIATT — Trinity Lane (New West Records) Utalentowana autorka piosenek i wokalistka, córka Johna Hiatta, wielkiej gwiazdy amerykańskiej muzyki coutry-rockowej, nie miała łatwej drogi do sukcesu i uznania fanów. Po ukończeniu szkoły średniej w Nashville, studiów na uniwersytecie w Denver i po krótkiej współpracy artystycznej z ojcem poświęciła się karierze profesjonalnej wokalistki. Szybko okazało się, że ma ku temu świetne zadatki. Pierwsze dwie płyty (Let Down i Royal Blue) przyciągnęły uwagę show-businessu, a pełnię możliwości artystycznych Lilly pokazała na trzeciej, Trinity Lane. Ten krążek jest bardziej osobisty niż dwa poprzednie, pokazuje zmagania z uzależnieniem od alkoholu, ma wiele odniesień do trudności i goryczy codziennego życia w dżungli wielkiego miasta. Wśród piosenek znalazły się nostalgiczne, countrowe, ale najlepsze są te z rockowym charakterem, jak The Night David Bowie Died. (8,8) muzyka © THE LONE BELLOW= | EZ THE LONE BELOW — Walk Into a Storm (Sony Music) Trio, w którego skład wchodzą wokalista i gitarzysta Zach Williams, multiinstrumentalistka Kanene Donehey Pipkin i gitarzysta Brian Elmquist. Chociaż pochodzą z południa Stanów, to swoją siedzibą uczynili Brooklyn, gdzie w licznych klubach i kawiarniach rozpoczynali koncertowanie. Ich melodyjny akustyczny rock szybko zyskał poklask. Najnowszy krążek zespołu został wyprodukowany muzycznie przez Dave'a Cobba, znanego z płyt m.in. Chrisa Stapletona, Sturgilla Simpsona, Jasona Isbella, i nagrany w legendarnym studio A wydawnictwa RCA w Nashville. Atutem The Lone Bellow są perfekcyjne trójgłosowe harmonie wokalne, eleganckie aranżacje utworów, radość interpretacji własnych piosenek i perfekcyjny powrót do starych, dobrych brzmień muzyki lat 70. ubiegłego wieku. Time's Always Leaving i Deeper in the Water to najlepsze utwory nowej płyty tria. (9,8) BRANDI CARLILE — By the Way, I Forgive You (Electra Records) Niebanalna artystka z małej osady w pobliżu Seattle, feministka i wnikliwa obserwatorka amerykańskiego życia. Jej artystycznym wzorem jest Patsy Cline, nieżyjąca, wielka gwiazda country. Kariera Brandi zaczęła się na dobre w 2005 roku, kiedy podpisała kontrakt płytowy z Columbia Records. Po słabszych płytach powraca w pełnej formie. Po kilku odtworzeniach tego krążka upewniamy się, że mamy do czynienia z niebanalnym osiągnięciem artystycznym. Brandi jest w świetnej formie wokalnej, a jej wnikliwe, emocjonalne spojrzenie na świat ma bardzo osobisty, katarktyczny, chwytający za serce charakter. Artystycznej mocy dodaje nagraniom orkiestracja partii instrumentów smyczkowych w stylistyce Paula Buckmastera, wokalne wsparcie Tima i Phila Haserotha i świetna sekcja rytmiczna. (9,8) Ocena w skali dziesięciostopniowej. Pierwsza cyfra oznacza muzyczne wykonanie, druga — produkcję i realizację. IKS / lipiec 2018 / 65 sztuka MARTA SMOLIŃSKA poleca: ŚWIAT NA WSPAK W upalne lipcowe dni warto wejść do CK ZAMEK i odwiedzić Galerię Fotografii pf. Do 31.07 odbywa się tam bowiem kameralna, lecz arcyciekawa wystawa Pawła Bownika zatytułowana Rewers. Artysta — absolwent filozofii na UMCS w Lublinie i fotografii na ASP w Poznaniu (obecnie UAP) — prezentuje serię zdjęć ukazujących ubrania znajdujące się w muzealnych kolekcjach w Polsce, w Rosji i na Białorusi. Na neutralnym szarym tle oglądamy kolejne eksponaty, a pomysł Bownika polega na tym, by pokazać je nam wywrócone na lewą stronę. To właśnie ów tytułowy rewers. Widać szwy, przeszycia, nitki, zaszewki, a więc to, co powinno być przed naszym wzrokiem ukryte, gdy ubranie pełni swoją właściwą rolę. Bownik pyta o to, czego zazwyczaj nie widać, a tym samym konfrontuje nas ze światem na wspak. W tym świecie zadajemy pytania o rolę tych ubrań-eksponatów w kreowaniu historycznych, tożsamościowych i muzealnych narracji. Zaglądamy pod spód różnego rodzaju mitologiom. Bownik nie komentuje i nie podpowiada, jak mamy owe rewersy postrzegać, a jedynie daje nam „wypreparowane” z kontekstu ubrania. To my — stając przed każdym z nich - możemy uruchomić wyobraźnię i zastanowić się, jaki jest ich awers. WERNISAŻE Galeria Fotografii pf CK ZAMEK, ul. Św. Marcin 80/82, www.ckzamek.pl Galeria Sztuki w Mosinie wt. —niedz., g. 12-20 pod patronatem ZPAP Okręgu Poznańskiego i UAP "% Rewers — wystawa Bownika, czynna do 31.07 — poleca ul. Niezłomnych 1 Marta Smolińska tel. 61 819 15 91 więcej na s. 88 i 89 www.galeriamosina.pl wt.-pt., g. 9-15, niedz., g. 10-13 (tylko wystawy czasowe) 4% Świat w kolorach tęczy — wystawa prac uczestników „Domu Pomocy Maltańskiej” w Puszczykowie wernisaż: 29.07, g. 17.30 czynna do 19.08 Strefa Wyobraźni strefawyobrazni.weebly.com "% Wystawa Małgorzaty Zgoły, Galeria Caffe 6 Crema (CH Poznań Plaza), czynna: 21.07— 3.09 WYSTAWY CZASOWE, SPOTKANIA, WYKŁADY Galeria Dalineum ul. Wielka 24 www.artexpo-international.com pon.-niedz., g. 10-20 4% Flora Dalinae — wystawa prac Salvadora Dali czynna do 2.07 4% Le Tricorne — wystawa prac Salvadora Dali czynna do 3.07 Design Works — wystawa prac Salvadora Dali czynna do 4.07 4 Different Facets of the Belle Epoque — wystawa prac Henriego de Toulouse-Lautreca, czynna do 19.08 Bownik, Rewers 14 66 /iks/ lipiec 2018 FOT. © BOWNIK / MATERIAŁY GALERII FOTOGRAFII PF Galeria Miejska Arsenał > Stary Rynek 6, tel. 61 852 95 02, www.arsenal.art.pl % Wakacje w Arsenale: półkolonie Gra przestrzenią, więcej w ramce "4 Porządek i chaos Wystawa stanowi unikatową prezentację fragmentu kolekcji Kunstmuseum Villa Zanders w Bergisch Gladbach. Wspólnym mianownikiem tworzących ją dzieł jest tworzywo, czyli papier. Na Porządek i chaos składają się prace m.in. Tibora Gayora, Hermana Glócknera, Wolfa Kahlena, Henryka Stażewskiego i Ryszarda Waśki. Do dzieł wypożyczonych z muzeum dołączyły również obiekty/rzeźby Michaela Vittasska i Andreasa My. kuratorki: Bogna Błażewicz, Petra Oelschlagel i Dorota Tarnowska-Urbanik czynna do 22.07 iks % Lochy Arsenału „Wystawa Lochy Arsenału jest pierwszą w historii galerii próbą krytycznego przyjrzenia się jej kolekcji. Tytułowe lochy, które nawiązują do słynnej powieści Andre Gide'a Lochy Watykanu, są miejscem przechowywania zbiorów i prawdziwym bohaterem tej wystawy [...]. Interesuje nas to, co kryje się w tej szafie, w tym metaforycznym »brzuchu wieloryba«, co nagromadziło się w jego trzewiach przez lata jego życia” — kuratorzy Marek Wasilewski 6 Zofia Nierodzińska. gościnnie: Wojciech Doroszuk i Daniel Koniusz czynna do 2.09 Galeria Sztuki w Mosinie pod patronatem ZPAP Okręgu Poznańskiego i UAP ul. Niezłomnych 1 tel. 61819 15 91 www.galeriamosina.pl wt.-pt., g. 9-15, niedz., g. 10-13 (tylko wystawy czasowe) 4% Z daleka i z bliska — wystawa malarstwa Krzysztofa Ryfy czynna do 22.07 Galeria Piekary ul. Św. Marcin 80/82, CK ZAMEK, Dziedziniec Różany tel. 61 811 35 55 www.galeria-piekary.com.pl pon.-pt., g. 10-18 "4% Włodzimierz Borowski. No to co? Nic. No właśnie czynna do 28.09, więcej na s. 70 FOT. MATERIAŁY GALERII MIEJSKIEJ ARSENAŁ sztuka Wakacje w Arsenale Gra przestrzenią to cykl autorskich warsztatów, których główną ideą jest stworzenie dzieciom odpowiednich warunków do zabawy i pracy z mediami przestrzennymi. Organizatorom zależy na zbudowaniu dobrej atmosfery w grupie, która bazować będzie na wzajemnym szacunku oraz otwartości na realizowanie nie tylko własnych pomysłów, ale również chęci do pracy zespołowej. — Gramy z dziećmi skojarzeniami, wyobraźnią i fantazją. Interesuje nas przestrzeń miasta, zieleni, wnętrz naszych domów i mieszkań oraz kosmosu. Chcemy zrozumieć relację między przestrzenią, w której żyjemy, a naszym samopoczuciem — wyjaśniają prowadzące zajęcia. oprac. M.N.-L. w Półkolonie Gra przestrzenią, Galeria Miejska Arsenał, prowadzenie: Pavla Koralewska i Katarzyna Poniecka, informacje i zapisy: joanna.teklaQarsenal.art.pl, tel. 61 852 95 01 w dla dzieci w wieku 7-10 lat, 2-6.07, g. 9-12 w dla dzieci w wieku 10-13 lat, 9-13.07, g. 9-12 Galeria Sztuki Współczesnej Cechmanowicz ul. Paderewskiego 7 tel. 61 855 10 58, 505 370 600 www.galeria-cechmanowicz.pl pon. -pt., g. 11-18, sob., g. 11-14.30 "% Wystawa malarstwa Haliny Nowickiej Halina Nowicka w 1985 roku ukończyła Akademię Sztuk Pięknych w Łodzi. Studiowała malarstwo w pracowni prof. Wiesława Garbolińskiego i projektowanie ubioru w pracowni prof. Jana Finkszteina. Brała udział w ponad 100 wystawach zbiorowych w Polsce, Niemczech, USA, Francji, Holandii, Czechach. czynna do 31.07 IKS | lipiec 2018 / 67 sztuka W lipcowym „Arteonie” Andrzej Biernacki recenzuje londyńską wystawę All Too Human: Bacon, Freud and the Century of Painting Life w Tate Britain, a prezentację 300 lat wiedeńskiej manufaktury porcelanowej w Muzeum Sztuki Stosowanej MAK w Wiedniu omawia Grażyna Krzechowicz. Ponadto wystawę John Singer Sargent and Chicago's Gilded Age w Art Institute Chicago komentuje Aleksandra Kargul, a twórczość Keitha Sonniera, prezentowaną w Parrish Art Museum, przybliża Wojciech Delikta. W najnowszym „Arteonie” ponadto: działalność grupy Gyne Punk komentuje Karolina Staszak, Tomasz Biłka w rubryce Czytanie sztuki przygląda się aktom Luciana Freuda, Marcin Krajewski rekomenduje malarstwo Krzysztofa Nowickiego. Dorota Żaglewska w rubryce Rynek sztuki pisze o tym, dlaczego w Polsce nie rozwinął się art banking, a Agnieszka Salamon-Radecka kontynuuje serię Poznańska awangarda, przybliżając sylwetkę kolejnego członka grupy Bunt. W lipcowym „Arteonie” także, jak zawsze, felieton Andrzeja Biernackiego, inne recenzje, aktualia i stałe rubryki. "* mafjizyń d Sztuce Galeria u Jezuitów Centrum Integracji Kulturalnej ul. Dominikańska 8 tel. 691 119 739 www.galeriaujezuitow.pl pon.-niedz., g. 12-18 (ekspozycje czasowe) "4% Warsztaty ikonopisania: Ikona św. Jana Chrzciciela, 2-7.07, Pracownia Działań Twórczych, ul. Dominikańska 10 zapisy: galeriaujezuitow.pl/p/pracownia.htmlifz8 4% Koncert Międzynarodowy Turniej Mistrzów, wystąpią: Artur Banaszkiewicz (Polska) — skrzypce, Dumitru Harea (Mołdawia) — fletnia Pana, Andrij Melnyk (Ukraina) — akordeon 5.07, g. 19, wstęp wolny (po koncercie zbierane będą fundusze na renowację historycznego instrumentu) iks 4% Warsztaty graficzne: Sucha igła i mezzotinta, 13-14.07, Pracownia Działań Twórczych, ul. Dominikańska 10 zapisy: galeriaujezuitow.pl/p/pracownia.htmlfz15 68 /IKS / lipiec 2018 "% Warsztaty pozłotnicze: Stylizacja przedmiotów, 14.07, Puszczykowo zapisy: galeriaujezuitow.pl/p/pracownia.htmlifz16 Miejskie Galerie UAP > iks poznangalleries.com Galeria Curators'Lab, ul. Nowowiejskiego 12 Galeria Duża Scena UAP, ul. Wodna 24 Galeria Mała Scena UAP, Al. Marcinkowskiego 28/2 Galeria R20, ul. Ratajczaka 20 Galeria Design UAP, ul. Wodna 24 4% Redystrybcja, Galeria Duża Scena UAP artyści: Hyslom (ltaru Kato, Fuminori Hoshino, Yuu Yoshida) Na wystawie można zobaczyć dokumentację fotograficzną i wideo z Documentation of Hysteresis, słynnej japońskiej grupy performerów. Podczas gier terenowych artyści podejmują działania, które uwarunkowane są przez przeszłość danego miejsca (pojęcie Hysteresis). czynna do 10.07 4% Ex-tension: The Dislocation of culture and pattern — Asian contemporary art exhibition, Galeria Curators'Lab, ul. Nowowiejskiego 12 Wystawa pokazuje rozwój i przełom w sztuce azjatyckiej. Artyści zastanawiają się, jak m.in. wykorzystać tradycyjną technologię do interakcji z publicznością oraz jak za pomocą współczesnych koncepcji obalić tradycyjne koncepcje i przekształcić obraz medialny. czynna do 10.07 PBG Gallery Wysogotowo k. Poznania ul. Skórzewska 35 tel. 61 665 17 00 pon.-pt., g. 3-16 "% Wystawa prac twórczości dziecięcej w ramach Akademii Sztuki dla Dzieci, czynna do 31.07 Uniwersytet Artystyczny Poznań jjks Al. Marcinkowskiego 29 www.uap.edu.pl 4% Letnia szkoła fotografii, Centrum Aktywności Artystycznej, 2—6.07, zapisy: tel. 61 853 00 18 w. 109, 519 837 269 lub e-mail: caa.biuroQuap.edu.pl 4% Letnie warsztaty UAP, Centrum Aktywności Artystycznej, 2-6.07, 9-13.07 oraz 30.07—3.08, zapisy: tel. 61 853 00 18, w. 109, 519 837 269 lub e-mail: caa.biuroQ©Quap.edu.pl % Animator na UAP! Warsztaty Animatora, 6-12.07 Animator Pro, czyli branżowe spotkanie adresowane do profesjonalistów, 11-12.07, więcej na s. 14-15 "RZE Zbigniew Sałaj, Guzik z teorii widzenia, Visual Park Strefa Wyobraźni strefawyobrazni.weebly.com W Wystawa Kazimierza Rafalika, Galeria Caffe 6 Crema (CH Poznań Plaza) czynna do 20.07 WYSTAWY STAŁE ABC Gallery ul. Koszalińska 15 tel. 605 446 182 www.abegallery.pl wt.-pt., g. 12-18, sob., g. 12-16; w pozostałe dni tygodnia galeria czynna po uprzednim kontakcie tel. 4% Wybór prac artystów współpracujących z galerią, m.in. Bogusława Bachorczyka, Andrzeja Bednarczyka, Jarosława Flicińskiego i Bartosza Kokosińskiego Visual Park — kolekcja obiektów artystycznych w parku nad Jeziorem Strzeszyńskim, które oglądać można codziennie od g. 10 do zmroku. Jeden z nielicznych w Polsce parków rzeźby współczesnej. W galerii lub w recepcji motelu można otrzymać bezpłatny Przewodnik po Visual Parku z mapką obiektów, informacjami o artystach biorących udział w projekcie i ich pracach. Najnowsze obiekty: Guzik z teorii widzenia Zbigniewa Sałaja oraz Tężnia sztuki Roberta Kuśmirowskiego. FOT. MATERIAŁY ABC GALLERY (2X) sztuka Robert Kuśmirowski, Tężnia sztuki, Visual Park Galeria Artykwariat ul. Paderewskiego 8, Bazar Poznański, tel. 61 855 10 16 www.artykwariat.pl pon.-pt., g. 11-18, sob., g. 11-15 Galeria oferuje bogatą kolekcję malarstwa europejskiego ostatnich trzech wieków oraz sztukę użytkową: delikatną porcelanę, kunsztowną biżuterię, srebra użytkowe i meble. Fotoplastykon Poznański > Galeria Miejska Arsenał Stary Rynek 6 www.fotoplastykonpoznanski.pl, bilety: 5-20 zł Jedno z niewielu w Polsce czynnych urządzeń do podziwiania zdjęć stereoskopowych. Galeria Garbary 48 ul. Garbary 48 tel. 61 852 91 70 www.garbary48.c0m.pl pon.-pt., g. 11-18, sob., g. 11-14 (wystawy czasowe) Galeria Garbary 48 prezentuje sztukę współczesną polskich twórców w zakresie malarstwa, grafiki i rzeźby. Od początku działalności specjalizuje się w grafice warsztatowej, stąd największy w Poznaniu zbiór prac grafików polskich z największych ośrodków akademickich (Poznań, Kraków, Wrocław, Łódź, Warszawa). IKS / lipiec 2018 / 69 sztuka Włodzimierz Borowski, VIII Pokaz Synkretyczny. Uczulanie na kolor, Galeria od Nowa, Poznań, 6 marca 1968 Przypomnieć Borowskiego Włodzimierz Borowski należał do grona artystów, których droga twórcza odzwierciedla większość przemian, jakim podlegała sztuka awangardowa w Polsce, począwszy od połowy lat 50. XX wieku, przez kolejnych 20 lat. Początki jego pracy artystycznej wyznacza malarstwo, później dopiero pojawiają się obrazy-obiekty, happening i sztuka konceptualna. Na ekspozycję przypominającą twórczość Borowskiego składają się prace m.in. z kolekcji Muzeum Narodowego w Poznaniu, Muzeum Sztuki w Łodzi i Centrum Sztuki Współczesnej Zamek Ujazdowski. Pochodzą z całego okresu działalności artysty. Ważnym uzupełnieniem ekspozycji są również archiwalia. "4% Włodzimierz Borowski. No to co? Nic. No właśnie, Galeria Piekary czynna do 28.09 70 /IKS / lipiec 2018 oprac. M.N.-L. Galeria Jerzego Piotrowicza Pod Koroną ul. Kramarska 3/5, tel. 504 029 441 www.asocjacja2006.pl śr., g. 16-19 (dyżur: Maria Magdalena Wawrzyńczyk) czw. i sob., g. 10-16 (dyżur: Ryszard Książek) pt., g. 12-19 (dyżur: Jarosław Liberacki) w innych terminach po uprzednim kontakcie tel. Galeria poświęcona twórczości Jerzego Piotrowicza, ale również przestrzeń wystawowa dla współczesnych artystów. Galeria mi'ART Danuty Milian ul. Wroniecka 6, tel. 61 851 74 01 pon.-pt., g. 1-18, sob., g. 11-14 Prezentacja sztuki współczesnej: prace ponad 60 autorów, m.in. prof. Leszka Rózgi, Edwarda Dwurnika, Tadeusza Siary. Galeria Pix.house > Miejsce dla fotografii ul. Głogowska 35A, tel. 607 290 671 wt.-sob., g. 16-20, niedz., g. 14-16 W galerii prezentowane są prace uznanych fotografów dokumentalnych i reporterów, organizatorzy stawiają też na współpracę z młodymi adeptami sztuki reportażu. Przy galerii działa pracownia fotografii dokumentnej (warsztaty, spotkania, konkursy) oraz wydawnictwo. Galeria SOBart ul. Promienista 134a Autorska galeria i pracownia Hanny Sobocińskiej- -Sobaszkiewicz. Galeria Think Art — Myślenie Sztuką ul. Za Groblą 3/4, tel. 601 637 099 www.thinkart.pl godziny otwarcia: kontakt tel. Stała kolekcja obejmuje malarstwo Izabeli Rudzkiej oraz szkło Murano (I. Rudzka, A. Goebel, R. Bartoszek, D. Głowacki, K. Sołowiej). Sztuka — oprac. Monika Nawrocka-Leśnik monika.nawrockaQwm.poznan.pl FOT. MATERIAŁY GALERII PIEKARY GRAŻYNA WROŃSKA poleca: NIC NIE BYŁO ZA DARMO Wciąż wzruszają, choć widziałam ich już wiele. Np. telegram ślubny wysłany z Berlina w 1912 roku: „Miłości Waszej ognia Niech moc żadna nie zmywa. Szczytnych zaś obowiązków spełniając zadanie, Ujrzycie wkrótce Polski Zmartwychwstanie!” Albo orzeł w koronie wyhaftowany pracowicie przez Martę Górną z Barcina dwadzieścia lat przed wybuchem powstania wielkopolskiego. Niewielka ekspozycja w Wielkopolskim Muzeum Wojskowym jest przeglądem druków, pocztówek, obrazów, książek, fotografii i wielu pamiątek ilustrujących drogę do niepodległości Wielkopolski, Śląska i Pomorza, poczynając od powstania kościuszkowskiego. O tym, że nic nie było za darmo, świadczy bilet skarbowy wartości 4 złotych polskich z 1794 roku. Jedni szli w pole, drudzy zbierali fundusze na walkę, agitację, lazarety, wspomaganie więźniów. A także pisali i wydawali książki, reprodukcje, gromadzili dzieła sztuki i skarby wydobyte z ziemi. Wszystko „Pod znakiem Orła Białego”! Wystawę można oglądać do 11 listopada. Muzeum Archeologiczne > iks = Archeologia Sudanu — największa w Polsce kolekcja ul. Wodna 27 prezentująca w sposób przekrojowy dzieje tego kraju od tel. 61 852 82 51 paleolitu aż po podbój Arabów www.muzarp.poznan.pl = Sztuka naskalna Afryki Północnej — ryty naskalne sprzed wt.-czw., g. 10-17, pt. i sob., g. 11-18, niedz., g. 12-16 tysięcy lat w soboty wstęp wolny (na niektóre wystawy czasowe ekspozycje czasowe również w soboty obowiązują bilety) = Ukraina przed wiekami ekspozycje stałe czynna do 1.09 - Pradzieje Wielkopolski — prezentuje życie ludzi kuratorzy: Dobiesława Bagińska, Radosław Liwoch w Wielkopolsce od epoki kamienia do schyłku starożytności Wystawa została przygotowana ze znalezisk " Tu powstała Polska — obejmuje czasy średniowiecza przypadkowych i materiałów z wykopalisk, które do i przedstawia rolę, jaką odegrał nasz region w tworzeniu Muzeum Archeologicznego w Krakowie przekazywali polskiej państwowości od połowy XIX w. po Il wojnę światową Polacy - Śmierć i życie w starożytnym Egipcie — jedna mieszkający na Wołyniu, Rusi Czerwonej, Podolu, z najlepszych w Polsce ekspozycji zabytków ze Bracławszczyźnie i Kijowszczyźnie oraz prowadzący tam starożytnego Egiptu badania uczeni z Krakowa. Ekspozycja czasowa Ukraina przed wiekami w Muzeum Archeologicznym czynna do 1.09 FOT. RADOSŁAW LIWOCH IKS / lipiec 2018 / 71 muzea = Kto był królem, kto nie był królem — władcy starożytnej Mezopotamii czynna do 30.09 kuratorzy: Kamila Dolata-Goszcz, Łukasz Bartkowiak Wystawa zabiera widzów w przekrojową podróż po meandrach mezopotamskiej monarchii. Prześledzić można żmudnie odczytywane przez asyriologów wersety klinowych pism. Gliniane tabliczki pomogą w poznaniu niezwykłych tajemnic królewskiej alkowy. Wśród prezentowanych eksponatów pojawią się m.in. teksty kommemoratywne, korespondencja i pieczęci cylindryczne z różnych epok dziejowych Mezopotamii. wydarzenia " Warsztaty w ramach Letniej Akademii Malucha, 4—27.07, g. 11, wstęp: 5 zł, zapisy: tel. 61 852 82 51: 4.07 Od tego się zaczęło..., a więc początki podwodnych poszukiwań 6.07 Poznaj pracę podwodnego archeologa 11.07 Zatopione miasta 13.07 Podwodne cmentarzyska wraków 18.07 Złoto i srebro dla zuchwałych 20.07 Uczta na dnie morza 25.07 Skarby Bałtyku 27.07 Co kryją polskie wody? Wystawa rzeźb Romana Kosmali Na skrzydłach katedr czynna do 20.09 w Muzeum Archidiecezjalnym 72 |IKS | lipiec 2018 Muzeum Archidiecezjalne ul. Lubrańskiego 1 tel. 61 852 61 95 www.muzeum.poznan.pl wt.-pt., g. 10-17, sob., g. 9-15 Wspólny bilet patrz ramka na s. 79 ekspozycje stałe Sztuka gotycka, Skarbiec, Salon ofiarodawców, Galeria sztuki nowożytnej ekspozycja czasowa = Na skrzydłach katedr czynna do 20.09 Wystawa rzeźb Romana Kosmali z okazji 1050-lecia pierwszego biskupstwa w Polsce. Muzeum Armii „Poznań” > Oddział Wielkopolskiego Muzeum Niepodległości Cytadela- Mała Śluza tel. 663 866 414, www.wmn.poznan.pl wt.-sob., g. 10-17, niedz. g. 10-16 we wtorki wstęp wolny ekspozycja stała Wierni przysiędze — Armia „Poznań” w kampanii wrześniowej 1939 r. Muzeum Bambrów Poznańskich ul. Mostowa 7, pt. i sob., g. 10-14, grupy po wcześniejszym umówieniu, tel. 602 658 961 ekspozycja stała Dzieje osadników z Bambergu, którzy przybyli na zaproszenie władz miasta Poznania do wsi podmiejskich w 1. poł. XVIII w. Brama Poznania ICHOT => ul. Gdańska 2, tel. 61 647 76 34 www.bramapoznania.pl wt.-pt., g. 9-18, sob. i niedz., g. 10-19 Ostatnia godzina: wstęp tańszy o połowę Wspólny bilet patrz ramka na s. 79 ekspozycja stała Ekspozycja to angażująca zmysły dzięki multimediom opowieść o Ostrowie Tumskim, która prowadzi przez kolejne rozdziały niezwykłych dziejów tego miejsca. Zwiedzanie odbywa się z audioprzewodnikiem. Po wizycie na ekspozycji gość może zwiedzić Ostrów Tumski i katedrę z audioprzewodnikiem. W ofercie znajdują się ścieżki zwiedzania przeznaczone dla odbiorców indywidualnych oraz rodzin z dziećmi. muzea Zaproszenie nad Cybinę * Brama Poznania zachęca do spędzenia czasu nad rzeką w projekcie Rzeka żywa. W alternatywie dla głośnej i zatłoczonej Warty zapraszają nad Cybinę, która oddziela Śródkę od wyspy tumskiej i ciągnie się daleko, tworząc unikatowy ekosystem Doliny Cybiny. Organizatorzy pokażą, że warto zwrócić się do niej i poznać bogate życie rzeki. wydarzenia 1.07, g. 10 warsztaty budowania ogrodów bioretencyjnych Ogród deszczowy dla miasta i rzeki, zapisy: wydarzeniaQ bramapoznania.pl, Amfiteatr nad Cybiną, wstęp wolny 1.07, g. 13 koncert interaktywny dla dzieci i dorosłych Muzyka dalekiego Podkarpacia, zapisy: wydarzeniaQbramapoznania.pl, Amfiteatr nad Cybiną, wstęp wolny 1.07, g. 14 warsztaty cyjanotypii Wodna fotografia, zapisy: wydarzeniaQ bramapoznania.pl, Amfiteatr nad Cybiną, wstęp wolny 21.07, g. 11 animacje dla rodzin z dziećmi na wystawie Rośliny Cybiny, zapisy: wydarzeniaQbramapoznania.pl, Śluza Katedralna Bramy Poznania, wstęp wolny 21.07, g. 12 warsztaty stolarskie Hotel dla zapylaczy — warsztaty stolarskie z Tomkiem Stolarzem z Lasu, zapisy: wydarzeniaQ bramapoznania.pl, Amfiteatr nad Cybiną, wstęp wolny 21.07, g. 14 warsztaty kadzidlano-zapachowe z Sarą Grolewską (Dobre Ziele), zapisy: wydarzeniaQ bramapoznania.pl, Amfiteatr nad Cybiną, wstęp wolny 22.07, g. 11 warsztaty śpiewu z Joanną Szaflik Pieśń o rzece, zapisy: wydarzeniaQbramapoznania.pl, sala wielofunkcyjna Bramy Poznania, wstęp wolny 22.07, g. 12 oprowadzanie kuratorskie Podróż dookoła rzeki po wystawie Rośliny Cybiny, Amfiteatr nad Cybiną, wstęp wolny 22.07, g. 15 warsztaty kulinarne z Natalią Olejnik z Fundacji Inspekt Dzika kuchnia, zapisy: wydarzeniaQbramapoznania.pl, Amfiteatr nad Cybiną, wstęp wolny 22.07, g. 17 potańcówka z zespołem Przodki, Amfiteatr nad Cybiną, wstęp wolny FOT. ŁUKASZ GDAK IKS / lipiec 2018 / 73 muzea ekspozycje czasowe = Sto lat. Jak organizowano wolność? czynna do 31.12 Cykl wystaw z okazji 100. rocznicy odzyskania przez Polskę niepodległości, miejsce: kładka między Bramą Poznania a Śluzą Katedralną. "= Wystawa plenerowa: 1050 lat biskupstwa poznańskiego W tym roku obchodzimy 1050. rocznicę powstania biskupstwa poznańskiego — najstarszego w Polsce. Na wystawie przed Śluzą Katedralną i placu przed Muzeum Archidiecezjalnym będzie można przyjrzeć się jego bogatej historii przez pryzmat zabytków z kolekcji tego muzeum. Za ich pomocą pokazany zostanie wkład biskupstwa w rozwój artystyczny, kulturalny i społeczny na przestrzeni wieków. = Rośliny Cybiny czynna do 23.09 kuratorzy: Natalia Olejnik, Maciej Jędrzejczak Ekspozycja w Śluzie Katedralnej, w ramach projektu Rzeka żywa. Jej bohaterami i bohaterkami będą rośliny — mieszkańcy Doliny Cybiny. Przeniesiemy się do świata Ekspozycja czasowa Znak polskości. Strój wiejski poznański i jego funkcja patriotyczna w Muzeum Etnograficznym czynna do 29.09.2019. Na zdjęciu młoda kobieta w stroju poznańskim, lata 30. XX w. 74 [IKS | lipiec 2018 flory — podwodnej i nadrzecznej. Wystawa będzie pretekstem do wyruszenia na wycieczki z biegiem rzeki — do rzecznej krainy, która dała życie Poznaniowi. wydarzenia Akcja Rzeka żywa, więcej w ramce na s. 73 3 i 21.07, g. 11 zwiedzanie ekspozycji dla rodzin Poszukiwacze skarbów, wstęp wolny zapisy: tel. 61 647 76 34 4-6.07, g. 10 zajęcia dla dzieci z elementami języka angielskiego Discover the Island! — Odkryj wyspę!, wstęp wolny, zapisy: edukacjaQQbramapoznania.pl 4.07, g. 12; 18.07, g. 16 oprowadzanie po ekspozycji dla seniorek i seniorów Ostrów Tumski przez wieki, wstęp wolny zapisy: tel. 61 647 76 34 7 i 21.07, g. 10.30 i 12 zajęcia dla rodzin z dziećmi z cyklu Magiczny dywan, wstęp wolny zapisy: edukacjaQ©Qbramapoznania.pl 7 i 24.07, g. 11 zwiedzanie dla rodzin Wyprawa z Mieszkiem, wstęp wolny zapisy: tel. 61 647 76 34 7.07, g. 17 wycieczka Trakt na kole, bezpłatne wejściówki do odbioru na godzinę przed wydarzeniem w punkcie info Śluzy Katedralnej, start: plac przed Śluzą Katedralną 10.07, g. 11 oprowadzanie dla rodzin Sekrety dźwięcznej wyspy, wstęp wolny, zapisy: tel. 61 647 76 34 14 i 31.07, g. 11 oprowadzanie dla rodzin Zbudujmy Ostrów Tumski, wstęp wolny, zapisy: tel. 61 647 76 34 17 i 28.07, g. 11 oprowadzanie dla rodzin Spędźmy razem czas, wstęp wolny zapisy: tel. 61 647 76 34 21.07, g. 10 i 12 wyprawy po Trakcie Królewsko- -Cesarskim dla rodzin z dziećmi z cyklu Choć/dź, zobacz!, wstęp wolny, początek przy koziołkach na pl. Kolegiackim, zapisy: edukacjaQ©Qbramapoznania.pl 21.07, g. 17 spacer z przewodniczką Poznańskim szlakiem kobiet, wstęp wolny, start: plac przed katedrą 24-26.07, g. 10 zajęcia dla dzieci Na 17. południku!, wstęp wolny, zapisy: edukacjaQbramapoznania.pl 26.07, g. 17 oprowadzanie dla dorosłych Poznań, Gniezno — w cieniu katedr, wstęp wolny zapisy: tel. 61 647 76 34 28.07, g. 10 i 12 wyprawy po Trakcie Królewsko- -Cesarskim dla rodzin z dziećmi z cyklu Choć/dź, zobacz!, wstęp wolny, początek przy fontannie na pl. Wolności, zapisy: edukacjaQ©Qbramapoznania.pl 28.07, g. 17 spacer z przewodnikiem Szlakiem dziedzictwa żydowskiego, wstęp wolny, start: róg ul. Dominikańskiej i Szewskiej 31.07-2.08, g. 10 zajęcia dla dzieci Wakacje na wyspie, wstęp wolny, zapisy: edukacjaQbramapoznania.pl FOT. ARCHIWUM MUZEUM NARODOWEGO W POZNANIU muzea IKS / lipiec 2018 / 75 Muzeum Etnograficzne ul. Grobla 25 (wejście od ul. Mostowej 7) tel. 61 852 30 06, www.mnp.art.pl wt.–czw., g. 11–17, pt., g. 12–21, sob. i niedz., g. 11–18 w soboty wstęp wolny ekspozycja stała ◥ Prezentacja zagadnień kultury polskiej, regionu Wielkopolski, jak również terytoriów odległych, nieznanych i egzotycznych. ekspozycje czasowe ◥ 100 lat zbiorów etnograficznych w Poznaniu Wystawa z cyklu Rzeczy mówią. Każdy obiekt jest samodzielnym bohaterem z indywidualną „biografią”, własną historią do opowiedzenia. ◥ Znak polskości. Strój wiejski poznański i jego funkcja patriotyczna czynna do 29.09.2019 kurator: Joanna Minksztym wystawa w cyklu 1918–2018. Wolność kocham i rozumiem. Niepodległa w muzeum Strój wiejski poznański to jeden z dwóch ubiorów ludowych użytkowanych w Poznaniu na przełomie xIx i xx w. W przeciwieństwie do stroju bamberskiego miał on rdzennie polskie korzenie, a jego noszenie uważane było za przejaw patriotyzmu i stanowiło wymóg dla wielu służących pracujących w domach poznaniaków. wydarzenia ◥ 11.07, g. 12.15 spotkanie dla dzieci Tajemnice garncarskiego koła, w ramach akcji Wakacje w muzeum, wstęp: 8 zł, zapisy: tel. 61 856 81 36 ◥ 18.07, g. 12.15 spotkanie dla dzieci Do tańca i do różańca, w ramach akcji Wakacje w muzeum, wstęp: 8 zł zapisy: tel. 61 856 81 36 Muzeum Farmacji Al. Marcinkowskiego 11 tel. 61 851 66 15, pon., śr., pt., g. 9–15 wstęp wolny ekspozycja stała ◥ Meble z apteki w Miłosławiu w stylu neorenesansu północnego z końca xIx w., naczynia apteczne: porcelanowe, cynowe, szklane od xVII w., sprzęt apteczny z xIx i xx w. Muzeum Historii Miasta Poznania Stary Rynek 1 tel. 61 856 81 93 www.mnp.art.pl wt.–czw., g. 11–17, pt., g. 12–21, sob. i niedz., g. 11–18 w soboty wstęp wolny ekspozycja stała ◥ Historia Poznania od XV w. do 1945 r. wydarzenia ◥ 19.07, g. 12.15 spotkanie dla dzieci Odkrywcy muzealnych skarbów, w ramach akcji Wakacje w muzeum, wstęp: 8 zł zapisy: tel. 61 856 81 36 ◥ 26.07, g. 12.15 spotkanie dla dzieci Historia jak z obrazu!, w ramach akcji Wakacje w muzeum, wstęp: 8 zł zapisy: tel. 61 856 81 36 Muzeum Komunikacji Miejskiej MPK Poznań ul. Głogowska 131/133 tel. 61 839 62 07 czynne dla grup po wcześniejszym uzgodnieniu telefonicznym ekspozycja stała ◥ Muzeum prezentuje pamiątki związane z historią komunikacji miejskiej w Poznaniu: przedwojenne bilety, mundury, torby i akcesoria konduktorskie, kasowniki i automaty biletowe oraz oryginalne elementy wagonów tramwajowych. Muzeum Literackie Henryka Sienkiewicza Stary Rynek 84 tel. 61 852 89 71 (72) www.bracz.edu.pl/MHS/ wt.–niedz., g. 9–17 ekspozycja stała ◥ Muzeum Literackie Henryka Sienkiewicza powstało dzięki fundacji Ignacego Mosia, jako jeden z oddziałów Biblioteki Raczyńskich. Można w nim zobaczyć pamiątki po nobliście. ekspozycja czasowa ◥ Znany/ nie/ znany architekt Poznania – Jan Baptysta Quadro z Lugano czynna do 30.09 Wystawa ma za zadanie przybliżenie odbiorcom postaci Jana Baptysty Quadro – architekta poznańskiego ratusza i budowniczego kamienicy, w której mieści się muzeum. Poznańska Karta Turystyczna Do większości poznańskich muzeów z Poznańską Kartą Turystyczną wstęp wolny. Kartę można nabyć m.in. w punktach informacji turystycznej; szczegóły: tel. 61 851 96 45. Polki w niemieckim obozie Ekspozycja przybliża zwiedzającym warunki pobytu i pracy Polek wywiezionych przez Niemców do obozu koncentracyjnego Ravensbriick na terenie Rzeszy Niemieckiej i przydzielonych do jednego z podobozów zewnętrznych w Neubrandenburgu. Tysiące osadzonych tam kobiet wykonywało niewolniczą pracę w fabryce zbrojeniowej berlińskiego przedsiębiorcy Curta Hebera. Wiele z nich zmarło w Neubrandenburgu. Ciała kobiet umierających w okresie od 4 grudnia 1944 do 25 kwietnia 1945 r. zakopywano na polu przy cmentarzu w Neubrandenburgu. W tamtejszej zbiorowej mogile złożono zwłoki ponad 40 Polek. Dokument z ich nazwiskami odnalazł w 2017 r. autor wystawy, Arkadiusz Szlachetka, poszukując miejsca spoczynku swojej prababci. Autor wystawy dzieli się swoimi ustaleniami, chcąc dotrzeć z informacją o miejscu pochówku do rodzin tych Polek, po których ślad zaginął na jednej z tablic na wystawie widnieją nazwiska wszystkich Polek pochowanych w Neubrandenburgu. " Ekspozycja czasowa Dzielne kobiety z Neubrandenburga w Muzeum Martyrologii Wielkopolan Fort VII, czynna od 15.07 wydarzenia ekspozycja stała 7, 14, 21, 28.07, g. 10 turniej gier planszowych W pustyni W podziemiach klasztoru Franciszkanów można oglądać i w puszczy makiety dawnego Poznania. Pierwsza przedstawia gród na 14 i 28.07, g. 13 wycieczka po Poznaniu: Autor jednego Ostrowie Tumskim w czasach pierwszych Piastów, druga — dzieła? Wycieczka w poszukiwaniu architektonicznych miasto z początku XVII w. śladów życia i działalności Jana Baptysty Quadro w Poznaniu, zbiórka w holu muzeum, udział bezpłatny Muzeum Martyrologii Wielkopolan Fort VII Oddział Wielkopolskiego Muzeum Niepodległości >k Makiety Dawnego Poznania > ul. Polska podziemia klasztoru Franciszkanów na Górze Przemysła tel. 61 848 31 38 (wejście od ul. Ludgardy), tel. 61 855 14 35 www.wmn.poznan.pl www.makieta.poznan.pl wt.-sob., g. 10-17, codziennie, pokazy o g. 11.45, 12.30, 13.15, 14, 14.45, niedz. g. 10-16 15.30, 16.15 we wtorki wstęp wolny 76 riks/ lipiec 2018 FOT. WIKIPEDIA/ DEUTSCHES BUNDESARCHIV ekspozycje stałe "* Męczeństwo więźniów Fortu VII w okresie Il wojny światowej " Więźniowie Fortu VII w więzieniach i obozach Ill Rzeszy — zmarli i zaginieni " Wysiedlenia ludności polskiej z Wielkopolski do Generalnego Gubernatorstwa " Twierdza fortowa Poznań — wystawa fotograficzna poświęcona poznańskim fortyfikacjom - Ja szukam życia i umrę cicho... — życie i twórczość Stefana Balickiego = ....i ślad po nich zaginął Zagłada chorych psychicznie w komorze gazowej w Forcie VII ekspozycja czasowa - Dzielne kobiety z Neubrandenburga kurator: Arkadiusz Szlachetko czynna: 15.07-14.10 więcej w ramce na s. 76 Mieszkanie-Pracownia Kazimiery Hłakowiczówny > ul. Gajowa 4 m. 8 tel. 61 847 36 45 CZW., 8. 16-18, pt., g. 10-12 wstęp wolny ekspozycja stała = Ekspozycja prezentuje dorobek literacki, materiały ikonograficzne i pamiątki po poetce. muzea Muzeum Narodowe iks Al. Marcinkowskiego 9 tel. 61 856 80 00, 61 852 59 69 www.mnp.art.pl wt.-czw., g. 1-17, pt., g. 12-21 sob. i niedz., g. 11-18 w soboty na wystawy stałe wstęp wolny ekspozycje stałe = Nowy gmach: Galeria Sztuki Polskiej (od oświecenia do współczesności) " Stary gmach: Galeria Sztuki Starożytnej, Galeria Sztuki Średniowiecznej, Galeria Sztuki Polskiej XVI-XVIII w., Galeria Malarstwa Obcego ekspozycja czasowa " Życie sztuką. Gołuchów Izabeli z Czartoryskich Działyńskiej Wystawa z cyklu „1918—2018. Wolność kocham i rozumiem”. Niepodległa w muzeum. Przyczynkiem do zorganizowania wystawy jest jubileusz 125-lecia ustanowienia Ordynacji Książąt Czartoryskich w Gołuchowie. Obecnie to właśnie Muzeum Narodowe w Poznaniu jest sukcesorem wielkiego dzieła Izabeli Czartoryskiej, a Muzeum Zamek w Gołuchowie jest oddziałem poznańskiego muzeum. W poznańskich salach Muzeum Narodowego prezentowane są fragmenty kolekcji zgromadzonej przez księżną Izabelę z Czartoryskich Działyńską na zamku w Gołuchowie. czynna do 19.08 M za Wasz. "+ Ekspozycja czasowa Życie sztuką. Gołuchów Izabeli z Czartoryskich Działyńskiej w Muzeum Narodowym, czynna do 19.08 FOT. ARCHIWUM MUZEUM NARODOWEGO W POZNANIU IKS / lipiec 2018 / 77 Zbudują muzeum na Wzgórzu św. Wojciecha Zapadła decyzja o lokalizacji nowej siedziby dla Muzeum Powstania Wielkopolskiego. Rozważano kilka lokalizacji, ostatecznie wybór padł na działkę na Wzgórzu św. Wojciecha, na której przez lata działało lodowisko Bogdanka. Obiekt ma powstać do 2023 roku i kosztować ok. 150 mln zł. Ekspozycja stała ma koncentrować się na wyjaśnieniu fenomenu zwycięskiego powstania przez pokazanie doświadczenia Polaków w Wielkopolsce pod zaborem pruskim, w szczególności ich samoorganizacji, która zaowocowała wyjątkowym w dziejach Polski zwycięskim powstaniem. W budynku znajdą się też sale do działań edukacyjnych, sala konferencyjna z możliwością prezentacji filmów, magazyny i pracownie konserwacji zbiorów, biura pracowników merytorycznych i administracji, biblioteka, sklepik i kawiarnia. Jeszcze w tym roku zostanie ogłoszony (i do grudnia być może rozstrzygnięty) konkurs na projekt architektoniczny siedziby. J.G. wydarzenia 1.07, g. 12 spacer Czartoryscy i ich muzea po wystawie Życie sztuką. Gołuchów Izabeli z Czartoryskich Działyńskiej, wstęp: 8 zł 4.07, g. 12.15 spotkanie dla dzieci Warsztat artysty, w ramach akcji Wakacje w muzeum, wstęp: 8 zł, obowiązują zapisy: tel. 61 856 81 36 6.07, g. 19 prezentacja konserwatorska Piękne metresy Henryka IV — galeria portretów francuskich i ich konserwacja, wydarzenie na wystawie Życie sztuką. Gołuchów Izabeli z Czartoryskich Działyńskiej, wstęp: 8 zł 78 [IKS / lipiec 2018 10 i 25.07, g. 12.15 spotkanie dla dzieci Zamkowe opowieści, w ramach akcji Wakacje w muzeum, wstęp: 8 zł, zapisy: tel. 61 856 81 36 12.07, g. 12.15 spotkanie dla dzieci Wakacyjne krajobrazy, czyli dokąd dawniej podróżowano, w ramach akcji Wakacje w muzeum, wstęp: 8 zł zapisy: tel. 61 856 81 36 20.07, g. 12.15 spotkanie dla dzieci Rzeźba, w ramach akcji Wakacje w muzeum, wstęp: 8 zł zapisy: tel. 61 856 81 36 24.07, g. 12.15 spotkanie dla dzieci Muzealny Piotruś, w ramach akcji Wakacje w muzeum, wstęp: 8 zł zapisy: tel. 61 856 81 36 27.07, g. 12.15 spotkanie dla dzieci Muzealne anioły, w ramach akcji Wakacje w muzeum, wstęp: 8 zł zapisy: tel. 61 856 81 36 31.07, g. 12.15 spotkanie dla dzieci Stroje i nastroje, w ramach akcji Wakacje w muzeum, wstęp: 8 zł zapisy: tel. 61 856 81 36 Muzeum Powstania Poznańskiego > — Czerwiec 1956 Oddział Wielkopolskiego Muzeum Niepodległości ul. Św. Marcin 80/82, tel. 61 852 94 64 www.wmn.poznan.pl wt.-sob., g. 10-17, niedz. g. 10-16 we wtorki wstęp wolny ekspozycja stała Powstanie Poznańskie 1956 — ocalona pamięć ekspozycja czasowa - Jeśli ludzie zamilkną, kamienie wołać będą czynna do 30.09 Wystawa poświęcona jest ofiarom Poznańskiego Czerwca, zwieńczy tegoroczną akcję Światełko dla Czerwca '56 i będzie stanowiła cenny zbiór informacji o tych, których mogiłami opiekuje się poznańska młodzież, atym samym zyska walor edukacyjny. Muzeum Powstania Wielkopolskiego >k 1918-1919 Oddział Wielkopolskiego Muzeum Niepodległości Odwach, Stary Rynek 3, tel. 61 853 19 93 www.wmn.poznan.pl, wt.-sob., g. 10-17, niedz. g. 10-16 ekspozycja stała Prezentacja genezy, przebiegu i rezultatów powstania wielkopolskiego w latach 1918-1919. Otwarta w grudniu 2017 r. nowa wystawa została przygotowana z myślą o obchodach 100. rocznicy wybuchu powstania wielkopolskiego. Jest także swoistym zwiastunem przyszłego nowego muzeum. FOT. URZĄD MIASTA POZNANIA muzea IKS / lipiec 2018 / 79 Wystawa ma nową aranżację, wzbogacono ją o nowe zabytki, plansze i multimedia. zgodnie z zapowiedziami są też nowe wątki w historii opowiadanej na wystawie. Pokazano m.in. udział Armii Wielkopolskiej w wojnie polsko- -bolszewickiej i Poznań międzywojenny. ekspozycja czasowa ◥ Suwalszczyzna – pejzaż i pamięć kurator: Anna Adamska czynna do 31.12 Wystawa odnosi się do nieznanej szerzej historii regionu północno-wschodniego, a konkretnie okresu I wojny światowej, rodzącej się na tych terenach państwowości polskiej i okoliczności, które powrót do Macierzy komplikowały. Jednym z istotnych zadań wystawy będzie zaakcentowanie wątków wielkopolskich w złożonej historii pogranicza polsko-litewskiego, która – jak się okazuje – była również udziałem Wielkopolan. Pracownia-Muzeum Józefa I. Kraszewskiego ul. Wroniecka 14, tel. 61 855 12 44 pon.–pt., g. 10–15 wstęp wolny ekspozycja stała ◥ ekspozycja obejmuje dary i pamiątki, które otrzymał pisarz w 1879 r. z okazji 50-lecia pracy literackiej (depozyt PTPN). ekspozycja czasowa ◥ Drzewa wielkopolskie czynna do 31.08 Wystawa akwareli Wandy Marii Boguszewskiej. Artystka zajmuje się malarstwem, szczególnie akwarelowym. Maluje głównie środowisko przyrody i zabytki architektury, poszukując ich wzajemnych powiązań: rodowodów, sensów i podobieństw. Rezerwat Archeologiczny Genius loci ul. ks. Posadzego 3, tel. 61 852 21 67 www.muzarp.poznan.pl/rezerwat/ wt.–czw., g. 10–16, pt.–sob., g. 10–18, niedz., g. 10–15 Wspólny bilet patrz ramka obok w niedziele wstęp wolny ekspozycje stałe ◥ Doskonale zachowane umocnienia drewniano-ziemnych wałów grodu Mieszka I i Bolesława Chrobrego z x/xI w. oraz fundamenty muru ceglanego otaczającego wyspę, wybudowanego z inicjatywy biskupa Jana Lubrańskiego w początkach xVI w. ◥ Pokolenie 966 – świt wielkich przemian Dzięki dobrze zachowanym szczątkom kostnym nauka pozyskała informacje o ludziach żyjących pod koniec x i w początkach xI w. w grodzie Poznana. Nowoczesne metody antropologiczne pozwalają na poznanie ich twarzy, po tysiącu lat spojrzenie w oczy pokoleniu czasów Mieszka. ekspozycja czasowa ◥ 80 lat badań archeologicznych na Ostrowie Tumskim w Poznaniu czynna do 31.12 kurator: Mateusz Sikora Wystawa posterowa przed budynkiem rezerwatu. wydarzenia ◥ 3, 10, 17, 24, 31.07, g. 12, 14 wspólna zabawa rodziców z dziećmi drewnianą makietą grodu poznańskiego. Konieczne są wcześniejsze zapisy, wstęp wolny  ◥ 6, 13, 20, 27.07, g. 11 akcja Lato z szermierką, wakacyjne zajęcia dla dzieci i młodzieży z szermierki historycznej, wstęp: 4 zł, zapisy: rezerwat@muzarp.poznan.pl lub tel. 61 852 21 67 Rogalowe Muzeum Poznania Stary Rynek 41/2 (wejście od ul. Klasztornej) tel. 690 077 800 (rezerwacje) www.rogalowemuzeum.pl godziny pokazów: 12.30, 13.45, 15 w poniedziałki nieczynne ekspozycja stała ◥ Pokaz wypieku rogali świętomarcińskich, prezentacja historii Poznania, poznańskiej gwary oraz zwiedzanie zabytkowych wnętrz kamienicy, w której mieści się placówka. Muzeum Sztuk Użytkowych – Zamek Przemysła ul. Góra Przemysła 1, tel. 61 856 81 82, www.mnp.art.pl wt.–czw., g. 11–17, pt., g. 12–21, sob. i niedz., g. 11–18 we wtorki wstęp wolny ekspozycja stała ◥ Wystawa o królu Przemyśle II oraz znaku Orła Białego. zwiedzający mogą też poznać historię zamku poznańskiego Wspólny bilet W ramach jednego biletu można zwiedzić ekspozycję w bramie Poznania, Rezerwacie Archeologicznym Genius loci oraz w Muzeum Archidiecezjalnym. Bilet ważny jest przez 10 dni od wejścia na ekspozycję w Bramie Poznania, obowiązuje od wtorku do soboty, do kupienia w kasie Bramy Poznania lub poprzez stronę internetową www.bilety.bramapoznania.pl: 21 zł normalny, 13 zł ulgowy, 39 zł rodzinny, grupowy (od 10 osób) 12 zł od osoby. muzea 80 / IKS / lipiec 2018 więcej na xx wieku. Prezentowane są m.in. lornety i lornetki, celowniki optyczne, dalmierze oraz celowniki czołgowe, jak i inne przedmioty związane z obserwacją pola walki. Całość jest uzupełniona prezentacją umundurowania żołnierzy z epoki. Wielkopolskie Muzeum Wojskowe Stary Rynek 9, tel. 61 852 67 39, www.mnp.art.pl wt.–czw., g. 11–17, pt., g. 12–21, sob. i niedz., g. 11–18 w soboty wstęp wolny ekspozycja stała ◥ ekspozycję tworzą: pamiątki po kryptologach enigmy, broń i oporządzenie wojska w xVII w., broń i pamiątki narodowe z xVI–xIx w., kolekcja biżuterii patriotycznej, galeria starej broni, pamiątki z powstania wielkopolskiego 1918–1919 (największy zbiór w kraju), pamiątki po Wojsku Polskim II Rzeczypospolitej i PSz na zachodzie. ekspozycja czasowa ◥ „Pod znakiem Orła Białego…”. Wielkopolska, Śląsk, Pomorze – drogi do niepodległości 1918–2018 czynna do 11.11 kuratorzy: Jarosław łuczak, Anna Szukalska-Kuś, Alina Sokołowska Wystawa upamiętnia działania Wielkopolan na rzecz odzyskania niepodległości. Ukazane jest m.in. znaczenie Polskiego Sejmu Dzielnicowego skupiającego delegatów – reprezentantów Polaków mieszkających na terenie Rzeszy Niemieckiej, przede wszystkim z Wielkopolski, Śląska i Pomorza Gdańskiego, zorganizowanego w Poznaniu w dniach 3–5 grudnia 1918 r. Wystawę uzupełnia pokaz Dawna broń z kolekcji Michała Palacza z Wielkiego, ofiarowana do zbiorów Wielkopolskiego Muzeum Wojskowego – pamięci żony Aleksandry wydarzenia ◥ 5.07, g. 12.15 spotkanie dla dzieci Dołącz do powstańców wielkopolskich, w ramach akcji Wakacje w muzeum wstęp: 8 zł zapisy: tel. 61 856 81 36 ◥ 17.07, g. 12.15 spotkanie dla dzieci Jeszcze Polska nie umarła – zwycięskie powstanie wielkopolskie 1918–1919, w ramach akcji Wakacje w muzeum, wstęp: 8 zł, obowiązują zapisy: tel. 61 856 81 36 Muzea – oprac. Jan Gładysiak jan.gladysiak@wm.poznan.pl od xIII w. do 1945 r., a także koleje powojennych koncepcji odtworzenia dawnego zamku królewskiego. W dalszej części ekspozycji zobaczymy przedmioty, pośród których od średniowiecza do współczesności żył człowiek i które mu służyły w różnych okolicznościach. Po zwiedzeniu ekspozycji można wejść na zamkową wieżę. wydarzenia ◥ 3.07, g. 12.15 spotkanie dla dzieci Przestrzenie wyobraźni, w ramach akcji Wakacje w muzeum, wstęp: 8 zł, zapisy: tel. 61 856 81 36 ◥ 6.07, g. 12.15 spotkanie dla dzieci Horror szlachcica, w ramach akcji Wakacje w muzeum, wstęp: 8 zł zapisy: tel. 61 856 81 36 Salon Muzyczny – Muzeum Feliksa Nowowiejskiego al. Wielkopolska 11, tel. 61 853 40 76 www.nowowiejski.pl, wt.–sob., g. 10–16 ekspozycja stała ◥ Salon istnieje w miejscu, gdzie żył i tworzył Feliks Nowowiejski w latach 1929–1939 i gdzie zmarł 18 stycznia 1946 r., po powrocie z wojennej tułaczki. Muzeum Uniwersytetu Medycznego w Poznaniu ul. Bukowska 70, w budynku Centrum Stomatologii tel. 61 854 71 21, pon.–pt., g. 10–15 wstęp wolny ekspozycja stała ◥ Muzeum gromadzi przedmioty związane z historią poznańskiej uczelni medycznej oraz rozwojem medycyny i farmacji. Muzeum Uzbrojenia – Cytadela Poznańska Oddział Wielkopolskiego Muzeum Niepodległości al. Armii Poznań, tel. 61 820 45 03 www.wmn.poznan.pl wt.–sob., g. 10–17, niedz. g. 10–16 we wtorki wstęp wolny ekspozycje stałe ◥ Między Wehrmachtem a Armią Czerwoną – poznaniacy w bitwie o swoje miasto w 1945 roku ◥ Wystawa plenerowa ciężkiego sprzętu wojskowego XX w. ◥ Za mundurem panny sznurem. Mundury, broń i oporządzenie polskich formacji wojskowych w latach 1914–1945 ekspozycja czasowa ◥ Optyka wojskowa XX wieku Wystawa poświęcona szeroko rozumianej optyce i urządzeniom obserwacyjnym stosowanym w Wojsku Polskim, a także w innych armiach europejskich PIOTR ŚLIWIŃSKI poleca: To duża radość, kiedy poetka — niegdyś intensywnie czytana, a nawet sławna, a potem przez długie lata obecna słabiej, ciszej, na uboczu — wraca w świetnym stylu. Marzanna Bogumiła Kielar była czołową postacią lat 90., uosobieniem najlepszych tradycji liryki filozoficznej, kobiecej, refleksyjnej, czułej. Jej nowy tomik, Nawigacje, jest równie dobry, tak samo przejmujący, jak wszystkie poprzednie książki. „Nazywać to, co nas spotyka, to, co wychodzi nam naprzeciw. Nazywać nieskończo- ność, która przyjmuje postać rzeczy. Po prostu wyliczać wszystko to, co nadchodzi. Pory, pogody, załamania światła, krawędzie i cienie, temperatury, mrok i blask” — pisze Andrzej Stasiuk w posłowiu do książki. Takich wierszy nie pisze się ot tak, je trzeba wyczekać, wypracować w oku, przemyśleć, wchłonąć i oddać w języku: „Coraz rzadziej wspominamy tych, których kochaliśmy./ Dawne miłości — zatopione estuarium — odgradzane piachami/ śmiertelnej mierzei, zapomnieniem”. NAWIGACJE Sztuka widzenia i kaligrafowania świata w wydaniu Marzanny Kielar jest najwyższej próby. Tu dzieje się tajemnica, która nie niweczy precyzji; tu smutek nie krzyczy, ale zaprasza; tu wiersze mówią dużo, choć oszczędnie. SPOTKANIA / WYDARZENIA Centrum Kultury Zamek >k ul. Św. Marcin 80/82 tel. 61 646 52 76 kasa tel. 61 646 52 60 www.ckzamek.pl "3.07, g. 18, Hol Balkonowy, Betonia. Dom dla każdego — spotkanie z Beatą Chomątowską, prowadzenie: Jakub Głaz Beata Chomątowska przygląda się blokom bez uprzedzeń, z ciekawością reportera i dociekliwością badacza. Betonia nie jest jednak sentymentalną podróżą przez polskie, niemieckie i brytyjskie osiedla. To opowieść o idei masowego budownictwa, świetlanych szklanych domach przemienionych to w slumsy, to w luksusowe apartamentowce, a przede wszystkim brawurowa próba ukazania bloków takich, jakie są naprawdę — małych światów, które wywarły ogromny wpływ na historię współczesnej architektury. wstęp wolny "11.07, g. 16, park Mickiewicza, Biblioteka na rowerze = 24.07, g. 18, Hol Balkono- wy, Dom Polski. Meblościan- ka z pikasami — spotkanie z Małgorzatą Czyńską, prowadzenie: Jakub Głaz Dom polski to zbiór fascynu- jących rozmów z osobami związanymi zawodowo z dizajnem i projektowaniem wnętrz (są to m.in. Tomasz Augustyniak, Marek Kra- jewski, Teresa Kruszewska, Boris Kudlićka, Piotr Voelkel czy Oskar Zięta) o tym, jak wyglądają polskie domy, jak mieszkaliśmy kiedyś, jak mieszkamy dziś, jak zmieniają się nasze gusta i o czym marzymy. wstęp wolny "25.07, g. 11, Sala Prób, Zamek z książek: Rozmówki obrazkowe. Od gestu do formy — warsztaty z Aleksandrą Cieślak Wspólnie spróbujemy nadać kształty i kolory abstrakcyjnym pojęciom, a na początek stworzymy swoje liternicze alter ego. Jakimi literami powiesz komuś coś miłego? Zadaniem uczestników będzie prawienie sobie wzajemnie komplementów. Aleksandra Cieślak — graficzka, ilustratorka, autorka tekstów. Jest autorką książek, m.in.: Od 1 do 10, Love Story, Co wypanda, a co nie wypanda, Co by tu wtrąbić?, Świńska książeczka. O tym, skąd się biorą prosiaczki i Książka do zrobienia bilety: 10 zł, wiek 7+, organizatorzy zapraszają dzieci wraz z rodzicem/opiekunem DOM POLSKI KĘKIFICIAKGA | PIGANKA IKS | lipiec 2018 / 81 Polska niepodległość l |) LL Stulecie odzyskania przez Polskę niepod- ległości jest natural- nym pretekstem dla podjęcia refleksji na temat przyczyn utraty wolności i okoliczności powrotu naszego kraju do istnienia. Niewątpliwie ciekawym głosem w takiej debacie, a może głosem, który taką debatę wywoła, jest książka Marka Rezlera Polska niepod- ległość 1918. Znany historyk i publicysta kreśli szeroką panoramę dziejów naszego kraju gdzieś od XVII wieku. Pokazuje skrótowo drogę ku upadkowi państwa i dokładnie analizuje różnice pomiędzy losami Polaków w trzech zaborach. Nie kończy na opisie pierwszej wojny światowej i powstania wielkopolskiego. Dalej kreśli też (w perspektywie całego dwudziestolecia międzywojennego) obraz pierwszych lat państwa, które powróciło na mapy świata. Autor wyraziście przedstawia swój — mocno skró- towo mówiąc — antyromantyczny punkt widzenia. Krytykuje „powstania zbrojne za wszelką cenę”. Jak bowiem twierdzi, „była to metoda bardzo spek- takularna i widoczna propagandowo, ale najmniej efektywna, nieracjonalna, powodująca nadmierne, niepotrzebne straty”. Dotyczy to nie wszystkich ru- chów wyzwoleńczych, gdyż perspektywa, zdaniem autora, zmieniła się po pierwszej wojnie: „w latach 1918-1922 wystąpienia zbrojne na politycznie spor- nych terenach były konieczne”. Interesująco Rezler pisze też o okresie międzywojennym. Bez emocji ocenia rolę Józefa Piłsudskiego. Pisze na przykład, że „z czasem rozwinięto wręcz bałwochwalczy kult Marszałka, który bardziej zaszkodził ocenie jego postaci, niż utrwalił wielkość”. Książkę wieńczy interesujące wielostronicowe Kalen- darium niepodległości oraz bogata bibliografia, czyli wartościowy przewodnik dla czytelników pragnących bardziej zgłębić poruszaną tematykę. | az) |=| skl L=) W zi [=] [= 4 e) = < % z) [=| ód T.J. " Marek Rezler, Polska niepodległość 1918, wyd. Wydawnictwo Poznańskie 82 /IKS / lipiec 2018 Księgarnia z Bajki os. Przyjaźni 125 os. Wichrowe Wzgórze 124 tel. 61 820 05 82 www.ksiegarnia-bajka.com.pl rejestracja gości: ksiegarniaQksiegarniazbajki.pl poranki literackie = Poranek literacki, czyli godzina radości dla najmłodszych gości — czytanie i zabawy; w każdą sobotę o g. 11 (os. Przyjaźni), wstęp: bon książkowy o wartości 20 zł " Warsztaty dla Maluszków, w każdy poniedziałek o g. 11.30 (os. Przyjaźni) — zajęcia dla rodziców z dziećmi już od 4 miesiąca do 2 lat, dla matek w ciąży wstęp wolny spotkania = Czwartki literackie %5.07, g. 16.30 Baśnie 7 kontynentów — opowiadać będzie Agnieszka Mróz w 12.07, g. 16.30 Baśnie 7 kontynentów — opowiadać bę- dzie Agnieszka Mróz w 19.07, g. 16.30 Dziewczyny podróżniczki — w krynolinach i fiszbinach na krańce świata szły, a my... W.26.07, g. 16.30 Astronomia dla każdego — sięgamy gwiazd Wydawnictwo Zakamarki ul. Romana Maya 1 "14 i 28.07, g. 12 Wystawa Zielona Laboratorium Wy- obraźni (bud. B), ul. Rubież 46A, Posłuchaj, poczytaj, poeksperymentuj... czyli laboratoryjne spotkanie z książką Wakacje z Lassem i Mają — głośne czytanie i eksperymenty wstęp: 23 zł (ulgowy), 28 zł (normalny) 15.07, g. 12.30, Scena Wspólna, ul. Brandstaettera 1, Zakończenie sezonu na Scenie Wspólnej Głośne czytanie książki Lato Stiny przez aktorkę Teatru Nowego Annę Langner. wstęp wolny przy zakupie biletów na inne wydarzenia. " 21.07, g. 12-16, zajezdnia tramwajowa Madalina, ul. Madalińskiego 17, Lato na Madalinie Zakamarkowy dzień na Madalinie — stoisko z książkami oraz warsztaty dla dzieci na podstawie książki Tajemnica mody. wstęp wolny WYBRANE NOWOŚCI POZNAŃSKICH WYDAWNICTW Instytut Kultury Popularnej www.fundacja-ikp.pl = Konrad Sierzputowski, Słuchając hologramu. Ciele- sność wirtualnych zespołów animowanych = Anna Surzyńska-Błaszak, Od subiekta do kolekcjonera. Ignacy Moś (1917-2001) = Nowe słowa w piosence. Źródła. Rozlewiska, pod red. Magdaleny Budzyńskiej-Łazarewicz i Krzysztofa Gajdy Monografia poświęcona refleksji nad rolą i formą tekstów piosenek w ostatnich dziesięcioleciach. Tytuły poszczególnych części książki pochodzą z pieśni Źródło Jacka Kaczmarskiego i mają przede wszystkim charakter metaforyczny. Opisują jednak merytoryczny podział tekstów, powiązanych wspólnymi wątkami, czasem chronologią, tematyką lub celem badawczym. I tak część I (Ściany wąwozu) wiąże artykuły mówiące o metodologii i historii badań tekstów w piosenkach, w części II (Tej rzeki historia) znalazły się teksty na różny sposób odnoszące się do problematyki pieśni bardowskiej, część III (Cienie drzew, ślady głazów) to spojrzenie na szczególne przypadki z historii polskiej piosenki. Część IV (Nurt po piachu się wije) uwzględnia spojrzenia badawcze odnoszone do nowszych zjawisk w polskiej twórczości słowno-muzycznej, zamyka zaś tom część V (Rozlewiska), poświęcona kontekstom, które pozostają w silnym związku z tematyką piosenki (ze wstępu). = Studia z kultury popularnej 1/2017. Prolegomena do dziejów kultury popularnej w Poznaniu = Książka obrazkowa. Wprowadzenie, red. Małgorzata Cackowska, Hanna Dymel-Trzebiatowska, Jerzy Szyłak Media Rodzina mediarodzina.pl = Richard H. Thaler, Zachowania niepoprawne Autor, laureat Nagrody Nobla 2017 w dziedzinie ekonomii, w błyskotliwej, przystępnej formie opisuje realizację wizji wzbogaconej teorii ekono- micznej i tworzenie podstaw ekonomii behawioralnej. Ekonomia behawioralna ko- rzysta z ustaleń psychologii i innych nauk społecznych, co sprawia, że staje się dziedziną bliższą rzeczywisto- ści —- nam i naszemu światu. Fenomenem, nad którym zastanawia się autor, są „zachowania niepoprawne” konsu- mentów, czyli niezgodne z założeniami rynku, ekonomistów i specjalistów. Ich przykłady można znaleźć wszędzie — od funkcjonowania budżetów domowych, przez różne modele biznesowe, które autor analizuje, przywołując między inny- mi Ubera, aż po tworzenie polityki państwowej. książki JEstŻYCIE! W XXI wiek Jeży- ce, dawna podpo- znańska wieś, a od 1900 roku dzielni- ca miasta, weszły szare, odrapane i beznadziejnie smutne. | nagle zaczęło się coś dziać. Bardzo dużo i bardzo szybko. Wtedy poja- wili się oni — latem 2015 roku Paweł Kwiatkowski, Ewelina Koterska, Maria Kwiatkowska i Karolina Domańska wyruszyli na dzielnicowe ulice. Szybko zrozumieli, że świat dawnych Jeżyc bezpowrotnie już nikt tego nie zrobi. Spotkali się, porozmawiali i uwiecznili na zdjęciach 59 jeżyckich historii i ich bohaterów. Nie było nudnych rozmów, niektóre ich zafascynowały, inne wzruszyły. Ich opowieści wpi- sały się w najnowsze dzieje Jeżyc, w ich odrodze- nie, drugą młodość. Obserwowali, jak rozkręca się ta maszyneria zmian, która, jeżeli się nie zatrzyma, pozwoli nadać Jeżycom rangę miejsca szczegól- nego, klimatycznego, dla niektórych — kultowego. I o tym jest ta książka. ". Ewelina Koterska, Marysia Kwiatkowska, Pa- weł Kwiatkowski, Karolina Domańska, JEStŻYCIE, Wydawnictwo Miejskie Posnania Rebis www.rebis.com.pl = Robert O'Neill, Komandos Poruszająca i prowokująca relacja z takich wydarzeń, jak próba uratowania Marcusa Luttrella (|edynego ocalałego po afgańskiej operacji Redwing), odbicie z rąk piratów somalij- skich kapitana Richarda Philipsa czy akcja zabicia Osamy bin Ladena. = Dave Hutchinson, Europa o północy W podzielonej Europie wyrastają kolejne quasi-państewka. Dla Jima, oficera wywiadu, to koszmar. Co tydzień z zaprzyjaźnionego dotychczas kraju wypączkowuje nowy organizm państwowy, który może — ale nie musi — sprzyjać interesom Anglii. Trudno za tym wszystkim nadążyć. Jednak sytuacja ma się jeszcze pogorszyć. Atak nożownika w londyńskim autobusie rzuca go w Świat, w któ- rym jego służba przygotowuje się do starcia z innym wszechświa- tem i w którym pojawia się człowiek mogący dzierżyć klucz do najściślej strzeżonych tajemnic... Drugi tom cyklu Pęknięta Europa. IKS | lipiec 2018 / 83 () książki BIOS 1 Do fanatyków Oto książka, która niezwykle celnie trafia we właściwy czas. Nie- stety — chciałoby się dodać. Do fanatyków to zbiór trzech esejów wybitnego izraelskiego pisarza Amosa Oza, powstałych w różnym czasie i okolicznościach, tu zebranych jako wspólna opowieść o dzisiejszym świecie. Najważniejszy jest tekst tytułowy. Autor analizuje przyczyny i prze- jawy współczesnego fanatyzmu. Pisze m.in.: „powód, dla którego fanatyk jest znacznie bardziej zainteresowany tobą niż samym sobą, jest taki, że zazwyczaj nie ma on, lub prawie nie ma, żadnego własnego »ja«. (...) Nie ma życia prywatnego. A jeśli jakieś ma, to zawsze od niego ucieka”. Przyczyny zjawiska są jednak złożone i rozmaite. Faktem jest, i trudno się tu z autorem nie zgodzić, że „na naszych oczach coraz bardziej zaciera się granica między polityką a przemysłem rozrywkowym. Cały świat staje się »globalnym przed- szkolem«”. Jak szukać remedium? „Fanatyzm, jak już powiedziano, zaczyna się w domu. Również w domu można chyba znaleźć na niego szczepionki”. Tu zaczyna się chyba jednak całkiem osobny temat. Dopełnieniem tego pierwszego, bodaj najbardziej uniwersalnego eseju są dwa pozostałe, także bardzo interesujące teksty. Dotyczą kwestii izraelskich. Pierwszy to, jak definiuje rzecz sam autor, „garść przemyśleń nad żydowskością jako kulturą, a nie tylko religią albo narodowością”. Drugi — państwa izraelskiego, również w kontekście konfliktów z arabskimi sąsiadami. Znajdziemy tu przemyślenia tyleż fundamental- ne, co i - znów — jakże bliskie także nam: „Boję się fanatyzmu i przemocy, które coraz bardziej się u nas panoszą, i również za nie mi wstyd” — wyznaje autor. Po czym dodaje: „Ale dobrze mi być Izraelczykiem”. Amos Oz przedstawił książkę niewielkich rozmiarów, za to godną uważnej lektury. TJ. "| Amos Oz, Do fanatyków. Trzy refleksje, wyd. Rebis = W.E.B. Griffin, Kurtyna śmierci Najnowszy tom serii Tajne operacje. Niemcy, rok 1946. Dla funkcjonariuszy dopiero powstającej Centralnej Agencji Wywiadowczej zimna wojna ma się wkrótce stać sprawą bardzo osobistą. Gdy dwie Amerykanki z Korpusu Kobiecego Armii wychodzą z klubu oficerskiego w Monachium, zostają napadnięte przez czterech agentów sowieckiego NKGB uzbrojonych w noże. Z tego starcia zwycięsko wychodzą kobiety. Incydent odbija się jednak szerokim echem w kręgach wywiadu, bo choć Niemcy zostali pokonani, Amerykanie i ich ludzie znowu stoją na linii frontu — tyle że czeka ich wojna zupełnie nowego rodzaju. Mons Kallentoft, Bambi Widok, jaki ukazuje się oczom policjantów, jest surrealistyczny. Wygląda na to, że młodzi ludzie z wyższych sfer odprawiali ja- kieś rytuały, których finałem była krwawa jatka. Kiedy dochodzi do kolejnego zbiorowego samobójstwa, policja wciąż nie ma żadnego tropu. Trzecia część serii o Zacku Herrym. 84 [IKS / lipiec 2018 = Frank Wynne, To ja byłem Vermeerem Historia życia i pracy genialnego fałszerza Hana van Meegerena. W 1945 roku niewiele znaczący holenderski handlarz dzieł sztuki został aresztowany za sprzedaż bezcennego skarbu narodowego — obrazu pędzla Ver- meera — marszałkowi III Rzeszy Hermannowi Góringowi. Jedyną możliwą karą za zdradę była śmierć. Jednak Han van Meegeren gnił w zimnej i wilgotnej celi więziennej, nie mogąc wydobyć z siebie dwóch prostych słów, które dałyby mu wolność: jestem fałszerzem. To ja byłem Vermeerem jest zdumiewającą, niezwykłą opowieścią o człowieku, który minął się z czasem i powo- łaniem. Od wczesnego dzieciństwa marzył, żeby zostać malarzem, ale w skandalizującym świecie sztuki współcze- snej jego malarstwo krytycy wyśmiali jako beznadziejnie staroświeckie. Wściekły i rozgoryczony uknuł plan zemsty na swych przeciwnikach. Było to oszałamiające, zręczne oszustwo, dzięki któremu w niespełna dziesięć lat zarobił równowartość pięćdziesięciu milionów dolarów; zyskał akceptację właśnie tych krytyków, którzy wcześniej z niego szydzili, i... zobaczył swoje obrazy wiszące tuż obok arcy- dzieł Rembrandta i Vermeera. Jako malarz Han poniósł klęskę, jako fałszerz był niedo- ścigniony. To ja byłem Vermeerem jest niewiarygodną, a jednak prawdziwą historią największego fałszerza wszech czasów, trzymającą w napięciu opowieścią o zachłanności, nieposkromionej pysze, braku umiaru, zdradzie i sztuce. = Michael A. Cusumano, Zasady strategii Pomiędzy rokiem 1968 a 1976 powstały trzy firmy — Intel, Microsoft i Apple — które odmieniły nasze życie i osiągnęły łącznie wartość ponad biliona dolarów. Ich założyciele, choć bardzo się różnili, stosowali podobne prekursorskie praktyki i strategie. Replika replika.eu = Boris Akunin, Operacja, „Tranzyt” / Batalion aniołów = Charleine Harris, Słodkich snów Vesper vesper.pl = Jack Finney, Inwazja porywaczy ciał Kolejna klasyczna powieść science fiction w katalogu wy- dawnictwa Vesper. Opublikowana po raz pierwszy w 1954 roku, zgrabnie łącząca elementy grozy z fantastyką nauko- wą, stanowi dziś kanon gatunku. W drodze www.wdrodze.pl " Maciej Miiller, Żywe pochodnie "= Jacques Philippe, Osiem sposobów na znalezienie szczęścia tam, gdzie się go nie spodziewasz Osiem błogosławieństw, które Jezus wypowiada do swoich uczniów w Kazaniu na górze, to słowa przepojone mądrością i miłością. Wskazują nam skuteczne sposoby na osiągnięcie dojrzałości, wewnętrznej wolności, pokoju serca — są receptą na prawdziwe szczęście. Warto w tym świecie chorym na pychę, niedającą się zaspokoić żądzę bogactwa i władzy zatrzymać się na chwilę, podjąć próbę zrozumienia słów Jezusa i zastosowania ich w życiu. To jedyna droga, by zapanowały wokół nas pokój, łagodność i radość. Książka Jacques'a Philippe'a jest inspirującym przewodnikiem, zbliżającym nas do osiągnięcia tego ambitnego celu. Wojewódzka Biblioteka Publiczna i Centrum Animacji Kultury www.wbp.poznan.pl = Hanna Janczak, jeszcze ciszej książki = Aneta Kamińska, autoportret z martwą naturą. ostat- nie wiersze nazara honczara = Eugenijus Aliśanka, zastrzegam sobie prawo do milczenia „Postmodernista — bez tej etykiety nie mogłaby się obyć żad- na recenzja książki Eugenijusa Aliśanki. Wydaje się jednak, że postmodernizm to termin za obszerny, a zarazem zbyt wąski, by mógł odpowiadać jeden do jednego twórczości tego jakże oryginalnego litewskiego poety. On sam pewnie nie wzbraniałby się przytaknąć tak postawionej tezie, gdyż jako matematyk z wykształcenia i ironista z natury paradoksy wręcz uwielbia. A przynajmniej nie stroni od nich w poezji” — Paulina Ciucka w posłowiu. To pierwszy tak obszerny wybór z twórczości Aliśanki w prze- kładzie na język polski. = Sylwester Gołąb, Nomada Sylwester Gołąb, ur. w 1980 r. w Kamiennej Górze. Autor książki poetyckiej Garda (2016). Mieszka w Stavanger w Norwegii. Wydawnictwo Miejskie Posnania www.wmposnania.pl = Ewelina Koterska, Marysia Kwiatkowska, Paweł Kwiat- kowski, Karolina Domańska, JEstŻYCiE " „Kronika Miasta Poznania” 2018/1, Szlachta w mieście Eliza Piotrowska, Tajemnice Biblioteki Raczyńskich Wydawnictwo Naukowe UAM www.press.amu.edu.pl = Grzegorz Ziółkowski, Okrutny teatr samospaleń. Protesty samobójcze w ogniu i ich echa w kulturze współczesnej Książka poświęcona zosta- ła zjawisku protestacyjnych samospaleń i wybranym dziełom, które się do nich odnosiły. Protestacyjne sa- mospalenia to dobrowolne, manifestacyjne i radykalne wystąpienia perswazyjne, które podejmowane są w imię wartości uznawa- nych przez osobę decy- dującą się na taką formę sprzeciwu za godne tego, aby poświęcić za nie życie. Są oglądane (na żywo i z odtworzenia) i mają być oglądane, gdyż zakładają wystąpienie przed innych i przed innymi, aby językiem cierpienia ciała i żywiołu ognia wyrazić niezgodę illub żądać zmiany. IKS | lipiec 2018 / 85 Dalekie Pawilony Nakładem Wydawnictwa Poznańskiego ukazała się monumental- Erna na, dwutomowa brytyjska powieść Dalekie Pawilony, autorstwa Mary Margaret Kaye. Pełna zwrotów akcji historia osadzona została w XIX-wiecznych Indiach. Mamy tu poszukiwanie własnej tożsamości, zakazane uczucie, pełne niebezpieczeństw i przygód życie — a wszystko to u stóp mitycznych Himalajów, zwanych przez Hindusów Dalekimi Pawilonami. Ashton Pelham-Martyn urodził się w brytyjskiej rodzinie. W kolonialnych Indiach miało to oznaczać życie w dostatku, władzę i przywileje. Jednak chłopiec, osierocony w wieku czterech lat, zostaje wychowany przez Hinduskę i jako zwykły służący trafia na dwór radży. Będąc już młodzieńcem, Dalekie (Pawilon y w obawie o własne życie musi uciekać i w dramatycznych okolicznościach poznaje prawdę o swoim pochodzeniu. Dorastający Ash staje przed trudnymi dylematami: Wschód czy Zachód, żołnierska przysięga czy wewnętrzna tęsknota? oprac. T.J. "| Mary Margaret Kaye, Dalekie Pawilony, t. 1 i 2, wyd. Wydawnictwo Poznańskie ” Tomasz Umerle, Literackie praktyki codzienności. Teoria i studium przypadku W książce podjęto refleksję nad tym, jak literaturoznawstwo może się zajmować codziennymi praktykami literackimi, które autor rozumie jako praktyki łączące to, co artystycznie literackie, i to, co społeczne. = Książka w życiu człowieka — w poszukiwaniu (u)traco- nej wartości, Katarzyna Segiet, Kamila Słupska (red.) Twórczyni polskiej pedagogiki społecznej Helena Radlińska uważała, iż: „Dzięki książkom rozszerzamy zasięg swej wiedzy o świecie, potrzebnej dla zrozumienia zjawisk, które zachodzą wokoło nas. Poznając obce doświadczenia, uprzy- tomniamy sobie własne potrzeby, dostrzegamy zaniedbanie i niespożytkowane możliwości działań”. Książka nie tylko rozwija intelekt, lecz również wpływa na emocje czytelnika. Ponadto ukazuje stosunek ludzi do siebie, rozwija uczucia humanistyczne (m.in. życzliwości, miłości, poświęcenia). Powinna być zatem — co wyraźnie podkreślała wspomniana autorka — podstawowym narzędziem służącym i pracy zawo- dowej, i poznawaniu świata na co dzień, powinna stanowić także istotny element gwarantujący uczestnictwo w kulturze. = Formy zaangażowania. Pisarki i pisarze w kulturze XX i XXI wieku, Monika Brzóstowicz-Klajn, Grzegorz Pertek, Beata Przymuszała (red.) = Fontes Historiae Antiquae XXXV: Diodor Sycylijski, O wyspach/Diodorus Siculus DE INSULIS, Ines Musial- ska (przekład), Leszek Mrozewicz (komentarz) Przekład piątej księgi Biblioteki Historycznej Diodora Sycy- liiskiego zawierającej opowieści mityczne o wyspach i jej mieszkańcach. 86 /IKS / lipiec 2018 " Marcin Rychlewski, Magia krajobrazu. Polska liryka pejzażowa i malarstwo XIX oraz XX wieku Książka traktuje o poezji polskiej i malarstwie XIX oraz XX wieku. W centrum zainteresowania autora znajduje się pej- zaż. Publikacja ma charakter interdyscyplinarny — powinna usatysfakcjonować i historyków literatury, i historyków sztuki. Wydawnictwo Poznańskie www.wydawnictwopoznanskie.com = Annie Proulx, Kroniki portowe Opowieść o człowieku, który na zapomnianej wyspie odnajduje swoją tożsamość i odzyskuje utracone w dzie- ciństwie poczucie własnej wartości. To także rozgrywająca się na surowych, mroźnych wybrzeżach Nowej Fundlandii historia o tym, że do odwrócenia kolei losu nie zawsze trzeba wielkich rewolucji, tylko wystarczy dać się ponieść sprzyjającym nurtom. - Jerzy Topolski, Wielkopolska przez wieki Świetnie napisana historia Wielkopolski od czasów prehi- storycznych po koniec XX wieku. Dzięki tej książce można zrozumieć, że ta najstarsza polska dzielnica położona w sa- mym sercu naszego kraju w dużym stopniu kształtuje jego wizerunek. To książka dla miłośników regionu, ale też dla wszystkich zainteresowanych dziejami Polski. Autor należy do grona najwybitniejszych polskich historyków. Jego wiedza i umie- jętność przystępnego jej przedstawiania stawiają książkę w szeregu najlepszych opracowań historii Wielkopolski. = Aleksandra Arendt, Bałtyk. Historie zza parawanu = Michael Finkel, Ostatni pustelnik książki IKS / lipiec 2018 / 87 więcej na ReKLAMA Czwarta Strona ◥ Marika Krajniewska, Och, Elvis! ◥ Piotr bojarski, Pokuszenie Lato 2017. Kiedy cała Polska żyje wizytą Donalda Trumpa, w małym mieście na dawnym polsko-niemieckim pograni- czu zaczynają ginąć ludzie. Belfer z gimnazjum przyjeżdża tam na wakacje i ląduje w samym środku kryminalnej intrygi. Wschowa to małe miasto z wielką historią. I z wielką tajemnicą, na którą Popiołek – jak to on – nie pozostanie obojętny… ◥ Agnieszka Lis, Huśtawka ◥ Agata Przybyłek, W promieniach szczęścia ◥ Remigiusz Mróz, Hashtag ◥ Gabriela Gargaś, Lato utkane z marzeń ◥ Małgorzata Mroczkowska, Dziennik przetrwania. Zapiski niedoskonałej matki ◥ Martyna Senator, Z nicości Wydawnictwo Wolno wydawnictwowolno.pl ◥ Maria Stiepanowa, Wojna bestii i zwierząt Niniejszy tom wierszy Marii Stiepanowej to pierwsza wydana w Polsce książka autorki, która ukazuje się w przekładzie zbigniewa Dmitrocy. Wybór zawiera teksty z wydanego w 2015 roku tomu Spolia. Tytułowa Wojna bestii i zwierząt jest intertekstualnym poematem o bezsensie wojny. Autorka nawiązuje w nim m.in. do Ziemi jałowej T.S. eliota, staroru- skiego Słowa o wyprawie Igora oraz starotestamentowych Psalmów w przekładzie staro-cerkiewno-słowiańskim. Liczne kryptocytaty i parafrazy pokazują, że kultura europejska jest jednością, a podział europy na Wschodnią i zachodnią jest podziałem stricte politycznym. ◥ Mieczysław Piotrowski, Szare Uszko „Nazywam się zajączek Szare Uszko. Opowiem Wam prze- dziwną przygodę” – tak rozpoczyna się dziś już legendarny komiks Mieczysława Piotrowskiego, jednego z wybitnych indywidualistów polskiej szkoły ilustracji. Podkreślano, że jego wrodzony talent liryczny w połączeniu ze zmysłem satyryka pozwalał mu w najbardziej uroczy, delikatny i po- etycki sposób kształtować wyobraźnię młodych czytelników. To opowieść o odwadze, przyjaźni, pełna humoru i zaskakujących zwrotów akcji, która stanowi pochwałę dziecięcej wyobraźni. To doskonała lektura zarówno dla najmłodszych, jak i dorosłych czytelników, którzy odnajdą w niej wiele metafor, aluzji i ukrytych sensów. I chociaż od daty pierwszego wydania Szarego Uszka minie niebawem pół wieku, stanowi ono znakomity przykład „literatury uniwersalnej”. Obecna edycja książki ukazuje się na podstawie odnalezionych po kilkudziesięciu latach oryginałów prac. Zysk i S-ka www.zysk.com.pl ◥ Piotr Plebaniak, Starożytna mądrość chińska Książka jest zbiorem najpiękniejszych i najbardziej znanych cytatów, sentencji i przysłów występujących w literaturze chińskiej. Prezentuje bogactwo treści, znaczeń i odniesień literatury Państwa Środka, obrazuje zmiany, jakie w niej na przestrzeni wieków zachodziły. Walorem publikacji jest jej wspaniała szata graficzna – pięk- ne kaligrafie, rysunki i mapy. ◥ Elisabeth Noreback, Powiedz, że jesteś moja Wiele lat temu malutka córka Stelli zaginęła na plaży. Nieste- ty śledztwo nie przyniosło efektów i po pewnym czasie zosta- ło umorzone – uznano, że dziewczynkę porwał prąd morski... ◥ Jens Hovsgaard, Szpiedzy, których przyniosło ocie- plenie. Afera Nord Stream Publikacja opowiada o Władimirze Putinie, który przy pomo- cy byłych agentów KGB i Stasi korumpował i szantażował polityków najwyższego szczebla, którzy sprzedali się Rosji dla osiągnięcia własnych celów politycznych i osobistych. ◥ Guillermo Del Toro, Chuck Hogan, Wieczna noc Książka jest zwieńczeniem mrożącej krew w żyłach trylogii (Wirus, Upadek). Stany zjednoczone pogrążone są w chaosie, na ziemi przez większość dnia panuje ciemność. Ludzi żyje coraz mniej, wampiry pod przewodnictwem Mistrza tworzą zaś własne za- sady, jakże różne od wszystkiego, co człowiek znał do tej pory. ◥ Marcin Wolski, Ostatnie konklawe Autor powraca do tematyki swej debiutanckiej powieści Agent Dołu. Podczas odbywającego się w Watykanie konklawe zupełnie nieoczekiwanie mało znany kardynał zdobywa coraz większe poparcie. Kim jest ten człowiek? Jakie moce za nim stoją? ◥ Dorota Pasek, Czas gniazdowania Książki – oprac. Tomasz Janas tomasz.janas @wm.poznan.pl centra kultury 88 / IKS / lipiec 2018 CENTRUM KULTURY ZAMEK ul. Św. Marcin 80/82, tel. 61 646 52 76, www.ckzamek.pl kino ◥ 4.07, g. 11, Sala Kinowa, zamkowe lato dla dzieci: Traktorek Florek, reż. Peder Næss, bilety: 10 zł ◥ 6.07, g. 11, Międzynarodowy Festiwal Filmów Animowanych Animator 6–12.07, szczegóły: www.ckzamek.pl, www.animator-festival.com ◥ 8.07, g. 12, Sala Kinowa, zamkowe lato dla dzieci: Blanka, reż. Kohki Hasei, bilety: 10 zł ◥ 11.07, g. 10.30, Sala Kinowa, Animator dla dzieci ◥ 13.07, g. 18.30, Sala Kinowa, zamkowe lato filmowe: Czwarta władza, reż. Steven Spielberg, bilety: 10 zł ◥ 15.07, g. 12, Sala Kinowa, zamkowe lato dla dzieci: Najlepsze przyjaciółki, reż. Olivier Ringer, bilety: 10 zł ◥ 18.07, g. 11, Sala Kinowa, zamkowe lato dla dzieci: Mecz życia, reż. Katarina Launing, bilety: 10 zł ◥ 18.07, g. 18.30, Sala Kinowa, zamkowe lato filmowe: Pomiędzy słowami, reż. Urszula Antoniak, bilety: 10 zł ◥ 20.07, g. 18.30, Sala Kinowa, zamkowe lato filmowe: Party, reż. Sally Potter, bilety: 10 zł ◥ 22.07, g. 12, Sala Kinowa, zamkowe lato dla dzieci: Pim i Pom, reż. Gioia Smid, bilety: 10 zł ◥ 25.07, g. 11, Sala Kinowa, zamkowe lato dla dzieci: Łapa, reż. Robert Adrian Pejo, bilety: 10 zł ◥ 25.07, g. 18.30, Sala Kinowa, zamkowe lato filmowe: Nazywam się Cukinia, reż. Claude Barras, bilety: 10 zł ◥ 27.07, g. 16.30, Sala Kinowa, Włoskie wakacje na ekranie: Zwariować ze szczęścia, reż. Paolo Virzì, bilety: 10 zł ◥ 27.07, g. 18.45, Sala Kinowa, Włoskie wakacje na ekranie: Neapol spowity tajemnicą, reż. Ferzan Özpetek – przedpremiera ◥ 28.07, g. 16.30, Sala Kinowa, Włoskie wakacje na ekranie: Dobrze się kłamie w miłym towarzystwie, reż. Paolo Genovese, bilety: 10 zł ◥ 28.07, g. 18.45, Sala Kinowa, Włoskie wakacje na ekranie: Made in Italy, reż. Luciano Ligabue, bilety: 10 zł ◥ 29.07, g. 12, Sala Kinowa, zamkowe lato dla dzieci: Moja żyrafa, reż. Barbara Bredero, bilety: 10 zł ◥ 29.07, g. 18.45, Sala Kinowa, Włoskie wakacje na ekranie Cinema Paradiso, reż. Giuseppe Tornatore, bilety: 10 zł ◥ 30.07, g. 18.45, Sala Kinowa, Włoskie wakacje na ekranie: Młodość, reż. Paolo Sorrentino, bilety: 10 zł ◥ 31.07, g. 18.45, Sala Kinowa, Włoskie wakacje na ekranie: Dziewczyna we mgle, reż. Donato Carrisi, bilety: 10 zł teatr ◥ 10.07, g. 11, Sala Wielka, zamkowe lato dla dzieci: Księżniczka na ziarnku grochu teatru Scena elffów z Warszawy (spektakl premierowy), dla widzów od 6 lat, bilety: 7 zł dziecko, 10 zł dorosły, bilet dla posiadaczy Karty Rodziny Dużej (w ramach projektu Poznań PRO Rodzina): 20 zł ◥ 12.07, g. 11, Scena Nowa, zamkowe lato dla dzieci: O kocie, który słuchał śpiewu słowika teatru łobuziaki z Poznania (spektakl premierowy), dla widzów od 6 lat, bilety: 7 zł dziecko, 10 zł dorosły ◥ 17.07, g. 11, Sala Wielka, zamkowe lato dla dzieci: Bajka o księciu Pipo i jego czerwonym koniku teatru Gdynia Główna z Gdyni, dla widzów od 6 lat, bilety: 7 zł dziecko, 10 zł dorosły, bilet dla posiadaczy Karty Rodziny Dużej (w ramach projektu Poznań PRO Rodzina): 20 zł ◥ 19.07, g. 11, Scena Nowa, zamkowe lato dla dzieci: Owieczka Bella teatru Gili Gili z Poznania, dla widzów od 6 lat, bilety: 7 zł dziecko, 10 zł dorosły ◥ 24.07, g. 11, Sala Wielka, zamkowe lato dla dzieci: Ela hop! teatru (Divadlo) Piki z Pezinok (Słowacja), dla widzów od 6 lat, bilety: 7 zł dziecko, 10 zł dorosły, bilet dla posiadaczy Karty Rodziny Dużej (w ramach projektu Poznań PRO Rodzina): 20 zł ◥ 26.07, g. 11, Scena Nowa, zamkowe lato dla dzieci: Legendy znad morza Teatru Qfer z Gdańska (spektakl premierowy), dla widzów od 6 lat, bilety: 7 zł dziecko, 10 zł dorosły ◥ 31.07, g. 11, Sala Wielka, zamkowe lato dla dzieci: Ale… cyrk Teatru Czarnego Tła z Chorzowa, dla widzów od 6 lat, bilety: 7 zł dziecko, 10 zł dorosły, bilet dla posiadaczy Karty Rodziny Dużej (w ramach projektu Poznań PRO Rodzina): 20 zł spotkania ◥ 1.07, przestrzenie CK zAMeK, Wspólna niedziela na zamku, wstęp wolny ◥ g. 11.15 wykład o historii zamku Od podszewki Wystawa Rewers Bownika zainspirowała organizatorów do stworzenia programu Od podszewki. W jego ramach zostanie pokazana mniej znana strona miejsc, przedmiotów czy zjawisk. Podczas praktycznych wykładów będą rozmowy m.in. o kaletnictwie, klejnotach, o tym, co można zrobić z drewna, czy o piaskowcu. Innym elementem programu Od podszewki będą spacery po mieście, wokół i w zamku, a także oprowadzania kuratorskie po wystawie Rewers. Bownik — Rewers Bownik od dwóch lat dokumentuje ubrania znajdujące się w muzeach. Stroje historyczne tam gromadzone często stają się oprawą utrwalającą uproszczony obraz lub obraz koncentrujący się tylko na estetyce. Ale jest też „druga strona”, często pomijana i nieobecna. Prawa buduje, utrwala znaczenia historyczne, natomiast lewa uwalnia głos tego, co nie miało być reprezentowane. Fotografie zostały wykonane dotychczas w Polsce, na Białorusi i w Rosji. Paweł Bownik studiował filozofię na Uniwersytecie Marii Skłodowskiej- Curie w Lublinie oraz fotografię w Akademii Sztuk Pięknych w Poznaniu (obecnie UAP). Do najbardziej znanych prac artysty należą fotograficzne cykle: Gamers, E-Słodowy, Koleżanki i Koledzy. W 2014 r. był nominowany do Paszportów Polityki. Jego książka Disassembly, wydana przez wydawnictwo Mundin, otrzymała główną nagrodę w konkursie Fotograficzna Publikacja Roku 2014. Ta sama książka została nominowana do Kassel Photobook Award 2014. Więcej na s. 66 g. 12 oprowadzanie po zamku g. 13-15 targi pomocowe, stoiska: Garażówka poznańska, Stowarzyszenie Mniejsi Bracia Ubogich, Dawcy / Grupa Animacji „Rezerwat” oraz Wyprzedaż garażowa CK ZAMEK — zysk na cele statutowe g. 13.30 warsztaty dla dzieci, prowadzenie: Maja Brzozowska g. 13.45 warsztaty dla dorosłych, prowadzenie: Wielkopolski Bank Żywności g. 17, Sala Kinowa, projekcja filmu Opiekun, reż. Michel Franco g. 18.45 Pomaganie w Internecie, wykład plenerowy, prowadzenie: Weronika Zawadzka 4% 3.07, g. 18, Hol Balkonowy, Betonia. Dom dla każdego — spotkanie z Beatą Chomątowską, prowadzenie: Jakub Głaz, wstęp wolny % 5.07, g. 18.30, Hol Balkonowy, Rzeczy od podszewki: Nie daj się puścić z torbami. O kaletnictwie — praktyczny wykład, prowadzenie: Miłosz Kromuszyński, wstęp wolny 4 11.07, g. 16, Park Adama Mickiewicza (fontanna przed Teatrem Wielkim), Biblioteka na rowerze "Elmer - biblioteka w kratkę", wstęp wolny 4% 12.07, g. 18.30, Hol Balkonowy, Rzeczy od podszewki: Piaskowiec w wybranych budowlach Poznania i jego tajemnice — praktyczny wykład, prowadzenie: Małgorzata Szczepaniak, Danuta Michalska, wstęp wolny 4% 19.07, g. 18.30, Hol Balkonowy, Rzeczy od podszewki: Od deski do nie deski. Co można zrobić z drewna? — praktyczny wykład, prowadzenie: Przemysław Miedziak, wstęp wolny FOT. © BOWNIK, MATERIAŁY CK ZAMEK 4% 24.07, g. 18, Hol Balkonowy, Dom Polski. Meblościanka z pikasami — spotkanie z Małgorzatą Czyńską, prowadzenie: Jakub Głaz, wstęp wolny "% 26.07, g. 18.30, Hol Balkonowy, Rzeczy od podszewki: Jak powstają klejnoty? O biżuterii dawnej i współczesnej — praktyczny wykład, prowadzenie: Michał Furmaniak, wstęp wolny zwiedzanie "4 2.07, g. 18, Hol Wielki, Miasto od podszewki: Ach, ci rowerzyści! Jak poruszać się po mieście? — spacer, prowadzenie: Andrzej Janowski, bezpłatne wejściówki do pobrania w kasie od 25.06. Prosimy o zabranie lub wypożyczenie rowerów 4 4, 11, 18.07, g. 18, start: wejście główne, Zamek od podszewki: spacery wokół Zamku, bilety: 5 zł (liczba miejsc ograniczona) 4 9 i 23.07, g. 18.30, Hol Wielki, Zamek od podszewki: Zwiedzanie PS (piwnica i strych), bilety: 25 zł (liczba miejsc ograniczona) "4% 16.07, g. 18, Hol Wielki, Miasto od podszewki: Wchodzimy na górę! Wieżowce w mieście — spacer, prowadzenie: Jakub Głaz, bezpłatne wejściówki do pobrania w kasie od 9.07 "% 17.07, g. 18.30, Sala Wystaw, Rewers — oprowadzanie kuratorskie Pawła Bownika, wstęp wolny % 30.07, g. 18 Hol Wielki, Miasto od podszewki: Zieleń w mieście — spacer, prowadzenie: Magdalena Garczarczyk, bezpłatne wejściówki do pobrania w kasie od 23.07 IKS / lipiec 2018 / 89 Zamkowe lato dla dzieci Podczas Zamkowego lata dla dzieci odbędą się spektakle, warsztaty i projekcje filmowe. W ramach Teatru na Duży Wymiar będą spotkania m.in. z Pippi Pończoszanką i Księżniczką na ziarnku grochu, a podczas bardziej kameralnego Teatru na Dotyk zaprezentowane zostaną m.in. przedstawienia O Kocie, który słuchał śpiewu słowika oraz Legendy znad morza. W programie Zamkowego lata zorganizowane zostaną liczne warsztaty: taneczne, plastyczne czy literackie w ramach Letniej Strefy Zabawy. Podczas wakacji w Kinie Pałacowym znajdzie się dwa razy więcej Poranków dla dzieci. 13.07, g. 11-11.45, Bawialnia, Zamkowe lato dla dzieci: Zielone miasto — warsztaty plastyczne dla dzieci w wieku 3-5 lat, prowadzenie: Dorota Piekarczyk, bilety: 10 zł 25.07, g. 11-11.45, Bawialnia, Zamkowe lato dla dzieci: Co tak szumi, pluska i chlupocze? — warsztaty literacko- -artystyczne dla dzieci w wieku 3-5 lat, prowadzenie: Blanka Rylewicz, Kamila Krzewina, bilety: 10 zł 25.07, g. 11, Sala Prób, Zamek z książek: Rozmówki obrazkowe. Od gestu do formy, warsztaty dla dzieci od 7 lat z rodzicem lub opiekunem, prowadzenie Aleksandra Cieślak, bilety: 10 złotych 90 /IKS / lipiec 2018 27.07, g. 11-11.45, Bawialnia, Zamkowe lato dla dzieci: Dobranocka — warsztaty literacko-artystyczne dla dzieci w wieku 3-5 lat, prowadzenie: Blanka Rylewicz, Kamila Krzewina, bilety: 10 zł 23.06-31.07, Sala Wystaw, Galeria Fotografii pf, Bownik — Rewers 2-29.07, Hol Wielki, Krystyna Michałowska — wystawa ilustracji, wstęp wolny 30.07—2.09, Hol Wielki, Zamek jako rezydencja prezydentów RP — wystawa fotografii z Narodowego Archiwum Cyfrowego, wstęp wolny FOT. JOANNA JANUCHOWSKA CENTRA KULTURY Biblioteka Raczyńskich > pl. Wolności 19 tel. 61 885 89 62, www.bracz.edu.pl "% 3.07, g. 18, Galeria Atanazego, wykład Izabeli Wyszowskiej Wojtuś z Zawad — tajemniczy felietonista Wykład odbędzie się w przestrzeni wystawy Marceli Motty (1818—1898) i Poznań jego czasów i przypomni postać i dzieło Marcelego Mottego, w roku 200. rocznicy jego urodzin. 4% 14 i 28.07, g. 13, zbiórka: Muzeum Literackie Henryka Sienkiewicza, Stary Rynek 84, spacer śladami Jana Baptysty Quadro Autor jednego dzieła? Na trasie znajdzie się ratusz, Waga Miejska oraz domy architekta. Przywołane zostaną nieistniejące budynki będące jego dziełem. Dowiemy się też więcej o jego prywatnym życiu oraz wpływie jego pracy na rozwój Poznania. 4 17.07, g. 18, Galeria Atanazego, oprowadzanie kuratorskie po wystawie Marceli Motty (1818—1898) i Poznań jego czasów Przechadzki po mieście i Listy Wojtusia z Zawad to tomy felietonów, które do dziś są chętnie czytane przez poznaniaków i znawców historii naszego miasta. W swoich tekstach Marceli Motty opisał barwny i ciągle fascynujący Poznań XIX wieku. Ich autorowi i jego czasom poświęcona jest wystawa, na której oprowadzanie kuratorskie zapraszamy. na wszystkie wydarzenia wstęp wolny Cafe Misja ul. Gołębia 1, www.cafemisja.pl "4 22.07, g. 14-19, dziedziniec Urzędu Miasta, pl. Kolegiacki, 20. Festyn Farny, wstęp wolny Będzie tradycyjnie — bo przecież Festyn Farny nie może się obyć bez konkursu na najdłuższy warkocz czy konkursu piszczałkowego, farnych konkurencji dla dzieci, a także otwarcia wszystkich zakamarków fary dla zwiedzających. Dom Bretanii Fundacja Poznań - Ille-et-Vilaine >k iks Stary Rynek 37 tel. 61 851 68 51, www.dombretanii.org.pl "% 14.07, g. 17 i 18 uroczyste złożenie kwiatów pod pomnikiem żołnierzy francuskich poległych na ziemiach Wielkopolski podczas wojen w latach 1870-1945 (g. 17, cmentarz na Cytadeli) i wernisaż wystawy Justyny Wojnowskiej Rennes-Poznań. Szkice miejskie (g. 18, Dom Bretanii) FOT. MATERIAŁY ORGANIZATORÓW Wernisaż wystawy Justyny Wojnowskiej Rennes-Poznań. Szkice miejskie 14.07 w Domu Bretanii. Na zdjęciu praca Park Thabor w Rennes Justyna Wojnowska maluje w różnych technikach, nierzadko mieszanych. Od dwóch lat jest zafascynowana urban sketchingiem — szkicowaniem w plenerze. Na przełomie maja i czerwca 2018 roku na zaproszenie Association de Jumelage Rennes- -Poznań oraz Domu Bretanii przebywała na rezydencji artystycznej w Rennes. Na wystawie zaprezentujemy jej prace, które powstały w plenerach Rennes i Poznania. " 19.07, g. 18 wykład Elżbiety Dolińskiej Brazylia — tożsamość narodowa a dziedzictwo kulturowe — literatura brazylijska, cz. 1, z cyklu Portugalomania " 25.07, g. 18 projekcja filmu Chłopczyca, reż. Cóline Sciamma na wszystkie wydarzenia wstęp wolny Estrada Poznańska > iks ul. Masztalarska 8 tel. 61 852 88 33 sekretariat©©estrada.poznan.pl, www.estrada.poznan.pl 4% 5. 19.07, Fort IX, Świerczewo, g. 16-19 zajęcia i warsztaty survival-art i g. 21.30 — projekcje filmowe 4% 5.07-30.08, park Górczyński, każde czwartkowe popołudnie, g. 15-18, warsztaty artystyczne i animacje kulturalne dla dużych i małych Górczyńskie Kulturobranie 2018 4% 12 i 26.07, g. 17-20, Park Rataje, koncert i potańcówka z nauką tańca Ratajskie Fajfy 4 13 i 27.07, boisko szkolne na os. Łokietka g. 16-19 animacje kulturalne dla dużych i małych 5. 21.30 kino plenerowe IKS / lipiec 2018 / 91 centra kultury KULTURALNY | STARY RYNEK e. z 29.06 - 97.09.2018 „. Kulturalny Stary Rynek > Przez całe lato, aż do września, czeka nas cała masa wydarzeń w kolejnej odsłonie Kulturalnego Starego Rynku, który spopularyzował i na nowo odkrył dla turystów i mieszkańców Poznania takie miejsca, jak dziedziniec Szkoły Baletowej czy ulica Jana Baptysty Quadro. Program: = Salon Sąsiedzki 7, 14, 21i 28.07, g. 11, Mały Dom Kultury, ul. Zamkowa 3/4, w programie m.in. animacje teatralne, gry i spotkania sąsiedzkie, Radio Pogoda % Popołudniowy Salon Sąsiedzki na Zamkowej 1, 8, 15, 22 i 29.07, g. 14.30, Mały Dom Kultury, ul. Zamkowa 3/4 = Fotospacery Staromiejskie 15 i 29.07, g. 9.30, Scena na Quadro, spacer Kształty, formy, struktury i spacer Człowiek — przestrzeń = Swingująca Starówka 1i 29.07, g. 12.30, Odwach, koncert Dixie Company (połączony z Małą Akademią Jazzu) i koncert Old Men Jazz Quartet " Przystanek Ulica Gołębia 14.07, g. 17, dziedziniec Szkoły Baletowej, koncert Muzykobranie J. Hałas 15.07, g. 12.15, przed ratuszem, spacer z przewodnikiem 20.07, g. 18, dziedziniec Szkoły Baletowej/sala, koncert Tango pod Gwiazdami 21.07, g. 18, dziedziniec Szkoły Baletowej/sala, koncert Dźwiękowóz 22.07, g. 12.15, przed ratuszem, spacer z przewodnikiem = Koncerty na Scenie na Quadro 1, 13, 22, 27 i 28.07, g. 19, Scena na Quadro, koncerty (kolejno): Futurelight, Amadeusz Wojciechowski, Panoptikum, Siostra Braci Grimm, Unobtainum oprac. A.S. " lipiec, Stary Rynek, Kulturalny Stary Rynek, na wszystkie wydarzenia wstęp wolny, więcej na FB: Kulturalny Stary Rynek 92 /iks/ lipiec 2018 FOT. MATERIAŁY ORGANIZATORÓW 19. Letnie Pogotowie Sztuki > iks centra kultury Kto powiedział, że wakacje w mieście muszą być nudne? Nie będą, jeśli wybierzesz się z nami w podróż po wielkiej krainie sztuki. Odwiedzimy miejsca tak egzotyczne, że nie ma ich jeszcze na żadnej mapie. Spotkamy postaci tak fantastyczne, że nikt jeszcze nie wie, jak wyglądają. Poznamy historie, które nie zmieściły się jeszcze w żadnej głowie. Granice naszej podróży nie istnieją, bo wyznacza je wyłącznie wyobraźnia, a ona przecież nie ma granic. Dzięki tej wyprawie lepiej poznacie realny świat, który Was otacza i samych siebie, bo to Wy jesteście głównymi bohaterami oraz autorami przygody zatytułowanej Letnie Pogotowie Sztuki. Program warsztatów: park Starego Browaru (park H. Dąbrowskiego): "%._ 2.07 Mapa mojego świata i Pod słońce "< 3.07 Przenikanie i Baza "% 4.07 Mapowanie i Świat tajemniczych potworków =. 5.07 A jak Antylopa, B jak Behemot i Jasno "%_6.07 Ciemno i Świat marzycieli i podróżników Park Cytadela: "= ._9.07 Spacer pośród dobrych słów i Konstelacje "% 10.07 Małe na pierwszym planie i Mały-duży "%_ 11.07 Lalki w parku i Na wypadek otwarcia... serca 4 12.07 Pomnik miłości nr 6 i Jak w niebie "% 13.07 Marcepan i madrugada i Dżungla "% 16.07 Mój przyjaciel Cień i Co zostawiam, co zabieram? "% 17.07 Gwiazdozbiory i Mały ciasny, ale własny "= _ 18.07 Moje letnie zawiniątko i Marzenia wiatrem gnane "% 19.07 Taką sieć chciałbym mieć i Do-wolność "=. 20.07 Pociąg pełen kolorów i Lalki w parku oprac. A.S. % 2-20.07, g. 10 (2-6.07 — park Starego Browaru, 9-20.07 — Park Cytadela), 19. Letnie Pogotowie Sztuki, bilety: 5 zł, warsztaty twórcze przeznaczone są dla dzieci i młodzieży w wieku 5-14 lat, uczestnicy indywidualni mogą brać udział w zajęciach bez wcześniejszych zapisów więcej na www.csdpoznan.pl < lipiec-sierpień, os. Bolesława Chrobrego, cykl działań kulturalnych w Osiedlowym Namiocie Kultury Wakacje z Blokami 2018 — warsztaty artystyczne, spotkania, dyskusje, koncerty, projekcje filmowe, potańcówki 4 do 31.08, obiekt sportowy przy ul. Braniewskiej 1, Poznań-Smochowice, w każdy piątek, g. 16-19, animacje kulturalne dla dużych i małych i g. 21.30 kino plenerowe " do 8.09, Antoninek, Zieliniec, Kobylepole, w każdą sobotę i niedzielę Kulturalne Lato AZK 2018 — koncerty, potańcówki, plenerowe spektakle teatralne oraz kino w plenerze na wszystkie wydarzenia wstęp wolny FOT. MATERIAŁY ORGANIZATORÓW Fundacja Ad Arte ul. Hawelańska 1, tel. 501 951 145 fundacjaQadarte.pl % 12, 19 i 26.07, g. 21, Przystań Sztuki, Concordia Design, plenerowe projekcje filmów z cyklu Art of Life: 12.07 Więcej niż Bergman, reż. Hynek Pallas, Jane Magnusson 19.07 Marina Abramović — artystka obecna, reż. Matthew Akers 26.07 Frank, reż. Lenny Abrahamson na wszystkie projekcje wstęp wolny IKS / lipiec 2018 / 93 centra kultury Mural przy ul. Kutrzeby, autor: Alicja Biała Z bliska / Z daleka > Zobacz z daleka, poczuj z bliska. Odkrywaj nieznane zakamarki miasta. Mapa-przewodnik Z bliska / Z daleka to pierwsza tego typu inicjatywa w Polsce, w ramach której zebrane i opisane zostały murale, graffiti, neony i typografia Poznania. To propozycja dla zwolenników alternatywnego zwiedzania miasta — z dala od utartych szlaków turystycznych, bez biletów wstępu czy kolejek. W przewodniku znajdziesz aż 74 powody, by wyjść z domu i odkryć zupełnie nowe oblicze miasta. "% 7.07, g. 11 wycieczka Neo-nowy Poznań, przewodnik: Marcin Grześkowiak — pasjonat neonów i ich historii, założyciel strony Neony Poznania (komplet uczestników) "*% 21.07, g. 11 wycieczka Na tropie jeżyckiego street-artu — relikty sprzed wieku i ślady festiwalu sprzed kilku lat, twórczość światowych artystów i uczniów lokalnej szkoły, przewodnik: Jan Kwiatkowski — edukator historyczny, współtwórca mapy Posen, Pojzn, Poznań. Śladami wielokulturowego miasta oprac. A.S. 4% 7i 21.07, g. 11 wycieczki śladami poznańskich murali, wstęp wolny, obowiązują zapisy: zbliska.zdalekaQ gmail.com (miejsce zbiórki w mailu zwrotnym), bezpłatna mapa murali „Z bliska / Z daleka” dostępna w CIM i punktach informacji turystycznej, a także w centrach kultury, bibliotekach, klubach, galeriach i kinach studyjnych w Poznaniu, a w wersji elektronicznej na stronie: www.zbliskazdaleka.wordpress.com Fundacja Artystyczno-Edukacyjna > iks PUENTA ul. Leszka 25a www.artpuenta.eu 4% 1, 15 i 29.07, g. 13.15, most Biskupa Jordana, wydarzenia z cyklu Pośrodku Śródki 2018: 1.07 targ średniowieczny W oczekiwaniu biskupa Jordana Na dwie godziny most zamieni się w wioskę średniowieczną. Będą zabawy plebejskie, bicie monet, walki rycerskie, warsztaty. 15.07 spektakl Morskie opowieści Utrzymany w konwencji teatru ruchu, o lekkiej formie z wyraźnymi odniesieniami do slapsticku rodem z niemego kina. 29.07 Pokoloruj świat — spektakl dla dzieci o fair trade (sprawiedliwym handlu) i szanowaniu innych kultur oraz animacje i warsztaty malowania doniczek i skrzynek na wszystkie wydarzenia wstęp wolny 94 [IKS / lipiec 2018 Ogród Botaniczny Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu ul. Dąbrowskiego 165 tel. 61 829 20 23 "4% do 29.08 Pawilon Ekspozycyjno-Dydaktyczny, wystawa Natura — Czas — Człowiek " do 2.09, Pawilon Ekspozy- „—... cyjno-Dydaktyczny, wystawa fotografii Ogrody świata na wszystkie wydarzenia wstęp wolny W okresie letnim (1.05-31.08) Ogród otwarty w g. 9-20 więcej na www.obuam.robia.pl. Wystawa Natura — Czas — Człowiek do zobaczenia w lipcu w Ogrodzie Botanicznym FOT. MATERIAŁY ORGANIZATORÓW (2X) Stowarzyszenie Twórców i Sympatyków Kultury ul. Kochanowskiego 2a www.stisk.pl "4% do 29.08, Galeria Green Way, ul. Zeylanda 6, trzecia wystawa z okazji 15-lecia STISK Pejzaż poznański wstęp wolny Towarzystwo Miłośników Lwowa i Kresów Południowo-Wschodnich Oddział w Poznaniu ul. Św. Marcin 80/82, pok. 336 4% 12.07, g. 12 i 13, kościół oo. Dominikanów, uroczysta msza św. w intencji pomordowanych Polaków na Wołyniu i w Galicji Wschodniej w latach 1943-1945 (g. 12), po mszy na dziedzińcu kościoła, w asyście zaproszonych gości i pocztów sztandarowych, uroczystość poświęcenia urny z ziemią przywiezioną z miejsc mordów na Wołyniu (g. 13) i spotkanie w salce przyklasztornej połączone z prelekcją, wstęp wolny DOMY KULTURY Centrum Kultury i Biblioteka Publiczna Suchy Las ul. Szkolna 16 tel. 61 250 04 00 ekontakt©osrodekkultury.pl www.osrodekkultury.pl 4 2-6 i 9-13.07, g. 8-16 półkolonie Odkrywcy i zdobywcy dla dzieci w wieku 7-11 lat oraz 12—15 lat, wstęp: 500 zł/os. (1 turnus), obowiązują zapisy: tel. 61 250 04 00, kontakt© osrodekkultury.pl lub osobiście w CKiBP Suchy Las W programie m.in.: zajęcia artystyczne, taneczne i akrobatyczno-gimnastyczne. W każdym turnusie dzień tematyczny, np. W Zatoce Piratów, W Hollywood, W Laboratorium Dextera. Wybór zajęć artystycznych będzie uzależniony od grupy wiekowej oraz zainteresowań i preferencji uczestników. 4 16-20.07, g. 9-16 półkolonie naukowe Szkoła Detektywów dla dzieci w wieku 8-12 lat, zapisy: tel. 790 511 311, poznanQDmalyinzynier.pl Dzieci podczas zajęć odkryją tajniki szyfrowania oraz pozornie niewytłumaczalnych eksperymentów. Zdobędą tu fachowe umiejętności oraz wykonają niezliczoną ilość detektywistycznych gadżetów, np. alarm do sekretnej szuflady i własny kompas. % 30.07-3.08, g. 9-16 półkolonie naukowe Robotyka Mindstorms EV3 dla dzieci w wieku 8—15 lat, zapisy: tel. 790 511 311, poznanQDmalyinzynier.pl Dzięki warsztatom z robotyki uczestnicy rozwijają wyobraźnię przestrzenną, zdolności manualne oraz FOT. MATERIAŁY ORGANIZATORÓW Kino nad Wartą Latem w czterech lokalizacjach nad Wartą dla wszystkich sympatyków dużego ekranu działa Kino nad Wartą, czyli cykl plenerowych pokazów filmowych. W każdym z podanych miejsc stanie duży, komfortowy ekran (11x7 m). Tegoroczna lista filmów obejmie zarówno mocne hollywoodzkie, docenione na różnych festiwalach produkcje, wyborne europejskie komedie, jak i ambitne kino autorskie. Program: 7.07, Przystanek Politechnika: Burger Kont, La la land 14.07, Plaża Szeląg, Za jakie grzechy, dobry Boże? 21.07, Przystań miejska (Cypel Warty), Zacznijmy od nowa 28.07, Plaża Rataje, Co ty wiesz o swoim dziadku? oprac. A.S. "47, 14, 21i 28.07, g. 21.30, Kino nad Wartą wstęp wolny IKS / lipiec 2018 / 95 centra kultury Lato z książką > Koziołek Matołek, Szatan z siódmej klasy, Panna z mokrą głową — tym bohaterom wiele pokoleń zawdzięcza bezgrzeszne lata dzieciństwa. Podczas tegorocznej akcji Lato z książką w Bibliotece Raczyńskich przypomnimy sobie najbardziej znane powieści jednego z najchętniej czytanych autorów literatury dziecięcej — Kornela Makuszyńskiego, który pisał książki przygodowe, detektywistyczne, obyczajowe, a zeszyty z przygodami Koziołka Matołka można uznać za pierwsze polskie komiksy. Podczas zajęć będziemy podróżować (nie tylko do Pacanowa), przypominać polskie legendy i tworzyć komiksy. Na uczestników spotkań w 15 filiach czekają zajęcia literackie, plastyczne, warsztaty teatralne i gry ruchowe. Zajęcia w różnych lokalizacjach będą się odbywały przez całe wakacje. W lipcu Biblioteka zaprasza do filii: Biblioteka dla dzieci, F2, F23, F35, F38, F53, F59, F62 i FN. € lipiec, filie Biblioteki Raczyńskich, dla czytelników Biblioteki akcja Lato z książką wstęp wolny, obowiązują wcześniejsze zapisy, szczegóły na www.bracz.edu.pl 96 /IKS / lipiec 2018 oprac. A.S. nabywają wiedzę dotyczącą programowania. Podczas zajęć wykorzystywane są fenomenalne klocki Lego Mindstorms EV3, przy pomocy których można wykonać niemal dowolną konstrukcję. Każdego dnia uczestnicy wykonują dwa niepowtarzalne roboty, którymi bawią się i rywalizują ze sobą w różnych zawodach — wyścigach czy walkach sumo. Młodzieżowy Dom Kultury nr 2 > ul. Za Cytadelą 121 tel. 61 820 11 12, mdk2Q©mdk2.pl www.mdk2.pl "% 9-11.07, g. 10, sala 104/18, warsztaty Kolor na warsztat dla młodzieży w wieku 15-18 lat, wstęp: 20 zł (1 dzień) i 50 zł (3 dni), obowiązują zapisy: a.nowakQ©QOmdk2.pl Zajęcia praktyczne dla początkujących i zaawansowanych, podczas których uczestnicy poznają tajniki wybranych technik malarskich. Młodzieżowy Dom Kultury nr 3 > ul. Jarochowskiego 1 tel. 61 866 57 47, www.mdkalazarz.pl 4 2-27.07, g. 9-15 półkolonie dla dzieci i młodzieży, koszt: 120 zł/tydzień W ramach zajęć przewidziano warsztaty plastyczne i edukacyjne, wycieczki autokarowe, wyjścia do muzeów i kina, zabawy i konkursy. DK Stokrotka ul. Cyniowa 11, tel. 61 867 19 19 dkstokrotkaGitlen.pl www.dkstokrotka.pl 4 2-6, 9-13 i 16-20.07, g. 9-15 półkolonie dla dzieci od 6 do 11 lat Spotkanie z Kulturą 2018, koszt tygodniowego turnusu: 250 zł dla dzieci z os. Kwiatowego i 300 zł dla pozostałych uczestników (w cenie zawarte jest również ubezpieczenie, bilety wstępu i przejazdy komunikacyjne). W programie m.in. zajęcia muzyczne, teatralne i plastyczne, zajęcia rekreacyjno-sportowe na świeżym powietrzu i rejs stateczkiem po Warcie. Dzieci codziennie otrzymają: sok i świeżą drożdżówkę, a w poniedziałki szczegółowy plan zajęć. Centra kultury — oprac. Anna Solak CK Zamek — oprac. Martyna Łokuciejewska anna.solakQ©wm.poznan.pl m.lokuciejewskaQckzamek.pl więcej na kulturapoznan pl FOT. MATERIAŁY ORGANIZATORÓW LIPCOWE ROCZNICE 1.07.1993 W centrum miasta została wprowadzona Strefa Ograniczonego Postoju. 7.07.1798 W Poznaniu ukazał się pierwszy numer czasopisma literackiego „Co tydzień”, redagowanego przez Ignacego Krasickiego. 10.07.1993 Po zweryfikowaniu przez PZPN meczów ostatniej kolejki w sezonie 1992/1993 mistrzem Polski został po raz piąty Lech Poznań. 10.07.1993 Zmarł Teodor Anioła (ur. 1925), jeden z najlepszych piłkarzy w historii poznańskiego futbolu, zawodnik Lecha Poznań, reprezentant Polski. 11.07.1343 W Poznaniu odbył się ślub córki Kazimierza Wielkiego, Elżbiety, z księciem zachodniopomorskim Bogusławem V. 11.07.1838 Urodził się Wojciech Kętrzyński (zm. 1918), historyk, bibliotekarz w Kórniku, a następnie dyrektor lwowskiego Ossolineum. 12.07.1938 Urodził się Wincenty Różański (zm. 2009), poeta, laureat Nagrody Artystycznej Miasta Poznania. 15.07.1908 Urodził się Henryk Zygalski (zm. 1978), matematyk, kryptolog, absolwent Uniwersytetu Poznańskiego. Wraz z Marianem Rejewskim i Jerzym Różyckim złamał szyfr niemieckiej maszyny szyfrującej Enigma. 20.07.1888 Urodził się Emil Zegadłowicz (zm. 1941), poeta, powieściopisarz, dramaturg, w okresie międzywojennym związany z Poznaniem. 21.07.1968 Oddano do użytku amfiteatr w parku na Cytadeli. 24.07.1998 Przy ul. Królowej Jadwigi otwarto pierwsze w kraju Multikino. 25.07.2008 Zmarł Ireneusz Zjeżdżałka (ur. 1972), fotograf, kurator, krytyk, redaktor naczelny „Kwartalnika Fotografia”. 29.07.1893 Urodził się Edward Haupt (zm. 1970), rzeźbiarz, medalier. Jego dziełem jest m.in. Macierzyństwo z ogrodu jordanowskiego przy Drodze Dębińskiej. 30.07.1993 Podpisano umowę partnerską pomiędzy Poznaniem i chińskim Shenzhen. 30.07.1993 Zmarł Edward Bernard Raczyński (ur. 1891), polityk, pisarz, prezydent RP na uchodźstwie, założyciel Fundacji im. Raczyńskich przy Muzeum Narodowym w Poznaniu. 31.07.2013 Zmarł Wojciech Juszczak (ur. 1965), dziennikarz, animator kultury, dyrektor artystyczny Estrady Poznańskiej. oprac. J.P. FOT. MATERIAŁY ORGANIZATORÓW Jubileuszowy Warkocz Wniedzielę 22 lipca po raz 20. odbędzie się Festyn Farny „Warkocz Magdaleny”. Wydarzenie organizowane jest przez Parafię Farną na dziedzińcu Urzędu Miasta Poznania. W programie tradycyjnie już konkurs na najdłuższy warkocz oraz konkurs piszczałkowy. Ponadto farne konkurencje dla dzieci, a także udostępnienie wszystkich zakamarków fary dla zwiedzających. Świętowanie rozpocznie się uroczystą mszą odpustową w bazylice farnej o g. 12.30. Patronką parafii i kościoła jest m.in. Maria Magdalena, wspomniana w nazwie festynu. Program na dziedzińcu rozpocznie się o g. 14 i oprócz stałych, corocznych elementów będzie też nieco odmiennie. Ten rok to nie tylko jubileusz samej imprezy. Program nawiązuje do rocznic, które ściśle wiążą się z rokiem bieżącym — obchodów 100-lecia powstania wielkopolskiego i odzyskania niepodległości przez Polskę. Podczas imprezy wystąpi Jacek Kowalski i zespół Monogramista JK z programem Śpiewnik Wielkopolski 1918 mającym na celu wskrzesić repertuar, który znano w Wielkopolsce w latach powstania. Zabrzmią pieśni ludowe, satyryczne, patriotyczne, rzemieślnicze. Głównym celem jest ich przypomnienie i spopularyzowanie — w formie nawiązującej do ich pierwotnego zaistnienia — czyli w postaci wspólnego śpiewania wraz z publicznością. Więcej na: farapoznanska.pl/warkocz. IKS I lipiec 2018 / 97 varia Miliony na zabytki Z budżetu miasta przeznaczono 2,5 mln zł dotacji na tegoroczne prace konserwatorskie i restauratorskie 30 poznańskich zabytków. To o 0,5 mln zł więcej niż w ubiegłym roku. Do Urzędu Miasta wpłynęło 38 wniosków o dotację na kwotę ponad 6 mln zł. Biuro Miejskiego Konserwatora Zabytków rekomendowało 30 podmiotów na 2,5 mln zł. Kryterium oceny wniosków były m.in.: ranga obiektu, jego stan, inne źródła finansowania, wyjątkowe zaangażowanie właścicieli w zachowanie obiektu w dobrym stanie. Dofinansowanie otrzymały zarówno budynki sakralne, jak i świeckie. Zakres prac, jakie będą w nich prowadzone, jest różny, od budowlano-remontowych po mniejsze prace konserwatorskie. Decyzję konserwatora zatwierdzili w głosowaniu radni. Lista przyznanych dotacji przedstawia się następująco: W 35 tys. zł — prace konserwatorsko-restauratorskie przy polichromiach w kościele pw. św. Anny, ul. Limanowskiego 13 W 100 tys. zł — prace konserwatorsko-restauratorskie witraży w oknach klatek schodowych w zabytkowych kamienicach, ul. Roosevelta 5 i Zacisze 2 w 8 tys. zł — prace remontowe tarasu nad werandą zabytkowego dworu przy ul. Wykopy 11 W 370 tys. zł — prace remontowe dachu w kamienicy secesyjnej, przy ul. Roosevelta 5/Krasińskiego 1 W 100 tys. zł — renowacja elewacji budynku przy ul. Jackowskiego 25, wymiana opierzeń blacharskich oraz konserwacja sztukaterii W 100 tys. zł — remont dachu kamienicy secesyjnej przy ul. Mielżyńskiego 18 W 100 tys. zł — renowacja elewacji i stolarki okiennej oraz izolacji ścian fundamentowych zabytkowego dworu przy ul. Łopianowej 24 W 23 tys. zł — renowacja witraża z fasady kościoła przy ul. św. Rocha 10 w 300 tys. zł — prace konserwatorskie elewacji wieży północnej kościoła pw. św. Franciszka Serafickiego, ul. Garbary 22 w 50 tys. zł — izolacja ścian fundamentowych kamienicy przy ul. Wielkiej 9/Szewskiej 21 w 90 tys. zł — konserwacja i renowacja elewacji secesyjnej willi przy ul. Bukowskiej 241 W 70 tys. zł — remont elewacji podwórzowej kamienicy przy Al. Marcinkowskiego 2 W 25 tys. zł — konserwacja i renowacja drzwi wejściowych do zabytkowej kamienicy przy ul. Stawnej 10/Szewskiej 10 W 100 tys. zł — renowacja elewacji frontowej Pałacu Mielżyńskich, Stary Rynek 91 98 /IKS / lipiec 2018 Pałac Mielżyńskich na Starym Rynku — stan obecny w 50 tys. zł — renowacja sieni wejściowej kamienicy przy ul. Działyńskich 2 W 140 tys. zł — prace remontowo-konserwatorskie wieży kościoła przy ul. Fredry 11b w 50 tys. zł — konserwacja tynków i polichromii ścian prezbiterium kościoła pw. św. Jana Jerozolimskiego za Murami przy rondzie Śródka W 90 tys. zł — pierwszy etap konserwacji elewacji wschodniej zachodniego skrzydła krużganków klasztoru podominikańskiego przy kościele pw. Najświętszego Serca Jezusowego i Matki Bożej Pocieszenia, ul. Szewska 18 W 45 tys. zł — renowacja części stolarki okiennej w kamienicy przy ul. Wielkiej 21 w 30 tys. zł — prace konserwatorskie dwóch rzeźb z kościoła Przemienienia Pańskiego, ul. Długa W 110 tys. zł — prace renowacyjne elewacji zabytkowej kamienicy przy ul. Fredry 6/Kościuszki 86 W 26 tys. zł — prace konserwatorskie antepedium ołtarza głównego w kościele pw. św. Kazimierza, ul. Bydgoska %.89 tys. zł — prace remontowo-konserwatorskie krypty nr 4 kościoła farnego przy ul. Gołębiej 1 w 60 tys. zł — remont części dachu budynku przy ul. Św. Marcin 69 W 90 tys. zł — renowacja elewacji kamienicy przy ul. Stary Rynek 55 W 32 tys. zł — prace remontowo-konserwatorskie elewacji tylnej zabytkowej kamienicy przy ul. Grunwaldzkiej 17 w 50 tys. zł — prace konserwatorskie ołtarza św. Anny z kościoła pw. św. Jakuba Większego Apostoła, ul. Głuszyna 150a W 45 tys. zł — remont części dachu budynku przy ul. Garbary 65 W 100 tys. zł — renowacja elewacji frontowej secesyjnej kamienicy przy ul. Matejki 56 W 22 tys. zł — remont systemu odwodnienia dachu kościoła pw. św. Marcina, ul. Św. Marcin FOT. MATEUSZ MALINOWSKI Lech Raczak Edward Balcerzan Artysta i Naukowiec Laureatem tegorocznej Nagrody Artystycznej Miasta Poznania został Lech Raczak, a Nagrody Naukowej prof. Edward Balcerzan. Lech Raczak jest współzałożycielem Teatru Ósmego Dnia; był także m.in.: dyrektorem Teatru Polskiego w Poznaniu, szefem artystycznym Międzynarodowego Festiwalu Teatralnego „Malta”, reżyserem w licznych polskich i włoskich teatrach, wykładowcą na Poznańskim Uniwersytecie Artystycznym, autorem scenariuszy oraz publikacji teatrologicznych i społeczno-kulturalnych. Wywarł ogromny wpływ na kształtowanie kulturowego obrazu Polski i Europy w ostatnich dziesięcioleciach. Tuż przed swoimi 70. urodzinami założył fundację Orbis Tertius. Tegoroczną nagrodę otrzymał nie tylko za wybitne osiągnięcia w dziedzinie teatru, ale też za przywracanie wiary w to, że sztuka ma zdolność przenoszenia nas z doraźnej rzeczywistości do świata uniwersalnego. Profesor dr hab. Edward Balcerzan z Uniwersytetem im. A. Mickiewicza związany jest od 1956 roku, kiedy podjął tu studia polonistyczne. Na uczelni przeszedł kolejne szczeble kariery akademickiej: od asystenta do profesora zwyczajnego. Nie do przecenienia jest wkład profesora w uzupełnianie i systematyzowanie wiedzy 0 XX-wiecznej literaturze polskiej, zwłaszcza poezji. FOT. KRZYSZTOF FABIAŃSKI, BOGUSŁAWA LATAWIEC varia Z jego podręczników korzystały i korzystają kolejne pokolenia uczniów i studentów, a studia poświęcone twórczości Juliana Przybosia, Mirona Białoszewskiego, Tadeusza Różewicza czy Włodzimierza Majakowskiego na trwałe weszły do polskiego kanonu literackich analiz i interpretacji. Najsilniej nazwisko profesora Balcerzana kojarzy się z osiągnięciami w zakresie studiów translatologicznych. W latach 60. i 70. XX wieku — wraz z m.in. Jerzym Ziomkiem i Stanisławem Barańczakiem — stworzył nieformalny zespół, który zaczął być postrzegany przez krajowe środowiska naukowe jako tzw. poznańska szkoła translatologiczna. Antykwariusz 22 lipca mija pięć lat od śmierci wieloletniego kierownika, a po roku 1990 współwłaściciela Antykwariatu im. Jana Konstantego Żupańskiego — Wojciecha Dominikowskiego. Urodzony w 1944 roku w Grodnie, od 1960 roku z wyboru losu poznaniak, miłośnik książek od zawsze, po ukończeniu technikum księgarskiego zatrudnił się w Domu Książki. Wkrótce trafił do Antykwariatu Naukowego na Starym Rynku (róg Świętosławskiej), gdzie miał przywilej terminować u doświadczonych przedwojennych antykwariuszy Wiktora Kaźmierczaka i Tadeusza Skoczowskiego. Współpraca z nimi i kolejne dziesiątki lat poświęcone książkom sprawiły, że stał się w tej dziedzinie niekwestionowanym autorytetem. W słynnej piwnicy Antykwariatu, dostępnej jedynie dla wtajemniczonych, gdzie obok klasycznych białych kruków leżały tzw. bezdebity, czyli wydawnictwa drugiego obiegu zabronione w czasach PRL-u, przygotowywał kolejne poznańskie aukcje książek rzadkich i poszukiwanych, a także opracował ponad setkę katalogów ofertowych (opatrzonych nierzadko osobistymi uwagami autora). Poza wiedzą, którą chętnie dzielił się z każdym zainteresowanym (jako rzeczoznawca często wspomagał biblioteki, instytucje, ale także bibliofilów, nie wyłączając tych najmłodszych), przyciągał do siebie i do Antykwariatu ciepłem, życzliwością i nietuzinkowym poczuciem humoru. Stworzył na mapie Poznania miejsce niezwykłe, które przez dziesiątki lat gromadziło wszystkich poznaniaków zainteresowanych książką. Varia — oprac. Mateusz Malinowski mateusz.malinowskiQwm.poznan.pl więcej na kulturapoznan pl biuletyn.poznan.pl IKS | lipiec 2018 / 99 Aiętupnantowy Fsgięci kt le ajnfnótoych STTVKA STvKA MAWCHA | MAC w.

• Odpowiedź na wniosek o informację publiczną zał. 3 przez Poznań 1 października 2018 16:12

  Nr rej.: 06091802782

  Państwo

  Szymon Osowski

  Katarzyna Batko-Tołuć

  Bartosz Wilk

  Sieć Obywatelska Watchdog Polska

  Znak sprawy: Or-V.1431.18.2018

  Poznań, 06-09-2018 r.

  Pozostałe załączniki do odpowiedzi.

  Barbara Szymendera

  koordynator UMP ds. informacji publicznej
  Wydział Organizacyjny
  Urząd Miasta Poznania
  plac Kolegiacki 17
  61-841 Poznań
  tel. (61) 8785 346, 604 609 243

  e-mail: {{ email }}
  ........................................................................
  **POZnan ***
  [ **www.poznan.pl**](http://www.poznan.pl/)
  [ **www.fotoportal.poznan.pl**](http://www.fotoportal.poznan.pl/) ** **

  Załączniki

  POZnan_2018-03.pdf	FOT. WALDEMAR WYLEGALSKI I Marzec 2018 /7Ą KOT 2 0 1 KAMAL i Ki Oźnan INFORMATOR SAMORZĄDOWY METROPOLII POZNAŃ www.poznan.pl ISSN 2080-315X Serwis miejski m.poznan.pl M OWO palmy, EIE ZAW koncerty, prelekcje, wręczanie aktywny senior / Karta dla seniora — Posiadacze Karty Seniora będą mogli korzystać z rabatów, których udzielą partnerzy Karty. Są to m.in. instytucje miejskie, teatry, kawiarnie, restauracje, firma zajmująca się opieką medyczną, zakład kosmetyczny, uzdrowiska, kluby sportowe, księgarnie — mówi Wojciech Bauer, dyrektor Centrum Inicja- tyw Senioralnych w Po- znaniu. s. 7 FOT. CENTRUM INICJATYW SENIORALNYCH POZnan KONTa<kT 61 646 33 44 POZnan <KONTa<kT 61 646 33 44 „SS NAS) MIASTO Uczniowie pojadą za darmo Radni zdecydowali, że uczniowie, którzy nie ukończyli 15. roku życia, będą mogli od 1 września korzystać z komunikacji miejskiej za darmo w strefieA. bs.2 SPORT Maniacy na trasie Sezon biegowy w Poznaniu zainauguru- je 11 marca Maniacka Dziesiątka. bs. 15 FOT. MATERIAŁY MTP nagrody „Żurawinay -4 marca na Starym Rynku w Poznaniu odbędzie gg "a R YI KaziukWileński. Gy. CO W KULTURZE GRA Poczytaj mi, mamo Poznańskie Targi Książki to święto dla małych i starszych czytelników. bs. 11 >2k miasto POZnarń Marzec 2018 r. www.wmposnania.pl UKW POZNAN Na tym święcie nie powinno zabraknąć nikogo, komu bliskie są tradycje dawnej Rzeczypospolitej — w niedzielę 4 marca na Starym Rynku w RK ssa kolba się tradycyjny Kaziuk Wileński. istoria Kaziuka, święta ku czci Ka- - zimierza Królewicza z dynastii Ja- giellonów, patrona Polski i Litwy, sięga początków XVII wieku. Już wów- czas dla upamiętnienia kanonizacji Ka- zimierza zaczęto organizować kościelne uroczystości, którym towarzyszył wielki odpustowy jarmark. Odbywał się w dzień Świętego Kazimierza, czyli 4 marca. Tradycja przetrwała kilkaset lat. Dzisiaj święto organizowane jest nie tylko w Wil- nie, ale też w wielu miastach Polski. W Po- znaniu w pierwszą niedzielę marca odbę- dzie się po raz dwudziesty piąty, dzięki zaangażowaniu i staraniom poznańskiego Oddziału Towarzystwa Miłośników Wilna i Ziemi Wileńskiej. O g. 10 w poznańskiej farze zostanie odprawiona msza święta. Og. 11.30 rozpocznie się prezentacja dwo- ru Jagiellonów. Szacowni goście, z króle- wiczem Kazimierzem na czele, ukażą się w loggiach ratusza. Spotkanie poprowadzą Tadeusz Jeziorowski i Krzysztof Styszyński. Tuż po południu, po wysłuchaniu hejna- łów wileńskiego i poznańskiego, orszak Jagiellonów przejdzie wokół ratusza. Na Starym Rynku od g. 11 do 16 trwać bę- dzie Kiermasz Kaziukowy. Nie zabraknie na nim niczego, bez czego trudno sobie wyobrazić tradycyjny Kaziuk. Na straga- nach, jak przed laty, zobaczymy piękne wyroby rękodzielnicze. Z pewnością nie oprzemy się pokusie skosztowania kresowych przysmaków, a będą wśród nich kołduny, bliny i kindziuki, wędliny, obwarzanki i czarny wileński chleb. Wystąpią zespoły muzyczne, m.in. Kape- la Wileńska z Wilna, Solczanie z Solecz- nik, Swarzędzka Orkiestra Flażoletowa i Zespół Folklorystyczny Wielkopolanie. Tradycją poznańskiego Kaziuka jest wręczanie nagrody „Żurawina” osobom zasłużonym dla krzewienia polskości na Kresach (g. 13). W tym roku otrzyma ją siostra Michaela Rak, twórczyni pierw- szego hospicjum na Litwie. Spotkanie poprowadzi Ryszard Liminowicz, prezes poznańskiego oddziału TMWiZW. Nie zabraknie tradycyjnych śpiewów z akom- paniamentem Stanisława Horbika. Obecni na Starym Rynku solenizanci — Ka- zimiery i Kazimierzowie — zostaną zaprosze- ni na scenę. Na ich cześć zostanie wzniesio- ny toast żurawinowym kisielem i wszyscy zebrani wspólnie odśpiewają „Sto lat". Organizatorzy zapraszają też do wysłu- chania prelekcji, które zostaną wygłoszo- ne w Domu Polonii na Starym Rynku 51. Krzysztof Styszyński opowie o różnych koncepcjach odzyskania niepodległości, stworzonych przez Romana Dmowskiego, Ignacego Jana Paderewskiego oraz Józefa Piłsudskiego (g. 14). Elżbieta Andrzejewska w wystąpieniu Ścieżka obok drogi - alter ego Kazimiery Iłakowiczówny przybliży postać wybitnej poetki (g. 15). Będzie też można obejrzeć wystawę Kazimiera / ok Iłłakowiczówna in memo- f A aiw FOT. WALDEMAR WYLEGALSKI R"FE riam w 35. rocznicę śmierci, przygotowaną w cyklu Kresy w fotografii Wielkopolan. Na zakończenie Kaziuka w Szkole Mu- zycznej przy ul. Solnej 12 odbędzie się koncert galowy Kapeli Wileńskiej pod kierownictwem Romualda Piotrowskiego (początek o g. 17). Więcej informacji na stronie www. tmwizw.republika.pl oraz na facebook. com/wilno.poznan/. Cezary Omieljańczyk 9 I -Wimieniu organizatorów serdecznie zapraszam do udziału w Kaziukowych uroczystościach - mówi , prezes TMWiZW. - Będziemy zaszczyceni, jeżeli mieszkańcy Poznania i goście zechcą wspólnie z nami świętować w Dniu Patrona Polski i Litwy. Uczniowie pojadą za darmo Uczniowie, którzy nie ukończyli 15. roku życia, będą mogli od 1 września korzystać z komunikacji miejskiej za darmo — zadecydowali poznańscy rad- ni. Z tego udogodnienia skorzysta na- wet 27 tysięcy uczniów. Radni zdecydowali o darmowych przejazdach dla dzieci i młodzieży w strefie A, czyli na terenie Poznania. To rezultat porozumienia między prezydentem Jackiem Jaśkowiakiem a radnymi Zjednoczonej Lewicy. - Jesteśmy przekonani, że wpły- nie to na wyrobienie pozytywnych wzorców zachowań. Osoby, które przyzwyczają się do podróżowania ko- munikacją zbiorową w młodszym wie- ku, będą to robić chętnie także w przy- szłości - mówi Tomasz Lewandowski, zastępca prezydenta. Według przyjętej uchwały darmowe przejazdy przysługiwać będą wszystkim uczniom szkół podstawowych, gimna- zjalnych i innych realizujących pod- stawę programową kształcenia ze ogólnego. W większości Poznania. przypadków będzie dotyczyło to więc uczniów do 15. roku życia, pod warun- kiem że są mieszkańcami Poznania. Dokumentem uprawniającym do prze- jazdów będzie legitymacja szkolna lub uprawnienia zapisane na karcie PEKA Junior. Rozwiązanie ma wejść w życie l września tego roku. Przewidywany koszt to 2,5 mln zł w skali roku. jg - Doszliśmy do wniosku, że należy wyjść naprzeciw oczekiwaniom społecznym. To dobry krok, który wpłynie na propagowanie komunikacji publicznej zarówno wśród dzieci, jak i ich rodziców - tłumaczy „prezydent FOT. WALDEMAR WYLEGALSKI Misterium na Cytadeli Największe plenerowe widowisko pa- syjne w Europie - Misterium Męki Pań- skiej odbędzie się po raz siedemnasty na poznańskiej Cytadeli w sobotę po- przedzającą Niedzielę Palmową. Misterium rozpocznie się na placu pod Dzwonem Pokoju 24 marca o g. 19. Ak- torzy odtworzą ostatnie godziny życia Chrystusa, począwszy od wjazdu do Jero- zolimy po Jego śmierć i zmartwychwsta- nie. Widowisko poprzedzone zostanie o g. 17 mszą św. w kościele u Salezjanów na Winogradach, skąd wspólnie z aktora- mi widzowie przejdą na Cytadelę. W tym roku przypada jubileusz 20-lecia istnienia Misterium - pierwszy spektakl odbył się w 1998 roku. Dwa razy, w roku 2011 i 2012, widowisko wystawiono w Warszawie. W roku 2012 odbyły się dwa Misteria w tygodniowym odstępie. Pomy- słodawcą i realizatorem spektaklu jest Ar- tur Piotrowski, absolwent łódzkiej filmów- ki. Wraz z grupą pasjonatów i przyjaciół stworzył jedno z największych widowisk plenerowych w Europie - niejednokrotnie w poznańskim Misterium uczestniczyło nawet 100 tys. widzów. W tym roku po raz trzeci w rolę Jezusa wcieli się Cezary Łapa. Będzie można posłuchać nowego play- backu, nagranego w ubiegłym roku w Ra- diu Merkury (Radio Poznań). Udział w Misterium jest bezpłatny. mat FOT.x2 „PERSPEKTYWA” PRACOWNIA PROJEKTOWA Marzec 2018 r. Lokomotywy w Parku Rataje W powstającym właśnie Parku Rataje znajdzie się skansen Średzkiej Kolei Powiatowej. Lokomotywy K; „NE > | d stycznia w podpoznańskim Os trwa renowacja dwóch lokomotyw parowych oraz wagonu kolejowego. Obok dużej lokomotywy jest też parowóz kolejki wąskotorowej oraz doskonale zachowa- ny wagon restauracyjny. Pojazdy pocho- dzą z lat 50. minionego wieku i zostaną odrestaurowane, zabezpieczone przed korozją, pomalowane wg schematów obowiązujących w ówczesnych czasach. Przywrócenie historycznego schema- tu malowania będzie możliwe dzięki współpracy z organizacjami miłośników kolei. i wagon po renowacji będą gotowe w połowie roku. Prace mają zostać ukończone w połowie roku - wtedy pojazdy staną w Parku Ra- taje. Będą najważniejszymi eksponatami powstającego tam skansenu Średzkiej Kolei Powiatowej. Kolej ta przez wiele lat woziła mieszkańców podpoznańskich miejscowości do Poznania i dojeżdżała jako wąskotorówka na Kobylepole, a li- nia jeżdżąca po torach zwykłej szeroko- ści jeszcze dalej w głąb miasta. Oprócz lokomotyw i wagonu w skansenie znajdą się również elementy architektury zwią- zanej z koleją, a więc: perony, szyny, zna- ki kolejowe czy tablice z nazwami stacji. Jan Gładysiak Dwa pasy św. Wawrzyńca Zapadła decyzja o budowie fragmentu ul. św. Wawrzyńca pomiędzy ul. Kościelną a Żeromskiego. Miasto podpisało umowę z inwestorem prywatnym, który dołoży pieniądze do budowy nowej drogi. Obecnie istniejący fragment ul. św. Waw- rzyńca od ul. Kościelnej wzdłuż nasypu kolejowego jest nieprzejezdny. To w naj- bliższych latach się zmieni. Miasto wyłoży na budowę drogi 20 mln zł, a dodatkowe 10 mln zł dołoży firma Colian, która jest właścicielem terenu zakładów Goplany. In- westor ma plany zabudowy mieszkaniowej i usługowej dla tego obszaru, a nowa droga jest niezbędna, by umożliwić do nich do- jazd. Nowy odcinek ul. św. Wawrzyńca jest planowany jako jezdnia z dwoma pasami ruchu biegnąca wzdłuż nasypu kolejowego. Obok jezdni wybudowany zostanie chodnik dla pieszych oraz ścieżka rowerowa. W pla- nach jest również wybudowanie kanalizacji deszczowej ze specjalnym kanałem dla sta- wów sołackich. W tym roku miasto roz- pocznie prace projektowe. je Niepodlegii i wykłady Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk zaprasza na marcowe wykłady otwarte w ramach wieloletniego projek- tu Poznański sposób na niepodległość. Godzinne wykłady odbędą się w Sali Po- siedzeń PTPN, ul. Mielżyńskiego 27/29, początek zawsze o g. 18, w następujących terminach: 8 marca (czwartek): prof. UAM dr hab. Tadeusz Janicki (Zakład Historii Gospodarczej Instytutu Historii UAM) wygłosi wykład Ubogi zaścianek Rzeszy Niemieckiej? Sytuacja gospodarcza ziem zaboru pruskiego (1871-1914) 22 marca (czwartek): dr hab. Anna Weronika Brzezińska (Instytut Etnologii i Antropologii Kulturowej UAM, Polskie Towarzystwo Ludoznawcze) wygłosi wy- kład Niepodległy dzień codzienny miesz- kańców wsi wielkopolskiej. Obu wykładom towarzyszyć będą jed- nodniowe wystawy przygotowane przez pracowników Biblioteki PTPN, związane z tematami wykładów. Wstęp jest wolny. Projekt Poznański sposób na niepodległość objęty został patronatem honorowym Marszałka Województwa Wielkopolskiego oraz Prezydenta Poznania. mat MIASTO W SKRÓCIE HE PANORAMY I PLANY MIASTA. Cen- trum Turystyki Kulturowej Trakt i Brama Poznania zapraszają do Śluzy Katedralnej na wystawę czasową Miasto jak się patrzy. Zgromadzono na niej dawne panoramy i plany Poznania, które mają pokazać, jak w ciągu stuleci zmieniał się układ prze- strzenny miasta. Jakie cele przyświecały budowniczym miasta, jak decyzje podej- mowane przez urbanistów i architektów wpłynęły na rozwój Poznania, dlaczego zagospodarowanie przestrzeni Pozna- nia w tak istotnym stopniu wpływało na jego dzieje — odpowiedzi na te i wiele innych pytań dotyczących przeobrażeń poznańskiej przestrzeni publicznej starali się znaleźć organizatorzy ekspozycji. Wy- stawa jest pierwszym z cyklu wydarzeń organizowanych w Bramie Poznania dla upamiętnienia 10. rocznicy uznania hi- storycznego zespołu miejskiego Pozna- nia za pomnik historii. Będzie czynna do 25 marca br. co E ZA DRZWIAMI KARCZMY. Dzieje cy- wilizacji to nie tylko szlachetni wodzowie, wspaniałe budowle czy wzniosłe idee. To również życie dawnych mieszkańców zamków, pałaców, miast i wsi — zarówno praca, codzienne obowiązki, jak chwile, które mogli poświęcić na rozrywki. Znaj- dowano je m.in. w karczmach. Na ich by- walców czekały różne atrakcje. Alkohol, tytoń, gry hazardowe i inne uciechy to tyl- ko niektóre z nich. Wystawę poświęconą przykładom takich właśnie „szemranych” rozrywek XIV-XVII wieku można oglądać w Rezerwacie Archeologicznym Genius loci na Ostrowie Tumskim. Wystawa bę- dzie czynna do końca marca. co >2k miasto POZnarń Marzec 2018 r. www.wmposnania.pl Edukacja i zdrowie na targach Poznań stolicą Wiele wydarzeń czeka na gości targowych, którzy wybiorą się w marcu do pawilonów Międzynarodowych Targów Pozn ZEE TI Targi Edukacyjne odbędą się na MTP w dniach 23-25 marca Międzynarodowe Targi Poznańskie za- praszają na ważne branżowe wydarzenia, przeznaczone zarówno dla lekarzy, jak i fryzjerów. W marcowym programie MTP jest też impreza, która pokaże mło- dym ludziom tajniki różnych zawodów i pomoże wybrać drogę kształcenia. ) Targi sprzętu medycznego Salmed (15-17 marca) są największym w Polsce spotkaniem przedstawicieli tej branży. Odwiedzają je nie tylko lekarze i me- nedżerowie służby zdrowia, ale też ra- townicy medyczni i studenci medycy- ny. W ofercie wystawców znajdzie się specjalistyczna aparatura, nowoczesne instrumenty medyczne, sprzęt labora- toryjny i to wszystko, bez czego trudno sobie wyobrazić współczesny szpital czy gabinet lekarski. To ważne wydarzenie wystawiennicze, ale też naukowe - w pro- gramie imprez towarzyszących są liczne szkolenia i konferencje. ) Wiosna to dla wielu młodych osób czas wyboru drogi życiowej, przyszłego zawo- du i szkoły, w której będzie można go zdo- być. Z myślą o uczniach i ich rodzicach po raz kolejny odbędą się Targi Edukacyjne (23-25 marca), którym towarzyszyć będą Targi Technologii i Wyposażenia dla Edu- kacji EDUTEC (22-23 marca). Zaprezen- tuje się prawie 250 szkół i uczelni wyż- szych. W targowych pawilonach będzie w tych dniach głośno i wesoło. Warsztaty, badania predyspozycji zawodowych, za- skakujące pomysłowością prezentacje - tego nigdy nie brakuje na tej imprezie. By ańskich. FOT. WALDEMAR WYLEGALSKI jak najlepiej zareklamować swoją szkołę, uczniowie i nauczyciele przebierają się, organizują happeningi i konkursy. Targowy marzec zakończą dwie im- prezy organizowane z myślą o tych, którzy starają się, żebyśmy wyglądali pięknie i modnie: Forum Fryzjerstwa Look i Forum Kosmetyki Beauty Vision (24-25 marca). Nowe trendy i stylizacje, mnóstwo pomysłów i wzorów fryzur - to tylko część atrakcji, które czekają na fryzjerów i stylistów. Na targach będzie można bowiem zobaczyć także to, co służy upiększaniu: szampony i preparaty, lakiery i kosmetyki, akcesoria i ozdoby. Przygotowano też bogaty program warsz- tatów i konkursów. Cezary Omieljańczyk Tory i trakcja do remontu Czeka nas modernizacja sieci trak- cyjnej na ulicach 28 Czerwca 1956 r., Murawa oraz Hetmańskiej, gdzie wy- mienione zostanie również torowisko. Prace rozpoczną się już w marcu. Mia- sto chce w tym roku wydać na remonty 25 mln zł. W roku 2017 miasto wydało 24 mln zł na remonty torowisk tramwajowych - największe z nich to te na ul. Królowej Jadwigi oraz Dąbrowskiego. - W tym roku plany mamy równie ambit- ne jak w latach poprzednich, bo miasto przeznacza więcej pie- niędzy na odnowę infrastruk- tury torowo-sieciowej. Roboty zaplanowane w 11 miejscach za- czniemy już w marcu, a zakończymy w połowie września - wyjaśnia Woj- ciech Tulibacki, prezes zarządu MPK Poznań. Wśród najistotniejszych prac moderniza- cyjnych zaplanowanych na 2018 rok znaj- dują się: modernizacje sieci trakcyjnej na ul. Murawa oraz na ul. 28 Czerwca 1956 r. od węzła Traugutta do pętli Dębiec. Modernizowane będzie torowisko i sieć trakcyjna na ul. Hetmańskiej od ronda Starołęka do wiaduktu nad ul. Dolna Wilda. Zaplano- prezydenta Poznania. -To kolejny rok, kiedy wzrasta kwota przeznaczona na naprawę torowisk w Poznaniu. Na ten cel wydanych zostanie w tym roku 25 mln zł. Około 1,5 mln zł przeznaczymy również na infrastrukturę autobusową - mówi Maciej Wudarski, zastępca wano także wymiany zwrotnic, m.in. na ul. Traugutta od strony Dębca i ronda Sta- rołęka, Głogowska-Hetmańska od strony Arciszewskiego oraz remonty przejazdów na ul. Zamenhofa i skrzyżowaniach ulic Grunwaldzkiej i Grochowskiej oraz Wo- łyńskiej i Wojska Polskiego. W czasie prac remontowych pasażerowie i kierowcy muszą nastawić się na utrudnienia w ru- chu. Zarząd Transportu Miejskiego przy- gotowuje komunikację zastępczą. jg światowego designu Dla tych, których pasjonuje świat de- signu, w dniach 6-9 marca na terenie Międzynarodowych Targów Poznań- skich odbędzie się Arena Design. To jedne z najważniejszych w naszym kraju wydarzeń, na których spotkają się m.in. specjaliści z branży designer- skiej, producenci i projektanci, architek- ci wnętrz, studenci szkół artystycznych i technicznych. Motywem przewodnim tegorocznej, dzie- siątej edycji targów będą „Generations” (Pokolenia). Organizatorzy chcą w ten spo- sób podkreślić konieczność poszukiwania wspólnych, międzypokoleniowych źródeł inspiracji, zachęcania do korzystania z do- robku starszych i pomysłów młodszych. Do Poznania zostali zaproszeni specjali- ści z branży, prawdziwe gwiazdy świata designu. W tym roku na poznańskie targi przyjadą m.in. przedstawiciele marki Ligne Roset, firmy z ponad 150-letnią tradycją, znanej w świecie z wyjątkowych kolekcji mebli i artykułów wyposażenia wnętrz, a także znacznie młodszego, bo zaledwie kilkunastoletniego Studia Job, z którym współpracują wybitni projektanci. Przykłady zastosowania nowoczesnych wzorów będzie można zobaczyć podczas dwóch imprez, które odbywać się będą w tym samym terminie co Arena Design. Na targach Meble Polska — największym spotkaniu branży meblarskiej w Europie Środkowo-Wschodniej - zobaczymy ko- lekcje na nowy sezon, piękne sofy i całe komplety wypoczynkowe. Wystawcy poka- żą nie tylko meble do mieszkania i domów, ale też nowoczesne biurka, regały i szafy, które powinny znaleźć się we współcze- snym biurze. Drugą imprezą będą targi wyposażenia wnętrz Home Decor. W ich ofercie nie zabraknie artykułów i tkanin dekoracyjnych, lamp, wyposażenia kuch- ni i łazienki oraz tego wszystkiego, co jest niezbędne do urządzenia nowoczesnego i wygodnego domu czy biura. co Scieżka w pałacu Górków Nowa atrakcja czeka na wszystkich, któ- rzy odwiedzą pałac Górków, czyli po- znańskie Muzeum Archeologiczne przy ul. Wodnej 27. Muzeum zaprasza dzieci wraz z rodzi- cami i dziadkami do poznania historii swojej siedziby. Aby jeszcze bardziej uatrakcyjnić zwiedzanie gmachu i pozna- wanie zgromadzonych w nim skarbów, uruchomiono specjalną ścieżkę eduka- cyjną. Na zwiedzających czekają foldery oraz fabularyzowany audioprzewodnik. Zawarta w nim opowieść przybliża dzie- je tego bardzo lubianego nie tylko przez najmłodszych poznańskiego muzeum. Z takiej formy zwiedzania pałacu mogą też korzystać dzieci z dysfunkcją wzroku i słuchu: audioprzewodnik jest wyposa- żony w specjalną pętlę wzmacniającą na- granie, a jego użytkownik może też wy- słuchać opowieści o tym, czego nie może zobaczyć. Na gości muzeum czekają bezpłatne foldery z zadaniami dla całych rodzin. Rozwiązując je, najmłodsi i ich rodzice poznają zarówno dzieje Wielkopolski w ostatnich pięciu wiekach, jak i archeo- logiczne pozostałości z czasów o wiele wcześniejszych i z regionów niekiedy bar- dzo oddalonych od naszego miasta. co Walcz o swoje prawa Punkt Przyjęć Interesantów Rzeczni- ka Praw Obywatelskich został otwarty w Urzędzie Miasta, pl. Kolegiacki 17, wsali nr 9 na parterze. Może się tam zgło- sić każdy, kto uważa, że instytucje pań- stwowe naruszyły jego prawa albo że jest nierówno traktowany przez innych. Gdy sprawa zostanie oficjalnie zarejestrowa- na, zajmą się nią eksperci, którzy sprawdzą, czy rzecznik może pomóc. Jeśli okaże się, że tak, rzecznik może oficjalnie poprosić o wy- jaśnienie (np. od prokuratury, szkoły, szpi- tala, wojewody, burmistrza) lub zażądać, by właściwe urzędy zajęły się sprawą. Jeśli postępowanie toczy się już przed sądem, to w wyjątkowych przypadkach rzecznik może wziąć w nim udział. Rzecznik ma też moż- liwość składania odwołań i kwestionowania prawomocnych postanowień prokuratury 0 umorzeniu lub odmowie wszczęcia postę- powania. oprac. mat Poznański punkt jest otwarty w drugą śro- dę co drugiego miesiąca, czyli: 14 marca, 9 maja, 11 lipca, 12 września i 14 listopada, wg. 11-14, MIASTO W SKRÓCIE m KSIĄŻKI NA NARAMOWICACH. Otwar- ta została nowa filia Biblioteki Raczyńskich przy ul. Rubież 14a/37. To największa spo- śród filii. Jej powierzchnia wynosi blisko 400 mkw., z czego około 22 metry liczy sala przeznaczona na działalność kultural- ną. Dzieci i dorośli mogą korzystać z po- nad 30 tys. książek. W ofercie jest również ponad 3 tys. multimediów (audiobooków, słuchowisk, filmów i muzyki). Filia Nara- mowicka jest otwarta od poniedziałku do piątku w g. 9-19 oraz w soboty w g. 9-15. Filia będzie także prowadziła zajęcia pod- czas ferii zimowych i wakacji letnich. mat 2 - POZnań Co Na osiedlach XK 5 TYSIĄCE CHCĄ ZMIAN Ponad dwa tysiące podpisów mieszkańców zebrało Stowarzyszenie „Chcemy SU uzda pod a) Lcd ENEI ę SzAC3 GJjy stały Jacek Jaśkowiak. złonkowie Stowarzyszenia do- magają się m.in. remontów chodników. Zwracają uwagę, że są niszczone przez parkujące na nich samochody. Zdaniem twórców apelu chodniki bez aut (samochody mogą par- kować równolegle do krawężników) to więcej przestrzeni dla pieszych, którzy teraz często muszą chodzić gęsiego obok parkujących pojazdów. W apelu mowa jest też o tym, że kon- strukcja ulic i skrzyżowań powinna uniemożliwiać przekraczanie dopusz- czalnej prędkości. - Piesi byli dotąd pomijani w debacie publicznej. Nie mają oni za dużo przestrzeni dla sie- bie - mówi Krzysztof Koch, inicjator akcji i apelu. Z kamerą bezpiecznie Radni z osiedli Rataje, Chartowo i Że- grze wspólnie z policjantami oraz straż- nikami wytypowali miejsca, w których zainstalowane zostaną kamery. Na realizację tej inwestycji miasto prze- znaczy 800 tys. zł. W 2018 roku na Ra- tajach, Chartowie i Żegrzu nowe kame- ry pojawią się m.in. na skrzyżowaniach ulic: Jurackiej i drogi wewnętrznej os. Piastowskiego do Przystani Posna- nia, Wyzwolenia i Jurackiej przy Szkole Podstawowej nr 20, a także na głównych skrzyżowaniach ulic: Dymka, Szwajcar- skiej, Chartowo i Kurlandzkiej. - Rozmieszczenie kamer to efekt do- skonałej współpracy miasta, rad osiedli, radnych PO z Nowego Miasta oraz mun- durowych, która bardzo mnie cieszy. Do działań dołączyła też spółdzielnia miesz- kaniowa Osiedle Młodych, która chce objąć monitoringiem należące do niej te- reny, przy pełnej współpracy z miastem - mówi Mariusz Wiśniewski, zastępca pre- zydenta Poznania. Aktualnie poznański system moni- toringu wizyjnego liczy 647 kamer, w tym 292 obrotowe, 346 kamer stacjo- narnych i dziewięć panoramicznych. Wszystkie zlokalizowane są w miej- scach uznanych za niebezpieczne, zwłaszcza na skrzyżowaniach o dużym natężeniu ruchu, wiaduktach, przy- stankach komunikacji miejskiej oraz miejscach, gdzie często poruszają się piesi. jg FOT. URZĄD MIASTA POZNANIA Przedstawiciele Stowarzyszenia przeka- zali podpisy podczas spotkania w Urzę- dzie Miasta z prezydentem Jackiem Jaś- kowiakiem i wiceprezydentem Maciejem Wudarskim. - Nie ma potrzeby prze- konywania mnie do tych zmian. Warto jednak przekonywać do nich radnych i innych mieszkańców. Przykład ul. Sło- wackiego pokazuje, że te zmiany są sku- teczne. Przestrzeń ulicy jest wspólna dla wszystkich: pieszych, rowerzystów i kie- rowców. Musimy wspólnie z niej korzy- stać — mówił Jacek Jaśkowiak. W ciągu trzech ostatnich lat wyremonto- wano w Poznaniu 60 tys. mkw. chodników. Jak zapewniają miejscy urzędnicy, prace te będą kontynuowane. oprac. Mateusz Malinowski PTR, FOT. URZĄD MIASTA POZNANIA - Wsłuchaliśmy się w głos mieszkańców Rataj, którzy podkreślali konieczność monitoringu na osiedlu - mówi wiceprezydent Poznania Mariusz Wiśniewski. Przedstawiciele Stowarzyszenia „Chcemy pięknych Jeżyc” przekazują zebrane podpisy prezydentowi Jackowi Jaśkowiakowi i wiceprezydentowi Maciejowi Wudarskiemu Inwestycja w internecie Urząd Miasta uruchomił portal tram- wajnaramowice.pl poświęcony jednej z największych inwestycji komunika- cyjnych w Poznaniu. Tramwaj na Naramowice to inwestycja długo oczekiwana przez mieszkańców tej części Poznania. Ma ułatwić komuni- kację z Naramowice do centrum i innych dzielnic. Budowa trasy tramwajowej będzie kosztowała 270 mln zł, a prze- budowa układu drogowego 160 mln zł. Zakończenie prac planowane jest na wiosnę 2022 roku. Trasa tramwajowa prowadzić będzie od skrzyżowania Est- kowskiego z Garbarami, przez pętlę na Wilczaku do Naramowic. Na stronie zamieszczane są najważ- niejsze informacje dotyczące inwesty- cji, raporty z przebiegu prac, aktualne zdjęcia z budowy i rozmowy z oso- bami odpowiedzialnymi za sprawny przebieg prac, komunikaty dotyczące m.in. spotkań z mieszkańcami i zmian w organizacji ruchu. Na Facebooku działa także strona Tramwaj na Nara- mowice. mat Frekwencja na Umultowie Rada Osiedla upubliczniła szczegółowe dane na temat obecności radnych na sesjach. Informację zamieszczono na facebookowym profilu osiedla Umul- towski fortel. Podano frekwencję dla każdego radnego osiedlowego w rozbiciu na poszczególne lata od początku kadencji (2015-2017) oraz wartość średnią za trzy lata. Ze sta- tystyk wynika, że najwyższa frekwencja była w pierwszym roku kadencji (ponad 85 proc.), w kolejnych latach zaczęła spadać. Średnia za wszystkie lata to pra- wie 78 proc. Bardzo różnie rozkłada się frekwencja w przypadku poszczególnych radnych - od niecałych 30 proc. do peł- nych 100 proc. Rada Osiedla Umultowo liczy 15 radnych. mat MIASTO W SKRÓCIE m NIE DAJ SIĘ OKRAŚĆ. Radni osiedli War- szawskie-Pomet-Maltańskie oraz Podola- ny zorganizowali dla mieszkańców spo- tkania z policją. Funkcjonariusze udzielali porad, jak zabezpieczyć mieszkania, aby skutecznie zniechęcić włamywaczy. Dom przed włamaniem obserwowany jest przez przestępców z samochodu: rzucają kamieniami w okna i śmieci na posesję, żeby sprawdzić, czy ktoś jest w domu. Włamania dokonywane są najczęściej od strony ogrodu i trwają krótko. Włamywa- cze zabierają głównie to, co jest pod ręką, ewentualnie zostało schowane w trady- cyjny sposób — w pościel, książki czy do szuflady. mat Marzec 2018 r. SERCE BIJE NA PLA Smutne jest miasto bez rynku. A rynek bez ratusza. To trochę tak, jakby nie mieć serca. Poznań serce ma. Od 600 lat bije ono na centralnym, w średniowieczu wyznaczonym placu. XIX wieku pruski porządek W: ten tradycyjny orga- nizm nieco zmodyfikować i ser- ce miasta umieścić bardziej na lewo, na nowo utworzonym Wilhelmsplatz (dzisiaj pl. Wolności), potem w tzw. dzielnicy ce- sarskiej, a ratusz zastąpić zamkiem. Nie udało się - serce Poznania wróciło na swoje miejsce i bije na Starym Rynku. Na wytyczonym ponad 750 lat temu wielkim, doskonale kwadratowym placu skupiły się z założenia, a potem i zwy- czaju wszystkie najważniejsze funkcje nowego, lewobrzeżnego Poznania. Tu znajdowały się siedziby władz miejskich i sądowniczych, obiekty handlowe i domy elity miasta - patrycjatu, bogatych kup- ców, lekarzy i prawników, a wkrótce także znaczących rodów szlacheckich. Tu krzy- żowały się najważniejsze szlaki hand- lowe i zatrzymywali się kupcy, którzy na rynku sprzedawali swoje towary. Przez rynek przechodziły orszaki królewskie i procesje wiernych zmierzające do fary. Tu czerpano wodę z czterech stojących w narożach rynku studni. Na schodach ratusza odczytywano najważniejsze dla mieszczan rozporządzenia i ogłaszano wyroki, które wykonywano kilkanaście metrów dalej, pod pręgierzem. Tu w od- wachu znajdowała się główna warta po- znańskiego garnizonu. Poza rynkiem umieszczono jedynie instytucje tyleż nie- zbędne, co budzące trwogę - jak miesz- kanie kata, albo wstydliwe, bo zaspokaja- jące niezdrowe popędy - jak zamtuz, czyli średniowieczny dom publiczny. Stary Rynek przed 1939 rokiem, fot. „Wimar” Witold Czarnecki/MKZ Poza pełnieniem reprezentacyjnej, spo- łecznej i miastotwórczej roli rynek był też najważniejszą przestrzenią urbanistyczną w mieście. Precyzyjnie zaplanowany i wy- mierzony, zabudowany został wewnątrz i na obrzeżach najpiękniejszymi budyn- kami, które zmieniały się wraz z archi- tektonicznymi modami kolejnych epok. Niekiedy były to podyktowane zmianą właściciela przebudowy, najczęściej jed- nak odbudowy zniszczonych wojnami, powodziami i pożarami przyrynkowych kamienic. Blok śródrynkowy - ratusz, a właściwie ratusze, bo był i Nowy, waga miejska, kramy, odwach - to osobna hi- storia licznych przebudów i zmian funk- cji budynków, o których wygląd trosz- czono się w szczególny sposób, bo były wizytówką Poznania i świadczyły o jego wielkomiejskości. Kiedy na początku XIX wieku rozebrano średniowieczne mury miejskie i wyty- czono Wilhelmsplatz, rynkowe serce za- marło, zszarzało i straciło na znaczeniu. Pruski zaborca, tworząc nową przestrzeń urbanistyczną, także w postaci wielkiego, tym razem prostokątnego placu, chciał zmienić strukturę miasta, przenosząc jego centrum w miejsce, które margina- lizowałoby wielowiekową tradycję i pod- kreśliło pruskie panowanie na kolejne stulecia. Plac miał być na tyle duży, aby ładnie się na nim prezentował pułk pru- skiego wojska w pełnym szyku. Jeszcze kawałek dalej powstała reprezentacyj- na, ogromna dzielnica cesarska, gdzie umieszczono wszystkie ważne instytucje publiczne. Tym sposobem rynek, pozba- wiony swych dawnych funkcji, zaniedba- ny i opuszczony, popadał w ruinę. I o to właśnie zaborcy chodziło. Po odzyska- niu niepodległości, w okresie między- wojennym i czasach PRL Stary Rynek przechodził różne koleje, ale już raczej nikt nie miał wątpliwości, że to miejsce w Poznaniu najważniejsze, i każdy, kto myślał o mieście w kontekście jego histo- rii i trwania, w pierwszej kolejności do niego wracał. O randze jakiegoś fragmentu miasta, ulicy lub zabytku świadczą archiwa. Im większe ich znaczenie, tym więcej miej- sca w nich zajmują, ponieważ świadczą o tożsamości miasta, jego bogatym dzie- dzictwie, długiej historii lub po prostu urodzie. Dzieje Starego Rynku są utrwa- lone na dziesiątkach tysięcy dokumen- tów przechowywanych w Archiwum Państwowym w Poznaniu i Wydziale Urbanistyki i Architektury UMP oraz ponad dwóch tysiącach fotografii w zbio- rach miejskiego konserwatora zabytków. Część dokumentacji Wydziału dotyczącej powojennej odbudowy rynku od kilku lat znajduje się na portalu www.cyryl. poznan.pl, w marcu starorynkowa kolek- cja wzbogaci się o owe dwa tysiące zdjęć. Trzeba poświęcić naprawdę dużo czasu, aby ten wyjątkowy zbiór obejrzeć. Zaletą internetu jest fakt, że w dowolnej chwili i dowolnym miejscu można do Cyryla | ŹRÓDŁO: WWW.CYRYL.POZNAN.PL ZRÓDŁO: WWW.CYRYL.POZNAN.PL Odbudowa wieży ratusza zniszczonej w czasie działań wojennych, dozy orzeł zawieszo- ny na wieży 27 grudnia 1947 roku, fot. R.S. Ulatowski/MKZ wejść, a potem wyjść, żeby znowu wrócić, Ń m nie tracąc nic. Danuta Bartkowiak Uszkodzone w czasie działań wojennych fragmenty rzeźb wieńczących attykę Odwachu na Starym Rynku, 1950 rok, fot. R.S. Ulatowski/ MKZ Dz aktywny senior POZnań Marzec 2Ol8 r. www.wmposnania.pl KARTA DLA SENIORA Nareszcie! Po wielomiesięcznym oczekiwaniu poznańscy seniorzy będą mogli ubiegać się o Kartę Seniora. O szczegóły poprosiliśmy dyrektora Centrum Inicjatyw Senioralnych w Poznaniu Wojciecha Bauera. Jaka jest oficjalna nazwa Karty? Karta Seniora - Poznańska Złota Karta. Kto będzie mógł ją otrzymać? Osoby, które ukończyły 60. rok ży- cia, mieszkają w Poznaniu, odpro- wadzają podatki w Poznaniu i wy- stąpią z wnioskiem o wydanie Karty. Z jakich przywilejów będzie mógł korzystać posiadacz Karty? Ze zniżek i rabatów, jakich udzie- lają firmy i instytucje - partnerzy poznańskiej Karty Seniora. Są to między innymi instytucje miejskie, teatry, kawiarnie, restauracje, firma prywatna zajmująca się opieką me- dyczną, zakład kosmetyczny, kluby sportowe, księgarnie, uzdrowiska, nauka języków obcych. Zniżki dla se- niorów, które oferują nasi partnerzy, wahają się od 5 do 20 proc. Liczba partnerów powiększa się każdego dnia. Ich wykaz dostępny będzie na stronie internetowej www.poznan. pl/kartaseniora, a także w siedzibach poznańskiego Centrum Inicjatyw Se- nioralnych przy ul. Mielżyńskiego 24 oraz Poznańskiego Centrum Świad- czeń przy ul. Wszystkich Świętych 1 i przy ul. Małachowskiego 10. Czy wniosek o wydanie Karty trze- ba składać osobiście? Niekoniecznie. Można dokonać tego także drogą internetową. Wniosek będzie dostępny na stronie www. FOT. CIS q pcs-poznan.pl. Złożyć wniosek i odebrać Kartę będą mogły także osoby trzecie, na podstawie pisem- nego upoważnienia osoby upraw- nionej do posiadania Karty. Czy potrzebne będzie zdjęcie? Nie, do wniosku nie trzeba załączać zdjęcia. Karta obowiązywać będzie za okazaniem dowodu osobistego, potwierdzającego tożsamość właści- ciela Karty. Gdzie i kto ją będzie wydawał? Karta będzie wydawana przez Poznańskie Centrum Świad- czeń w dwóch miejscach: przy ul. Wszystkich Świętych 1 i przy ul. Małachowskiego 10 w Pozna- niu. W sytuacji dużego zaintereso- wania planujemy również urucho- mienie dodatkowych lokalizacji, o czym będziemy informowali na bieżąco. Centrum Inicjatyw senioralnych Czy liczba Kart będzie nieograni- czona? Tak, nieograniczona. Nie przewidu- jemy żadnych limitów. Otrzyma ją każda zainteresowana osoba speł- niająca kryteria do jej wydania. Zadzwoń i zamów bezpłatną taksówkę Poznańscy seniorzy, którzy chcie- liby skorzystać z bezpłatnej tak- sówki, mogą zadzwonić pod nu- mer 22 439 00 50. Darmowe usługi transportowe dla poznańskich seniorów są realizowa- ne przez Stowarzyszenie Medycyna Polska, we współpracy z firmą iTaxi, dzięki środkom miasta Poznania. Aby skorzystać z bezpłatnej taksów- ki, należy zadzwonić pod numer 22 439 00 50. Z przejazdów może skorzystać każ- da osoba, która ma ukończone 70 lat (u taksówkarza podpisywane jest oświadczenie potwierdzające wiek), jest mieszkańcem Poznania, a także dodatkowo spełnia jedno z kryteriów: jest osobą samotną, z niskim docho- dem, chorą lub niepełnosprawną. Usługi są świadczone tylko na te- renie Poznania. Bezpłatnie mo- żemy pojechać w ten sposób do specjalistycznej poradni lekarskiej albo do jednego z urzędów lub instytucji, w której mamy do zała- twienia sprawę wymagającą naszej obecności (np. sąd, Zakład Ubez- pieczeń Społecznych). Seniorzy mogą też zadzwonić po bezpłatną taksówkę, kiedy chcą odwiedzić grób bliskiej osoby na jednym z poznańskich cmentarzy. Taksówkę może wezwać sam senior albo ktoś w jego imieniu. Rezer- wacja jest możliwa już z dwumie- sięcznym wyprzedzeniem, trzeba to jednak zrobić co najmniej trzy dni przed planowanym terminem po- dróży. co Czy Karta będzie wydawana na określony czas, czy będzie bezter- minowa? Karta będzie bezterminowa - ważna wraz z dowodem osobistym. Od kiedy będzie funkcjonowała? Od 1 marca 2018 r. można składać wnioski o jej wydanie. Czy pozyskiwanie partnerów _ Karty będzie kontynuo- wane po 1 marca? Oczywiście. Bycie partnerem Karty Seniora to nie tyl- ko korzyść wize- runkowa, ale także handlowa. Partne- rzy Karty mogą li- czyć na zwiększenie zain- teresowania ich ofertą ze strony klientów seniorów. ©] Gdzie seniorzy będą , || mogli w razie potrzeby | uzupełnić informacje na temat Karty? Są trzy takie miejsca. Pierwsze z nich to Cen- trum Inicjatyw Senioralnych miesz- czące się w Poznaniu przy ul. Miel- żyńskiego 24, gdzie zasięgnąć języka w tej i innych senioralnych sprawach można od poniedziałku do piątku wg.od8 do 16 osobiście lub telefonicz- nie pod numerem: 61 847 21 11 lub 61 842 35 09. Dwa pozostałe miejsca to siedziby Poznańskiego Centrum Świadczeń. Jedna przy ul. Wszystkich Świę- tych 1, druga przy ul. Małachow- skiego 10. Tu można przyjść w spra- wie Karty Seniora w poniedziałki od g. 7.30 do 16, wtorki i czwartki od g. 7.30 do 15.30, natomiast w środy i piątki od g. 7.30 do 15. W tych sa- mych dniach i porach można w Po- znańskim Centrum Świadczeń uzy- skać informację także telefonicznie pod numerem 61 846 33 44. rozmawiał: Piotr Frydryszek XK as — aktywny senior POZnarń Marzec 2018 r. www.wmposnania.pl Miejsca przyjazne kulturze i sztuce Wśród instytucji wyróżnionych w akcji Miejsca Przyjazne Senio- rom można znaleźć bogatą ofertę z dziedziny kultury. > Centrum Kultury Zamek (ul. Św. Marcin 80/82, tel. 61 646 52 72: od wtorku do niedzieli w g. 12-20 lub 61 646 52 60: codziennie wg. 10-21) CK Zamek to jedna z największych instytucji upowszechniania kultury w Polsce. Proponuje seniorom różno- rodną ofertę. W Nowym Kinie Pała- cowym mogą obejrzeć seanse filmowe w ramach Filmowego Klubu Senio- ra — bilet kosztuje 13 zł, spotkania od- bywają się w każdy pierwszy czwartek miesiąca o g. 13. W bezpłatnej ofercie Zamku znaleźć można między in- nymi: Uniwersyteckie Wykłady na Zamku, Niedzielę na Zamku - zwie- dzanie CK Zamek z przewodnikiem (wycieczki dzienne, ale i wieczorne w ramach nocnego zwiedzania). Na biletowane wydarzenia organizowane w Zamku seniorzy mogą kupić bilety ulgowe (zniżka dla posiadaczy legity- macji emeryta lub rencisty). ) Muzeum Archeologiczne (ul. Wodna 27, tel. 61 852 82 51) Muzeum Archeologiczne jest jedną z najstarszych, największych i naj- prężniej działających tego typu in- stytucji w Polsce. Dla zwiedzających przygotowano pięć wystaw stałych: Pradzieje Wielkopolski, Tu powsta- ła Polska, Śmierć i życie w starożyt- nym Egipcie, Archeologia Sudanu, Sztuka naskalna Afryki Północnej. Bilety wstępu do Muzeum dla se- niorów kosztują 4 zł (za okazaniem legitymacji emeryta), dodatkowo zwiedzający otrzymują nieodpłatne audioprzewodniki. Muzeum Archeo- logiczne organizuje również cieka- we cykle wykładowe wokół tematów związanych z archeologią, a także spotkania warsztatowe organizowa- ne regularnie w ramach corocznej imprezy Senioralni.Poznań. Placów- ka współpracuje również z uniwer- sytetami trzeciego wieku. > KinoRialto(ul.Dąbrowskiego38, tel. 61 847 53 99) Kino znane jest z szerokiego i bo- gatego repertuaru, w którym każdy może znaleźć coś dla siebie. Nowo- czesna technika wiąże się tu z ideą kina studyjnego. Pracownicy szczy- cą się, że jest to „kino bez popcornu. Miejsce nie ma barier architekto- nicznych, przed wejściem zbudowa- ny jest podjazd. Rialto od wielu lat prowadzi Filmowy Klub Seniora. Co wtorek o g. 13 i 15.30 obejrzeć można najnowsze filmy i przy fili- żance kawy o nich podyskutować. Formuła Klubu jest otwarta, nie trzeba się do niego zapisywać, a na spotkanie może przyjść każdy (rów- nież osoby, które seniorami nie są). Jednak tylko dla seniorów bilety są w cenie 12 zł (w tym kawa). b Osiedlowy Dom Kultury „Pod Lipami” w Poznaniu (os. Pod Li- pami 108a, tel. 61 630 33 47) Przedstawienia teatralne, recitale, występy kabaretowe, galeria i liczne zajęcia to tylko niektóre propozycje Domu Kultury „Pod Lipami". Insty- FOT. WALDEMAR WYLEGALSKI Brama Poznania to miejsce przyjazne seniorom tucja ma wiele propozycji dla senio- rek i seniorów, m.in. koncerty, spek- takle, wieczorki poetyckie (udział nieodpłatny lub zniżka dla senio- rów), zajęcia ruchowe (joga, tai-chi, gimnastyka, aerobik, nordic wal- king), zajęcia komputerowe, zajęcia z języka angielskiego, warsztaty foto- graficzne i szczególnie lubiane Fajfy z Radiem Pogoda. Przy ODK działa również Klub Seniora „Przyjaciele”. )- Teatr Muzyczny w Poznaniu (ul. Niezłomnych 1E, tel. 61 852 17 86) Teatr jest jedną z najprężniej roz- wijających się instytucji kultury w Polsce. Seniorzy są jego wyjąt- kowymi gośćmi. Chętnie wybierają propozycje repertuarowe: musicale, spektakle operetkowe, koncerty czy spotkania z cyklu Krakowski Salon Poezji Anny Dymnej (bilet kosz- To pudełko ratuje życie Jego zadaniem jest usprawnienie niesienia pomocy służbom ra- tunkowym w chwili zagrożenia zdrowia i życia seniora - Centrum Inicjatyw Senioralnych rozpoczę- ło dystrybucję Poznańskiego Pu- dełka Życia pod koniec listopada 2015 roku. W pudełku znajduje się dwustron- na ankieta, która jest kluczowa dla sprawnego przeprowadzenia ak- cji ratunkowej. Ankieta składa się z dwóch części, które należy wypełnić drukowanymi literami w obecności lekarza rodzinnego. Aby Poznańskie Pudełko Życia mogło dobrze spełnić swoją funkcję, powinno zawierać wiarygodne informacje dotyczące stanu zdrowia seniora. Informa- cje zawarte w ankiecie zostaną _ wykorzystane przez służby ratunkowe w sytuacji konieczności przeprowadzenia akcji ratunkowej. W ankiecie znajduje się również miej- sce na wpisanie danych osób, które senior chciał- by powiadomić w razie potrzeby nagłej hospitali- zacji, a także informacji o tym, gdzie znaleźć można zgromadzoną doku- mentację medyczną. Należy aktualizować informacje za- warte w pierwszej oraz drugiej czę- ści ankiety co sześć miesięcy i po każdej zmianie rodzaju stosowanych leków lub sposobu ich dawkowania oraz jeśli właściciel Po- znańskiego Pudełka Życia zdecyduje się podać inną osobę do kontaktu. Nową ankietę można pobrać ze strony www.centrumis. pl lub dostać w Centrum Inicjatyw _ Senioralnych przy ul. Mielżyńskiego 24 od poniedziałku do piąt- ku wg. od8 do 16. W pudełku znajdzie się również naklejka, którą należy przykleić po zewnętrznej stronie drzwi swojej lo- dówki, tak by służby ratunkowe wie- działy, że takie pudełko znajduje się w domu. Po dokładnym zamknięciu pudełko należy umieścić w lodów- ce, w łatwo dostępnym miejscu. ms GOA tuje 7 zł). Dla seniorów i seniorek posiadających legitymację emeryta czy rencisty Teatr Muzyczny oferuje bilety w promocyjnych cenach. Pla- cówka co roku aktywnie włącza się w przygotowanie części artystycznej targów Viva Seniorzy! > Brama Poznania/Centrum Tu- rystyki Kulturowej (ul. Gdańska 2, tel. 61 647 76 00) Brama jest najmłodszą instytucją kul- tury w Poznaniu - to pierwsze w Pol- sce centrum interpretacji dziedzictwa narodowego. Nowoczesne nośniki informacji na ekspozycji można do- stosować do wzrostu oraz kąta pa- trzenia. W trosce o komfort osób nie- słyszących zadbano o udogodnienia: wideotłumacz i tłumaczenie filmów i prezentacji na język migowy. Moż- na również wypożyczyć przewodnik z pętlą indukcyjną. W salach ekspo- zycyjnych dostępne są kanapy i pufy, na których można odpocząć podczas zwiedzania. Bilety dla seniorów i se- niorek w Bramie Poznania kosztują 9zł. Istnieje również możliwość zwie- dzania ekspozycji z przewodnikiem. Od niedawna w każdą sobotę o g. 11 w ramach Rodzinnego Oprowadza- nia można zwiedzać Bramę Poznania za darmo (np. seniorzy z wnukami). oprac. Maria Sitarska Spytaj eksperta ZUS - Kiedy I Oddział Zakładu Ubez- pieczeń Społecznych w Poznaniu zaproponował nam współpracę, nie przypuszczaliśmy, że dojdzie do niej tak szybko — nie kryje za- dowolenia dr Zdzisław Szkutnik, przewodniczący Miejskiej Rady Seniorów w Poznaniu. - Pomyśleliśmy, że to wspaniała okazja, żeby zwiększyć poznańskim seniorom komfort w dostępie do wszelakich ubezpieczeniowych, ren- towych i emerytalnych informacji — mówi Zdzisław Szkutnik. - Dlatego uruchomiliśmy comiesięczne ZUS- -owskie dyżury eksperckie w naszej siedzibie mieszczącej się na I piętrze w budynku przy ul. Mielżyńskie- go 24. Dyżury odbywają się w każdy pierwszy czwartek miesiąca od g. 11 do 12.30. Naszym zdaniem cykliczne spotkania to także doskonała okazja do popularyzacji wiedzy o ubez- pieczeniach społecznych w ogóle oraz tworzenia klimatu porozumie- nia i zaufania pomiędzy Zakładem Ubezpieczeń Społecznych a seniora- mi - dodaje przewodniczący MRS. Pierwsze spotkanie odbyło się już w lutym. Z informacji, jakie prze- kazała nam pani Izabela Kwaśna- -Roszkiewicz, która pełniła dyżur ekspercki, wynika, że seniorzy pyta- li między innymi o to, jak prawidło- wo — ponownie — przeliczyć emery- turę dla osoby posiadającej wskaźnik wysokości podstawy wymiaru wyż- szy niż 250 proc. ( art. 110a ustawy o FUS ); w jakim przypadku można wnioskować o przyznanie do kapi- tału początkowego rekompensaty; jakie dokumenty należy przedłożyć w związku ze sprawowaniem opie- ki nad dzieckiem, aby przeliczyć kapitał początkowy; czy po przy- znaniu emerytury można praco- wać na umowę-zlecenie i czy z tego tytułu można przeliczyć ponownie emeryturę; jak skompletować do- kumenty do renty rodzinnej, jeżeli brak niektórych świadectw pracy; czy w oparciu o zeznania świadków ZUS ustali hipotetycznie wysokość brakujących zarobków z lat 80. oraz gdzie można ustalić miejsce prze- chowywania dokumentacji płacowej zlikwidowanej firmy. Piotr Frydryszek Kolejny dyżur ekspercki ZUS odbę- dzie się 1 marca w siedzibie Miejskiej Rady Seniorów, w g. od 11 do 12.30, w pokoju 106, na | piętrze budynku przy ul. Mielżyńskiego 24. W trakcie dyżuru będzie także czynny telefon 885 960 352. POZnarń Marzec 2018 r. www.wmposnania.pl as — aktywny senior > E Jestem uzależniona od dzieci — Jeśli w ciągu dnia nie spędzę z dziećmi choć trochę czasu, to czegoś mi brakuje —- mówi Hanna Maciejewska, Poznański Wolontariusz Roku 2017. Od18latodbywasię w Poznaniu kon- kurs, którego celem jest promowanie wolontariatu, czyli bezinteresownego wsparcia i pomocy tym, którzy tego potrzebują. I jak to jest w konkurso- wym zwyczaju, jest kapituła i są lau- reaci. W tegorocznej edycji konkursu o tytuł Poznańskiego Wolontariusza Roku nagrody przyznano w sześciu kategoriach, w tym także w katego- rii senioralnej. Laureatów wybrała kapituła konkursu, w skład której wchodzili przedstawiciele prezy- denta Poznania, Rady Miasta, Mło- dzieżowej Rady Miasta, Centrum Inicjatyw Senioralnych, poznańskich mediów oraz zwyciężczyni poprzed- niego konkursu. Wśród seniorów tytuł Poznańskiego Wolontariusza Roku 2017 zdobyła Hanna Macie- jewska za bezinteresowną pomoc dzieciom w Niepublicznej Szkole Podstawowej i Gimnazjum „Otwarte Drzwi” w Poznaniu. Mówiła Pani, że na spotkanie ze mną przyjedzie prosto ze szkoły, a tu, sądząc po wózku na zakupy, zdążyła Pani już zrobić sprawunki. Jakie sprawunki? W tym wózku wożę moje pomoce szkolne. Lubię mieć wszystko przy sobie. Jak wcho- dzę do świetlicy, dzieci zaraz pytają: „Pani Haniu, co dzisiaj będziemy ro- bić?. Wtedy wyjmuję z torby wszyst- ko, co niezbędne do różnych działań plastycznych i artystycznych. Bloki rysunkowe, kredki, koloro- we papierki, jakieś świecidełka, wycinanki. Pokazuję dzieciakom na komórce, gdzie mam różne wzory, co mogliby- śmy zrobić. I robimy. Pomoce sama kupuję — na szczęście to nie są wielkie pieniądze. Zresztą teraz dostałam na- grodę od prezydenta. Ale jak ktoś mi coś dorzuci, a sponsorów nie brakuje, zajęcia stają się bardziej atrakcyjne. Po- trzeby w tym względzie są nieskończo- ne! Dla dzieci w świetlicy mam tylko dwie, trzy godziny dziennie - zawsze więc jestem wcześniej przygotowana. Rano sprzątam dom, robię zakupy, go- tuję obiad i biegnę do szkoły. Z tą kulą Pani biegnie? Ostatnio rzeczywiście musiałam nie- co zwolnić — po wypadku mam tro- chę problemów z kolanami, więc pod- pieram się kulą. Kolanami zajmę się wczasie ferii. Chociaż to nic pewnego, FOT. KATARZYNA STRZYŻ-SOBAŃSKA 4.000 PLN Poznańska Wolontariuszka Roku 2017 Hanna Maciejewska odbiera nagrodę z rąk (od lewej) Zdzisława Szkutnika, przewodniczącego Miejskiej Rady Seniorów i wiceprezydenta Poznania Jędrzeja Solarskiego gdyż wnuk uwielbia gotowanie, więc może pójdę z nim na jakieś warszta- ty kulinarne. A na razie muszę sobie radzić. Toteż na zajęciach teraz trochę więcej siedzę: gramy w różne gry sto- likowe, czasami pośpiewamy albo coś dzieciakom zagram (potrafię grać na kilku instrumentach). Coś zawsze wy- myślę, żeby dzieci się nie nudziły. Całe życie pracowała Pani w szko- le, i to z najmłodszymi. Nie ma Pani dosyć? Tym bardziej że teraz pomaga Pani w szkole dla dzieci niepełnosprawnych. Nie mam dosyć, bo ja, proszę pani, je- stem uzależniona od dzieci. Jeśli w cią- gu dnia nie spędzę z nimi choć trochę czasu, choćby z moim wnukiem, to czegoś mi brakuje. Nawet mąż to widzi i często mówi: „Idź już do tych swo- ich dzieci. To wielka radość dla mnie. Może kogoś obcowanie z dziećmi mę- czy, ale mnie jest to potrzebne do życia. Właśnie, ludzie w Pani wieku zwy- kle mówią o zmęczeniu i wypale- niu, a Pani kwitnie. W każdym zawodzie, a nauczyciel- skim przede wszystkim, trzeba mieć pasję i powołanie. Do pracy z dziećmi jeszcze pewne predyspozycje psycho- fizyczne. Do nauczania, zwłaszcza maluchów, konieczne są słuch, wzrok, umiejętności manualne, taneczne i odpowiednie podejście. Całe życie się w tym ćwiczyłam, więc nie czuję zmęczenia. Może mam ADHD? Powiedziałabym raczej, że ma Pani ocean cierpliwości. Skąd Pani ją bierze? Całe życie trzeba się w tym ćwiczyć. Nie wywieram na dzieci żadnej pre- sji, nie odpycham, kiedy się na mnie wieszają albo szarpią lub mówią na ty. Jestem spokojna, kiedy wszystkie naraz chcą czegoś ode mnie. Zdaję sobie sprawę, że dziecko ma prawo być zmęczone albo zwyczajnie nie mieć humoru, czasami też nie po- trafi wypowiedzieć, czego chce. Tak jak dorośli. Dzieci w świetlicy szkoły „Otwarte drzwi” przychodzą po iluś godzinach lekcji, czasem są marudne, niechętne do robienia czegokolwiek. Więc muszę się postarać, żeby im się chciało. Zawsze mam w zanadrzu różne propozycje. Dla ilu dzieci musi się Pani tak po- starać? Różnie. Na ogół jest ich dwadzie- ścioro - część na wózkach albo o kulach, z zespołem Downa czy z autyzmem - ale ja tam jestem tylko do zabawiania, więc to nie takie trudne. Pomagam wykwalifi- kowanym opiekunom, którzy cały czas czuwają nad dziećmi, dając im opiekę wychowawczą i medyczno- -rehabilitacyjną. Tam potrzeba do pracy wielu rąk i nóg. Więc pro- ponuję coś, a dzieci głosują, czy lepimy, czy wycinamy, rysujemy, tańczymy albo śpiewamy. A hałas czasami jest taki, że lepiej nie wie- dzieć, ile to decybeli. Towarzyszę też dzieciom w wycieczkach do teatru, na wystawy czy w zajęciach hipoterapii w stajni „Lajkonik. Rodzina nie protestuje, że Pani tak często towarzyszy innym? Mamy wnuka z pewnymi proble- mami - szukaliśmy szkoły, która daje możliwości edukacyjne, jednak nie w warunkach szkoły specjalnej. I znaleźliśmy „Otwarte drzwi”. Nasz wnuk jest w rodzinie najważniejszy, więc wszyscy rozumieją, że muszę coś tej szkole dać. Zresztą i męża, i synów przez lata przyzwyczaiłam do tego, że ciągle gdzieś się udzie- lam, także w harcerstwie dla dzieci niepełnosprawnych. Na przykład współpracowałam z drużynami dla dzieci z dysfunkcjami słuchu „Ci- sza” i „Sprytne Gąsienice, które pro- wadzi w ramach Towarzystwa Osób Niesłyszących „TON” pani Joanna Cieszyńska-Promińska z mężem. Nauczyłam się języka migowego, więc mogłam się tam przydać. Z jakiego domu wychodzi osoba, która tak lubi przydawać się innym? Mieszkaliśmy pod Lesznem. Mama była pielęgniarką. Od wsi do wsi, za Bóg zapłać, jeździła do chorych rowerem, a nie wszystkim się tak chciało. Była bardzo ofiarnym czło- wiekiem. Podobnie tata - nauczyciel zawodu. Dbał o młodzież, rozumiał jej potrzeby, problemy. Ja na to pa- trzyłam i wiedziałam, że tak trzeba. Synowie też wiedzą? Jeden z moich synów jest history- kiem, już na studiach zaczął praco- wać w muzeum, jest doskonałym organizatorem. Nie potrafi usiedzieć spokojnie, ciągle coś tam wymyśla. Drugi to artysta. Trochę oderwany od życia, ale ja uwielbiam artystów, bo to ludzie nietuzinkowi; z nimi można wszystko zrobić. Też ma sto pomysłów naraz. Jednak - pod- kreślam — dobrze jest mieć zawsze obok siebie kogoś poukładanego, uporządkowanego, kto mocno stoi na nogach. My kogoś takiego mamy. To mój mąż - inżynier z pasją. U nas nigdy nie było tak, że po pracy za- mykaliśmy drzwi i spokój. Każdy za- wsze jeszcze gdzieś coś robił. Dlatego nie bałam się emerytury, gdyż wie- działam, że nadal będę bardzo zajęta. Nuda z pewnością mi nie grozi. Co by Pani poradziła swoim rów- nolatkom, aby nie czuli się znu- dzeni, osamotnieni, rozczarowa- ni? Po pierwsze niech wyłączą telewi- zor i wyjdą z domu. Jeśli dokucza im samotność, niech się rozejrzą, czy ktoś ich nie potrzebuje, i zainte- resują się wolontariatem. Niech idą między ludzi. W Poznaniu program dla seniorów jest rozbudowany - jest tyle klubów seniora, tak wiele możliwości, żeby się jeszcze czegoś dowiedzieć, nauczyć, np. języków, że usprawiedliwieniem dla siedze- nia w domu może być tylko choroba lub niepełnosprawność. Ale nawet wtedy trzeba szukać ludzi, którzy pomogą. A młodym? Żeby już dzisiaj pomy- śleli, jak będą żyć na emeryturze, i pielęgnowali pasje, które im to życie ułatwią? Tak, tak, niech myślą o starości, bo ona piekielnie szybko nadchodzi. Jednak do młodych to ja bym chcia- ła przede wszystkim zaapelować, aby towarzyszyli ludziom starym. Tym w rodzinie i tym po sąsiedzku. Przyjdźcie do nich czasami, usiądź- cie, porozmawiajcie, wysłuchajcie. Ofiarujcie im trochę waszego czasu i uwagi. To daje radość obu stro- nom. rozmawiała: Dorota Juszczykowa 10 Marzec 2018 r. www.wmposnania.pl as – aktywny senior/informator CEntRuM iniCJatYw sEnioRaLnYCH ul. Mielżyńskiego 24 pon.–pt. g. 8–16 centrum@centrumis.pl www.centrumis.pl ............................ 61 847 21 11 ............................ 61 842 35 09 MiEJsKa RaDa sEnioRÓw ul. 3 Maja 46 ............................ 61 878 15 52 ............................. 885 960 352 Dyżury Miejskiej Rady seniorów Urząd Miasta pl. Kolegiacki 17, pok. 52 (Koło Emerytów, parter) w każdy wtorek, g. 12–14 ............................ 61 878 52 19 Centrum inicjatyw senioralnych ul. Mielżyńskiego 24, w każdy czwartek, g. 10–11 (zalecane wcześniejsze zgłoszenie telefoniczne) ............................ 61 842 35 09 Hospicjum Domowe ul. Bednarska 4, w każdy czwartek, g. 11–13 w Centrum seniora (zalecane wcześniejsze zgłoszenie telefoniczne) ............................ 61 855 11 76 szPitaLnE oDDziaŁY RatunKowE Wielospecjalistyczny szpital Miejski im. J. strusia z Zakładem Opiekuńczo-Leczniczym ul. szwajcarska 3 ............................ 61 873 93 46 Centrum Medyczne HCP ul. 28 Czerwca 1956 r. 194 ............................ 61 831 29 11 szpital Wojewódzki ul. Juraszów 7/19 ............................ 61 821 23 64 ............................ 61 847 35 41 szpital im. prof. s.T. Dąbrowskiego w Puszczykowie ul. Kraszewskiego 11 ............................ 61 898 41 01 samodzielny Publiczny Zakład Opieki Zdrowotnej w szamotułach, ul. sukiennicza 13 ............................ 61 292 71 50 szpital w Śremie ul. Chełmońskiego 1 ............................ 61 281 56 18 ............................ 61 281 56 19 MiEJsKi oŚRoDEK PoMoCY RoDziniE Jednostka miejska, w której można uzyskać wsparcie w trudnej sytuacji życiowej. siedziba główna: ul. Cześnikowska 18 ............................ 61 646 33 44 Filie MOPR-u: Grunwald, ul. Matejki 50 ............................ 61 878 48 72 Jeżyce, ul. Długosza 18a ............................ 61 843 08 86 nowe Miasto, os. Piastowskie 81 ............................ 61 872 36 00 Piątkowo, ul. Karpia 9 ............................ 61 824 02 01 stare Miasto, ul. Kościuszki 103 ............................ 61 850 36 17 Wilda, ul. Opolska 58 ............................ 61 830 49 11 PoznaŃsKiE CEntRuM ŚwiaDCzEŃ Zajmuje się m.in. wypłatą zasiłków i innych świadczeń z zakresu pomocy społecznej. ul. Wszystkich Świętych 1 swiadczenia@pcs-poznan.pl ............................ 61 646 33 44 wYDawaniE oRzECzEŃ o niEPEŁnosPRawnoŚCi i ŚwiaDCzEnia starostwo Powiatowe w Poznaniu ul. słowackiego 8 Powiatowy Zespół do spraw Orzekania o niepełnosprawności ............................ 61 841 07 05 ............................ 61 841 07 06 Wojewódzki Zespół do spraw Orzekania o niepełnosprawności w Województwie Wielkopolskim ul. Kazimierza Wielkiego 24/26 ............................ 61 850 87 60 Poznańskie Centrum Świadczeń ul. Wszystkich Świętych 1 ............................ 61 646 33 44 HosPiCJa i oPiEKa PaLiatYwna Wielkopolskie stowarzyszenie Wolontariuszy Opieki Paliatywnej Hospicjum Domowe Prowadzi poradnie: geriatryczną, leczenia bólu, medycyny paliatywnej oraz żywienia dojelitowego, a także tlenoterapię w warunkach domowych. ul. Bednarska 4 ............................ 61 855 11 76 ............................. 504 027 738 Poznańskie Centrum seniora ............................ 61 852 92 99 Polskie Towarzystwo Opieki Paliatywnej, Oddział w Poznaniu Hospicjum Palium Prowadzi poradnie: medycyny pa- liatywnej, leczenia bólu przewlek- łego, geriatryczną i psychologicz- ną, a także hospicjum domowe, oddział medycyny paliatywnej, ośrodek rehabilitacji dziennej wraz z pracownią fizjoterapii. os. Rusa 55 ............................ 61 873 83 12 MiEJsCa PRzYJaznE sEnioRoM Wyróżnione przez Centrum Inicjatyw Senioralnych. Seniorzy mogą w nich liczyć np. na zniżki. Active study, szkoła języków obcych ul. Dąbrowskiego 76/14-15 ............................ 61 847 33 94 Akademia Podróży Wojażer, w której organizowane są wy- jazdy i prelekcje podróżnicze ul. Dąbrowskiego 28a ............................ 61 662 84 03 Akademia 50+ Profutura, w której organizowane są kursy komputerowe i językowe ul. Ratajczaka 20/18a ............................. 604 582 621 Biblioteka Raczyńskich pl. Wolności 19 ............................ 61 885 89 09 Biuro Podróży FunClub ul. Grunwaldzka 399 ............................ 61 662 86 16 Biuro Podróży Happy Ways Maciej Dudziak ul. Czerwińskiego 2 ............................ 61 660 46 70 Brand Vital Poland sp. z o.o., sklep medyczny i wypożyczal- nia sprzętu rehabilitacyjnego ul. Głogowska 16 ............................ 61 814 35 03 Cafe Misja Centrum Kultury Fara ul. Gołębia 1 ............................. 531 584 187 CenterMed/stowarzyszenie Medycyna Polska ul. Św. Marcin 58/64 ............................. 660 778 480 Centrum Kultury Zamek ul. Św. Marcin 80/82 ............................ 61 646 52 72 ............................ 61 646 52 60 Centrum Medyczne synexus Polska sp. z o.o. ul. Głogowska 31/33 ............................ 61 625 80 33 Centrum Pływania i Fitness Fitswim ul. Górna Wilda 83/5 ............................ 61 830 36 28 Centrum Turystyki Kulturowej Trakt, Brama Poznania ul. Gdańska 2 ............................ 61 647 76 00 Centrum Zdrowia AsGO ul. Marcelińska 92-94 ............................ 61 890 64 38 Cukiernia-Cafe Expressowa ul. 28 Czerwca 1956 r. 150 ............................ 61 835 42 55 Czerwony Guzik, prowadzi usługi opiekuńcze ul. Zacisze 8 ............................ 61 846 07 01 Fundacja i Dzienny Dom senior Active, organizuje zajęcia ruchowe i usługi opiekuńcze dla seniorów ul. Tylne Chwaliszewo 25 ............................. 731 731 170 ............................. 533 380 088 Fundacja serdecznik, która organizuje warsztaty i plenery artystyczne ul. Grodziska 15 ............................ 61 867 34 39 Gabinety Fizjoterapii novina ul. nowina 12A ............................ 61 841 11 00 inea sA: Centrum Handlowe M1 (ul. szwajcarska 14), Centrum Handlowe Poznań Plaza (ul. Drużbickiego 2), Centrum Handlowe King Cross (ul. Bukowska 156), salon inea (os. Oświecenia 59), salon inea (ul. Głogowska 106), salon inea (ul. Krakowska 34), salon inea (ul. Mylna 60), salon inea (ul. Polna 68-72a), salon inea (ul. Przybyszewskiego 56) ............................ 61 222 22 22 Kawiarnia Expressowa W-Z ul. Fredry 12 ............................ 61 852 58 29 Kawiarnia Expressowa Al. Marcinkowskiego 14 ............................ 61 852 25 07 Kawiarnia Eurocafe ul. Zamenhofa 133 ul. Św. Marcin 24 ............................ 61 662 60 33 Kawiarnia Galeria Kamea ul. Wroniecka 22 ............................ 61 851 72 11 Kawiarnia społem Gastrono- miczna spółdzielnia spożywców ul. Wilczak 3 ............................ 61 828 82 55 Kino Rialto, które prowadzi Filmowy Klub seniora ul. Dąbrowskiego 38 ............................ 61 847 53 99 Koło Przewodników PTTK im. Marcelego Mottego przy Oddziale Poznańskim PTTK, które organizu- je spacery po Poznaniu pl. Kolegiacki 16 ............................ 61 853 03 97 Med Polonia sp. z o.o., przychodnia i szpital ul. Obornicka 262 ............................ 61 628 08 00 Muzeum Archeologiczne ul. Wodna 27 ............................ 61 852 82 51 niku Bowling, centrum rekreacji i kręgielnia ul. Piątkowska 200 ............................ 61 826 33 66 Osiedlowy Dom Kultury „Pod Lipa- mi” w Poznaniu, zajęcia stałe, Klub seniora, spotkania kulturalne os. Pod Lipami 108a ............................ 61 630 33 47 Poznańskie stowarzyszenie Tai Chi ul. Bielska 14 ............................ 61 832 11 51 Restauracja Pastela ul. 23 Lutego 40/róg Zamkowej ............................ 61 850 14 90 specjalistyczna Pielęgnacja stóp Katarzyna Kasprzyk ul. Mickiewicza 3 ............................. 607 043 563 stanley Centrum Medyczne ul. 28 Czerwca 1956 r. 135 ............................. 600 338 584 stowarzyszenie Lepszy Świat, które prowadzi warsztaty rękodzieła ul. Libelta 22 ............................. 514 389 987 stowarzyszenie „mali bracia Ubogich”, które oferuje wolontariat dla samotnych seniorów ul. Dąbrowskiego 18 ............................. 618 437 255 stowarzyszenie Pilotów Wycie- czek, które organizuje prelekcje podróżnicze i wycieczki ul. Bukowska 15 ............................. 881 701 911 ............................. 603 955 070 stowarzyszenie Taoistycznego Tai Chi w Polsce os. Tysiąclecia 52/6 ............................. 600 537 031 szkoła Pływania Fregata swimming, która organizuje gimnastykę w wodzie dla seniorów ul. Termalna 1 ............................ 61 875 95 27 ............................. 514 535 195 Teatr Muzyczny w Poznaniu ul. niezłomnych 1E ............................ 61 852 17 86 Zakład Opiekuńczo-Leczniczy i Rehabilitacji Medycznej ul. Mogileńska 42 ............................ 61 873 87 00 Zakład Rehabilitacji Leczniczej Fizjoterapia Optima ul. Kościelna 30/57 ............................. 533 682 800 Redaktor naczelny: Karol Szaładziński, Szef działu miejskiego: Mateusz Malinowski, Redaktor techniczny: Wojciech Szybisty, Korekta: Anna No- wotnik, Wydawca: Wydawnictwo Miejskie Posnania, ul.  F. Ratajczaka 44, 61-728 Poznań, e-mail: informator@wm.poznan.pl, tel. +48 61 851 86 01, faks +48 61 856 04 56, www.wm.poznan.pl REDakCJa alarmowy 112 Policja ................................................................ 112, 997 straż pożarna .................................................. 112, 998 Pogotowie ratunkowe ................................. 112, 999 straż Miejska ................................. 986, 606 986 986 Pogotowie energetyczne ......................................991 Pogotowie gazowe ..................................................992 Pogotowie ciepłownicze .......................................993 Pogotowie wodno-kanalizacyjne ......................994 Pogotowie techniczne MPGM ......... 61 639 72 38 Centrala nadzoru Ruchu MPK ...................... 19 445 schronisko dla zwierząt ..................... 61 868 10 86 MiEJsKi PRoGRaM „zŁota RĄCzKa” Bezpłatna pomoc przy usuwaniu drobnych domowych usterek. Program kierowany jest do emerytów w wie- ku 65+, mieszkających na terenie Poznania (zwłaszcza osób samotnych), którzy nie potrafią poradzić sobie z  wykonaniem podstawowych czynności technicz- nych (wymiana żarówki, klamki, wbicie gwoździ, na- prawa cieknącego kranu, spłuczki i podobne drobne czynności, niewymagające specjalistycznej wiedzy oraz specjalistycznych uprawnień, np. gazowych). Poznan kontakt ................................. 61 646 33 44 Poznan w internecie Nasza gazeta oprócz wersji pa- pierowej dostępna jest także w formie elektronicznej. Na stro- nie Wydawnictwa Miejskiego Po- snania wmposnania.pl, w dzia- le Dzieje się w  Wydawnictwie, zamieszczamy aktualne wydanie gazety w wersji PDF. Informuje- my o tym również na profilu face- bookowym Wydawnictwa. POZnarń Marzec 2018 r. www.wmposnania.pl POCZYTAJM Poznańskie Targi Książki odbędą się po raz siedemnasty. Program wielkiego święta literatury dla małych i JU ZA A0L wypełnią warsztaty literackie, ficjalne otwarcie targów O (w piątek 23 marca) poprzedzi Czwartek literacki, dedyko- wany Wandzie Chotomskiej - zmar- łej w ubiegłym roku królowej polskiej literatury dla młodego czytelnika - z udziałem prof. Joanny Papuzińskiej, Ewy Chotomskiej - córki poetki i Ewy Grudy, szefowej Muzeum Książki Dziecięcej w Warszawie. Twórczości autorki Jacka i Agatki, Dzieci pana Astronoma, Kurczę blade, Tadka Niejadka i wielu, wielu innych poświęcony będzie drugi dzień tar- gów - sobota. Festiwal Wandy Cho- tomskiej poprowadzi Pan Zegarmistrz - bohater wiersza Koziołki Pana Ze- garmistrza, który poetka napisała spe- cjalnie dla Poznania. W programie: warsztaty, spotkania, spektakle Teatru Łejery i Teatru Wariate, inspirowane jej wierszami. Przygotowane przede wszystkim z myślą o młodych czytelnikach targi są także doskonałą okazją do wymiany doświad- ) XVII Poznańskie Targi Książki - „Pegazik” > pawilon nr 1 na te- renie MTP > 23-25.03 (pt. i sob., g. 10-18, niedz., g. 10-16) > wstęp wolny czeń dla pisarzy, tłumaczy, ilustratorów, wydawców, księgarzy, bibliotekarzy, pedagogów, psychologów. Program dla dorosłych tworzą konferencje, dyskusje i warsztaty. Stałym punktem programu są wystawy Mistrzowie ilustracji. W tym roku pod tym tytułem kryje się prezentacja prac Krystyny Michałowskiej - graficzkii ma- larki, uczennicy Jana Marcina Szancera, redaktorki artystycznej w Instytucie Wydawniczym Nasza Księgarnia, twór- czyni legendarnego już wyróżnika gra- ficznego serii Poczytaj mi, mamo (otwar- cie wystawy - piątek, g. 14). W scenerii wystawy mistrzyni ilustracji spotka się z widzami. Tradycją targów są także przyznawa- ne co roku nagrody Pegazika w dwóch kategoriach: Twórca książki dla dzieci oraz Przyjaciel książki dla dzieci. Pierw- szą odbierze Henryk Jerzy Chmie- lewski, znany jako Papcio Chmiel - polski grafik, rysownik i publicysta, autor kultowej serii komiksów Tytus, Romek i A'Tomek, drugą: Małgorzata Swędrowska - autorka koncepcji czy- tania wrażeniowego, słuchania teks- tów literackich z dziećmi. W ostatnim dniu targów - w niedzie- lę - planowane są wydarzenia inspiro- wane kryminałem dla dzieci. Prezenta- FOT. MATERIAŁY MTP Ubiegłoroczna edycja Poznańskich Targów U 4 %0 14 - Poznańskie targi były pierwszym tego typu ” = przedsięwzięciem nie tylko w Polsce, ale i w naszej części cje książek z tego nurtu, spotkania z policyjnymi detektywami i psami 4 tropiącymi, Laboratorium małego , , , - detektywa oraz konferencja po- P Europy. Wydarzenie łączy w sobie prezentację dokonań . święcona fenomenowi literatury j / najważniejszych wydawnictw specjalizujących się w książce dedykowanej młodemu czytelnikowi z bogatym programem kryminalnej dla dzieci - to najważ- niejsze punkty programu targowej niedzieli. edukacyjnym - mówi Wydawnictwa Miejskiego Posnania, komisarz targów. „dyrektor Sylwia Klimek Nowe światło na twórczość Beksińskiego Ponad sto prac Zdzisława Beksińskie- go - jednego z najbardziej rozpozna- walnych polskich twórców ostatnich kilkudziesięciu lat - od 23 marca będzie można oglądać w Galerii na Dziedzińcu Sztuki Starego Browaru. - Większość kojarzy twórczość Beksiń- skiego głównie z obrazami pierwszego okresu fantastycznego oraz późnego war- szawskiego. Warto jednak pamiętać, że twórca zaczynał od fotografii, a po 1997 roku działał również w obszarze foto- ) Wystawa Beksiński niezna- ny: 23.03-30.04 (pon.-niedz., g. 12-20, ostatnie wejście - g. 19) ) Galeria na Dziedzińcu Sztu- ki Starego Browaru ? bilety: 10 zł (część wystawowa) i 10 zł (część VR) montażu i grafiki komputerowej. I wła- śnie tę nieznaną cząstkę Beksińskiego chcemy pokazać podczas wystawy. Ta galeria prac rzuca nowe światło na postać artysty i jest doskonałym spoiwem całego dorobku artystycznego twórcy - tłuma- czy Ewa Barycka z Fundacji „Beksiński, kuratorka wystawy Beksiński nieznany, którą w marcu otwiera Stary Browar. To szansa obejrzenia fotografii z lat 1955-1960, fotomontaży i grafik kompu- terowych z lat 1996-2004 artysty, którego twórczość z roku na rok zdobywa coraz szersze grono wielbicieli. Przyczyniły się do tego z całą pewnością dwa znakomite filmy, które całkiem niedawno gościły na ekranach kin: najpierw fabularna Ostat- nia rodzina (z Andrzejem Sewerynem w roli Zdzisława Beksińskiego), a nie- długo potem dokument Beksińscy. Album wideofoniczny. Nowoczesny charakter prezentacji w Sta- rym Browarze podkreśli projekt wyko- rzystujący technologię Virtual Reality (wirtualnej rzeczywistości). Pozwoli on wniknąć w świat stworzony w oparciu o niezwykłą wyobraźnię Beksińskiego, który inspiruje wielu twórców na całym świecie. Jego wielkim fanem jest m.in. Guillermo del Toro, reżyser nagrodzo- ny w tym roku Złotym Globem za film Kształt wody. Dopełnieniem wystawy będą filmy do- kumentalne i wykłady multimedialne przybliżające życie i drogę twórczą ar- tysty. To pierwsza z czterech wystaw, które planuje w najbliższym czasie Ga- leria na Dziedzińcu Sztuki. W przygo- towaniu jest m.in. wystawa prac Uni- wersytetu Artystycznego w Poznaniu oraz prezentacja w ramach festiwalu Malta. sk FOT. MATERIAŁY ORGANIZATORÓW co w kulturze gra 12 5 marca, poniedziałek wernisaż wystawy malarstwa Barbary Pilch, Galeria WMiR szewska 16, g. 12, wstęp wolny 6 marca, wtorek spektakl Calineczka, Teatr Animacji, g. 9.30 i 11.30, bilety: 10–30 zł Koncert Zespołu seniorów „Wrzosy” im. J. Golferta, DK na skarpie, g. 17, wstęp wolny Festiwal Fabuły Przedakcje, spotkanie Wymazane z Michałem Witkowskim, prowadzenie: Bartosz Dąbrowski, CK ZAMEK, scena nowa, g. 18, wstęp wolny spektakl Dracula. Vagina dentata, Teatr Polski, Galeria, g. 19, bilety: 30 i 50 zł Koncert: Hanna Banaszak, Teatr Wielki, g. 19, bilety: 69–119 zł Koncert: Elida Almeida Siesta w drodze, z cyklu Marcin Kydryński prezentuje, Blue note, g. 20, bilety: 90 i 115 zł 7 marca, środa spektakl Calineczka, Teatr Animacji, g. 9.30 i 11.30, bilety: 10–30 zł wystawa Ostrów Tumski przez wieki (oprowadzanie dla seniorów), Brama Poznania, g. 12, wstęp wolny spektakl Śpiewacy norymberscy, Teatr Wielki, g. 17, bilety: od 43 zł Promocja książki Akademia Lubrańskiego, Muzeum Archidiecezjalne, g. 17, wstęp wolny spotkanie wokół książki Kruche medium. Rozmowy o fotografii Macieja Frąckowiaka, Galeria Miejska Arsenał, g. 18, wstęp wolny spotkanie Kilka prac w miarę możliwości z Grzegorzem Klamanem, Atrium UAP, bud. B, g. 18, wstęp wolny Koncert Estote ergo fideles, Aula nova, g. 19, wstęp wolny wernisaż wystawy Adam Kucz – surrealizm, ODK Pod Lipami, g. 19, wstęp wolny spektakl Extravaganza o władzy, Teatr Polski, Piwnica pod sceną, g. 22, bilety: 150 zł 8 marca, czwartek spektakl Dziób w dziób, Teatr Animacji, g. 9.30 i 11.30, bilety: 10–30 zł Marzec 2018 r. www.wmposnania.pl 1 marca, czwartek wystawa Polska drewniana, Rezerwat Archeologiczny Genius loci, g. 10, bilety: 6 zł Film The Place (seans dla seniora), CK ZAMEK, sala Kinowa, g. 13, bilety: 13 zł (dla seniorów), 17 zł (n), 14 zł (u) wernisaż wystawy Martyny Ścibior w ramach cyklu Punkty styczne, Galeria R20, g. 18, wstęp wolny wystawa Zderzenia, World Trade Center, ul. Bukowska 12, g. 18, wstęp wolny warsztaty Fest Fyrtel. Łazarz, inkubator Kultury PiREUs, ul. Głogowska 35, g. 18, wstęp wolny Koncert: Poznańskie senioritki, Blue note, g. 19, bilety: 15 zł 2 marca, piątek spektakl Będzie pani zadowolona, czyli rzecz o ostatnim weselu we wsi Kamyk, Teatr nowy, Duża scena, g. 18, bilety: 40 i 65 zł wernisaż wystawy Akupunktura miasta, CK ZAMEK, Atrium, g. 18, wstęp wolny wernisaż wystawy Twarda Awangarda. Stażewski, Sosnowski, Bąkowski, Galeria Miejska Arsenał, g. 18, wstęp wolny wykład Powstanie styczniowe 1863 r. w obrazach polskich twórców lat 60. i 70. XIX w. wygłosi Maria Gołąb, Muzeum narodowe, g. 18, bilety: 12 zł Koncert Inny Donizetti, Aula UAM, g. 19, bilety: 30–100 zł 3 marca, sobota spotkanie Przygoda z piosenką z cyklu Muzyczne zabawy u Mistrza Feliksa (dla dzieci), salon Muzyczny – Muzeum Feliksa nowowiejskiego, g. 11–12.30, bilety: 15 zł warsztaty z cyklu Dzieciaki na Piętrze, Galeria Oko/Ucho, g. 15 i 17, bilety: 10 zł wernisaż wystawy Archeologia miejsca. Przedmioty wyobrażone, Brama Poznania (Śluza), g. 16, wstęp wolny spektakl Andropauza 3, kinoteatr Apollo, g. 17 i 20, bilety: 95– 130 zł spektakl Baron Münchhausen (premiera), Teatr Animacji, g. 18, bilety: 10–30 zł więcej na: więcej w -u www.wmposnania.pl sklep dla pozmaniaków zapowiedzi wydarzeń recenzje rozmowy spektakl Zakonnica w przebraniu, Teatr Muzyczny, g. 18, bilety: 35–120 zł spektakl Będzie pani zadowolona, czyli rzecz o ostatnim weselu we wsi Kamyk, Teatr nowy, Duża scena, g. 18, bilety: 40 i 65 zł Koncert Queen Symfonicznie, sala Ziemi, g. 19, bilety: 140–180 zł spektakl Sztuka kochania kabaretu literackiego Cabaret BB, Poema Cafe, g. 19, bilety: 45 zł Koncert: Hermon Mehari Quartet From Kansas City with Love, Blue note, g. 20, bilety: 50 i 70 zł Koncert: 40-lecie zespołu Pod Budą, Aula UAM, g. 20, bilety: 150 zł 4 marca, niedziela spektakl Gra studia Teatralnego Blum, Concordia Design, g. 10 i 11.30, bilety rodzinne: 40 zł spektakl Ślady Teatru Atofri (dla dzieci 3–8 lat), CK ZAMEK, scena nowa, g. 10.30 i 12, bilety: 16 zł wycieczka Kaziuki – znani i nieznani Kazimierze w życiu Poznania, zbiórka: stary Rynek przez ratuszem, g. 11, udział bezpłatny spotkanie Birmańskie dni – Kajetan Gosławski i Galina Krupa, z cyklu Pasjonaci, Muzeum Etnograficzne, g. 12, bilety: 7 zł spektakl Śpiewacy norymberscy (premiera), Teatr Wielki, g. 17, bilety: od 43 zł spektakl Nieporadnik mężczyzny, Mój Teatr, g. 18, bilety: 20 i 30 zł spektakl Będzie pani zadowolona, czyli rzecz o ostatnim weselu we wsi Kamyk, Teatr nowy, Duża scena, g. 18, bilety: 40 i 65 zł Koncert: Złodzieje, klubokawiarnia Meskalina, g. 19, bilety: 16–20 zł spektakl Krakowiacy i Górale, Teatr Polski, Duża scena, g. 19.30, bilety: 30–50 zł akademickie Gorzkie Żale: Miejsce wypełniania woli Bożej, kazanie: o. B. Marciniak OFM, Chór Kameralny UAM, kościół oo. Franciszkanów, pl. Bernardyński, g. 20, wstęp wolny Koncert: noam Vazana (izrael), Blue note, g. 20, bilety: 40 i 55 zł spotkanie Za drzwiami pracowni, z cyklu Czwartki dla seniorów, Muzeum narodowe, g. 12.15, bilety: 12 zł Film W ułamku sekundy (seans dla seniora), CK ZAMEK, sala Kinowa, g. 13, bilety: 13 zł (dla seniorów), 17 zł (n), 14 zł (u) wystawa Nie tylko Marie. Kobiety w życiu Henryka Sienkiewicza (oprowadzanie), Muzeum Literackie H. sienkiewicza, g. 14, bilety: 1 zł wystawa Twarda Awangarda. Stażewski, Sosnowski, Bąkowski (oprowadzanie kuratorskie), Galeria Miejska Arsenał, g. 17, wstęp wolny wernisaż wystawy fotografii Mariusza Hertmanna Portret powszedni, Galeria WBPiCAK, g. 17, wstęp wolny wystawa Kobiecy Ostrów Tumski, Brama Poznania, g. 17, wstęp wolny wykład Ubogi zaścianek Rzeszy Niemieckiej? Sytuacja gospodarcza ziem zaboru pruskiego (1871– 1914) wygłosi prof. Tadeusz Janicki, sala Posiedzeń PTPn, ul. Mielżyńskiego 27/29, g. 18, wstęp wolny spotkanie z Beatą Kost Kobiety ze Lwowa, Biblioteka Raczyńskich, sala 1, g. 18, wstęp wolny Koncert Bądź moją muzą, DK stokrotka, g. 18, wstęp wolny spektakl Uśmiechnij się z Kiepurą (premiera), Teatr Muzyczny, g. 19, bilety: 20–120 zł spektakl Wiśniowy sad, Teatr nowy, Duża scena, g. 19, bilety: 35 i 55 zł wernisaż wystawy Światło-cienie Olgi Podfilipskiej-Krysińskiej, Galeria YEs, g. 19, wstęp wolny Koncert Kobiety kobietom (wyst. Małgorzata Ostrowska, Urszula i Wanda Kwietniewska), Teatr Wielki, g. 19, bilety: 89–139 zł Koncert Baby, ach, te baby, Aula nova, g. 19, wstęp wolny Koncert Muzyka jest Kobietą, Poema Cafe, g. 19, bilety: 35 zł Koncert: Roni size, klub Tama, ul. niezłomnych 2, g. 20.30, bilety: 89–100 zł spektakl Extravaganza o władzy, Teatr Polski, Piwnica pod sceną, g. 22.30, bilety: 150 zł 9 marca, piątek spektakl Ojczyzna, Teatr Polski, Malarnia, g. 10 i 12, bilety: 30 i 50 zł spektakl Baron Münchhausen, Teatr Animacji, g. 18, bilety: 10–30 zł wernisaż wystawy Krystyny Piotrowskiej Wyjechałam, wyjechałem z Polski, bo…, Galeria Miejska Arsenał, g. 18, wstęp wolny warsztaty Śpiewy Triduum Paschalnego (9–10.03), DK stokrotka, g. 18, bilety: 50 zł, obowiązują zapisy wernisaż wystawy Z bliska i z daleka. Katedra poznańska na dawnych widokach, Muzeum Historii Miasta Poznania, g. 18, wstęp wolny spektakl Uśmiechnij się z Kiepurą, Teatr Muzyczny, g. 19, bilety: 20–120 zł spektakl Wiśniowy sad, Teatr nowy, Duża scena, g. 19, bilety: 35 i 55 zł spektakl Spójrz na mnie Teatru Śląskiego im. s. Wyspiańskiego w Katowicach, CK ZAMEK, sala Wielka, g. 19, bilety: 30 zł (n), 20 zł (u) Koncert Mozart z… Nowego Świata, Aula UAM, g. 19, bilety: 15–50 zł Recital kabaretowy Krzysztofa Daukszewicza, ODK Pod Lipami, g. 19, bilety: 50 i 60 zł Koncert: sztywny Pal Azji, Blue note, g. 20, bilety: 40 i 50 zł Koncert: Voo Voo, Aula Artis, g. 20, bilety: 79 i 89 zł 10 marca, sobota spotkanie, Ogólnopolskie Filatelistyczne spotkania Wymienne, DK na skarpie, g. 9, wstęp wolny warsztaty Tajemnice Biblioteki Raczyńskich (dzieci 5–8 lat), salon Posnania, g. 11, wstęp wolny wystawa Wyprawa z Mieszkiem (zwiedzanie dla rodzin), Brama Poznania, g. 11, wstęp wolny spacer po remontowanej części ul. Święty Marcin połączony z wizytą w siedzibie Projektu Centrum, zbiórka: ul. Św. Marcin 57 – siedziba Projektu Centrum, g. 12, wstęp wolny spotkanie Ach, ten gorset!, Biblioteka Raczyńskich, Filia naramowicka, ul. Rubież 14a/37, g. 12, wstęp wolny spotkanie Lech, Popiel i inni. Baśnie polskie (dla dzieci), Biblioteka Raczyńskich, sala 1, g. 12, wstęp wolny spotkanie Problemy warsztatowe przy rysowaniu tablic mundurowych, Wielkopolskie Muzeum Wojskowe, g. 14, wstęp wolny 13 co w kulturze gra 13 warsztaty Wiosenna przygoda, z cyklu Dzieciaki na Piętrze, Galeria Oko/Ucho, g. 15 i 17, bilety: 10 zł spektakl Wiosenna przygoda TeatRyli, z cyklu Dzieciaki na Piętrze, scena na Piętrze, g. 16, bilety: 10 zł wystawa Miasto jak się patrzy (oprowadzanie), Brama Poznania, g. 16, wstęp wolny spektakl Wiśniowy sad, Teatr nowy, Duża scena, g. 19, bilety: 35 i 55 zł widowisko muzyczno-taneczne Tribute to Dirty Dancing, sala Ziemi, g. 19, bilety: 49–139 zł 11 marca, niedziela spektakl Słoń Trąbibombi Teatru Atofri (dzieci: 1–5 lat), CK ZAMEK, scena nowa, g. 10.30 i 12, bilety: 16 zł wycieczka Śladami Marcelego Mottego i jego rodziny po Poznaniu, zbiórka: pl. Bernardyński, g. 11, wstęp wolny Film Miś Bamse i córka wiedźmy (poranek dla dzieci 4+), CK ZAMEK, sala Kinowa, g. 12, bilety: 10 zł spotkanie Pochówki i szczątki ludzkie w pracy archeologa, Brama Poznania, g. 12, wstęp wolny spotkanie Oroński czakram idei i sztuki, Galeria Miejska Arsenał, g. 14–15.30, wstęp wolny spektakl Akompaniator, Teatr Muzyczny, g. 17, bilety: 20–70 zł Koncert: Orkiestra Kameralna Polskiego Radia Amadeus, Aula UAM, g. 18, bilety: 30–50 zł Koncert z cyklu Wieniawski znów w Bazarze, Bazar Poznański, g. 18, bilety 30–40 zł Koncert Orkiestry Dętej, Aula nova, g. 18, wstęp wolny akademickie Gorzkie Żale: Zdrada w ogrodzie, kazanie: o. K. Paczkowski OFM lub o. L. Bielecki OFM, Zebrani w Dnia Połowie – śpiew oraz zespół instrumentalny, kościół oo. Franciszkanów, pl. Bernardyński, g. 20, wstęp wolny 12 marca, poniedziałek 10. tydzień Mózgu w Poznaniu (12–16.03), Oddział PAn, ul. H. Wieniawskiego 17/19, wstęp wolny (więcej: pan.poznan.pl) XVi Przegląd Kabaretowy, Teatr Polski, Malarnia, bilety: 30 i 50 zł XXiii Poznański Przegląd Książki naukowej (otwarcie), Biblioteka Uniwersytecka, g. 12, wstęp wolny wernisaż wystawy Nieustające piękno Małgorzaty Ciernioch, PBG Gallery, Wysogotowo k. Poznania, g. 12, wstęp wolny występ Zenona Laskowika i Kabareciarni Będą zmiany, Teatr Muzyczny, g. 18, bilety: 80 i 85 zł spektakl Jagoda i niedźwiedzie (premiera), scena Wspólna, g. 18, bilety: 19 zł Festiwal Fabuły Przedakcje, Gombrowicz, prowadzenie: Piotr Śliwiński, CK ZAMEK, sala Wielka, g. 18, wstęp wolny Recital kabaretowy Artura Andrusa, Teatr Wielki, g. 19, bilety: 85–125 zł 13 marca, wtorek spektakl O diabełku Widełku, Teatr Animacji, g. 9.30 i 11.30, bilety: 10–30 zł spektakl Jagoda i niedźwiedzie, scena Wspólna, g. 10 i 13, bilety: 19 zł Prelekcja Tomasza Umerle Przedwojenne melodie – o piosenkach Andrzeja Własta, z cyklu Wtorek dla seniora, Biblioteka Raczyńskich, sala 1, g. 16.30, wstęp wolny Koncert z cyklu Wieczory Akademickie w Willi Wśród Róż, salon Muzyczny – Muzeum Feliksa nowowiejskiego, g. 18, wstęp wolny spektakl Kanapka z człowiekiem, Teatr nowy, Duża scena, g. 20, bilety: 35 i 55 zł 14 marca, środa warsztaty Wszystko wokół wielkanocnego jajka, MDK nr 2, sala 12, g. 17, wstęp wolny Monodram muzyczny Kalina®, Teatr nowy, scena nowa, g. 18, bilety: 35 i 55 zł spektakl Romeo i Julia Moscow City Ballet, sala Ziemi, g. 19, bilety: 125–175 zł spektakl C.O.R.P.uS., CK ZAMEK, sala Wielka, g. 19, bilety: 30 zł (n), 20 zł (u) spektakl Podróże przez sny i powroty, Atrium UAP, bud. B, g. 19, wstęp wolny spotkanie z Antonim Liberą Od Becketta do Sofoklesa, Biblioteka Raczyńskich, sala 1, g. 19, wstęp wolny spektakl Kanapka z człowiekiem, Teatr nowy, Duża scena, g. 20, bilety: 35 i 55 zł 15 marca, czwartek spektakl O diabełku Widełku, Teatr Animacji, g. 9.30, bilety: 10–30 zł spektakl A niech to Gęś kopnie!, Teatr Animacji, g. 11.30, bilety: 10–30 zł spotkanie oraz wspólne ćwiczenia z fizjoterapeutką Heleną szulc w ramach Klubu seniora, DK stokrotka, g. 12, wstęp wolny Film Maria Callas, reż. Tom Volf (seans dla seniora), CK ZAMEK, sala Kinowa, g. 13, bilety: 13 zł (dla seniorów), 17 zł (n), 14 zł (u) wernisaż wystawy twórczości plastycznej inspirowanej przyrodą w ramach festiwalu Bliżej natury 2018, Ogród Botaniczny, Pawilon Ekspozycyjno-Dydaktyczny, g. 16, wstęp wolny Koncert z cyklu Czwartki z muzyką dawną, Aula im. stefana stuligrosza, g. 18, wstęp wolny spotkanie wokół książki Kwatera Ł. Wolność jest kuloodporna, Biblioteka Raczyńskich, sala 1, g. 18, wstęp wolny spotkanie Studio Przyjaźni – zaczynamy działać, ODK słońce, g. 18, wstęp wolny 2. Koncert muzyki filmowej (wyst. m.in. J. steczkowska, K. Badach, Kayah, G. Fleszar), Arena, g. 19, bilety: 109–249 zł 16 marca, piątek spektakl Jaś i Małgosia, Teatr Animacji, g. 9.30 i 11.30, bilety: 10–30 zł wernisaż wystawy Dawny i współczesny pejzaż Poznania, Wielkopolski Urząd Wojewódzki, hol główny, g. 12, wstęp wolny spektakl Baron Münchhausen, Teatr Animacji, g. 18, bilety: 10–30 zł wernisaż wystawy Unikatowa tkanina artystyczna Marii Gostylli- -Pachuckiej, PBG Gallery skalar Office Center, ul. Górecka 1, g. 18, wstęp wolny spacer Wielkanocne konteksty, dzieła sztuki i inspiracje artystów przez pryzmat Wielkanocy, Muzeum narodowe, g. 18, bilety: 12 zł wykład Św. Tomasz z Akwinu – Arystoteles ochrzczony wygłosi ks. prof. Andrzej Maryniarczyk, Rezerwat Archeologiczny Genius loci, g. 18, wstęp wolny spektakl Nine, Teatr Muzyczny, g. 19, bilety: 35–120 zł wernisaż wystawy 12 concrete songs Gonzalo Elviry, Galeria Rodríguez, g. 19, wstęp wolny Koncert Międzyuczelnianej Orkiestry Barokowej, Aula nova, g. 19, wstęp wolny Koncert: Korpus, Blue note, g. 20, bilety: 35 i 45 zł spektakl Co się właściwie stało z Betty Lemon? – monodram i. Dudzińskiej, reż. M. Valadzko (premiera), Teatr nowy, Trzecia scena, g. 20.30, bilety: 35 i 55 zł 17 marca, sobota Pierwszy dzień wystawy Sto lat. Jak organizowano wolność?, Brama Poznania, g. 10, wstęp wolny wycieczka Spacer po Starym Mieście (dla niepełnosprawnych), zbiórka: przed ratuszem, g. 11, wstęp wolny spektakl Jaś i Małgosia, Teatr Animacji, g. 11 i 13, bilety: 10–30 zł warsztaty Hej, poczuj to! – miłość (dzieci 3–5 lat), CK ZAMEK, Bawialnia, g. 11–11.45, bilety: 10 zł spotkanie Tadeusz Makowski, „Maskarada”, 1928, z cyklu Świat obrazów: dwudziestolecie, Muzeum narodowe, g. 11.15, wstęp wolny Krakowski Salon Poezji z Joanną szczepkowską, Teatr Muzyczny, g. 12, bilety: 7 zł wykład Wiosna Ludów w Wielkopolsce 1848 wygłosi Jarosław Łuczak, Wielkopolskie Muzeum Wojskowe, g. 12, wstęp wolny Prelekcja Ocalić od zapomnienia. Tematy i motywy patriotyczne w twórczości Seweryna Mielżyńskiego, wygłosi ją Ewa siejkowska-Askutja, Muzeum narodowe, g. 13, bilety: 12 zł warsztaty audiowizualne Zofia Kulik, „Z archiwum gestów”, 1987– 1991, Muzeum narodowe, g. 16, wstęp wolny spektakl Dobry wieczór państwu, Aula Artis, g. 17 i 20, bilety: 10–55 zł spektakl Baron Münchhausen, Teatr Animacji, g. 18, bilety: 10–30 zł spektakl Elvis, Teatr nowy, Duża scena, g. 18, bilety: 35 i 55 zł spektakl Odys (premiera), Teatr Polski, Duża scena, g. 19, bilety: 30–50 zł Koncert Prof. Jadwiga Kaliszewska in memoriam, Aula nova, g. 19, wstęp wolny Film Solidarność według kobiet, CK ZAMEK, sala pod Zegarem, g. 19.30, bezpłatne wejściówki Koncert: Carrantuohill, Blue note, g. 20, wstęp wolny spektakl Co się właściwie stało z Betty Lemon? – monodram i. Dudzińskiej, Teatr nowy, Trzecia scena, g. 20.30, bilety: 35 i 55 zł 18 marca, niedziela spektakl Len Teatru Atofri (dzieci 1–6 lat), CK ZAMEK, scena nowa, g. 10.30 i 12, bilety: 16 zł wycieczka: Ulicami Poznania – Garbary, zbiórka: u zbiegu ul. Garbary i ul. Estkowskiego przy sP nr 40, g. 11, wstęp wolny spektakl Jaś i Małgosia, Teatr Animacji, g. 11 i 13, bilety: 10–30 zł wystawa Archeologia miejsca. Przedmioty wyobrażone (oprowadzanie kuratorskie), Brama Poznania, g. 12, wstęp wolny spektakl Nine, Teatr Muzyczny, g. 17, bilety: 35–120 zł spektakl Usta Angeliny, Mój Teatr, g. 18, bilety: 20 i 30 zł spektakl Baron Münchhausen, Teatr Animacji, g. 18, bilety: 10–30 zł spektakl Elvis, Teatr nowy, Duża scena, g. 18, bilety: 35 i 55 zł wykład z oprowadzaniem kuratorskim Seweryna Mielżyńskiego drogi do Niepodległości, cz. I. Walka, Muzeum narodowe, g. 18, bilety: 12 zł spektakl Odys, Teatr Polski, Duża scena, g. 19, bilety: 30–50 zł Koncert: Gniewomir Tomczyk Project, klubokawiarnia Meskalina, g. 19, bilety: 20–30 zł Koncert: Linda May Han Oh Quartet, Blue note, g. 19, bilety: 60 i 80 zł Koncert Big-Bandu Akademii Muzycznej w Poznaniu, Aula nova, g. 19, wstęp wolny Koncert: Kult Akustik, Aula UAM, g. 19, bilety: 120 zł Koncert: Michał szpak z zespołem oraz Marlena szpak, Centrum Kongresowo- -Dydaktyczne Uniwersytetu Medycznego, g. 19, bilety: 95 zł akademickie Gorzkie Żale: Złożenie do grobu, kazanie: o. L. Bielecki OFM lub o. K. Paczkowski OFM, kościół oo. Franciszkanów, pl. Bernardyński, g. 20, wstęp wolny spektakl Co się właściwie stało z Betty Lemon? – monodram i. Dudzińskiej, Teatr nowy, Trzecia scena, g. 20.30, bilety: 35 i 55 zł Marzec 2018 r. www.wmposnania.pl co w kulturze gra więcej w -u www.wmposnania.pl sklep dla pozmaniaków zapowiedzi wydarzeń recenzje rozmowy co w kulturze gra 14 Marzec 2018 r. www.wmposnania.pl więcej w -u 19 marca, poniedziałek Koncert muzyki filmowej Tribute to John Williams, sala Ziemi, g. 17.30, bilety: 70–200 zł wernisaż wystawy Exlibris znak intymny, Biblioteka Raczyńskich, Galeria Atanazego, g. 18, wstęp wolny 20 marca, wtorek spektakl Morfeusz Sen – monodram Radosława Elisa, scena Wspólna, g. 10 i 12, bilety: 19 zł spektakl Baron Münchhausen G.A. Bürgera, Teatr Animacji, g. 12, bilety: 10–30 zł spotkanie z Anną Fiałkowską i Tomaszem Bąkiem z cyklu Seryjni poeci, prowadzenie: Piotr Śliwiński, CK ZAMEK, scena nowa, g. 18, wstęp wolny wieczór z małą prozą: stanisław Chutkowski, Zdzisław Czwartos, Ewa Moskalik, omówienie – Barbara Kęcińska-Lempka, Klub Literacki Dąbrówka, g. 18, wstęp wolny spektakl Odys, Teatr Polski, Duża scena, g. 19, bilety: 30–50 zł Koncert: TRE Voci i Collegium F symphony Orchestra, sala Ziemi, g. 19, bilety: 50–139 zł Koncert Prof. Maja Urbanek- Jaworowicz in memoriam, Aula im. stefana stuligrosza, g. 19, wstęp wolny spektakl Dom lalki, Teatr nowy, scena nowa, g. 20, bilety: 35 i 55 zł 21 marca, środa spektakl Odlot, Teatr Animacji, g. 9.30 i 11.30, bilety: 10–30 zł odsłonięcie Pomnika Dziecięcej Radości, skwer przy scenie Wspólnej, ul. Brandstaettera 1, g. 10, wstęp wolny wystawa Ostrów Tumski przez wieki (oprowadzanie dla seniorów), Brama Poznania, g. 16, wstęp wolny spektakl Iwona, księżniczka Burgunda, Teatr nowy, Duża scena, g. 17, bilety: 35 i 55 zł i Koncert rezydencki A. Chmielewskiej w ramach projektu Nowowiejski w Poznaniu dawniej i dziś oraz festiwalu Poznańska Wiosna Muzyczna, salon Muzyczny – Muzeum Feliksa nowowiejskiego, g. 17, wstęp wolny wernisaż wystawy Pejzaż w przestrzeni czasowej – z okazji 85-lecia ZPAP w Poznaniu, Galeria Profil, g. 18, wstęp wolny spektakl Odys, Teatr Polski, Duża scena, g. 19, bilety: 30–50 zł wernisaż wystawy Are we there yet? Ewy Kubiak i Piotra Macha, Galeria EGO, g. 19, wstęp wolny Recital Agaty Amelii Wawrzyniak Czekaniem jestem, ODK Pod Lipami, g. 19, bilety: 20 i 25 zł 22 marca, czwartek wernisaż wystawy laureatów Konkursu im. Marii Dokowicz w MGUAP – Wojciech Weiss, Galeria Design UAP, g. 17, wstęp wolny zwiedzanie Co jest za Bramą?, Brama Poznania, g. 17, wstęp wolny wykład Niepodległy dzień codzienny mieszkańców wsi wielkopolskiej wygłosi Anna Weronika Brzezińska, sala Posiedzeń PTPn, ul. Mielżyńskiego 27/29, g. 18, wstęp wolny spektakl Skrzypek na dachu, Teatr Muzyczny, g. 18, bilety: 30–90 zł wernisaż wystawy laureatów Konkursu im. Marii Dokowicz w MGUAP – Aleksandra Polerowicz, Galeria Curators’Lab, g. 18, wstęp wolny spotkanie, wspomnienie o Wandzie Chotomskiej, z cyklu Czwartek Literacki, Pałac Działyńskich, sala Czerwona, g. 18, wstęp wolny spotkanie z cyklu Klub Książki u Raczyńskich: Piotr Bojarski o książce Morfina, Biblioteka Raczyńskich, sala 1, g. 18, wstęp wolny spotkanie z Ewą najwer z cyklu Salon Poetycki im. Wincentego Różańskiego, Poema Cafe, g. 18.30, wstęp wolny spektakl Odys, Teatr Polski, Duża scena, g. 19, bilety: 30–50 zł 23 marca, piątek XVii Poznańskie targi Książki „Pegazik” (23–25.03), MTP, pawilon nr 1, wstęp wolny (więcej: targiksiazki.pl) 22. Poznańskie targi Książki naukowej i Popularnonaukowej, 23–25.03,więcej: ksiazkanaukowa.mtp.pl MTP, wstęp wolny spektakl Jaś i Małgosia, Teatr Animacji, g. 9.30 i 11.30, bilety: 10–30 zł otwarcie wystawy Beksiński nieznany, stary Browar, Galeria na Dziedzińcu, g. 12, bilety: 10 zł (część wystawowa), 10 zł (część VR) Dzień Czytania owidiusza, Biblioteka Raczyńskich, sala 1, g. 17, wstęp wolny wystawa Wyjechałam, wyjechałem z Polski, bo… (oprowadzanie kuratorskie), Galeria Miejska Arsenał, g. 17, wstęp wolny spektakl Skrzypek na dachu, Teatr Muzyczny, g. 18, bilety: 30–90 zł wernisaż wystawy Obecność – Nieobecność nadii Kotkowskiej, Galeria sztuki Rozruch, g. 18, wstęp wolny Film Niczego nie żałuję – Edith Piaf, ODK Pod Lipami, g. 18, wstęp na zaproszenia (do odbioru w ODK Pod Lipami od 5.03) spotkanie Janosika imię nigdy nie zaginie. Wątki narodowowyzwoleńcze w drzeworytach Władysława Skoczylasa (1883–1934), Muzeum narodowe, g. 18, bilety: 12 zł spektakl Great Poland, Teatr Polski, Malarnia, g. 19.30, bilety: 30 i 50 zł spektakl Rokendrol albo mów mi teściu, Mój Teatr, g. 20, bilety: 20 i 30 zł Koncert Kiedy byłem... polskie przeboje stulecia, Blue note, g. 20, bilety: 50 i 70 zł Koncert Mirosława Czyżykiewicza The Best of Mirosław Czyżykiewicz, Poema Cafe, g. 20, bilety: 60 zł 24 marca, sobota spektakl Mały Książę (dzieci 3+), DK Orle Gniazdo, g. 11, bilet dla dziecka z opiekunem: 15 zł (przedsprzedaż) i 20 zł (w dniu spektaklu) wystawa Poszukiwacze skarbów (zwiedzanie dla rodzin), Brama Poznania, g. 11, wstęp wolny impreza Pisanka w Muzeum Etnograficznym (dla dzieci i dorosłych), Muzeum Etnograficzne, g. 11, wstęp wolny warsztaty Tęczowe okulary, z cyklu Sito sztuki (dla dzieci), Muzeum narodowe, g. 11.15, bilety: 8 zł spacer po remontowanej części ul. Św. Marcin oraz spotkanie ze specjalistą Projektu Centrum Poczuj miasto. Remont – i co dalej?, g. 12, bezpłatne wejściówki (do odbioru w kasie CK ZAMEK) spotkanie z cyklu Spotkania w salonie – opowieści z historią w tle, Muzeum Archidiecezjalne, g. 12, wstęp wolny Koncert i spektakl Miłość nie boli, kolano boli, czyli dzieci piszą, dorośli grają, Teatr Animacji, g. 13, bilety: 10–30 zł spotkanie Projektowanie nowego świata, z cyklu Graphic concept, Muzeum sztuk Użytkowych, g. 13, bilety: 12 zł spektakl Mój stary mąż, moja nowa żona, Mój Teatr, g. 17 i 18.30, bilety: 20 i 30 zł spotkanie Na zielonej wyspie. Baśnie świata (dla dzieci), Biblioteka Raczyńskich, sala 1, g. 18, wstęp wolny wykład z oprowadzaniem kuratorskim Seweryna Mielżyńskiego drogi do Niepodległości, cz. II. Praca, Muzeum narodowe, g. 18, wstęp wolny Misterium Męki Pańskiej, Cytadela, g. 19, wstęp wolny spektakl Życie to nie teatr, Teatr nowy, Duża scena, g. 19, bilety: 35 i 55 zł spektakl Odys, Teatr Polski, Duża scena, g. 19, bilety: 30–50 zł Koncert: Julia Pietrucha From the Seaside, Aula UAM, g. 19, bilety: 59–99 zł spektakl Great Poland, Teatr Polski, Malarnia, g. 19.30, bilety: 30 i 50 zł spektakl Nieporadnik mężczyzny, Mój Teatr, g. 20, bilety: 20 i 30 zł Koncert: L.U.C, CK ZAMEK, sala Wielka, g. 20, bilety: od 45 zł Koncert: Kamil Bednarek z zespołem Talizman, sala widowiskowa CKiBP suchy Las, g. 20, bilety: 25 i 35 zł 25 marca, niedziela spektakl Śpiewanki studia Teatralnego Blum, Concordia Design, g. 10 i 11.30, bilety rodzinne: 40 zł spektakl Grajkółko Teatru Atofri (dzieci 1–5 lat) CK ZAMEK, scena nowa, g. 10.30 i 12, bilety: 16 zł wycieczka: Kościół w Polsce – 1050. rocznica biskupstwa w Poznaniu, zbiórka: Ostrów Tumski przy pomni- ku Jana Pawła ii, g. 11, wstęp wolny Koncert i spektakl Miłość nie boli, kolano boli, czyli dzieci piszą, dorośli grają, Teatr Animacji, g. 13, bilety: 10–30 zł warsztaty z wytwarzania narzędzi pradziejowych z krzemienia, na wystawie Archeologia miejsca. Przedmioty wyobrażone, Brama Poznania, g. 13.30, wstęp wolny Koncert Skowronkowe śpiewanki, Chór Dziewczęcy „Małe skowronki”, CK ZAMEK, sala pod Zegarem, g. 17, wstęp wolny spektakl Życie to nie teatr, Teatr nowy, Duża scena, g. 19, bilety: 35 i 55 zł XXViii Dni Kultury Francuskiej i Frankofonii: koncert Ablaye Cissoko, scena na Piętrze, g. 19, bilety: 30–40 zł Koncert Moje fado, Blue note, g. 19, bilety: 50 i 70 zł Koncerty w ramach projektu Dni muzyki C. Debussy’ego w 100. rocznicę śmierci (25–26.03), Aula nova, g. 19, wstęp wolny Koncert Another Pink Floyd, Aula UAM, g. 19, bilety: 79–99 zł spektakl Great Poland, Teatr Polski, Malarnia, g. 19.30, bilety: 30 i 50 zł akademickie Gorzkie Żale: Tu zmartwychwstał, kazanie: o. K. Michalski OFM, śpiew – uczestnicy warsztatów AGŻ, kościół oo. Franciszkanów, pl. Bernardyński, g. 20, wstęp wolny 26 marca, poniedziałek otwarcie wystawy prac powstałych podczas pleneru prowadzonego przez Andrzeja Kurzawskiego, Atrium UAP, bud. B, wstęp wolny spektakl Pan Tobiasz i książki, Teatr Animacji, g. 9.30, bilety: 10–30 zł spotkanie z M. Grynbergiem z cyklu Czytnik, Teatr nowy, Trzecia scena, g. 19, bilety: 5 zł Koncert pasyjny Christus factus est pro nobis oboediens usque ad mortem, Aula im. stefana stuligrosza, g. 19, wstęp wolny spektakl Życie to nie teatr, Teatr nowy, Duża scena, g. 19, bilety: 35 i 55 zł spektakl Odys, Teatr Polski, Duża scena, g. 19, bilety: 30–50 zł Koncert muzyki chóralnej, Aula nova, g. 19, wstęp wolny spektakl Przesilenie, Teatr nowy, Trzecia scena, g. 20.30, bilety: 35 i 55 zł 28 marca, środa spektakl Pan Tobiasz i książki, Teatr Animacji, g. 9.30, bilety: 10–30 zł 29 marca, czwartek seans z cyklu Seans dla Seniora, CK ZAMEK, sala Kinowa, g. 13, bilety: 13 zł (dla seniorów), 17 zł (n), 14 zł (u) spektakl Dziady, Teatr nowy, Duża scena, g. 19, bilety: 35 i 55 zł 30 marca, piątek spektakl niespodzianka dla dzieci w wykonaniu studia Teatralnego Krak-Art z Krakowa, ODK Pod Lipami, g. 17, bilety: 6 zł Koncert Tak czynią wszystkie albo Szkoła kochanków, CK ZAMEK, sala Kinowa, g. 18.55, bilety: rzędy a–D: 50 zł (n), 40 zł (u); rzędy E–M: 60 zł (n), 50 zł (u) 31 marca, sobota spektakl, national Theatre Live: Hamlet Williama szekspira, CK ZAMEK, sala Kinowa, g. 20, bilety: 40 zł (n), 30 zł (u) POZnarń Marzec 2018 r. www.wmposnania.pl kalendarzach każdego roku dwa punkty kulminacyjne: wiosen- ny półmaraton i jesienny maraton - ten drugi zarezerwowany dla tych, którzy trenują w miarę regularnie i na długich dystansach. Swoistym preludium do tych wydarzeń jest jednak zaplanowana w tym roku na 11 marca Maniacka Dziesiątka, impreza, która od kilkunastu już lat gro- madzi na starcie coraz większe tłumy. Jej organizatorem na początku był Klub Biegacza „Maniac, z wielkim populary- zatorem biegania Arturem Kujawińskim na czele. Teraz ciężar organizacji impre- zy bierze na siebie Fundacja „Maniacka Dziesiątka”. A ciężar jest to z roku na rok coraz więk- szy. „Maniacy” nie dość, że za każdym ra- zem starają się powiększyć bieg poprzez zwiększenie limitu zgłoszeń, to jeszcze w tym roku zdecydowali się na zupełnie inną trasę. Sześć tysięcy biegaczy - to re- kord w historii imprezy - wystartuje na ul. abpa Baraniaka, na wysokości stoku Malta Ski. Pobiegną w stronę ronda Śród- ka, tam zawrócą, by przez tereny kampusu Politechniki Poznańskiej ruszyć w stronę centrum miasta. Mostem św. Rocha po- konają Wartę, potem ulicami Mostową, Garbary i Kazimierza Wielkiego na ten sam most wrócą. Później ul. Jana Pawła II B) iegacze w Poznaniu mają w swoich Zieloni chcą Z nowym napastnikiem i po obozie w Turcji do walki o awans do I ligi ru- szają piłkarze Warty Poznań. Trzecie miejsce po rundzie jesiennej obudziło w piłkarzach, trenerach i wła- ścicielach Warty Poznań nadzieję na to, że w czerwcu będą cieszyli się z awan- su do I ligi. Ta nadzieja spowodowa- ła, że w wildeckim klubie pomyślano o wzmocnieniach. Sprowadzono z Ra- kowa Częstochowa doskonale znanego i dobrze pamiętanego w Warcie na- pastnika Pawła Piceluka, który ma być lekiem na podstawową bolączkę Zielo- nych - nieskuteczność. Z Picelukiem w składzie o gole powinno być łatwiej. Wartę miał też zasilić inny jej były pił- karz, Michał Jakóbowski. W przepro- wadzeniu tego transferu na przeszko- dzie stanęła kontuzja. Wizja awansu spowodowała, że Warta zainwestuje w infrastrukturę, by w razie promocji bez problemu uzyskać licencję na grę w I lidze. W planach jest m.in. postawienie dachu nad częścią trybun oraz montaż lepszego oświetlenia boiska. FOT. WALDEMAR WYLEGALSKI dotrą znów nad Maltę, pobiegną północ- nym brzegiem i finiszować będą przy hangarach na wschodnim krańcu jeziora. Trasa ma atest Polskiego Związku Lekkiej Atletyki, co oznacza, że jest dokładnie zmierzona i oznaczona, a osiągane na niej rezultaty mogą być uznawane za oficjalne rekordy życiowe. Skąd pomysł na zmianę trasy? Z potrzeb biegaczy, którzy w każdym biegu widzą szansę na poprawę swojego rekordu życiowego. Jak reklamują „Maniacy”, nowa trasa jest idealna do tego celu - prawie zupełnie pozbawiona podbie- gów, z niewielką liczbą zakrętów, za to z długimi, pozwalającymi się rozpędzić prostymi. - Jeśli do tej pory uważaliśmy, - że dotychczasowa trasa jest piekielnie szybka, to ta jest idealna dla maniaków prędkości. Tutaj padną rekordy przez wielkie R - zachwalają organizatorzy Maniackiej Dziesiątki. Początkowo planowali dopuścić do startu pięć ty- sięcy uczestników, ale po konsultacjach z policją i służbami zabezpieczającymi trasę zwiększyli limit zgłoszeń do sze- ściu tysięcy. Wszystkie pakiety startowe rozeszły się w mig. Gwarancję udziału w biegu i zwolnienie z opłaty startowej mają ci biegacze, którzy ukończyli do- tychczasowe trzynaście edycji Maniac- kiej Dziesiątki. Remontu doczeka się też zawstydzający swoim stanem budynek klubowy, w któ- rym w poprzednich latach niejednokrot- nie przeciekał dach. Do wiosennych meczów Warta trenowa- ła na swoich obiektach, ale kluczowym momentem przygotowań był wyjazd na obóz do Turcji. Tam w wiosennej tem- FOT. MATERIAŁY ORGANIZATORÓW Biegowi dla dorosłych (a w zasadzie dla biegaczy od 16 roku życia, którzy mają pisemną zgodę rodziców na start) towarzyszyć będą biegi dziecięce. „Ma- niacy” przygotowali trzy dystanse: 100, do pierwszej ligi peraturze i na dobrze przygotowanych boiskach Zieloni szlifowali formę i zgra- nie przed decydującą batalią o awans do I ligi. Rundę wiosenną Warta rozpocznie 3 marca od wyjazdowego meczu z RÓW Rybnik. U siebie w marcu zagra dwa razy: 10 marca z Gwardią Koszalin i 24 marca z Gryfem Wejherowo. pk 250 i 500 metrów - wszystkie z metą przy hangarach, tam gdzie finiszować będą dorośli. Biegi dziecięce rozpocz- ną się o g. 9.30, start do biegu główne- go zaplanowano na g. 12. Paweł Konieczny SPORTOWY TERMINARZ H 3 marca, g. 9, Parkrun na Cytadeli, ama- torski bieg masowy na dystansie 5 km, Park Cytadela H 3 marca, g. 18.15, Enea AZS Poznań — Ślęza Wrocław, mecz Basket Ligi Kobiet, hala przy ul. Przystań H 9 marca, g. 20.30, Lech Poznań — Jagiel- lonia Białystok, mecz piłkarskiej Lotto Eks- traklasy, Inea Stadion przy ul. Bułgarskiej EH 10 marca, g. 9, Parkrun na Cytade- lii amatorski bieg masowy na dystansie 5 km, Park Cytadela HE 10 marca, g. 14, Warta Poznań — Gwar- dia Koszalin, mecz piłkarskiej Il ligi, stadion przy ul. Droga Dębińska H 10 marca, g. 17, Grunwald Poznań — AZS UZ Zielona Góra, mecz I ligi piłkarzy ręcznych, hala przy ul. Newtona E 10 marca, g. 17, Biofarm Basket Poznań - Nysa Kłodzko, mecz I ligi koszykarzy, hala CityZen przy ul. Droga Dębińska H 11 marca, g. 15, KS AP Poznań - Ju- trzenka Płock, mecz I ligi piłkarek ręcz- nych, hala przy ul. Chwiałkowskiego HM 17 marca, g. 9, Parkrun na Cytade- lii amatorski bieg masowy na dystansie 5 km, Park Cytadela H 17 marca, g. 18, Lech Poznań — Lechia Gdańsk, mecz piłkarskiej Lotto Ekstraklasy, Inea Stadion przy ul. Bułgarskiej H 17 marca, g. 18.15, Enea AZS Poznań — Widzew Łódź, mecz Basket Ligi Kobiet, hala przy ul. Przystań H 21 marca, g. 17, Biofarm Basket Poznań — Spójnia Stargard Szczeciński, mecz I ligi koszykarzy, hala CityZen przy ul. Droga Dębińska MH 24 marca, g. 9, Parkrun na Cytade- li, amatorski bieg masowy na dystansie 5 km, Park Cytadela H 24 marca, g. 11, City Trail, amatorski bieg masowy, tereny wokół jeziora Rusałka H 24 marca, g. 14, Warta Poznań — Gryf Wejherowo, mecz piłkarskiej Il ligi, stadion przy ul. Droga Dębińska H 24 marca, g. 17, Grunwald Poznań — GKS Żukowo, mecz I ligi piłkarzy ręcznych, hala przy ul. Newtona H 24 marca, g. 18.15, Enea AZS Poznań — Ostrovia Ostrów Wielkopolski, mecz Ba- sket Ligi Kobiet, hala przy ul. Przystań H 25 marca, g. 12, Logorun Wiosna, ama- torski bieg masowy na dystansie ok. 5 km, tereny wokół Jeziora Maltańskiego M 31 marca, g. 9, Parkrun na Cytade- li, amatorski bieg masowy na dystansie 5 km, Park Cytadela H 31 marca, g. 17, Biofarm Basket Poznań — Siarka Tarnobrzeg, mecz I ligi koszykarzy, hala CityZen przy ul. Droga Dębińska. oprac. pk rozrywka/promocja POZnań Marzec 2018 r. www.wmposnania.pl EEE a iq $ afba, h m 8 — O POZIOMO: 1. wuja (od strony ojca), 6. z guzikiem, e e do zrobienia fotki, 7. ejber, niezłe ziółko, K RZYZ 0 W K Ą 9. zmieszczą i zupę, i pyry, 10. w tym kraju p 0 7 N Ą Ń S KA powstają słynne klocki dla gzubów, 14. podadzą tam Lecha, 15. w tece ślusarza (nie lubi się z gwoździem), 16. zawdzięczamy mu Bambrów, 19. owocowa berbelucha (jak stan w USA), 20. Świętojański, 22. teren płaski jak nakastlik. p | _B_ PIONOWO: 1. tam zrobisz sprawunki, 2. szlachetny juchta z lasu Sherwood, 3. zoldaje na śrupach, 4. groźna broń szkieła (wykryje promile), 5. chabanina na szaszłyki, 8. wałkoń, nygus, roboty nie lubi, 11. „Poznań”, z gen. Kutrzebą na czele, 12. drwina, szydera, 13. marzenie brydżysty abo inszego gracza, 14. przy nim bana, 16. ten to umie blubrać, 17. na stadionie (jak ulica na Winogradach), 18. chroni garnek abo inszy ajzol, 21. kiedyś pełno ich było na Starym Rynku. Litery z pól ponumerowanych w prawym dolnym rogu, uszeregowane od 1 do 18, utworzą rozwiązanie. co WYDAWNICTWO propo MIEJSKIE POSNANIA Pojzn, Poznań, Posen Wielokulturowy i wieloreligijny Poznań na planie w wersji tradycyjnej, papierowej i interaktywnej — to projekt Stowarzyszenia „Łazęga Po- © znańska”, dofinansowany ze środków miejskich, a zrealizowany przy 1 S współpracy stowarzyszenia z Wydawnictwem Miejskim Posnania. w marcu: Na mapie zatytułowanej Pojzn, Poznań, Posen — śladami wielokulturo- Historia zdigitalizowana. W temacie numeru wego miasta zaznaczono sto obiektów świadczących o współtworzeniu o cyfryzacji skarbów przeszłości. Jak to naszego miasta na przestrzeni wieków przez mieszkańców wielu na- się robii jak Poznań wygląda pod tym ap rodowości, kultur i wyznań. Mapa jest bezpłatna, dostępna w siedzibie _ względem na tle Polski. -I= Stowarzyszenia „Łazęga Poznańska” oraz Centrum Informacji Miejskiej, _ Z szuflady Beksińskiego. ul. Ratajczaka 44 (w wersji interaktywnej na google.com/maps). Zdzeawa Bokoiiskog0? OM w zapowiedzi wystawy artysty. W objęciach książek. W marcu na MTP bardzo książkowo: dla dzieci Poznańskie Targi Książki „Pegazik”, a dla starszych Poznańskie Targi Książki Naukowej EM i Popularnonaukowej. M TS A . | r PUSH Z Ryszardem Ćwirlejem, autorem kilkunastu książek z Poznaniem w tle, | MY Ara rozmawiamy o jego kolejnej powieści. | AB KULTURA 'W POZNANIU afisz Naszych publikacji o Poznaniu, jego historii i architekturze szukajcie w Salonie Posnania i na www.sklep.wmposnania.pl razem z IKS-em lub w punktach CIM: więcej w internecie na kulturapoznan.pl: szczegółowe kalendarium wydarzeń zapowiedzi, recenzje, relacje, rozmowy afisz KURĄ Pl
  POZnan_2018-04.pdf	Kwiecień 2018 POZnań INFORMATOR SAMORZĄDOWY METROPOLII POZNAŃ pzy "R 4 H m u pasm = | w © JJ WN A -5_ j | ISSN 2080-315X Serwis miejski o I |" L IB Aj H a " ko m | al Kar LINEA odzyskania niepodległości Dni Ułana) | /świętować będziemy szczególnie uroczyście. 2 aa” FOT. WALDEMAR WYLEGALSKI es Remontuj z dotacją Jakie warunki musi spełniać senior, by otrzymać od miasta dotację na przystosowanie mieszkania do swoich potrzeb, i na co może ją przeznaczyć? »s.7 FOT. WALDEMAR WYLEGALSKI Akcja powstanie Weź udział w wielkiej akcji społecznej Tłum 12 tysięcy biegaczy stanie na starcie gromadzenia pamiątek dotyczących poznańskiego półmaratonu. > s.15 powstania wielkopolskiego. > s. 2 FOT. WALDEMAR WYLEGALSKI POZnarń Kwiecień 2018 r. www.wmposnania.pl Zawody kawaleryjskie, festyn, uroczysty capstrzyk, pokazy, defilada. Od 20 do 22 kwietnia odbywać się będą w naszym mieście Dni Ułana. Z więto ma bardzo długą tradycję: Oryrożi się z obchodów upamięt- niających uroczystość, która miała miejsce 22 kwietnia 1921 roku. W tym dniu marszałek Józef Piłsudski udeko- rował sztandar Pułku Ułanów Poznań- skich Krzyżem Srebrnym Orderu Virtuti Militari, doceniając męstwo żołnierzy w walce z bolszewikami. Wspominając to wydarzenie, ułani organizowali w dwu- dziestoleciu międzywojennym swoje święto, w którym uczestniczyli także mieszkańcy Poznania. Do tej tradycji po- wrócili w latach 80. XX wieku. W tym roku Dni Ułana zorganizowane zostaną po raz trzydziesty trzeci. W pią- tek 20 kwietnia w Wędrzynie świętować będzie 15. Batalion Ułanów Poznańskich, wchodzący w skład 17. Wielkopolskiej Brygady Zmechanizowanej. To jednost- ka, która kontynuuje tradycje przedwo- jennych poznańskich ułanów, chociaż dzisiaj jej żołnierze nie dosiadają już koni. Również w piątek na hipodromie Wola odbywać się będą zawody kawa- leryjskie - te pokazy będą otwarte dla wszystkich chętnych, a do ich oglądania ułani szczególnie zapraszają poznańskich uczniów. Zawody na Woli, wraz z wojskowym fe- stynem, zaplanowano również na sobotę 21 kwietnia. W tym samym dniu wie- czorem na pl. Adama Mickiewicza od- będzie się wojskowy capstrzyk (początek og.19.30). Uczestnicy uroczystości udadzą się następnie pod pomnik 15. Pułku Uła- nów Poznańskich przy ul. Ludgardy, gdzie o g. 20 rozpocznie się apel poległych. Obchody święta trwać będą już od rana także w niedzielę 22 kwietnia. Najpierw og. 10 wsanktuarium Matki Bożej w Cudy Wielmożnej Pani Poznania na Górze Prze- mysła zostanie odprawiona msza święta. Po niej rozpocznie się defilada, która popro- wadzi uczestników pod pomnik 15. Puł- ku, a następnie na Stary Rynek. Przez cały dzień (od g. 11) na Cytadeli trwać będzie festyn rodzinny oraz kawaleryjskie pokazy. Organizatorzy zachęcają do udziału w uroczystościach i towarzyszenia po- znańskim ułanom w obchodach ich świę- ta. Więcej informacji na stronie www. dniulana.pl. Cezary Omieljańczyk Akcja powstanie Setna rocznica powstania wielkopol- skiego, jednego z najważniejszych wy- darzeń w historii Wielkopolski i Polski, jest znakomitą i najprawdopodobniej ostatnią okazją na wydobycie z szaf i szuflad Wielkopo- lan pamiątek dotyczą- cych powstania, jego genezy, uczestników i następstw. Miasto Poznań wespół z Urzędem Marszałkowskim Województwa Wielko- polskiego ogłosiły wielką akcję społeczną gromadze- nia do tej pory nieudostępnianych publicznie pamiątek powstańczych: zdjęć, negatywów, listów, druków ulot- nych, legitymacji, szkiców, rysunków, planów, pocztówek, map, przedmiotów codziennego użytku czy elementów wy- posażenia wojskowego. Właściciele po- wstańczych pamiątek wcale nie muszą się ich pozbywać. Wystarczy, że do koń- ca maja przyniosą je do jednego z punk- tów zbiórki w 12 miastach Wielkopolski (lub przyślą mailem skan obiektu na ad- res: pawel.michalakOcyryl.poznan.pl) oraz zgodzą się na ich zeskanowanie i publiczną prezentację. W Poznaniu zbiórka odbywa się w Wydawnictwie Miejskim Posnania (w Pracowni Digi- talizacyjnej CYRYL) przy ul. Ra- tajczaka 44 w każdą środę do końca maja od g. 8 do 16. Skany pamiątek zosta- ną przekazane pod obrady jury, które posiadaczy najwarto- ściowszych obiektów wyróżni nagrodami pieniężnymi. W na- stępnym etapie akcji wszystkie _ zakwalifiko- wane do konkursu pamiątki zostaną opisane i w formie wirtualnej kolekcji opublikowane na portalu www. cyryl.poznan.pl. Ale to nie koniec - obiekty nagrodzone i wyróżnione zosta- ną pokazane na wystawie w Poznaniu (w grudniu 2018 roku), a w 2019 roku w pozostałych dziesięciu miastach, któ- re w akcji wzięły udział. Szczegóły są dostępne na stronie www. wmposnania.pl w zakładce - akcja: powstanie. Danuta Bartkowiak 4 FOT. WALDEMAR WYLEGALSKI W rankingu gazety „Financial Times” Poznań znalazł się na trzecim miej- scu wśród europejskich miast średniej wielkości najbardziej przyjaznych dla biznesu. Prestiżowy Ranking europejskich miast i regionów przyszłości przygotowywa- ny jest przez dziennikarzy „Financial Times. W najnowszej edycji zbadali oni 301 miast i 150 regionów, przyznając oceny w pięciu głównych kategoriach: potencjał ekonomiczny, środowisko pra- cy, efektywność kosztowa, infrastruktura i przyjazne środowisko dla biznesu. W tej Zwiedzaj z Dzięki siódmej edycji Poznańskiej Karty Turystycznej zwiedzanie i korzy- stanie z atrakcji Poznania jest bardziej wygodne i tańsze. Karty turystyczne to stosowany w wielu miastach świata sposób na ułatwienie turystom poznania miasta, do którego przyjechali. Taką kartę ma też Poznań, wydaje ją Poznańska Lokalna Organiza- cja Turystyczna, która przedstawiła wła- śnie siódmą edycję tego projektu. Przy- stąpiło do niego ponad 120 partnerów. Każdy, kto chce kartę kupić, może to zro- bić w punktach informacji turystycznej, tj. na Starym Rynku, na Ławicy, a także na Przyjazny Poznań ostatniej, w grupie miast Średniej wiel- kości, Poznań sklasyfikowany został na trzecim miejscu (za Zurychem i Wrocła- wiem). Tak wysoka lokata to efekt doce- nienia tego, że przedsiębiorcy z zagranicy chętnie rozpoczynają swoją działalność w naszym mieście, tworzą nowe miejsca pracy i korzystają z ułatwień w prowadze- niu biznesu. Autorzy raportu dostrzegli m.in. to, że w naszym mieście jest wie- le firm z sektora wysokich technologii (high-tech), wzięli też pod uwagę oceny przyznane Poznaniowi przez międzyna- rodowe agencje ratingowe. co kartą dworcu PKP oraz w Centrum Informacji Miejskiej w Arkadii. Można ją nabyć rów- nież w Termach Maltańskich i w większo- ści hoteli. Karta dostępna jest w różnych wariantach jako normalna lub ulgowa, na jeden, dwa lub trzy dni z uwzględnionym transportem miejskim bądź bez niego. Najtańsza wersja karty kosztuje 30 zł, naj- droższa 79 zł. Kupując kartę, dostaniemy katalog z listą partnerów z oferowanymi przez nich usługami. Wśród nich są nie tylko muzea, z których wiele dla zwiedza- jących z kartą oferuje wstęp wolny, ale też miejsca rekreacji, zabawy i lokale gastro- nomiczne. jg w Zostan gźdaczem Kim są gżdacze? To wolontariusze, któ- rzy pomagają organizatorom Pyrkonu - największego w kraju festiwalu fanta- styki. Rekrutacja gżdaczy zakończy się 3 kwietnia. W tym roku Pyrkon odbędzie się w dniach 18-20 maja na terenie Mię- dzynarodowych Targów Poznańskich, a nabór wolontariuszy już się rozpoczął i potrwa do 3 kwietnia. Jakie warunki musi spełnić kandydat na gżdacza? Przede wszystkim musi mieć ukończone 16 lat w chwili rozpoczęcia Pyrkonu (trzeba być urodzonym przed 18 maja 2001 roku), musi być dyspozy- cyjny podczas trwania festiwalu, świad- czyć pomoc przez co najmniej 12 godzin, oczywiście z przerwami. Pracy dla wo- lontariuszy z pewnością nie zabraknie — Pyrkon to impreza tworzona z wielkim rozmachem, bogatym programem i po- nad 40 tys. uczestników. Dzięki wspar- ciu ubranych w pomarańczowe koszulki gżdaczy organizatorzy są w stanie stwo- rzyć wspaniały i przyjazny wszystkim konwent. Za swój wkład gżdacz otrzymuje przywile- je. Przede wszystkim na Pyrkon wchodzi za darmo, ma zapewniony obiad w pawilonie gastronomicznym i miejsce w hali noclego- wej. Zasady rekrutacji i formularz na stro- nie festiwalu: pyrkon.pl. mat POZnarń Kwiecień 2018 r. www.wmposnania.pl Wielki statek nad Maltą Na brzegu Jeziora Maltańskiego pojawi się w tym roku niezwykłe miejsce wypoczynku. Będzie to Rodzinna Przystań Sportu i Rekreacji, w której głównym obiektem będzie olbrzymi plac zabaw w kształcie statku. T projekt, który zostanie zrealizowa- ny dzięki środkom z Poznańskiego Budżetu Obywatelskiego po tej stronie Jeziora Maltańskiego, na której znajdują się Termy Maltańskie. - Pośród wielu elementów, z których bę- dzie można korzystać w parku rozrywki, warto wymienić choćby trójmasztowy okręt do zabawy, pięcioosobową karu- zelę, huśtawki zarówno dla maluchów, jak i dla starszych dzieci, bujaki, zestaw zabawowy rollercoaster, mostek czy zjeż- dżalnię - informują w spółce Poznań- skie Inwestycje Miejskie. Znajdą się tam również karuzele, „wibrująca kula” oraz urządzenie do ćwiczenia równowagi - tzw. slackline. Przy placu zabaw będzie miejsce na stojaki rowerowe, ławki z oparciem czy kosze na śmieci. Całość parku bę- dzie ogrodzona, a teren oświetlony za pomocą nowych lamp. Do dyspozycji użytkowników zostaną oddane rów- nież odcinki ścieżki dla pieszych oraz ścieżki rowerowej o nawierzchni bi- tumicznej - obie łączące nowy park z istniejącą infrastrukturą. Obiekt ma śk być gotowy na przełomie września i października, jego koszt to ponad 1,2 mln zł. Jan Gładysiak Sacrum, sport i energia na targach Bogaty program wydarzeń przygotowa- ły na kwiecień Międzynarodowe Targi Poznańskie. 15 kwietnia odbędzie się kolejna edycja poznańskiego półmaratonu, ale już dwa dni wcześniej rozpocznie się trzydniowa impreza przygotowana z myślą o oso- bach, które nie wyobrażają sobie życia bez sportu. Poznań Sport Expo Wiosna 2018 to wydarzenie dla miłośników bie- gania, triatlonu i innych dyscy- plin. Na stoiskach targowych zobaczymy nie tylko sprzęt, odzież i akcesoria spor- towe wiodących produ- centów, ale też odżywki czy suplementy diety. Obecni będą przedstawi- ciele centrów i ośrodków sportowych, którzy zachę- cą do organizowania szkoleń i zgrupowań właśnie w ich obiektach, będzie też można zasięgnąć porad leka- rzy i terapeutów. Specjaliści z branży energetycznej spo- tkają się podczas Międzynarodowych Targów Energetyki Expopower (23- 26.04). Ekspozycję podzielono na kilka salonów tematycznych, poświęconych m.in. wytwarzaniu energii i automatyza- cji jej przesyłania, a także telekomunika- cji. Jak przystało na nowoczesną imprezę 4 NW targową, organizatorzy szczególną uwagę przywiązywać będą do prezentacji i de- bat na temat innowacyjnych rozwiązań w energetyce, nie zabraknie też dyskusji na temat bezpieczeństwa energetycznego i wyzwań, jakie stoją przed tą branżą. Imprezie Expopower towarzyszyć będą inne branżowe wydarzenia, m.in. orga- nizowane w tym samym terminie Mię- dzynarodowe Targi Energii Odnawialnej Greenpower. Oprócz prezenta- cji najnowszych rozwiązań ŻA, w tej dziedzinie, specja M im CUWA IwsRY listycznych seminariów i konferencji, uwagę gości targowych przy- ciągnie z pewnością, podobnie jak w ubie- głym roku, wystawa sa- mochodów elektrycznych wraz z urządzeniami służący- mi do ich ładowania. W kwietniu (13-14.04) odbędą się rów- nież Targi Wyposażenia Kościołów, Przedmiotów Liturgicznych i Dewocjo- naliów Sakralia 2018. To jedno z najwięk- szych wydarzeń o tej tematyce w naszym kraju. Wystawcy zaprezentują na nim produkty i usługi dla parafii i zakonów, w ofercie nie zabraknie wyposażenia świą- tyń i innych obiektów sakralnych, strojów liturgicznych i dewocjonaliów. co Dzięki środkom z Poznańskiego Bu- dżetu Obywatelskiego w Starym Zoo powstanie Muzeum Historii Zoo i Lwa. Znajdzie się ono w przeznaczonej do re- montu Starej Lwiarni. Budynek lwiarni powstał między 1880 a 1907 rokiem, a swoją obecną formę zyskał po II wojnie światowej. Dzisiaj zabytkowy obiekt już od dawna nie jest miejscem zamieszkania dla zwierząt, bo nie spełnia warunków koniecznych dla lwów i innych dużych drapieżników. Teraz zyska jednak nową funkcję, bo po przeprowadzeniu remontu znajdzie się tam Muzeum Historii Zoo i Lwa. - Stare Zoo, perła w koronie Poznania, to kompleks zabytkowych obiektów wyma- gających natychmiastowej ochrony i od- restaurowania - podkreśla Ewa Zgrab- czyńska, dyrektor Ogrodu Zoologicznego w Poznaniu. Jeszcze w tym roku muzeum ma zostać otwarte dla zwiedzających. Będzie opo- wiadać o historii ukochanych przez po- znaniaków zwierząt i prezentować losy samego miasta. - Mamy wiele artefaktów, które można udostępnić zwiedzającym - mówi Małgorzata Chodyła, rzeczniczka prasowa poznańskiego ogrodu. - Wie- le pamiątek związanych ze zwierzęta- mi i zoo przynieśli nam też poznaniacy z okazji 140. urodzin Ogrodu Zoologicz- nego, po remoncie będziemy mieli miej- sce, by je w końcu pokazać. oprac. mat Pokażcie swoje ogrody W czerwca odbędzie się druga edycja Weekendu Otwartych Ogrodów. W sobotę i niedzielę 9 oraz 10 czerwca prywatni właściciele będą mogli udostęp- nić dla zwiedzających swoje ogrody przy- domowe i działkowe. W ubiegłorocznej edycji Weekendu Otwartych Ogrodów wzięło udział około 200 osób. Wszyscy, którzy chcieliby włączyć się w tegoroczną akcję i zaprezentować swój ogród, mogą wysyłać zgłoszenia na adres organizatora Tomasza Ciesielskiego: 67tomekQgmail. com. Informacje na Facebooku Qweek- endotwartychogrodow. mat [ZUALIZACJA: URZĄD MIASTA POZNANIA WIZUALIZACJA: URZĄD MIASTA POZNANIA Ej MIASTO W SKRÓCIE m PRZEJDŹ SIĘ PO MIEŚCIE. Koło Prze- wodników PTTK im. Marcelego Mottego przy Oddziale Poznańskim PTTK zapra- sza wszystkich chętnych na kwietniowe przechadzki po naszym mieście. Wy- cieczki odbywają się w niedziele (oprócz pierwszego spotkania, które zostanie zorganizowane w Poniedziałek Wielka- nocny), początek o g. 11. W kwietniu za- planowano następujące spotkania: )- Emaus — 2.04, spotkanie przy dworcu autobusowym na rondzie Rataje; > Poznańskie Sanktuaria Maryjne — 8.04, spotkanie na Wzgórzu Przemysła przed kościołem św. Antoniego Padew- skiego i franciszkanów konwentualnych; > Poznań czasów Marcelego Mottego. Na placu Teatralnym i w jego rejonie - 15.04, spotkanie przed Biblioteką Ra- czyńskich na pl. Wolności; b 35. rocznica śmierci Franciszka Jaśkowiaka — 22.04, spotkanie na pętli tramwajowej Pestki przy dworcu auto- busowym na os. Sobieskiego; ) Poznańscy Błogosławieni - Poznańska Piątka i ks. proboszcz Narcyz Putz — 29.04, spotkanie u zbiegu ulic Masztalarskiej i Wronieckiej, przy kościele NMP Wspomo- żenia Wiernych i zakonu salezjanów. co m REMONT NA ŚWICIE. Zapowiadany od lat remont ryneczku na Świcie w koń- cu się rozpoczął. Po remoncie targowisko położone u zbiegu ulic Świt, Grochow- ska i Jutrzenki będzie miało przebudo- waną infrastrukturę podziemną i nową nawierzchnię. To ona dzisiaj jest w naj- gorszym stanie i zniechęca kupujących do odwiedzin. Nowe będą też pawilony handlowe oraz stragany. Monitoring ma zapewnić bezpieczeństwo. Zadbano też o część rekreacyjną oraz śmietniki i toaletę publiczną. W okolicy przygotowane zosta- ną miejsca postojowe. Prace realizowane przez firmę Demiurg zakończyć mają się latem tego roku - ich koszt to 3 mlnzł. jg E KONTROLERZY NA ETACIE. W stycz- niu zeszłego roku radni miejscy apelowa- li do prezydenta, by miasto było dobrym pracodawcą i nie zatrudniało pracowni- ków na tzw. umowy śmieciowe. Radni wsparli w ten sposób apel związków za- wodowych reprezentujących kontrole- rów biletów, którzy domagali się zatrud- niania na umowę o pracę. Prezydent te postulaty zrealizował — wszyscy kontro- lerzy biletów, którzy wyrazili taką chęć, zostali zatrudnieni na umowę o pracę, a ci, którym to odpowiada, zostali za- trudnieni na umowęzzlecenie. Obecnie kontrolerów jest 27, spośród nich 15 pra- cuje na umowę o pracę, pozostałych 12 na umowęzzlecenie. jg EH KULTURY:STYKA to nowy telewi- zyjny program o kulturze w Poznaniu na antenie telewizji WTK. Premiery no- wych odcinków emitowane są zawsze w czwartki o g. 19.15. W programie znajdziemy m.in. relacje, wywiady i za- powiedzi tego, co dzieje się w Poznaniu. Kultury:styka powstaje we współpracy z Urzędem Miasta. mat POZnarń Kwiecień 2018 r. www.wmposnania.pl Nowe, szybkie i piękne Na uniwersytecie Podczas czterech kwietniowych dni Poznań stanie się niekwestionowaną stolicą motoryzacji w naszym kraju. d5 do 8 kwietnia na terenie Mię- O dzynarodowych Targów Poznań- skich odbywać się będzie Poznań Motor Show 2018. Największe w Polsce targi motoryzacyjne przyciągną jak co roku tysiące miłośników szybkich i pięk- nych aut. W Poznaniu wielbiciele dwóch i czte- rech kółek na pewno nie będą się nudzić. Atrakcją będą, jak zwykle, nowe modele znanych marek, niektóre prezentowane w Polsce po raz pierwszy. Pojazdy zapre- zentowane zostaną w ramach pięciu salo- nów: samochodowego, motocyklowego, karawaningowego i ciężarowego, a także — co będzie tegoroczną nowością - w salo- nie pojazdów z napędem alternatywnym. Targi będą okazją nie tylko do zobacze- nia najnowszej oferty światowych produ- centów. To także możliwość przekonania się, jak te pojazdy radzą sobie na drodze. W ramach imprez towarzyszących nie zabraknie pokazów kaskaderskich. Dla tych, którym nie wystarcza, że samochód jest szybki, przygotowano prezentacje upiększania i poprawiania możliwości pojazdów. Z myślą o nich zorganizowany zostanie konkurs Custom Motor Show, w którym zaprezentują się powszechnie znane, a jednak nowe motocykle, zmody- fikowane, upiększone, poprawione przez prawdziwych artystów motoryzacyjnego tuningu. W tym samym czasie odbędą się Targi Techniki Motoryzacyjnej. Ich oferta obej- muje najnowocześniejsze rozwiązania technologiczne, których nie może za- braknąć w warsztatach samochodowych, stacjach obsługi pojazdów, stacjach ben- zynowych i w firmach zajmujących się wypożyczaniem i sprzedażą pojazdów. Cezary Omieljańczyk Wróblom na ratunek Z roku na rok w Poznaniu jest coraz mniej wróbli. Żeby temu zapobiec, miejscy urzędnicy kupili 300 budek lę- gowych. Nad przedsięwzięciem czuwa Uniwersy- tet Przyrodniczy w Poznaniu, który objął patronat naukowy. Budki lęgowe trafiły do parków i na skwery, a także do poznań- skich szkół i przedszkoli. Część z nich będzie zamontowana na budynkach na- leżących do Zarządu Komunalnych Zaso- bów Lokalowych. W akcję włączyli się również członkowie Stowarzyszenia Mieszkańców Abisynia w Poznaniu. Pierwszą budkę uroczyście zawiesił w parku Sołackim pomysłodawca ak- cji - wiceprezydent Poznania Tomasz Lewandowski razem z prof. Piotrem Tryjanowskim z Uniwersytetu Przyrod- niczego. - Gdy naukowcy z Uniwersytetu Przy- rodniczego zwrócili nam uwagę na nie- zwykle niepokojące zjawisko, jakim jest dramatyczny spadek liczebności popula- cji wróbli, zdecydowaliśmy się działać - wyjaśnia Lewandowski. Szacunki Uniwersytetu Przyrodniczego pokazują, że populacja wró- bli w Poznaniu to dzisiaj - Kiedyś śpiew wróbli był codziennością i często nas budził, teraz niezwykle rzadko można te ptaki usłyszeć i spotkać. Dlatego zdecydowaliśmy się działać - mówi wiceprezydent Poznania Tomasz Lewandowski. maksymalnie 14 tys. par. Na początku lat 70. żyło 100 tys. par. Na razie naukow- cy chcą zatrzymać tę spadkową tendencję, a później - po zidentyfikowaniu wszystkich czynników, które przeszkadzają wróblom - krok po kroku odbudować populację. Wróblom można podawać wyłącznie karmę naturalną, na przykład nasiona słonecznika, ziarna zbóż czy pokruszone orzechy. Nie wolno karmić ptaków chle- bem i resztkami ze stołu. mat FOT. WALDEMAR WYLEGALSKI śledzą teslę Co się dzieje obecnie i co będzie się działo z kabrioletem Tesla wystrzelo- nym w kosmos przez miliardera Elona Muska? Dowiemy się tego m.in. dzięki poznańskim naukowcom z Obserwato- rium Astronomicznego Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza. Obserwatorium Astronomiczne UAM, wykorzystując swój najnowocześniejszy, zdalnie sterowany teleskop umieszczony w Arizonie, prowadzi pilotażowy pro- gram, w ramach którego fotografowane są najróżniejsze obiekty kosmiczne - od satelitów geostacjonarnych po mikro- i nanosatelity na niskich orbitach. Teleskop ten jest w stanie zarejestrować piłeczkę pingpongową znajdującą się na orbicie 1 tys. km nad Ziemią. Dzięki ta- kim obserwacjom wyznaczane są pozycje i orbity obiektów, co pozwala przewidy- wać ich przyszłe trajektorie oraz ostrze- gać przed potencjalnymi zderzeniami. W ramach tych działań wykonane zo- stały obserwacje wystrzelonego 6 lute- go 2018 roku za pomocą rakiety Falcon Heavy firmy Space X nietypowego po- jazdu kosmicznego - kabrioletu Tesla. W przeciwieństwie do typowych sateli- tów Ziemi tesla znajduje się aktualnie na orbicie wokółsłonecznej i oddala się od Ziemi. Obserwatorium UAM 8 lutego wykonało pierwsze obserwacje samo- chodu, gdy znajdował się w odległości ok. 730 tys. km od Ziemi. Przewiduje się śledzenie tego kilkumetrowego obiektu nawet z odległości kilku milionów kilo- metrów. Obserwacje pozwolą na okre- ślenie dokładnej orbity i wyznaczenie przyszłych przelotów tesli w pobliżu Ziemi. mat Zaparkuj i jedź W lutym otwarty został pierwszy w Po- znaniu parking w systemie Park 8 Ride. Ponieważ takich obiektów będzie w przyszłości więcej, dobrze wiedzieć, jak z nich korzystać. Parking przy stacji PST Szymanowskiego to pierwszy w Poznaniu obiekt w syste- mie Park 8 Ride. Na ogrodzonym placu parkingowym znajduje się 130 miejsc postojowych, w tym sześć dla osób nie- pełnosprawnych. Są tam też: wiata i sto- jaki dla rowerów, stacja do samodzielnej naprawy rowerów oraz automatyczna to- aleta. Jest także tablica z aktualną godziną odjazdów tramwajów. Obsługa korzysta- jących z parkingu jest więc w pełni zauto- matyzowana. Nowy parking jest otwarty siedem dni w tygodniu (oprócz świąt), przez całą dobę, z przerwą techniczną w g. 2.30-4.30. Do pozostawienia samochodu na nowym parkingu uprawnia ważny bilet zapisany na karcie PEKA lub Elektronicznej Legi- tymacji Studenckiej i Doktoranckiej. Aby wjechać na parking, należy przyłożyć kar- tę PEKA z ważnym biletem okresowym do czytnika lub pobrać bilet przy wjeździe i opłacić go w automacie. Bilet ZTM nie musi być na imiennej karcie kierującego, może należeć do współpasażera. Osoby, które posiadają bilet, nie muszą płacić dodatkowo za pozostawienie auta na parkingu Park 8: Ride. W przypadku bra- ku ważnego biletu na karcie PEKA należy opłacić parkowanie w automacie (15 zł). Otrzymany bilet uprawnia do korzystania z komunikacji miejskiej bez dodatkowych opłat w czasie trwania doby parkingowej (do g. 2.30). Miejscy urzędnicy zapowiadają, że takich obiektów w Poznaniu będzie przybywać. Miejsca, w których kolejne parkingi po- wstaną, to: ul. św. Michała, Strzeszyn przy przystanku kolejowym oraz przy rondzie Starołęka. W dalszej kolejności planowane są parkingi tego typu na Górczynie i Miło- stowie. Będzie mogło na nich zaparkować łącznie ponad 700 samochodów. je Dni przedsiębiorczych Ósma edycja Poznańskich Dni Przed- siębiorczości trwać będzie od 18 do 22 kwietnia. To wydarzenie, które zdążyło się już wpi- sać w program działań na rzecz promowa- nia biznesu w naszym mieście. Odbywa się corocznie z myślą o już aktywnych przed- siębiorcach, jak i tych, którzy dopiero pla- nują stworzenie własnej firmy. Organizo- wane jest przez władze Poznania, powiatu poznańskiego, środowiska gospodarcze i uczelnie wyższe, przy ważnym udziale Międzynarodowych Targów Poznańskich. Podczas PDP będzie można znaleźć po- mysł na własną firmę, a także poznać formalne zasady rozpoczynania i prowa- dzenia działalności gospodarczej. Specja- liści - zarówno pracownicy naukowi z po- znańskich uczelni, jak i już doświadczeni przedsiębiorcy - przedstawią programy wspierania biznesu, nowe rozwiązania or- ganizacyjne i możliwości inwestycyjne. Jak założyć firmę, jakie dokumenty są potrzeb- ne, gdzie trzeba się zgłosić i jak później nie zgubić się w gąszczu przepisów i wymogów czekających na początkujących biznesme- nów — o tym wszystkim będą rozmawiać uczestnicy warsztatów i konferencji. Nie zabraknie też okazji do spotkań z przedsię- biorcami, nawiązania nowych kontaktów biznesowych. Więcej informacji na stronie: www.poznan.pl/pdp. co POZnarń Kwiecień 2018 r. www.wmposnania.pl co na osiedlach >K PARK CFIRONI CENTRU Specjalną ustawę chroniącą historyczne i kulturowe walory ścisłego śródmieścia Poznania przegłosowali miejscy radni. Część >ELegE WIEKI stała się parkiem kulturowym. od koniec lutego radni przegło- P sowali uchwałę o utworzeniu w ścisłym centrum poznańskie- go Starego Miasta parku kulturowego. Jej projekt przygotowali pracownicy biura Miejskiego Konserwatora Za- bytków. Zdaniem poznańskich rad- nych i urzędników uchwała o parku kulturowym jest niezwykle ważnym dokumentem, ogranicza bowiem sa- mowolę reklamową i określa, jak po- winien wyglądać Stary Rynek i jego najbliższe okolice. Powierzchnia parku to 40 ha, obejmujące obszar ulic: Sol- na, Wolnica, Małe Garbary, Garbary, plac Bernardyński, Podgórna oraz Aleje Marcinkowskiego. Przepisy re- gulują między innymi wielkość i licz- bę reklam, szyldów, kolorystykę fasad kamienic. Mają zniknąć reklamy zasła- niające całe kamienice, a także te, które świecą w klubach go-go, oraz „żywe re- klamy” czy pojazdy wykorzystywane jako nośniki reklam. Nowe przepisy mają również umoż- liwić walkę z naganiaczami z klu- bów go-go. Przepisy odnośnie do nagabywania przez pracowników klu- bów go-go, jak zapowiedział Mariusz Wiśniewski, od razu powinny wejść w życie. Władze zapowiedziały, że dla osób, które będą stosować takie prak- tyki, przewidziane są mandaty o wyso- kości 500 zł. Dzięki uchwale przedsiębiorcy będą mogli postawić ogródki gastronomicz- ne między ulicami Wielką i Woźną, jednak muszą one spełniać wymo- gi określone w uchwale. Prowadzący działalność gastronomiczną mają rok, aby dostosować się do nowych przepi- SÓW. Dla osób niepełnosprawnych wyzna- czono dwumetrowy ciąg komunikacyj- ny, dzięki czemu będą mogli swobod- niej poruszać się w okolicach rynku. Uchwała nie utrudni życia ulicznym muzykom. Będą oni mogli w dalszym ciągu grać na instrumentach, jednak bez dodatkowego nagłośnienia, które może zakłócić spokój turystom oraz mieszkańcom. Mateusz Malinowski Mariusz Wiśniewski. FOT. WALDEMAR WYLEGALSKI - Wypracowaliśmy rozwiązania, które będą chronić przestrzeń Starego Miasta. Zależy nam na tym, by to miejsce było wizytówką Poznania, by kojarzyło się z kulturą. Uchwała o parku kulturowym to narzędzie, które pozwoli nam to osiągnąć —- mówi wiceprezydent Poznania Pierwsza akcja SCcanii Strażacy z OSP Głuszyna mieli okazję sprawdzić w praktyce przydatność no- wego pojazdu gaśniczego, kupionego dzięki wsparciu z budżetu miasta Po- znania. Nowy wóz kupiony dla Ochotniczej Stra- ży Pożarnej Poznań-Głuszyna to ciężki samochód ratowniczo-gaśniczy Scania P 410 z napędem 4x4. Kosztował pra- wie 1 mln zł - ponad połowę tej kwoty przeznaczyło miasto, reszta pochodziła z funduszy Krajowego Systemu Ratowni- czo-Gaśniczego. 20 lutego o g. 1.47 strażacy z Głuszyny pierwszy raz pojechali nowym wozem do gaszenia pożaru, który wybuchł przy ul. Daszewickiej. Okazało się, że na skutek zwarcia instalacji elek- trycznej powstał pożar jacuzzi o kon- strukcji drewniano-plastikowej. Ja- cuzzi znajdowało się blisko domu oraz drewnianego płotu. Dzięki szybkiej i sprawnej akcji pożar się nie rozprze- strzenił. Gaszenie trwało ponad go- dzinę. Nowy wóz strażaków przeszedł pomyślnie swój chrzest bojowy. Pojazd nie jest jedynym wsparciem miasta dla strażaków z OSP. We wrześniu zeszłego roku otwarto nową strażnicę właśnie na Głuszynie. Kosztowała ok. 2 mln zł. W zachodniej części Poznania, na Woli, trwają prace nad budową siedzib dla OSP Ratownictwo Wodne i OSP Grupa Ratownictwa Specjalistycznego. W ko- lejnych latach planowana jest też bu- dowa nowej remizy dla OSP na Osiedlu Kwiatowym. mat FOT. OSP GŁUSZYNA m REKREACJA NA SZCZEPANKOWIE. Mieszkańcy Szczepankowa już nieba- wem zyskają kolejne miejsce do upra- wiania sportu i rekreacji. Nowa siłow- nia zewnętrzna stanie na działce przy ul. Szczepankowo. Pośród urządzeń do ćwiczeń będą tam mi.in.: prasa nożna, popularny „wioślarz”, stepper czy narty biegówki. Dla miłośników wysiłku na świeżym powietrzu przy- gotowane zostaną również poręcze do ćwiczeń oraz drążek fit. Wykona- ne zostaną także utwardzone ścieżki oraz plac pod siłownię. Do dyspozy- cji mieszkańców oddane zostaną też ławki oraz dekoracyjne murki służące za siedziska. mat WIZUALIZACJA: RO SZCZEPANKOWO-SPŁAWIE-KRZESINKI OSIEDLA W SKRÓCIE m NOWA ULICA NA JEŻYCACH. Na Jeżycach pojawiła się nowa ulica, a właściwie nowy odcinek ulicy już ist- niejącej — przedłużenie ul. Bolesława Prusa. Jej fragment powstał na terenie dawnej zajezdni tramwajowej przy ul. Gajowej, gdzie prywatny inwestor buduje nowe budynki mieszkaniowe. Ruch na nowo powstałym odcinku ul. Prusa będzie odbywał się dwukie- runkowo. W związku z tym uczestnicy m PARKI DO AKTYWNEGO WYPO- CZYNKU. Kolejne skateparki po- wstaną na Chartowie i Świerczewie jeszcze w tym roku. Miłośnicy skate- boardingu oraz fani koszykówki w wersji streetball będą mogli ko- rzystać z funkcjonalnych obiektów ruchu drogowego i pieszego zyskają możliwość przedostania się na wprost ul. Prusa aż do ul. Zwierzynieckiej. Poza remontem dróg, nowymi na- wierzchniami jezdni i chodników oraz torami inwestor Zajezdni Poznań do- konał wymiany sieci energetycznych, elektrycznych oraz wodno-kanali- zacyjnych. Wartość całości wykony- wanych dotychczas prac to ponad 8 mln zł. mat do uprawiania swoich ulubionych dyscyplin. Także fani skateboardingu ze Świerczewa zyskają miejsce prze- znaczone do jazdy na deskorolce. No- woczesny obiekt będzie wyposażony m.in. w piramidę, quarter pipe czy poręcz. mat o | u 2% 5 XK powrót do przeszłości Kwiecień „POZnań POZNAJ LUDZI JEŻYC Zwyczajni, niezwyczajni i nadzwyczajni. Od pokoleń, z urodzenia, przyjezdni i przejazdem. Zbuntowani i pogodzeni. W domu, pracy, szkole. Starsi, dojrzali, młodzi i bardzo młodzi. Sześćdziesiąt osób i jedna dzielnica — Jeżyce. FOT. X5 AUTORZY KSIĄŻKI Zbigniew Rochowiak prowadzi serwis pe l 01R rowerowy przy ul. Poznańskiej ześćdziesiąt jeżyckich historii po- znać można w najnowszej książce Wydawnictwa Miejskiego Posnania JEst ŻYCIE. Kilka lat temu amerykański fotograf i blo- ger Brandon Stanton wyszedł na ulice Nowego Jorku i zaczął fotografować no- wojorczyków. Założył sobie, że sportretuje ich 10 tys. W 2010 roku utworzył na Face- booku stronę Humans of New Yorki zaczął publikować na niej portrety mieszkańców Nowego Jorku. Reakcja internautów spo- wodowała, że Stanton postanowił zdjęcia opisywać, najpierw krótkimi informacja- mi, a potem historiami portretowanych ludzi. Trzy lata później ukazała się książka o ludziach Nowego Jorku. Dzisiaj face- bookową stronę obserwuje 18 mln użyt- kowników, a książka, przetłumaczona na kilka języków, w tym polski, stała się best- selerem i jest praktycznie niedostępna. W 2015 roku Paweł Kwiatkowski i współ- pracujące z nim trzy wtedy licealistki, a obecnie studentki: Ewelina Koterska, Maria Kwiatkowska i Karolina Domańska prawdopodobnie znali książkę Stantona, a na pewno słyszeli o jej facebookowej odsłonie. Na pewno natomiast nie zda- wali sobie sprawy, że wyruszając pewne- go pięknego letniego dnia na ulice Jeżyc, zostaną wkręceni, a właściwie wkręcą się sami w wir wydarzeń i ich bohaterów. Jeżyce, dawna podpoznańska wieś, a od 1900 roku dzielnica miasta, przez ostatnie 150 lat uległy diametralnej przemianie. W XVIII wieku prawie całkowicie wy- ludnione, a następnie zasiedlone przez osadników z Bambergu, w kolejnym stu- leciu powoli zabudowywane najpierw sza- Pani Wanda sprzedaje własnoręcznie układane bukieciki na Rynku Jeżyckim chulcowymi (ze względu na ograniczenia związane z sąsiedztwem twierdzy), a po- tem murowanymi domami, na początku XX wieku stały się miejscem niesamowi- tego boomu budowlanego. Na tym terenie powstały wtedy całe kwartały okazałych secesyjnych kamienic z pięknymi elewa- cjami, zdobnymi klatkami schodowymi i rozległymi mieszkaniami. Zamieszkali w nich najpierw pruscy urzędnicy, archi- tekci, lekarze i adwokaci, a w okresie mię- dzywojennym poznańska inteligencja. Po II wojnie światowej Jeżyce nie odzy- skały dawnej świetności. Dramatyczny brak lokali mieszkalnych spowodował, że wielopokojowe jeżyckie mieszkania dzielono na mniejsze i zasiedlano lokato- rami z kwaterunku. Kamienice odebrane właścicielom podupadały. Brak pieniędzy nawet na bieżące remonty powodował, że elewacje niszczały, a bogaty wystrój klatek schodowych znikał pod młotkiem nieudolnych rzemieślników próbujących łatać ubytki. W XXI wiek Jeżyce weszły szare, odrapane i beznadziejnie smutne. I wtedy nagle zaczęło się coś dziać. A nawet bardzo dużo i bardzo szybko. Wielu wła- ścicieli odzyskanych kamienic poczyniło znaczące inwestycje, do wyremontowa- nych domów wprowadzili się nowi ludzie, którzy dostrzegli w dzielnicy potencjał. Za świadomymi lokatorami i właścicielami mieszkań poszli mali i więksi przedsiębior- cy, a także animatorzy życia kulturalnego. Zaczęły powstawać lokalne knajpki, warsz- taty, kluby i galerie. Te z kolei ściągnęły na Jeżyce studentów, którzy nudzili się w wi- nogradzkich blokowiskach, mimo bliskości wielkiego kampusu na Morasku. Zawiązały się bardziej lub mniej formalne grupy je- życkie, na Facebooku i w realu. I wtedy pojawili się oni, autorzy poznań- skiego, jeżyckiego Nowego Jorku. Spotkali się, przeprowadzili rozmowy i uwiecznili na zdjęciach sześćdziesięcioro jeżyczan. Bardzo różnych: właścicieli knajp i ich pracowników, rzemieślników, budowni- czych, animatorów kultury. Dla bardzo wielu z nich Jeżyce były tylko życiowym epizodem i dawno ich na Jeżycach nie ma, ale opowiadając swoje historie, zatrzyma- li atmosferę dzielnicy z ostatnich lat. Ich opowieści wpisały się w najnowsze dzieje Jeżyc, w ich odrodzenie, byli jego moto- rem i napędem. Rozkręcili tę maszynerię, która, jeżeli się nie zatrzyma, pozwoli Je- życom na długo utrzymać rangę miejsca szczególnego, klimatycznego, dla niektó- rych - kultowego. I o tym jest ta książka. Brandon Stanton po swoim wielkim sukcesie wyruszył w świat. Fotografował ludzi w Pakistanie, Iranie i wielu innych krajach. Potem robił zdjęcia w nowojor- skich szpitalach i wykorzystując swoją niezwykłą popularność, zbierał pienią- dze na leczenie nowotworów u dzieci. Kto wie, może autorzy jeżyckich ludzkich historii pójdą dalej, najpierw do innych dzielnic Poznania, a potem w świat... Danuta Bartkowiak Książkę Pawła Kwiatkowskiego, Eweliny Ko- terskiej, Marii Kwiatkowskiej i Karoliny Do- mańskiej, JEst ŻYCIE, kupić można w Salonie Posnania, na www.sklep.wmposnania.pl iw poznańskich księgarniach. Anna Nowaczyk (z prawej) i jej magiel przy ul. Poznańskiej Dz aktywny senior ...::-::: POZnań Kwiecień 2018 r www.wmposnania.pl tym, jakie warunki musi Os: senior, by otrzy- mać dotację, i na co ją może przeznaczyć, rozmawiamy z Toma- szem Gawrysiakiem, dyrektorem do spraw zasobów lokalowych Zarządu Komunalnych Zasobów Lokalo- wych w Poznaniu. Kto może ubiegać się o dotacje? Tylko najemcy mieszkań komunal- nych. Jakie muszą spełnić warunki? Nasza oferta jest kierowana do osób samotnych, które ukończyły 65 lat, i małżeństw bądź związków partner- skich, w których jeden z małżonków lub partnerów ukończył 65. rok życia. I to jest warunek wstępny. A poza tym są jeszcze dwa inne warunki ubiegania się o dotację. Po pierwsze, osoby te muszą spełniać wymogi kryterium do- chodowego umożliwiającego staranie się o pomoc mieszkaniową w Pozna- niu. W przypadku osoby samotnej jest to dochód nieprzekraczający 2250 zł z tym jednak zastrzeżeniem, że gdy je- dynym źródłem dochodu jest emery- tura lub renta, kwota ta może być pod- wyższona o 20 proc. W gospodarstwie wieloosobowym ten dochód nie może być wyższy niż 1750 zł na osobę. Po drugie, osoby ubiegające się o dotację nie mogą być zadłużone, a jeśli już są, to muszą mieć zawarte porozumienie w sprawie spłaty zadłużenia w ratach i wywiązywać się z niego. W jakiej wysokości będą dotacje? Wartość grantu nie może przekroczyć kwoty 10 tys. zł. Nie jest to dotacja pieniężna, którą dajemy do ręki senio- rowi. Ma ona formę prac remontowo- -adaptacyjnych o określonej wartości. Po złożeniu wniosku przez seniora weryfikowany jest zakres prac, ich zasadność, a także możliwość wyko- nania. Następnie, w przypadku po- zytywnej opinii komisji i przyznaniu grantu, Zarząd Komunalnych Zaso- bów Lokalowych zleca wykonanie prac w trybie zamówień publicznych. Co musi zrobić ubiegający się o dotację, żeby ją otrzymać? Złożyć wniosek na formularzu do- stępnym na stronie Zarządu Komu- nalnych Zasobów Lokalowych lub w siedzibie Spółki przy ul. Matejki 57. Ponadto musi załączyć dokumen- ty potwierdzające uprawnienie do udziału w programie. Są to: doku- ment potwierdzający wiek wnio- skodawcy, czyli dowód osobisty; dokument potwierdzający tytuł prawny do lokalu, najczęściej bę- dzie to umowa lub przydział lokalu; dokumenty potwierdzające uzy- skany dochód w ostatnim okresie rozliczeniowym, czyli PIT lub inny FOT. PIOTR FRYDRYSZEK dokument; oświadczenie o liczbie osób w gospodarstwie domowym, a w przypadku osób niepełnospraw- nych dokument potwierdzający sto- pień niepełnosprawności. Pierwsza tura kwalifikacyjna trwa do koń- ca marca. Kolejna planowana jest w lipcu lub sierpniu. Czy senior musi złożyć wniosek osobiście, czy może to zrobić za pośrednictwem poczty lub inter- netu? Wniosek można złożyć w formie elektronicznej lub za pośrednic- twem poczty. Jakie prace adaptacyjne będą obję- te dotacjami? Program ma na celu adaptację miesz- kań do potrzeb ludzi w podeszłym wieku. Założono więc, że mogą to być następujące prace: w uzasadnio- nych przypadkach wymiana stolarki okiennej i drzwiowej, montaż anty- włamaniowych drzwi wejściowych lub renowacja zabytkowych drzwi; mon- taż dodatkowych zabezpieczeń drzwi wejściowych, wizjerów, montaż czuj- ników dymu, adaptacja łazienki, np. wymiana wanny na kabinę pryszni- cową, zamontowanie sprzętu pomoc- Wypij kawę lub herbatę za dwa złote Od I kwietnia - to nie prima apri- lis - w niektórych kawiarniach i restauracjach na Starym Mieście w Poznaniu seniorzy będą mogli kupić kawę lub herbatę za dwa złote. W akcji biorą udział następujące lo- kale: Dobra i Pies przy ul. Nowowiej- skiego 15 i 17, Kóltura przy ul. Jani- ny Lewandowskiej 8 (do niedawna 23 Lutego), cukiernia Wściekłe Ciast- ka na pl. Cyryla Ratajskiego oraz re- stauracja Tulipan przy pl. Wielkopol- skim i Tytka Smaków przy ul. Libelta 6. - Chodzi nam przede wszystkim o rozruszanie tych seniorów ze Sta- rego Miasta, którzy rzadko wychodzą z domu - mówi pomysłodawczyni akcji Iwona Kręglewska, organizator- ka społeczności lokalnej Miejskiego Ośrodka Pomocy Rodzinie w Pozna- niu. - O pobudzenie ich do życia to- warzyskiego - dodaje. Akcja ma potrwać do końca roku, ale jeśli się uda i wywoła zainteresowanie, jej organizatorka obiecuje, że będzie ją można nie tylko kontynuować, ale i rozszerzyć. Senior, żeby skorzystać z akcji i wypić kawę lub herbatę za dwa złote, powinien zgłosić się do lokalu, w którym chce spędzić czas, i poprosić o karnet. Będzie on upo- ważniał go podczas kolejnych wizyt do promocyjnych poczęstunków. Ko- rzystanie z promocji w danym lokalu będzie możliwe w wybranych dniach i godzinach zgodnie z harmonogra- mem wypisanym na karnecie. - Pierwszy kwartał obowiązywania akcji traktujemy pilotażowo i ostroż- nie - mówi Iwona Kręglewska. — Na- sza informacja docierać będzie do zainteresowanych głównie dzięki pla- katom rozwieszanym w okolicznych kamienicach i na tablicach ogłoszeń, stronom internetowym i profilom facebookowym partnerów oraz infor- macji w „Kurierze Staromiejskim” - piśmie Rady Osiedla Stare Miasto. Liczymy też na tak zwaną pocztę pantoflową. Informacje i karnety będą także bezpośrednio przekazywane potencjalnym zainteresowanym przez pracowników socjalnych MOPR oraz rozprowadzane we wszystkich klu- bach seniora na Starym Mieście. Piotr Frydryszek niczego ułatwiającego poruszanie się i korzystanie ze sprzętów w łazience lub toalecie, wymiana innych urzą- dzeń w łazience, np. spłuczki, sedesu, umywalki; w razie konieczności wy- miana instalacji wodnej, elektrycznej, jeśli to możliwe — modernizacja in- stalacji grzewczej, wymiana gazowego podgrzewacza wody na elektryczny, zabezpieczenie podłogi powłoką an- typoślizgową, instalacja w sypialni, łazience, ubikacji nocnego oświetlenia włączanego przez czujnik ruchu, insta- lacja poręczy do samodzielnego po- ruszania się po mieszkaniu, wymiana niesprawnej kuchni gazowej na elek- tryczną lub bezpieczną gazową, mon- taż koszy do bezpiecznego przecho- wywania opału w lokalu, wyposażenie klatki schodowej w oświetlenie ledowe z czujnikiem ruchu, malowanie ścian lub odtworzenie glazury po koniecz- nym kuciu ścian w celu wymiany in- stalacji oraz inne prace wskazane przez seniora po weryfikacji przez pracow- nika ZKZL zasadności ich wykonania. Czy ktoś, kto otrzyma dotację, będzie mógł wyjść poza jej wiel- kość, dokładając swoje pieniądze na przykład po to, żeby poszerzyć zakres prac lub podnieść standard adaptacji? Koszt prac wykonanych w ramach grantu i uznanych przez komisję nie może przekraczać 10 tys. zł. W przypadku gdyby senior chciał rozszerzyć ich zakres, musi dojść do porozumienia z wykonawcą, który będzie wykonywał prace. Ile pieniędzy przeznaczono na ten cel w tym roku? Na ten rok przewidziano 500 tys. zł na realizację programu. Gdzie seniorzy będą mogli uzy- skać informacje na temat grantów mieszkaniowych? Wszelkie informacje będą możli- we do uzyskania w siedzibie spółki w godzinach pracy, na naszej stronie internetowej lub za pośrednictwem telefonów 61 869 48 00, 61 869 49 42. rozmawiał: Piotr Frydryszek XK as — aktywny senior POZnarń Kwiecień 2018 r. www.wmposnania.pl Gastronomia przyjazna ludziom starszym Jeśli planują Państwo wyjście do kawiarni czy restauracji, warto wiedzieć, które z nich zostały wyróżnione certyfikatem w akcji Miejsce Przyjazne Seniorom. ) CafeMisja CK Fara (ul. Gołębia 1, tel. 531 584 187). Kawiarnia oferuje seniorom zniżkę 15 proc. od wtor- ku do piątku do g. 16 oraz 50 proc. zniżki w poniedziałek do g. 16 na drugi produkt. Cafe Misja to miej- sce bez barier architektonicznych. Do siedzenia można wybrać fotele, kanapy i krzesła o różnej wysoko- ści i miękkości. Organizowane są tu koncerty, wystawy, wieczorki poetyckie i prezentacje misyjne. Miejsce ma niepowtarzalny klimat, szczególnie za sprawą starych mu- rów fary. Wiosną, latem i jesienią, przy sprzyjającej pogodzie, goście zapraszani są do stolików ustawio- nych na krużgankach fary. Wła- ściciele Cafe Misja współpracują z Centrum Turystyki Kulturowej Trakt. b Eurocafe (ul. Zamenhofa 133, ul. Św. Marcin 24, tel. 61 662 60 33. Kawiarnia oferuje w czwartki dla se- niorów rabat 50 proc. na kawę przy zakupie porcji ciasta (ok. 100 g). Oferta Eurocafe jest bogata w wy- darzenia artystyczne, np. kabarety, wystawy, degustacje itp. Bilety na koncerty i wydarzenia można ku- pić w korzystnej cenie. Oba lokale pozbawione są barier architek- tonicznych: w kawiarni Eurocafe mieszczącej się w Pasażu Rondo można skorzystać z windy, Euroca- fe w Galerii MM ulokowane jest na parterze. )- Kawiarnia Gale- ria Kamea (ul. Wroniecka 22, tel. 61 851 72 11). Kawiarnia oferuje od po- niedziałku do piątku 15 proc. zniżki na całe menu. Do sko- rzystania ze zniżki upoważnia ulotka promocyjna dostępna w Centrum Inicjatyw Senioral- nych. W Kamei, poza niezwykłymi deserami, podziwiać można ręko- dzieła poznańskich artystów zdo- biące każdy zakamarek kawiarni. Raz w miesiącu wieczór umilają muzycy z poznańskiego Uniwersy- tetu Muzycznego w ramach Melo- dycznych Inspiracji. Można tu też poczytać codzienną prasę. Kamea to kawiarnia doskonale znana po- znańskim seniorom, którzy spoty- kają się w niej towarzysko, ale też organizują spotkania z przyjaciół- mi, imieniny czy urodziny swoich wnucząt. Od dłuższego czasu Ka- mea współpracuje z Uniwersyte- tem Każdego Wieku. )- Restauracja Pastela (ul. Lewan- dowskiej 40 - dawna 23 Lutego/róg Zamkowej, tel. 61 850 14 90). Re- stauracja oferuje seniorom 20 proc. zniżki na całe menu od poniedział- ku do piątku w g. 12-17. W Paste- li organizowane są także wystawy Miejsce Przyjazne „4 LJ ki Miejsce Przyjazne Seniorom: Kawiarnia Eurocafe prac artystów w różnym wieku, często artystów seniorów. Wstęp na wystawy jest bezpłatny, nie wyma- ga też zaproszenia. Wokół wystaw organizowane są także spotkania — przychodzą tu przyjaciele artysty i miłośnicy sztuki, by napić się kwit- nącej herbaty, pobyć ze sobą, poroz- mawiać i zjeść specjały proponowa- ne przez kucharzy Pasteli. W ciepłe dni można przysiąść w zacienionym ogródku. > „Społem” Gastronomiczna Spół- dzielnia Spożywców (ul. Wilczak 3, tel. 61 828 82 55, Kawiarnia Expres- sowa W-Z, ul. Fredry 12, Kawiarnia Expressowa, Al. Marcinkowskie- Zajrzyj do tytki i dowiedz się - Co miesiąc tysiąc egzempla- rzy Tytki Seniora trafia do naj- starszych mieszkańców naszego miasta. Jest ona wydawnictwem wyczekiwanym — mówi Maria Si- tarska z Centrum Inicjatyw Senio- ralnych. Tytka Seniora to kwadratowa ko- perta o wymiarach 22 x 22 cm, zaprojektowana tak, by cieszyła oko, a zarazem stanowiła poręczne i interesujące dla seniorów źródło informacji. Co miesiąc wolonta- riusze i wolontariuszki Centrum Inicjatyw Senioralnych umieszcza- ją w niej pakiet ulotek, zaproszeń czy ciekawych informacji skiero- wanych do dojrzałych odbiorców. Seniorzy znajdują w tytce zarówno programy wycieczek, wykładów, warsztatów, jak i wieści o promo- cjach i nowych inicjatywach, do udziału w których są zapraszani. Pracownicy Centrum Inicjatyw Senioralnych dbają o to, by Tytka Seniora kojarzona była z rzetelno- ścią i wysoką jakością przekazywa- nych informacji. Dystrybuowana jest od kwietnia 2013 roku. Do tej pory ukazało się ponad 40 wydań. Od września 2015 roku Tytkę Seniora w wersji elektronicznej znaleźć można na stronie www.centrumis.pl. Tytka Seniora w wersji papierowej ukazuje się na przełomie kolejnych miesięcy, natomiast e-wydanie w pierwszym tygodniu każdego miesiąca. - Tytka jest wydawnictwem wycze- kiwanym, nierzadko kolekcjonowa- nym, niejednokrotnie również jej posiadacze dzielą się uzyskanymi w ten sposób informacjami ze swo- imi przyjaciółmi, rodziną i sąsia- dami. Bardzo nas to cieszy - mówi Maria Sitarska. ms Tytka Seniora dystrybuowana jest w Centrum Inicjatyw Senioralnych przy ul. Mielżyńskiego 24, w Centrum Informacji Miejskiej przy ul. Rataj- czaka 44 i Centrum Kultury Zamek (w Punkcie Informacji). go 14, Cukiernia-Cafe Expresso- wa, ul. 28 Czerwca 1956 r. 150). We wszystkich kawiarniach obowiązuje przez cały tydzień 15 proc. zniżki dla seniorów (dotyczy konsumpcji na miejscu) oraz promocyjna sprzedaż ciast (co tydzień inny asortyment w obniżonej cenie). Kawiarnia Expressowa zlokalizo- wana jest w samym centrum mia- FOT. ARCHIWUM CENTRUM INICJATYW SENIORALNYCH _ sta w bezpośrednim sąsiedztwie przystanku tramwajowego. Tuż przy wejściu do lokalu umieszczo- no informacje o promocjach i ra- batach dla seniorów. W kawiarni można zorganizować również przyjęcia rodzinne. Na specjalne życzenie klientów istnieje moż- liwość zapewnienia dań ciepłych i zimnych przekąsek. W Cukier- ni-Cafe Expressowa przygotowy- wane są weekendowe promocje na wybrany asortyment. Cukier- nia zlokalizowana jest w bliskim sąsiedztwie przystanku tramwa- jowego. Tuż przy drzwiach do lokalu widoczne są informacje o promocjach i rabatach dla se- niorów. Kawiarnia Expressowa WZ zlokalizowana jest w centrum miasta, w miejscu dawnej restau- racji WZ dobrze znanej seniorom. W bliskim sąsiedztwie znajduje się przystanek tramwajowy. Lokal nie ma barier architektonicznych, jest przystosowany dla osób nie- pełnosprawnych. Tuż przy wejściu umieszczone są informacje o pro- mocjach i rabatach dla seniorów. oprac. Maria Sitarska Rada sprawdzi i oceni Trwają prace Rady Programowej ds. wdrażania i realizacji polityki senioralnej. Jej członkowie chcą na bieżąco sprawdzać, jak jest ona realizowana. W lutym br. prezydent Poznania po- wołał Radę Programową ds. wdra- żania i realizacji Polityki Senioralnej Miasta Poznania na lata 2017-2021. W jej skład weszli m.in. przedsta- wiciele Urzędu Miasta i miejskich jednostek organizacyjnych, które na co dzień podejmują działania na rzecz osób starszych, a także trzech członków Miejskiej Rady Seniorów. Przewodniczącym Rady został Ję- drzej Solarski, zastępca prezydenta Poznania. Od razu po powołaniu Rada roz- poczęła prace. Jeszcze w lutym od- było się spotkanie mające na celu ustalenie harmonogramu, zgodnie z którym w najbliższych latach będą realizowane założenia polityki se- nioralnej w różnych dziedzinach życia miasta, m.in. w zakresie trans- portu, mieszkalnictwa i usług zdro- wotnych, a także zachęcania senio- rów do bardziej aktywnego udziału w życiu Poznania. Członkowie Rady chcą na bieżą- co sprawdzać, jak realizowana jest polityka senioralna. W ich ocenie pozwoli to nie tylko uniknąć dzia- łań pozorowanych, ale da też szan- sę na wprowadzenie niezbędnych zmian. Rada będzie reagować, kiedy okaże się, że pewne zadania trzeba będzie zmienić lub uzupełnić. Takie oceny mają być przeprowadzane co kwartał. Niektóre zadania trzeba, w ocenie członków Rady, rozpocząć pilnie, na pewno w tym roku. Inne przedsięwzięcia będą wdrażane przez dłuższy czas, etapami. O tym, jak potrzebne jest wdrażanie inicjatyw określonych w polityce se- nioralnej, nie trzeba seniorów prze- konywać. Liczą oni, że powołanie Rady Programowej pomoże w szyb- kim i sprawnym realizowaniu zgła- szanych przez nich postulatów. co POZnarń Kwiecień 2018 r. www.wmposnania.pl as — aktywny senior > E Dzień mam bardzo wypełniony — Mnie interesuje życie tu i teraz. Chętnie chodzę na koncerty do klubów. Wchodzę, a tam sama młodzież — uczniowie, studenci. Ija, dziadek. Wszyscy się patrzą, a ja nic: zwyczajnie sobie siedzę — mówi Wojciech Makowiecki, emerytowany dyrektor Arsenału. poznańską Galerią Miej- Z: Arsenał związał się w 1968 roku, wkrótce po uzy- skaniu dyplomu historyka sztuki, i pozostał jej wierny aż do przejścia na emeryturę w 2013 roku. Przez 17 lat kierował Galerią. Jego ambicją było przede wszystkim promowanie poznańskich plastyków - malarzy, rzeźbiarzy, performerów, fotogra- fików. Przygotowywał więc pieczo- łowicie ich wystawy, pisał o nich, przyjaźnił się z nimi, organizował życie towarzyskie poznańskiej bo- hemy, sam chętnie w nim uczestni- cząc. Czym wypełnia czas dzisiaj? Kiedy poprosiłam o spotkanie, Pan natychmiast zaproponował kilka kawiarni, w których moglibyśmy się umówić. Pan zna wszystkie ka- fejki w Poznaniu? Wszystkie nie, tylko te na Starym Rynku i wokół. Lubię się spoty- kać z ludźmi, rozmawiać, nie tylko wspominać, ale dyskutować o sztu- ce, literaturze. Teraz mam czas, to korzystam. Jest Pan na emeryturze. Nie czuje Pan żalu, że coś się skończyło? Ja- kiś ważny etap w życiu. Wszyscy wiemy, że się kiedyś skończy i trzeba być na to przygotowanym. Pracowałem prawie do 70. roku ży- cia. Mogłem jeszcze dłużej, ale czu- łem, że wszystko staje się dla mnie coraz trudniejsze. Nowa sztuka, zu- pełnie inne możliwości jej ekspozy- cji, sposób bycia i działania młodych kuratorów i artystów, ze znajomością języków, obytych w świecie. Przecież całe życie miał Pan do czynienia ze sztuką, jej prezento- waniem, organizowaniem wystaw. Ale zmieniły się — powiedziałbym - okoliczności. Są zupełnie inne narzędzia do jej eksponowania. Młodzi znakomicie się nimi posłu- gują. To całkiem inne pokolenie. A ja mam teraz czas, żeby sobie spo- kojnie pooglądać, pomyśleć, i o nic nie muszę się martwić, o żaden bu- dżet, terminy, frekwencje, remonty, nikt nie oczekuje ode mnie żadnych decyzji, rozstrzygnięć. Nic. Święty spokój. Po to jest emerytura. Pewien mój znajomy cenił na eme- ryturze także to, że mógł dużo spać. Dlatego ja chodzę wcześnie spać. Błogosławiona ta emerytura. Proszę pani, jak się przez czterdzie- ści kilka lat wstawało wcześnie rano, to na emeryturze i tak się człowiek zrywa. Ja już o ósmej jestem na nogach. Żadnego wylegiwania się. Jadę samochodem albo rowerem na godzinkę poćwiczyć na siłowni, jem śniadanie, idę z żoną z kijkami na co najmniej godzinny spacer, to obowiązkowe. W lecie jedziemy do ogrodu, gdzie nie uprawiamy żad- nych warzyw, tylko kwiatki, tam mam też czas na poczytanie, a wie- czorem spotkanie przy winie z przy- jaciółmi. W sezonie jesienno-zi- mowym dużo piszę i przygotowuję materiały do kolejnej książki. Dzień mam bardzo wypełniony. Bardzo Pan zapracowany. I zorga- nizowany. Najważniejsze na tej, jak pani mówi, błogosławionej emeryturze, to nie dać się zamknąć w czterech ścia- nach domu na kanapie przed telewi- zorem. Trzeba być nadal aktywnym. Jednak nie wszystkim się to udaje. Dlatego należy o tym myśleć wcze- śniej, mieć pasję, coś swojego, żeby potem nie zgorzknieć, nie opowia- dać o samotności i nie mieć żalu do całego świata. Oczywiście na eme- ryturze możemy poświęcić więcej czasu rodzinie, odwiedzić krew- nych, rodzinne strony, jednak ja niechętnie jeżdżę do Inowrocławia. W czasach mojego dzieciństwa to było ładne miasto. Pamiętam bar- dzo zadbany rynek i radość, z jaką wchodziłem do najelegantszego w mieście hotelu Basta albo do re- stauracji Pod Lwem. Było kino Słoń- ce, a naprzeciwko klub młodzieżowy Kameleon. Pamiętam, jak w Teatrze Miejskim występowała Ludmiła Jakubczak. Piękny głos, piękna ko- bieta. Czy dzisiaj ktoś w ogóle o niej pamięta? A ja pamiętam. Na starość trzeba mieć takie wspomnienia. Dzisiaj wszystko się w Inowrocła- wiu zmieniło - pozostały brzydkie kamienice i brzydkie ulice w cen- trum, kwitnie tylko część uzdrowi- skowa i park Solanki. Za to chętnie jeżdżę do Szczecina, gdzie mieszka mój wnuk Franek. A że jestem na emeryturze, to mogę posiedzieć tam dłużej. Mam czas, żeby z nim pobyć, porozmawiać, posłuchać go. Gdzie- kolwiek jesteśmy, to chodzimy do galerii lub muzeum. On najpierw trochę protestuje, bo to raczej typ sportowca, ale z grzeczności ze mną idzie. A ja nie robię mu tam uniwer- syteckich wykładów z historii sztu- ki, tylko opowiadam o konkretnym obrazie, jak i dla kogo powstał, żeby poznał historię jego autora, czasu, w którym został namalowany. Cho- dzimy po mieście i rozmawiamy sobie o ulicach, domach i ludziach. Jak partnerzy. Franek ma dziesięć lat, jeszcze się wiele musi nauczyć, ale mam nadzieję, że coś z tych hi- storyjek dziadka w pamięci mu po- zostanie. Dobrych rad też mu Pan udziela? Nikomu nie daję dobrych rad. Starsi ludzie uwielbiają dawać do- bre rady. Oczywiście młodym i ab- solutnie dla ich dobra. Ależ oni nie potrzebują naszych rad. Przecież młodzi wiedzą dziś lepiej i więcej od nas. Są inaczej wykształ- ceni, obyci w świecie. Jakich rad ja mogę udzielać mojej córce, która jest menedżerem w duńskiej firmie, zarządza kilkudziesięcioosobowym zespołem, zna języki, jeździ po świecie. Czego ja mam ją uczyć? Na to był czas, kiedy ją z żoną wycho- wywaliśmy, kiedy była dzieckiem i mieszkała z nami. Teraz to ja chęt- nie słucham, gdy ona przywozi ze świata ciekawe historie o ludziach i o miejscach. Te opowieści i wraże- nia mnie budują. Ja już nie muszę nigdzie jechać. Zresztą swoje też zo- baczyłem. Więc jeśli mógłbym coś doradzić... A jednak... Ale tylko swoim rówieśnikom: da- rujcie sobie doradzanie, powoływa- nie się na doświadczenia życiowe. Pozwólmy, aby młodzi zdobywali swoje doświadczenia i uczyli się na swoich błędach. Nie wtrącajmy się, a będą nam bardzo wdzięczni. Nie wiem, czy to się spodoba Pana rówieśnikom. Zrobiliśmy już wszystko, co było do zrobienia z dziećmi, kiedy były pod naszą opieką. Mieliśmy na to ponad dwadzieścia lat, a jeśli czegoś nie dopilnowaliśmy, to dzisiaj i tak tego nie nadrobimy. Pomijam, że ci młodzi i tak nas nie posłuchają. Oni chcą żyć zupełnie inaczej, co innego jest dla nich ważne. Mają własne przemyślenia o świecie, i to nie na podstawie audycji telewizyj- nych czy doniesień prasowych, ale z pracy i obserwacji życia. Jeśli się z tym nie pogodzimy i będziemy się upierać przy swoich racjach, to będą konflikty. A po co nam to? Ja przyjąłem do wiadomości, że taka jest rzeczywistość, i słucham, co do mnie mówią. Dzięki temu mam, że FOT. ARCHIWUM WOJCIECHA MAKOWIECKIEGO się tak wyrażę, międzypokoleniową harmonię. Starzy mędrcy nie są już nikomu potrzebni? Tacy jak prof. Zygmunt Bauman z pewnością tak. Miał 90 lat, a był młody. Wszyscy chcieli go słuchać. Dużo rozmawiał ze studentami, więc może stąd ten młody język. Dlatego dobrze jest przebywać z młodymi i słuchać ich. Można się nawet pokłócić, ale nie dlatego, że ja wiem lepiej, bo jestem starszy. Po prostu mam inne zdanie. I w zgo- dzie gadamy dalej. Jednak rozmowy z kolegami rów- nolatkami też mogą być ciekawe. Po roku Pana spotkań z kumplami z młodości powstała wspomnie- niowa książka o Poznaniu lat 60. i 70.: Szczelbaczechowa. Co było, a nie jest. Spotykaliśmy się w Meskalinie, u Benka Ejgierda, w szóstkę: Janusz Beger, Marian Golka, Jacek Jusz- czyk, Roman Kordziński i Krzysz- tof Szkurat — wszyscy emeryci - i przywoływaliśmy różne zdarze- nia, sytuacje i bohaterów naszej młodości tuż po studiach. Czasami były to bardzo osobiste wspomnie- nia. Potem to spisaliśmy i dzięki temu utrwaliliśmy trochę atmosfe- ry i faktów z bogatego życia arty- stycznego i towarzyskiego Poznania tamtych czasów. Kawał jego histo- rii A przede wszystkim przypo- mnieliśmy ważnych dla miasta lu- dzi. Ja lubię wracać do przeszłości, ale chcę, żeby coś z tego wynikało, dlatego cieszę się, że powstała ta książka, a następna powstaje o kul- turze Poznania lat 90. Emeryt Wojciech Makowiecki ma jeszcze jakieś plany? Powinienem może uporządkować te tysiące zdjęć, które zrobiłem w czasie moich licznych podróży, albo cho- ciaż przejrzeć albumy. Ale nie! Mnie interesuje życie tu i teraz. Szukanie wszystkiego, co pozwala mi być ak- tywnym i kreatywnym; czuć, że coś się dzieje. Dlatego na przykład chęt- nie chodzę na koncerty do Blue Note i innych klubów. Wchodzę, a tam sama młodzież - uczniowie, studen- ci. I ja, dziadek. Wszyscy się patrzą, a ja nic: zwyczajnie sobie siedzę. rozmawiała: Dorota Juszczyk 10 Kwiecień 2018 r. www.wmposnania.pl as – aktywny senior/informator CEntrum iniCjatYW sEnioraLnYCH ul. Mielżyńskiego 24 pon.–pt., g. 8–16 centrum@centrumis.pl www.centrumis.pl ............................ 61 847 21 11 ............................ 61 842 35 09 miEjsKa raDa sEniorÓW ul. 3 Maja 46 ............................ 61 878 15 52 ............................. 885 960 352 Dyżury miejskiej rady seniorów Urząd Miasta pl. Kolegiacki 17, pok. 52 (Koło Emerytów, parter) w każdy wtorek, g. 12–14 ............................ 61 878 52 19 Centrum inicjatyw senioralnych ul. Mielżyńskiego 24 w każdy czwartek, g. 10–11 (zalecane wcześniejsze zgłoszenie telefoniczne) ............................ 61 842 35 09 Hospicjum Domowe ul. Bednarska 4, w każdy czwartek, g. 11–13, w Centrum seniora (zalecane wcześniejsze zgłoszenie telefoniczne) ............................ 61 855 11 76 sZpitaLnE oDDZiałY ratunKoWE Wielospecjalistyczny szpital Miejski im. J. strusia z Zakładem Opiekuńczo-Leczniczym ul. szwajcarska 3 ............................ 61 873 93 46 Centrum Medyczne HCP ul. 28 Czerwca 1956 r. 194 ............................ 61 831 29 11 szpital Wojewódzki ul. Juraszów 7/19 ............................ 61 821 23 64 ............................ 61 847 35 41 szpital im. prof. s.T. Dąbrowskiego w Puszczykowie ul. Kraszewskiego 11 ............................ 61 898 41 01 samodzielny Publiczny Zakład Opieki Zdrowotnej w szamotułach, ul. sukiennicza 13 ............................ 61 292 71 50 szpital w Śremie ul. Chełmońskiego 1 ............................ 61 281 56 18 ............................ 61 281 56 19 miEjsKi oŚroDEK pomoCY roDZiniE Jednostka miejska, w której można uzyskać wsparcie w trudnej sytuacji życiowej. siedziba główna: ul. Cześnikowska 18 ............................ 61 646 33 44 Filie MOPR-u: Grunwald, ul. Matejki 50 ............................ 61 878 48 72 Jeżyce, ul. Długosza 18a ............................ 61 843 08 86 nowe Miasto, os. Piastowskie 81 ............................ 61 872 36 00 Piątkowo, ul. Karpia 9 ............................ 61 824 02 01 stare Miasto, ul. Kościuszki 103 ............................ 61 850 36 17 Wilda, ul. Opolska 58 ............................ 61 830 49 11 poZnańsKiE CEntrum ŚWiaDCZEń Zajmuje się m.in. wypłatą zasiłków i innych świadczeń z zakresu pomocy społecznej. ul. Wszystkich Świętych 1 swiadczenia@pcs-poznan.pl ............................ 61 646 33 44 WYDaWaniE orZECZEń o niEpEłnospraWnoŚCi i ŚWiaDCZEnia starostwo Powiatowe w Poznaniu ul. słowackiego 8 Powiatowy Zespół do spraw Orzekania o niepełnosprawności ............................ 61 841 07 05 ............................ 61 841 07 06 Wojewódzki Zespół do spraw Orzekania o niepełnosprawności w Województwie Wielkopolskim ul. Kazimierza Wielkiego 24/26 ............................ 61 850 87 60 Poznańskie Centrum Świadczeń ul. Wszystkich Świętych 1 ............................ 61 646 33 44 HospiCja i opiEKa paLiatYWna Wielkopolskie stowarzyszenie Wolontariuszy Opieki Paliatywnej Hospicjum Domowe Prowadzi poradnie: geriatryczną, leczenia bólu, medycyny paliatywnej oraz żywienia dojelitowego, a także tlenoterapię w warunkach domowych. ul. Bednarska 4 ............................ 61 855 11 76 ............................. 504 027 738 Poznańskie Centrum seniora ............................ 61 852 92 99 Polskie Towarzystwo Opieki Paliatywnej, Oddział w Poznaniu Hospicjum Palium Prowadzi poradnie: medycyny pa- liatywnej, leczenia bólu przewlek- łego, geriatryczną i psychologicz- ną, a także hospicjum domowe, oddział medycyny paliatywnej, ośrodek rehabilitacji dziennej wraz z pracownią fizjoterapii. os. Rusa 55 ............................ 61 873 83 12 miEjsCa prZYjaZnE sEniorom Wyróżnione przez Centrum Inicjatyw Senioralnych. Seniorzy mogą w nich liczyć np. na zniżki. Active study, szkoła języków obcych ul. Dąbrowskiego 76/14-15 ............................ 61 847 33 94 Akademia Podróży Wojażer, w której organizowane są wy- jazdy i prelekcje podróżnicze ul. Dąbrowskiego 28a ............................ 61 662 84 03 Akademia 50+ Profutura, w której organizowane są kursy komputerowe i językowe ul. Ratajczaka 20/18a ............................. 604 582 621 Biblioteka Raczyńskich pl. Wolności 19 ............................ 61 885 89 09 Biuro Podróży FunClub ul. Grunwaldzka 399 ............................ 61 662 86 16 Biuro Podróży Happy Ways Maciej Dudziak ul. Czerwińskiego 2 ............................ 61 660 46 70 Brand Vital Poland sp. z o.o., sklep medyczny i wypożyczal- nia sprzętu rehabilitacyjnego ul. Głogowska 16 ............................ 61 814 35 03 Cafe Misja Centrum Kultury Fara ul. Gołębia 1 ............................. 531 584 187 CenterMed/stowarzyszenie Medycyna Polska ul. Św. Marcin 58/64 ............................. 660 778 480 Centrum Kultury Zamek ul. Św. Marcin 80/82 ............................ 61 646 52 72 ............................ 61 646 52 60 Centrum Medyczne synexus Polska sp. z o.o. ul. Głogowska 31/33 ............................ 61 625 80 33 Centrum Pływania i Fitness Fitswim ul. Górna Wilda 83/5 ............................ 61 830 36 28 Centrum Turystyki Kulturowej Trakt, Brama Poznania ul. Gdańska 2 ............................ 61 647 76 00 Centrum Zdrowia AsGO ul. Marcelińska 92-94 ............................ 61 890 64 38 Cukiernia-Cafe Expressowa ul. 28 Czerwca 1956 r. 150 ............................ 61 835 42 55 Czerwony Guzik, prowadzi usługi opiekuńcze ul. Zacisze 8 ............................ 61 846 07 01 Fundacja i Dzienny Dom senior Active, organizuje zajęcia ruchowe i usługi opiekuńcze dla seniorów ul. Tylne Chwaliszewo 25 ............................. 731 731 170 ............................. 533 380 088 Fundacja serdecznik, która organizuje warsztaty i plenery artystyczne ul. Grodziska 15 ............................ 61 867 34 39 Gabinety Fizjoterapii novina ul. nowina 12A ............................ 61 841 11 00 inea sA: Centrum Handlowe M1 (ul. szwajcarska 14), Centrum Handlowe Poznań Plaza (ul. Drużbickiego 2), Centrum Handlowe King Cross (ul. Bukowska 156), salon inea (os. Oświecenia 59), salon inea (ul. Głogowska 106), salon inea (ul. Krakowska 34), salon inea (ul. Mylna 60), salon inea (ul. Polna 68-72a), salon inea (ul. Przybyszewskiego 56) ............................ 61 222 22 22 Kawiarnia Expressowa W-Z ul. Fredry 12 ............................ 61 852 58 29 Kawiarnia Expressowa Al. Marcinkowskiego 14 ............................ 61 852 25 07 Kawiarnia Eurocafe ul. Zamenhofa 133 ul. Św. Marcin 24 ............................ 61 662 60 33 Kawiarnia Galeria Kamea ul. Wroniecka 22 ............................ 61 851 72 11 Kawiarnia społem Gastrono- miczna spółdzielnia spożywców ul. Wilczak 3 ............................ 61 828 82 55 Kino Rialto, które prowadzi Filmowy Klub seniora ul. Dąbrowskiego 38 ............................ 61 847 53 99 Koło Przewodników PTTK im. Marcelego Mottego przy Oddziale Poznańskim PTTK, które organizu- je spacery po Poznaniu pl. Kolegiacki 16 ............................ 61 853 03 97 Med Polonia sp. z o.o., przychodnia i szpital ul. Obornicka 262 ............................ 61 628 08 00 Muzeum Archeologiczne ul. Wodna 27 ............................ 61 852 82 51 niku Bowling, centrum rekreacji i kręgielnia ul. Piątkowska 200 ............................ 61 826 33 66 Osiedlowy Dom Kultury „Pod Lipa- mi” w Poznaniu, zajęcia stałe, Klub seniora, spotkania kulturalne os. Pod Lipami 108a ............................ 61 630 33 47 Poznańskie stowarzyszenie Tai Chi ul. Bielska 14 ............................ 61 832 11 51 Restauracja Pastela ul. 23 Lutego 40/róg Zamkowej ............................ 61 850 14 90 specjalistyczna Pielęgnacja stóp Katarzyna Kasprzyk ul. Mickiewicza 3 ............................. 607 043 563 stanley Centrum Medyczne ul. 28 Czerwca 1956 r. 135 ............................. 600 338 584 stowarzyszenie Lepszy Świat, które prowadzi warsztaty rękodzieła ul. Libelta 22 ............................. 514 389 987 stowarzyszenie „mali bracia Ubogich”, które oferuje wolontariat dla samotnych seniorów ul. Dąbrowskiego 18 ............................. 618 437 255 stowarzyszenie Pilotów Wycie- czek, które organizuje prelekcje podróżnicze i wycieczki ul. Bukowska 15 ............................. 881 701 911 ............................. 603 955 070 stowarzyszenie Taoistycznego Tai Chi w Polsce os. Tysiąclecia 52/6 ............................. 600 537 031 szkoła Pływania Fregata swimming, która organizuje gimnastykę w wodzie dla seniorów ul. Termalna 1 ............................ 61 875 95 27 ............................. 514 535 195 Teatr Muzyczny w Poznaniu ul. niezłomnych 1E ............................ 61 852 17 86 Zakład Opiekuńczo-Leczniczy i Rehabilitacji Medycznej ul. Mogileńska 42 ............................ 61 873 87 00 Zakład Rehabilitacji Leczniczej Fizjoterapia Optima ul. Kościelna 30/57 ............................. 533 682 800 Redaktor naczelny: Karol Szaładziński, Szef działu miejskiego: Mateusz Malinowski, Redaktor techniczny: Wojciech Szybisty, Korekta: Anna No- wotnik, Wydawca: Wydawnictwo Miejskie Posnania, ul.  F. Ratajczaka 44, 61-728 Poznań, e-mail: informator@wm.poznan.pl, tel. +48 61 851 86 01, faks +48 61 856 04 56, www.wm.poznan.pl ReDAkcjA Alarmowy 112 Policja ................................................................ 112, 997 straż pożarna .................................................. 112, 998 Pogotowie ratunkowe ................................. 112, 999 straż Miejska ................................. 986, 606 986 986 Pogotowie energetyczne ......................................991 Pogotowie gazowe ..................................................992 Pogotowie ciepłownicze .......................................993 Pogotowie wodno-kanalizacyjne ......................994 Pogotowie techniczne MPGM ......... 61 639 72 38 Centrala nadzoru Ruchu MPK ...................... 19 445 schronisko dla zwierząt ..................... 61 868 10 86 miEjsKi proGram „Złota rąCZKa” Bezpłatna pomoc przy usuwaniu drobnych domowych usterek. Program kierowany jest do emerytów w wie- ku 65+, mieszkających na terenie Poznania (zwłaszcza osób samotnych), którzy nie potrafią poradzić sobie z  wykonaniem podstawowych czynności technicz- nych (wymiana żarówki, klamki, wbicie gwoździ, na- prawa cieknącego kranu, spłuczki i podobne drobne czynności, niewymagające specjalistycznej wiedzy oraz specjalistycznych uprawnień, np. gazowych). poZnan kontakt ................................. 61 646 33 44 poZnan w internecie Nasza gazeta oprócz wersji pa- pierowej dostępna jest także w formie elektronicznej. Na stro- nie Wydawnictwa Miejskiego Po- snania wmposnania.pl, w dzia- le Dzieje się w  Wydawnictwie, zamieszczamy aktualne wydanie gazety w wersji PDF. Informuje- my o tym również na profilu face- bookowym Wydawnictwa. POZnarń Kwiecień 2018 r. www.wmposnania.pl co w kulturze gra >K 5 MUZYCZNA PRZERWA Ponownie nadciąga nad Poznań prawdziwa uderzeniowa fala muzyki: Enea Spring Break Festival odbędzie się w tym roku między 19 a 21 kwietnia. z obiecującego stał się jednym z najważniejszych i najbardziej rozpoznawalnych muzycznych wyda- rzeń w Polsce. W tym roku odbędzie się po raz piąty. Mały jubileusz to jednocześ- nie jedyna okazja, by w ciągu zaledwie trzech dni i podczas jednej imprezy po- słuchać wykonawców tej miary, co Kor- tez, O.S.T.R., Coma, GrubSon, LemON, Arms and Sleepers, Natalia Kukulska czy Jazz Band Młynarski-Masecki. Kortez to pierwszy w historii poznań- skiego festiwalu wykonawca, który po- jawi się na nim po raz drugi. Jeden ze swoich pierwszych koncertów zagrał właśnie na Spring Breaku - w 2015 roku w klubie Dragon. Teraz wraca na naj- Pro festiwal bardzo szybko większą scenę festiwalu - Enea Stage na pl. Wolności. Wśród ponad setki artystów, którzy potwierdzili swoją obecność w tym roku, jest też m.in. Krzysztof Zalewski okrzyknięty autorem jednego z najlep- szych polskich albumów ostatnich lat (Złoto). Do składu Enea Spring Break dołączył także autor przebojowego hip- hopowego debiutu Tato Hemingway, czyli Kamil Pivot, a także punkowy ze- spół Czerwone Świnie, którego skład współtworzy słynny teatralny duet: Mo- nika Strzępka i Paweł Demirski. W Poznaniu szykuje się także przed- premierowy koncert projektu Albo Ina- czej 2, czyli kontynuacja Albo Inaczej, w którym w 2015 roku na jednej scenie spotkali się m.in. Krystyna Prońko, Ewa Bem, Zbigniew Wodecki, Ten Typ Mes i Pezet. W drugiej odsłonie projektu udział biorą m.in. Fismoll i Monika Bo- rzym i to oni wystąpią w trzecim dniu festiwalu (21.04). Dzień wcześniej z kolei (20.04) na Dziedzińcu Różanym CK Zamek od- będzie się showcase Wydawnictwa Agora. Wystąpią na nim tacy artyści jak Jazz Band Młynarski-Masecki, niXes - nowy projekt Ani Rusowicz oraz GrubSon - jedna z najbardziej charakterystycznych postaci na pol- skiej scenie hiphopowej. Spośród najciekawszych debiutantów ostatniego roku w Poznaniu wystąpi zdecydowana większość - będzie zatem W oczekiwaniu na zwycięzców (Cywile, mieszkańcy zachodniego Mosulu, w kolejce po żywność — jedno ze zdjęć, które walczą o tytuł Zdjęcia Roku Od wielu lat w poznańskim CK Zamek wystawa World Press Photo ma swoją polską premierę. Tak będzie i w tym roku - otwarcie 28 kwietnia. Po raz pierwszy w tym roku zwycięzców najważniejszego na świecie konkursu fo- tografii prasowej i reportażowej nie po- znaliśmy w połowie lutego. Organizatorzy konkursu - inaczej niż do tej pory - nie ogłosili ani Zdjęcia Roku, ani nagród w po- szczególnych kategoriach. Zaprezentowali jedynie listę nominacji: sześć znakomitych fotografii, które powalczą o nagrodę głów- ną i tytuł Zdjęcia Roku, oraz listę nomi- nowanych we wszystkich konkursowych kategoriach. Ostateczne wyniki zostaną ogłoszone 12 kwietnia, podczas festiwalu World Press Photo w Amsterdamie. Dwa tygodnie później najlepsze zdjęcia przyja- dą do Poznania, gdzie odbędzie się polska premiera wystawy w CK Zamek. W tegorocznej edycji konkursu udział wzięło ponad 4,5 tys. fotografów ze 125 krajów. Zgłosili w sumie ponad 70 tys. zdjęć. Najlepsze z nich, nominowane do Zdjęcia Roku, przedstawiają m.in. Nige- ryjkę, która została zmuszona do misji samobójczej, kobietę ranną w ataku ter- rorystycznym w Londynie i uczestnika protestów w Wenezueli. sk ) Wystawa World Press Photo 2018 )> 28.04-20.05 )> codziennie w g. 12-20 )» Sala Wystaw CK Za- mek > bilety: 10i 14 zł FOT. ©IVOR PRICKETT/THE NEW YORK TIMES okazja nadrobić muzyczne zaległości. Oprócz polskich wykonawców wystąpią także artyści z Francji, Węgier i Rosji oraz słynny amerykański duet elektro- niczny Arms and Śleepers. Koncerty od- bywać się będą w kilkunastu miejscach jednocześnie. Sylwia Klimek ) Enea Spring Break Showcase Festival 6. Conference: 19-21.04 )- karnet 3-dniowy: 95 zł ) li- sta zespołów i szczegółowy program: www.spring-break.pl b organizator: Fundacja Fast Forward O sile współpracy „Spotykamy się, by wymienić się do- świadczeniami” - deklarują twórcy organizowanego po raz pierwszy w Po- znaniu NieKongresu Animatorów Kul- tury, spotkania animatorów i animato- rek z całej Polski. „Ważne są dla nas: edukacja kulturowa, społeczna i więziotwórcza rola kultury, kultura żywa, lokalna i bliska oraz od- dolne praktyki wokół inicjatyw kultu- ralnych i społecznych” - piszą w pro- gramie NieKongresu, który od 9 do 11 kwietnia odbędzie się w CK Zamek. To trzecie tego typu spotkanie w Polsce. W każdym z dotychczasowych uczestni- czyło ponad 300 osób - animatorów, edu- katorów i menadżerów kultury, przed- stawicieli instytucji kultury, organizacji pozarządowych i firm prywatnych, osób z metropolii, średnich i małych miast. Poznański NieKongres odbędzie się pod hasłem „Siła współpracy”. Jego głów- nymi organizatorami są: CK Zamek, miasto Poznań oraz Forum Kraków (z którego inicjatywy zorganizowano poprzednie spotkania). Najważniejsze debaty i warsztaty dotyczyć będą nastę- pujących kwestii: Animatorzy kultury w realizacji zadań publicznych (kultu- ra - rewitalizacja - sprawy społeczne), Narzędzia skutecznego działania dla ani- matorów i samorządowców, Niezależność instytucji kultury. Relacje sektora anima- cji kultury z samorządem. Organizatorzy przewidzieli również wy- darzenia towarzyszące dla mieszkańców Poznania. sk b Ill NieKongres Kultury „Siła współpracy”> 9-11.04 > CKZa- mek > szczegóły: www.ckza- mek.pl > www.facebook.com/nie- kongres2018 Nowe otwarcie Pawilonu Galeria Miejska Arsenał została no- wym operatorem dawnego Pawilonu Nowa Gazownia, a dziś po prostu - Pawilonu, charakterystycznego okrą- głego budynku przy ul. Ewangelic- kiej. - To, że jesteśmy operatorem tego miejsca, nie znaczy, że chcemy je cał- kowicie zawłaszczyć i wypełnić. Bar- dziej chodzi o to, by otwierać, niż za- mykać - zaznacza Marek Wasilewski, dyrektor Arsenału. - To trudne, ale niezwykle inspirujące miejsce. Chcieli- byśmy, żeby stało się nowym symbolem Poznania, ośrodkiem, który nie będzie jedynie realizował programu Galerii Miejskiej Arsenał, ale przechwytywał i wyłapywał różne ważne i ciekawe inicjatywy w mieście — dodaje Justyna Makowska, dyrektor Wydziału Kultury UM. - Otwieramy się na różne pomysły i działania. Chcemy wspierać młodych twórców i kolektywy, reagować na po- trzeby rzeczywistości artystycznej - de- klarują kuratorzy Pawilonu, Agniesz- ka Kilian i Andrzej Pakuła. Ważnym współgospodarzem Pawilonu będzie klub muzyczny Las. - Zajmujemy się muzyką niewygodną, trudną, która ma problem ze znalezieniem swojego miejsca, bo jest niekomercyjna, ekspe- rymentalna. I właśnie taką chcemy pre- zentować w Pawilonie - mówi Krystian Piotr, jeden ze współtwórców Lasu. Nowy program Pawilonu to także teatr. - Pokażemy polskich twórców młode- go pokolenia z pogranicza teatru, tań- ca, performanceu i sztuk wizualnych. Krótkie spięcie to z kolei tytuł filmo- wego bloku, który będzie prezentował współczesne kino alternatywne, znaj- dujące swoje miejsce poza głównym nurtem, oraz najciekawsze odkrycia międzynarodowych festiwali filmo- wych. sk co w kulturze gra 12 Kwiecień 2018 r. www.wmposnania.pl 1 kwietnia, Wielkanoc 2 kwietnia, poniedziałek Wielkanocny Wycieczka Emaus, zbiórka na rondzie Rataje przy dworcu autobusowym, g. 11, wstęp wolny 3 kwietnia, wtorek film Wieża. Jasny dzień, CK ZAMEK, sala Kinowa, g. 13, bilety: 11 zł spektakl Przyjęcie dla głupca, Teatr nowy, Duża scena, g. 19, bilety: 35 i 55 zł recital Andrzeja Lajborka Dwie drogi. Jeszcze więcej ballad i romansów rosyjskich, Teatr nowy, Trzecia scena, g. 19.30, bilety: 35 i 55 zł 4 kwietnia, środa spektakl Kto wysiedzi to jajo, Teatr Animacji, g. 9.30 i 11.30, bilety: 10–30 zł Wystawa Ostrów Tumski przez wieki, oprowadzanie dla seniorów, Brama Poznania, g. 12 i 16, wstęp wolny spektakl Przyjęcie dla głupca, Teatr nowy, Duża scena, g. 19, bilety: 35 i 55 zł spektakl Dra@cula. Vagina dentata, Teatr Polski, Galeria, g. 19, bilety: 30 i 50 zł 5 kwietnia, czwartek spektakl Kto wysiedzi to jajo, Teatr Animacji, g. 9.30 i 11.30, bilety: 10–30 zł spotkanie Up-cycling w jubilerstwie z projektantką i założycielką linii biżuterii Anną Orską, UAP, bud. B, sala 02, g. 13, wstęp wolny film Maria Callas, CK ZAMEK, sala Kinowa, g. 13, bilety: 13 zł (dla seniorów), 14 zł (u), 17 zł (n) Wykład Poznań do przekłucia, prowadzenie: Jakub Głaz, CK ZAMEK, Hol Balkonowy, g. 18.30, wstęp wolny 6 kwietnia, piątek spektakl Kto wysiedzi to jajo, Teatr Animacji, g. 9.30 i 11.30, bilety: 10–30 zł inauguracja Miesiąca Pamięci narodowej, Muzeum Martyrologii Wielkopolan Fort Vii, g. 12, wstęp wolny turniej Wiosenna olimpiada gier i zabaw (dzieci 6–9 lat), MDK nr 3, g. 17.30, wstęp wolny więcej na: więcej w -u zapowiedzi wydarzeń recenzje rozmowy Wystawa VIII Poznański Salon „Robinsonada”, wernisaż, PBG Gallery skalar Office Center, g. 18, wstęp wolny spektakl Co się właściwie stało z Betty Lemon? – monodram ireny Dudzińskiej, Teatr nowy, Trzecia scena, g. 18, bilety: 35 i 55 zł Wystawa malarstwa Hanny Danielak Kalejdoskop wyobraźni, wernisaż, ODK słońce, g. 18, wstęp wolny spotkanie Męczeństwo św. Stanisława, czyli jak można było zostać narodowym bohaterem w średniowieczu, dialog przy obrazie, Muzeum narodowe, g. 18, bilety:12 zł Wystawa szwajcarskiego artysty Daniela V. Kellera, High Gallery, ul. szamarzewskiego 60, g. 19, wstęp wolny Wystawa Aromaty (Los Aromas) Elżbiety Mazur, wernisaż, Galeria El Arte, g. 19, wstęp wolny spektakl Rodzina Circus Ferus, scena Robocza, g. 19, bilety: 15 zł spektakl Drugi spektakl, Teatr Polski, Malarnia, g. 19, bilety: 30 i 50 zł Koncert: Tomasz stańko, Aula Artis, g. 19, bilety: 99–159 zł Koncert Zwycięzcy międzynarodowych konkursów muzycznych, Aula UAM, g. 19, bilety: 15–50 zł Koncert: Braids, scena na Piętrze, g. 20, bilety: 40 zł Koncert: Brian Charette w projekcie soul Mates, Blue note, g. 20, bilety: 50–70 zł spektakl Extravaganza o władzy, Teatr Polski, Piwnica pod sceną, g. 22, bilety: 150 zł 7 kwietnia, sobota Warsztaty ekologiczne z cyklu Mamy projekt!, MDK nr 2, sala 114, g. 9.30, wstęp wolny Warsztaty plastyczne Domek kartonowy (dzieci 3–5 lat), MDK nr 3, g. 10.30, wstęp: 5 zł Warsztaty z cyklu Muzyczne zabawy u Mistrza Feliksa (dzieci od 3 lat), salon Muzyczny – Muzeum Feliksa nowowiejskiego, g. 11, wstęp: 15 zł Wystawa Poszukiwacze skarbów, zwiedzanie dla rodzin, Brama Poznania, g. 11, wstęp wolny turniej gier planszowych W pustyni i w puszczy, Muzeum Literackie Henryka sienkiewicza, g. 11, wstęp wolny Warsztaty Co ukrywa drzewo? (dzieci 3–5 lat), CK ZAMEK, Bawialnia, g. 11–11.45, bilety: 10 zł Zajęcia Przygoda XVIII – Muzealne mody. Jak się kiedyś ubierano i czym się ten strój różni od współczesnego, z cyklu Muzealna Akademia Dziecięca (dla dzieci), Muzeum narodowe, g. 11.15, bilety: 12 zł spotkanie Bracia Grimm, Jaś i Baba Jaga, Biblioteka Raczyńskich, sala 1, g. 12, wstęp wolny spacer Nieświęty Łazarz, zbiórka: skwer przy zbiegu ulic Granicznej, Łukaszewicza i Małeckiego, g. 12, wstęp wolny Warsztaty Świat dźwięku i wyobraźni (dla dzieci), scena na Piętrze, g. 15 i 17, bilety: 10 zł spektakl Ciocia Jadzia Teatru Fuzja (dla dzieci), scena na Piętrze, g. 16, bilety: 10 zł Wystawa Bez kompromisów! Julia Woykowska w XIX-wiecznym Poznaniu, wernisaż, Brama Poznania, g. 16, wstęp wolny spektakl Drugi spektakl, Teatr Polski, Malarnia, g. 17, bilety: 30 i 50 zł Wystawa Odruchy warunkowe sylwii Owczarek, wernisaż, Galeria Centralne Oko, g. 18, wstęp wolny spektakl Co się właściwie stało z Betty Lemon? – monodram ireny Dudzińskiej, Teatr nowy, Trzecia scena, g. 18, bilety: 35 i 55 zł Koncert Poznański: Zwycięzcy Międzynarodowych Konkursów Muzycznych: L. Vondráček – fortepian, M. Pijarowski – dyrygent, Orkiestra Filharmonii Poznańskiej, Aula UAM, g. 18, bilety: 20 zł Wystawa Estetyka i uprzedzenia – Aesthetics & Bias, wernisaż, Galeria Miejska Arsenał, g. 19, wstęp wolny spektakl Krakowiacy i Górale, Teatr Polski, Duża scena, g. 19.30, bilety: 30 i 50 zł Koncert Quality Hard Fest: RusT, Lady strange, strange Clouds, Blue note, g. 19.30, bilety: 25–30 zł spektakl IP_Istnienia Poszczególne, Teatr U Przyjaciół, g. 20, bilety: 15 zł Koncert: Youth Code, Pod Minogą, g. 20, bilety: 45 zł Koncert: Król, scena na Piętrze, g. 21, bilety: 40–45 zł 8 kwietnia, niedziela spektakl Jak po sznurku studia Teatralnego Blum, Concordia Design, g. 10 i 11.30, bilet rodzinny: 40 zł muzyka, iii Forum Kameralne Muzyki Dawnej, 8–10.04, Aula im. s. stuligrosza i sala Kameralna Akademii Muzycznej, od g. 10, wstęp wolny spektakl Dziwne zwierzęta (dzieci 3–9 lat), klub Dragon, g. 11, bilety: 20 zł film Nazywam się Cukinia (dzieci od 10 lat), CK ZAMEK, sala Kinowa, g. 12, bilety: 10 zł spektakl Drugi spektakl, Teatr Polski, Malarnia, g. 17, bilety: 30 i 50 zł spektakl Rokendrol albo mów mi teściu, Mój Teatr, g. 18, bilety: 20 i 30 zł Koncert: Kagyuma, Teatr nowy, g. 18, bilety: 30 zł Koncert: Jerzy Filar – promocja nowej płyty Dwie Dusze, Blue note, g. 19, bilety: 40–50 zł spektakl Krakowiacy i Górale, Teatr Polski, Duża scena, g. 19.30, bilety: 30 i 50 zł Koncert: Low Roar, scena na Piętrze, g. 20, bilety: 45 zł 9 kwietnia, poniedziałek spektakl Merylin Mongoł Teatru Ateneum, Teatr Wielki, g. 17.30 i 20.30, bilety: 30–140 zł Wystawa malarstwa Aldony Wiśniewskiej Moja stadnina, wernisaż, ODK Pod Lipami, g. 18, wstęp wolny spektakl Środek jest tam, gdzie jestem ja, CK ZAMEK, sala Wielka, g. 18.30, bilety: 10 zł (u), 15 zł (n) Koncert: Poparzeni Kawą Trzy, Klub B17, g. 19, bilety: 75–125 zł Koncert Alicji Majewskiej i Włodzimierza Korcza Okrągły Jubileusz, sala Ziemi, g. 19, bilety: 79–139 zł Koncert Galowy Zakładu instrumentów Historycznych, Aula nova, g. 19, wstęp wolny 10 kwietnia, wtorek spektakl Opowieści z niepamięci, Teatr Animacji, g. 9.30, bilety: 10–30 zł Wystawa Dzienniki żałobne Barbary Mydlak, oprowadzanie kuratorskie, Galeria Jak, g. 18, wstęp wolny Wystawa Kingi Popieli, laureatki Konkursu im. Marii Dokowicz w MGUAP, wernisaż, Galeria Curators’Lab, g. 18, wstęp wolny spektakl Wielki John Barrymore Teatru sTU, Aula Artis, g. 19, bilety: 30 i 55 zł (10 zł dla seniorów) spektakl Dwunastu gniewnych ludzi, Teatr nowy, Duża scena, g. 19, bilety: 35 i 55 zł spotkanie Książkotok w ODeKu, ODK słońce, g. 19, wstęp wolny Koncert Arcydzieła kameralistyki, Aula nova, g. 19, wstęp wolny spektakl Drugi spektakl, Teatr Polski, Malarnia, g. 19.30, bilety: 30 i 50 zł Koncert: Micke Bjorklof & Blue strip, Blue note, g. 20, bilety: 40–55 zł spektakl Historie kuchenne, zbiórka: wejście B do CK ZAMEK, g. 21.30 i 23, bilety: 15 zł 11 kwietnia, środa spektakl Opowieści z niepamięci, Teatr Animacji, g. 9.30, bilety: 10–30 zł spektakl Olbrzymek, scena Wspólna, g. 10, bilety: 19 zł Wystawa Jedźmy, wracajmy... Drogi życia i szlaki twórcze Włodzimierza Odojewskiego, wernisaż, Biblioteka Raczyńskich, Galeria Atanazego, g. 18, wstęp wolny spotkanie z Dawidem Misiornym w ramach programu Rezydenci w Rezydencji, CK ZAMEK, Hol Balkonowy, g. 18.30, wstęp wolny spektakl Drugi spektakl, Teatr Polski, Malarnia, g. 19.30, bilety: 30 i 50 zł Wystawa Open Studio, wernisaż, CK ZAMEK, sala 101, g. 20, wstęp wolny film Easy, CK ZAMEK, sala Kinowa, g. 20.30, bilety: 10 zł 12 kwietnia, czwartek spektakl Opowieści z niepamięci, Teatr Animacji, g. 9.30, bilety: 10–30 zł spotkanie Jako medium różnorodnych treści, Muzeum narodowe, g. 12.15, bilety: 12 zł film Twarz, CK ZAMEK, sala Kinowa, g. 13, bilety: 13 zł dla seniorów, 14 zł (u), 17 zł (n) Wystawa Estetyka i uprzedzenia – Aesthetics & Bias, oprowadzanie kuratorskie, Galeria Miejska Arsenał, g. 17, wstęp wolny Wystawa fotografii Pawła Andersa Chwała powstańcom, wernisaż, Galeria WBPiCAK, g. 17, wstęp wolny Wystawa Orient Express, artyści: Paweł Jaszczuk, sławomir Brzoska, Max skorwider, Michał Boym, Janek simon, Centrala Rybna, Ewa Kulesza, Michał Werda; wernisaż, Galeria, Duża scena UAP, g. 18, wstęp wolny Wystawa fotografii Marii Polańskiej Festiwal Indian obu Ameryk, wernisaż, DK stokrotka, g. 18.30, wstęp wolny 13 co w kulturze gra 13 Kwiecień 2018 r. www.wmposnania.pl co w kulturze gra więcej na: www.wmposnania.pl sklep dla pozmaniaków zapowiedzi wydarzeń recenzje rozmowy Wystawa Architektura po zachodzie słońca Joanny Rajkowskiej, wernisaż, Galeria :skala, g. 19, wstęp wolny Wystawa W oczach kobiet Jowity Trzcielińskiej, Kolegiacki Art, Hotel Kolegiacki, pl. Kolegiacki 5, g. 19, wstęp wolny spotkanie wokół publikacji Wirus mobilizacji. Taniec a kształtowanie się nowoczesności (1455–1795) W. Klimczyka, studio PTT, ul. Kozia 4, g. 19, wstęp wolny spektakl Nie mów nikomu, scena Robocza, g. 19, bilety: 15 zł Koncert: Buslav, Blue note, g. 19, bilety: 49 zł spektakl Appendix, Teatr U Przyjaciół, g. 20, bilety: 15 zł film The Girl in the Fog, CK ZAMEK, sala Kinowa, g. 20.30, bilety: 14 zł (u), 17 zł (n) spektakl Extravaganza o władzy, Teatr Polski, Piwnica pod sceną, g. 22.30, bilety: 150 zł 13 kwietnia, piątek spektakl Żabka, Teatr Animacji, g. 9.30 i 11, bilety: 10–30 zł Wystawa Kto był królem, kto nie był królem – władcy starożytnej Mezopotamii, Muzeum Archeologiczne, g. 10, bilety: 8 zł Zabawa taneczna dla seniorów, ODK słońce, g. 17, wstęp: 20 zł spektakl Baron Münchhausen, Teatr Animacji, g. 18, bilety: 10–30 zł spotkanie W kręgu staropolszczyzny. Michał Grudziński czyta „Pamiątki Soplicy” Henryka Rzewuskiego – Gawęda Sawa, Muzeum sztuk Użytkowych – Zamek Przemysła, g. 18, bilety: 12 zł Wystawa Calm Days Michała Knyhausa i Uli Lucińskiego, wernisaż, Galeria 9/10, g. 19, wstęp wolny Wystawa Biżuteryjne historie, wernisaż, Galeria YEs, g. 19, wstęp wolny spektakl Mokradełko, Teatr nowy, Duża scena, g. 19, bilety: 35 i 55 zł Koncert zespołu Panoptikum, DK na skarpie, g. 19.30, bilety: 15 zł 14 kwietnia, sobota Warsztaty Muzyczny dywan (dla rodzin z dziećmi), Brama Poznania, g. 10.30 i 12, wstęp wolny spotkanie w ramach akcji Zabytek otwarty, Teatr Polski, g. 11, wstęp wolny Wystawa Zbudujmy Ostrów Tumski, oprowadzanie dla rodzin, Brama Poznania, g. 11, wstęp wolny Warsztaty na temat dwóch książek: Alfabet polski oraz Kto ty jesteś? (dla rodzin z dziećmi), Muzeum narodowe, g. 11.15, bilety: 12 zł prelekcja Jarosława Mulczyńskiego Życie artystyczne w Poznaniu w latach 1919–1939, Muzeum Historii Miasta Poznania, g. 13, wstęp wolny spotkanie z Anną skowrońską, autorką książki Alfabet polski, oraz Joanną Olech, autorką książki Kto ty jesteś?, Muzeum narodowe, g. 13, bilety: 12 zł spektakl Frania Piorun Teatru Lalki i Aktora w Wałbrzychu (dla dzieci), scena na Piętrze, g. 16, bilety: 10 zł Koncert: 50. Urodziny „Litzy”, wyst. Luxtorpeda i goście: Penerra, EneDueRabe, Armia, CK ZAMEK, sala Wielka, g. 16, bilety: 50 zł Koncert Forever Child Tour: Agnieszka Chylińska, Klub Muzyczny B17, g. 19, bilety: 109–139 zł spektakl Beniowski. Ballada bez bohatera (premiera), Teatr nowy, scena nowa, g. 19.30, bilety: 35 i 55 zł spektakl Extravaganza o władzy, Teatr Polski, Piwnica pod sceną, g. 22.30, bilety: 150 zł 15 kwietnia, niedziela spektakl Stół-ciuchcia-miś Teatru Atofri (dzieci 1–5 lat), CK ZAMEK, scena nowa, g. 10.30 i 12, bilety: 16 zł Wycieczka Poznań czasów Marcelego Mottego. Na placu Teatralnym i w jego rejonie, zbiórka: na pl. Wolności przed Biblioteką Raczyńskich, g. 11, wstęp wolny Warsztaty Niezwykłe historie o zwyczajnym życiu (dla dzieci), Muzeum sztuk Użytkowych, Zamek Przemysła, g. 12, bilety: 12 zł spektakl Baron Münchhausen, Teatr Animacji, g. 18, bilety: 10–30 zł spektakl Mokradełko, Teatr nowy, Duża scena, g. 18, bilety: 35 i 55 zł Koncert: Orkiestra Kameralna Polskiego Radia Amadeus, Aula UAM, g. 18, bilety: 30–50 zł program Zenona Laskowika i Kabareciarni Będą zmiany, Teatr Muzyczny, g. 18 i 20.30, bilety: 80 i 85 zł spektakl K., Teatr Polski, Duża scena, g. 19, bilety: 60 i 80 zł Koncert Noche Flamenca: B. Cieślewicz – taniec, J. Cardenas – śpiew, n. Tsiachris – gitara, Blue note, g. 19, bilety: 45–60 zł Koncert: ne Obliviscaris, Allegaeon, Virvum, Pod Minogą, g. 19.30, bilety: 54 zł 16 kwietnia, poniedziałek spektakl Bajka o szczęściu TeatRyli, Teatr Animacji, g. 9.30 i 11, bilety: 10–30 zł Wystawa Attraversiamo Marka Haładudy, wernisaż, Galeria szewska 16, g. 12, wstęp wolny spektakl Bóg, ja i pieniądze, scena na Piętrze, g. 19, bilety: 40–70 zł spotkanie Poznańskie Spotkanie Kabaretowe, ODK Pod Lipami, g. 19, bilety: 18 i 25 zł Koncert: Raz, Dwa, Trzy – Młynarski, Teatr Wielki, g. 19, bilety: 90–135 zł Koncert z okazji Światowego Dnia Głosu, Aula im. s. stuligrosza, g. 19, wstęp wolny 17 kwietnia, wtorek spektakl Iwona, księżniczka Burgunda, Teatr nowy, Duża scena, g. 17, bilety: 35 i 55 zł spektakl Kordian, Teatr Polski, Malarnia, g. 18, bilety: 30 i 50 zł spotkanie z cyklu Czwartek Literacki: Urodziny Poety. Piotr Sommer i przyjaciele, Pałac Działyńskich, sala Czerwona, g. 18, wstęp wolny spotkanie z prof. Zdzisławem Adamczykiem wokół biografii stefana Żeromskiego, Dom Literatury, ul. Wroniecka 14, g. 18, wstęp wolny spotkanie XII Młode Pióra: Michał Ambrożkiewicz, Marta Grygorowicz i Mikołaj Konkiewicz, Klub Literacki Dąbrówka, g. 18, wstęp wolny spotkanie Stancje, z Wiolettą Grzegorzewską, CK ZAMEK, scena nowa, g. 19, wstęp wolny Koncert: Pierwsze kroki na estradzie, rok ii, sala Kameralna Akademii Muzycznej, g. 19, wstęp wolny Koncert w ramach xV Międzynarodowej Konferencji Musica practica, musica theoretica, Aula nova, g. 19, wstęp wolny spektakl Beniowski. Ballada bez bohatera, Teatr nowy, scena nowa, g. 19.30, bilety: 35 i 55 zł 18 kwietnia, środa spektakl Odlot, Teatr Animacji, g. 9.30 i 11.30, bilety: 10–30 zł spotkanie wokół książki Rekonstrukcja sztuki akcji w Polsce Łukasza Guzka, Galeria Miejska Arsenał, g. 18, wstęp wolny spotkanie z Grzegorzem Laszukiem, założycielem grupy Komuna// Warszawa, UAP, bud. B, sala 02, g. 18, wstęp wolny spotkanie Miłosław Mielżyńskich i ich goście, Pracownia-Muzeum Józefa i. Kraszewskiego, g. 18, wstęp wolny spektakl Beniowski. Ballada bez bohatera, Teatr nowy, scena nowa, g. 19.30, bilety: 35 i 55 zł spektakl kabaretowy Komediowe wariacje na kolację grupy Leniwe impro, Blue note, g. 20, bilety: 20 zł 19 kwietnia, czwartek Wykład Cegielski i inni. Rozwój polskich przedsiębiorstw w Poznańskiem, w ramach projektu Poznański sposób na niepodległość, wygłosi prof. Rafał Dobek, sala Posiedzeń PTPn, ul. Mielżyńskiego, g. 18, wstęp wolny Koncert improwizacji Fortepianowej, sala Prezydencka Akademii Muzycznej, g. 18, wstęp wolny spektakl Footloose (pokaz przedpremierowy), Teatr Muzyczny, g. 19, bilety: 20–120 zł spektakl K., Teatr Polski, Duża scena, g. 20, bilety: 60 i 80 zł 20 kwietnia, piątek Koncert dla Ziemi, akcja happeningowa z okazji Międzynarodowego Dnia Ziemi, most Biskupa Jordana, g. 12, wstęp wolny spotkanie poetycko-muzyczne z Jerzym Grupińskim Przechadzki poetyckie po Poznaniu, ODK Pod Lipami, g. 18, wstęp wolny spotkanie Rewolucja totalna – w stulecie I wystawy Buntu (kwiecień 1918), Muzeum narodowe, g. 18, bilety: 12 zł Wykład Kobieta wieków średnich wygłosi prof. Jerzy strzelczyk, Rezerwat Archeologiczny Genius loci, g. 18, wstęp wolny spektakl Przygoda z Ogrodnikiem, kinoteatr Apollo, g. 18 i 21, bilety: 100 zł Wystawa Dzienniki żałobne Barbary Mydlak, wernisaż, Galeria Jak, g. 19, wstęp wolny spektakl Come true, scena Robocza, g. 19, bilety: 15 zł spektakl Footloose (pokaz przedpremierowy), Teatr Muzyczny, g. 19, bilety: 20– 120 zł spektakl Kordian, Teatr Polski, Malarnia, g. 19, bilety: 30 i 50 zł Koncert: C. Kotz – skrzypce, Orkiestra symfoniczna Akademii Muzycznej, J.M. Florêncio – dyrygent, Aula nova, g. 19, bezpłatne wejściówki od 13.04, g. 17, w Cim, ul. ratajczaka 44 Koncert Głosy XXI wieku, Orkiestra Filharmonii Poznańskiej, Aula UAM, g. 19, bilety: 15–50 zł spektakl Elektra, premiera, Teatr U Przyjaciół, g. 20, bilety: 15 zł spektakl Porno, Teatr nowy, Trzecia scena, g. 20.30, bilety: 35 i 55 zł spektakl Extravaganza o miłości, Teatr Polski, Piwnica pod sceną, g. 22.30, bilety: 150 zł 21 kwietnia, sobota Koncert Morskie opowieści, z cyklu Muzykoteczka – urodzinowy tort koncertowy (dzieci do 5 lat), sala Lubrańskiego UAM, g. 10, bilety: 15 zł Cykl imprez Malezja w Poznaniu, Muzeum Etnograficzne, od g. 10, wstęp wolny Warsztaty Wspólne malowanie (dzieci 3–5 lat), MDK nr 3, g. 10.30, wstęp: 5 zł przechadzka dla osób niepełnosprawnych, spacer nad Wartą, zbiórka: przy moście Królowej Jadwigi od strony Rataj, g. 11, udział bezpłatny spektakl Chomik Tygrys, Teatr Animacji, g. 11, bilety: 10–30 zł Koncert Poważnie – niepoważnie Les Bons Becs, z cyklu Muzykoteka Młodego Człowieka – Pary (nie) do pary (dzieci od 6 lat), Aula UAM, g. 11, bilety: 15 zł Wystawa Wyprawa z Mieszkiem zwiedzanie dla rodzin, Brama Poznania, g. 11, wstęp wolny Warsztaty Hej, poczuj to! – zaufanie (dzieci 3–5 lat), CK ZAMEK, Bawialnia, g. 11–11.45, bilety: 10 zł Warsztaty Okiem pirata (dla dzieci), Muzeum narodowe, g. 11.15, bilety: 8 zł spotkanie W indiańskiej wiosce, z cyklu Czytaty 2, Biblioteka Raczyńskich, sala 1, g. 12, wstęp wolny Warsztaty Spotkanie z Azją, Muzeum Archeologiczne, g. 12, wstęp wolny, warsztaty mangi: 5 zł spotkanie Memphis – stolica włoskiego designu, z cyklu Ikony designu, Muzeum sztuk Użytkowych, Zamek Przemysła, g. 13, bilety: 12 zł co w kulturze gra 14 Kwiecień 2018 r. www.wmposnania.pl więcej na: więcej w -u www.wmposnania.pl sklep dla pozmaniaków zapowiedzi wydarzeń recenzje rozmowy spektakl Pierwszy do raju, kinoteatr Apollo, g. 17 i 20, bilety: 95–130 zł spektakl Grace i Gloria, wyst. s. Celińska i L. Malec, Aula Artis, g. 17 i 20, bilety: 40–120 zł spektakl Nieporadnik mężczyzny, Mój Teatr, g. 18, bilety: 20 i 30 zł spektakl Lear, Teatr nowy, Duża scena, g. 18, bilety: 35 i 55 zł Koncert: Grupa MoCarta i Przyjaciele – 25 lat razem, gościnnie wystąpią: A. Andrus, A. sztaba, Z. Zamachowski, P. Bałtroczyk, Aula UAM, g. 18 i 20.45, bilety: 90–150 zł spektakl Footloose, premiera, Teatr Muzyczny, g. 19, bilety: 20–120 zł spektakl Rokendrol albo mów mi teściu, Mój Teatr, g. 20, bilety: 20 i 30 zł spektakl Elektra, Teatr U Przyjaciół, g. 20, bilety: 15 zł Koncert: Łydka Grubasa + Pull the Wire, U Bazyla, g. 20, bilety: 25–40 zł spektakl Porno, Teatr nowy, Trzecia scena, g. 20.30, bilety: 35 i 55 zł spektakl Extravaganza o miłości, Teatr Polski, Piwnica pod sceną, g. 22.30, bilety: 150 zł Koncert: Jacek Cygan i goście – Życie jest piosenką, wyst. J. Cygan, K. Klimczak, O. szomańska, J. Wójcicki, G. skawiński, Aula UAM, g. 16, bilety: 60–140 zł spektakl Footloose, Teatr Muzyczny, g. 17, bilety: 20– 120 zł spektakl Kordian, Teatr Polski, Malarnia, g. 17, bilety: 30 i 50 zł spektakl Lear, Teatr nowy, Duża scena, g. 18, bilety: 35 i 55 zł recital Julii Rybakowskiej Osiecka. Byle nie o miłości, Teatr nowy, scena nowa, g. 19, bilety: 35 i 55 zł spektakl Porno, Teatr nowy, Trzecia scena, g. 20.30, bilety: 35 i 55 zł spektakl Extravaganza o miłości, Teatr Polski, Piwnica pod sceną, g. 20.30, bilety: 150 zł 23 kwietnia, poniedziałek film, Ogólnopolski Przegląd Filmów Animowanych Tworzonych przez Dzieci Oko Kalejdoskopu, 23–24 i 27.04, wstęp wolny Konkurs, V Ogólnopolski Konkurs Więziennej Twórczości Teatralnej, 23–27.04, bezpłatne wejściówki spektakl Baśń o grającym imbryku Teatru Wariate, Teatr Animacji, g. 9.30 i 11.30, bilety: 10–30 zł Zabawa taneczna Fajfy z Radiem Pogoda Pod Lipami, ODK Pod Lipami, g. 17, bilety: 25 zł spotkanie z Anną Bikont Sendlerowa. W ukryciu, Biblioteka Raczyńskich, sala 1, g. 18, wstęp wolny spotkanie z Krzysztofem Czyżewskim, z cyklu Czytnik, Teatr nowy, Trzecia scena, g. 19, bilety: 5 zł Koncert I Love Sinatra, Aula UAM, g. 20, bilety: 39–79 zł 24 kwietnia, wtorek spektakl Chomik Tygrys, Teatr Animacji, g. 9.30, bilety: 10–30 zł spotkanie z Marcinem Świetlickim i rozstrzygnięcie konkursu literackiego o nagrodę FanFila, CK Zamek, sala Wielka, g. 17, wstęp wolny recital Zofii Kosmowskiej, czyli Soliści „Wrzosów” prezentują, DK na skarpie, g. 17, wstęp wolny spotkanie Podwórza – przestrzenie wspólnot, z cyklu Dialogowanie historyków sztuki i artystów, Galeria Miejska Arsenał, g. 18, wstęp wolny 25 kwietnia, środa spektakl Chomik Tygrys, Teatr Animacji, g. 9.30, bilety: 10–30 zł spektakl Dom Bernardy Alba, Teatr nowy, scena nowa, g. 18, bilety: 35 i 55 zł Koncert Muzyka polska na harfie, salon Muzyczny – Muzeum Feliksa nowowiejskiego, g. 18, wstęp wolny Wykład Azema Deliu o literaturze bałkańskiej Bałkany. Nienormalny świat z normalną literaturą?, CK ZAMEK, Hol Balkonowy, g. 18.30, wstęp wolny spektakl Footloose, Teatr Muzyczny, g. 19, bilety: 20– 120 zł spotkanie W poszukiwaniu Arki Przymierza. Etiopia, Cafe Misja, g. 19, wstęp wolny  spektakl Dybuk, ODK Pod Lipami, g. 19, bilety: 10 i 15 zł Koncert Organy solo i kameralnie, Aula im. s. stuligrosza, g. 19, wstęp wolny Koncert Jazz Top w Blue Note: Human Element, Blue note, g. 20, bilety: 95–120 zł spektakl Przesilenie, Teatr nowy, Trzecia scena, g. 20.30, bilety: 35 i 55 zł film Rzymska aureola, CK ZAMEK, sala Kinowa, g. 20.30, bilety: 10 zł 26 kwietnia, czwartek spektakl Chomik Tygrys, Teatr Animacji, g. 9.30, bilety: 10–30 zł film Niewidzialne, CK ZAMEK, sala Kinowa, g. 13, bilety: 13 zł dla seniorów, 14 zł (u), 17 zł (n) spotkanie z poezją Barbary Tylman Wiosenne powroty, DK na skarpie, g. 17, wstęp wolny Wystawa Dzień z życia Radomiły i Mojmira, zwiedzanie dla dorosłych, Brama Poznania, g. 17, wstęp wolny spektakl Footloose, Teatr Muzyczny, g. 19, bilety: 20– 120 zł Koncert Pierwsze kroki na estradzie, rok i, sala Kameralna Akademii Muzycznej, g. 19, wstęp wolny spektakl Sherlock Holmes – Dolina strachu, Teatr U Przyjaciół, g. 20, bilety: 15 zł film Dobrze się kłamie w miłym towarzystwie, CK ZAMEK, sala Kinowa, g. 20.30, bilety: 12 zł 27 kwietnia, piątek spektakl Śpiąca Królewna, Teatr Animacji, g. 9.30 i 11.30, bilety: 10–30 zł Warsztaty Kwiatowe ABC (dzieci 8–13 lat), MDK nr 3, g. 17.30, wstęp wolny spektakl Prywatna klinika, kinoteatr Apollo, g. 17.30 i 20.30, bilety: 95–130 zł Koncert fortepianowy Jacka szofera Sen głupiego marzyciela, ODK Pod Lipami, g. 18, bilety: 15 zł spektakl Pamiętniki, premiera, scena Robocza, g. 19, bilety: 15 zł spektakl Footloose, Teatr Muzyczny, g. 19, bilety: 20– 120 zł spektakl Mister Barańczak, Teatr nowy, Duża scena, g. 19, bilety: 35 i 55 zł spektakl Randka w ciemno, Mój Teatr, g. 20, bilety: 20 i 30 zł spektakl Sherlock Holmes – Dolina strachu, Teatr U Przyjaciół, g. 20, bilety: 15 zł Koncert Piotra Kuźniaka Od Niemena do Santany, PoemaCafe, g. 20, bilety: 35 zł Koncert: The Australian Pink Floyd, Arena, g. 20, bilety: 160 zł 28 kwietnia, sobota Wycieczka i warsztaty dla dzieci Z wizytą w grodzie Mieszka zorganizowane przez Wydawnictwo Miejskie Posnania, zbiórka: przy pomniku Jana Pawła ii, g. 10, wstęp wolny Warsztaty Roboty (dzieci 3–5 lat), MDK nr 3, g. 10.30, wstęp: 5 zł Wycieczka i prelekcja dla dorosłych Śladami początków chrześcijaństwa w Polsce zorganizowane przez Wydawnictwo Miejskie Posnania, zbiórka: przy pomniku Jana Pawła ii, g. 10.30, wstęp wolny Warsztaty lepienia w glinie Lepi- My – Koty, kotki i koteczki, MDK nr 2, sala 6, g. 10.45, wstęp wolny spektakl Śpiąca Królewna, Teatr Animacji, g. 11, bilety: 10–30 zł Wystawa Sekrety dźwięcznej wyspy, oprowadzanie dla rodzin, Brama Poznania, g. 11, wstęp wolny turniej gier planszowych W pustyni i w puszczy, Muzeum Literackie Henryka sienkiewicza, g. 11, wstęp wolny spektakl Chodź na słówko, scena Wspólna, g. 11.30, bilety: 19 zł spotkanie ze stanisławem Zobniów Kult św. Jana Nepomucena na terenie południowo-zachodniej Polski – życie i atrybuty przedstawień Świętego, z cyklu Pasjonaci, Muzeum Etnograficzne, g. 12, wstęp wolny imprezy w ramach Wielkiej Majówki. IV urodziny Bramy Poznania: Rowerowa OdNowa – spa dla rowerów; Trakt na kole – wycieczka; Green Pianist – performance Barbary Drążkowskiej; Tysiące winyli – giełda płytowa; Biblioteka na rowerze; Pozytywnie zakiszeni – warsztaty kulinarne, Slojd – rękodzielnicze animacje rodzinne, Brama Poznania, od g. 12, wstęp wolny spotkanie Obrazy grafiki, z cyklu Graphic concept, Muzeum sztuk Użytkowych, Zamek Przemysła, g. 13, bilety: 12 zł spektakl Chodź na słówko 2, scena Wspólna, g. 13.30, bilety: 19 zł Koncert finałowy CoroTopia 2018: Dresdner Kammerchor (dyr. Hans-Christoph Rademann), Paderewski Chamber Choir (dyr. Marek Gandecki), Aula nova, g. 18, wstęp wolny spektakl Pamiętniki A. Jakubczak – finał rezydencji, scena Robocza, g. 19, bilety: 15 zł spektakl Footloose, Teatr Muzyczny, g. 19, bilety: 20–120 zł spektakl Mister Barańczak, Teatr nowy, Duża scena, g. 19, bilety: 35 i 55 zł spektakl Prezydentki, Teatr nowy, scena nowa, g. 20, bilety: 35 i 55 zł spektakl Sherlock Holmes – Dolina strachu, Teatr U Przyjaciół, g. 20, bilety: 15 zł 29 kwietnia, niedziela spektakl Co To? studia Teatralnego Blum, Concordia Design, g. 10 i 11.30, bilet rodzinny: 40 zł spektakl Blisko, scena Wspólna, g. 10 i 12, bilety: 19 zł spektakl Śpiąca Królewna, Teatr Animacji, g. 11, bilety: 10–30 zł film Niedoparki, reż. G. Miklínová (dzieci od 6 lat), CK ZAMEK, sala Kinowa, g. 12, bilety: 10 zł spektakl Mister Barańczak, Teatr nowy, Duża scena, g. 17, bilety: 35 i 55 zł spektakl Nago w kisielu, Mój Teatr, g. 18, bilety: 20 i 30 zł spektakl Prezydentki, Teatr nowy, scena nowa, g. 20, bilety: 35 i 55 zł 30 kwietnia, poniedziałek Wystawa Ojcowie Niepodległości, przed Muzeum Powstania Wielkopolskiego 1918–1919, wstęp wolny 22 kwietnia, niedziela spektakl Pan Satie, w ramach: Niedziela na Wspólnej – Jubileusz Teatru Atofri, scena Wspólna, g. 10.30, 12 i 16, bilety: 16 zł (dorosły) i 16 zł (dziecko) Wycieczka 35. rocznica śmierci Franciszka Jaśkowiaka, zbiórka: na pętli Pestki przy dworcu autobusowym na os. sobieskiego, g. 11, wstęp wolny spotkanie z cyklu Nowy czyta dzieciom, Teatr nowy, Trzecia scena, g. 11, bilety: 35 i 55 zł spektakl Baśń o grającym imbryku Teatru Wariate, Teatr Animacji, g. 11 i 13, bilety: 10–30 zł film Wielka wyprawa Oskara (dzieci od 6 lat), CK ZAMEK, sala Kinowa, g. 12, bilety: 10 zł słuchowisko Hej, Niteczko!, w ramach: Niedziela na Wspólnej – Jubileusz Teatru Atofri, scena Wspólna, g. 13.30 i 17, bilety: 10 zł (dorosły) i 10 zł (dziecko) FOT. WALDEMAR WYLEGALSKI POZnarń Kwiecień 2018 r. www.wmposnania.pl sport XK 5 po raz jedenasty. Rok temu, w ju- bileuszowej dziesiątej edycji biegu, organizatorzy przygotowali aż 16 tys. pa- kietów startowych, bieg ukończyło nieco ponad 10 tys. biegaczek i biegaczy. W tym roku także na starcie spodziewane są tłu- my - organizatorzy przygotowali 12 tys. miejsc, na nieco ponad miesiąc przed bie- giem chętnych i zapisanych do biegu było już ponad 9 tys. Dla tych, którzy w poznańskim półma- ratonie już biegali, trasa będzie pewną niespodzianką. Niezmienne zostało to, że start i meta będą zlokalizowane na terenach Międzynarodowych Targów Poznańskich, gdzie jest wystarczająco dużo miejsca zarówno dla zawodników, jak i ich bliskich oraz kibiców. Bieg tym razem ominie Rataje i rozegrany zostanie na Grunwaldzie, Łazarzu, Wildzie i Sta- rym Mieście. 11. PKO Poznań Półmaraton tradycyjnie wystartuje z ul. Grunwaldzkiej, tuż przy MTP, lecz w przeciwieństwie do dwóch poprzednich edycji jego uczestnicy pobiegną w stronę Grunwaldu długą, 5-kilometrową prostą — aż do momentu, w którym na wysokości ul. Cmentarnej zawrócą. Tam czeka ich pierwszy z czte- rech zlokalizowanych na trasie punktów odżywczych, na których będą mogli Pr”: półmaraton odbędzie się zjeść czekoladę czy banana oraz się na- pić. - Trasa w tym roku uległa gruntow- nej zmianie i została odwrócona w sto- sunku do tych sprzed roku i dwóch lat. Tym razem zawodnicy pobiegną pierw- sze 12 kilometrów trasą zeszłoroczne- go maratonu, gdzie czekają ich szybkie i długie odcinki —- mówi dyrektor impre- zy Łukasz Miadziołko. Potem trasa prowa- dzi przez Górczyn i Łazarz, dociera do ul. Hetmań- skiej, biegaczy cze- ka odcinek z górki, pod wiadukt z torami kolejowymi nie- daleko zakładów Cegielskiego. To też odmiana - zwykle w tym miejscu trasa prowadziła w drugą stronę, a więc nie z górki, a pod górkę, - Dalsza część trasy to dobrze znane poznańskim półmara- tończykom odcinki na Dolnej Wildzie, Drodze Dębińskiej, Garbarach, ul. Sol- nej i al. Niepodległości - mówi dyrektor Miadziołko. Tam też biegaczy czekają dwa niewielkie podbiegi. Ostatni odci- nek prowadzi przez rondo Kaponiera, ulice Roosevelta i Bukowską, mijając po prawej stronie Bałtyk i hotel Sheraton. Linia mety usytuowana jest na pl. Mar- ka, na terenie Międzynarodowych Tar- gów Poznańskich. POZnań PÓŁMARATON ŚIĄCENA TRAS Tłum 12 tysięcy biegaczy stanie na starcie półmaratonu, który 15 kwietnia odbędzie się na ulicach Poznania. Nowością dla startujących w tegorocz- nym półmaratonie będzie - oprócz tra- sy - także nowa torba sportowa, którą dostaną wraz z pakietem startowym. Za- stąpi ona niewielki plecaczek, który do tej pory otrzymywali uczestnicy imprez organizowanych przez POSiR: maratonu i półmaratonu. W pakiecie startowym będzie też oczywiście okolicznościowa koszulka renomowa- nej firmy 4F - Także tym razem postawili- śmy na śmiały projekt graficzny. Mocne wzo- ry geometryczne oraz intensywny pomarańczowy kolor mają dodać uczestnikom energii w walce z ponad 20-kilometrowym dystansem - mówił, prezentując strój, dyrektor Łu- kasz Miadziołko. Koszulka jest wysokiej jakości: wytrzymała, wchłania wilgoć i ma płaskie szwy, które chronią zawod- ników przed otarciami podczas biegu. Paweł Konieczny Na stronie biegu www.halfmarathon.po- znan.pl można zapisać się do poznańskiego półmaratonu. Od 1 do 12 kwietnia opłata startowa wynosi 130 zł, a 13 i 14 kwietnia - 150zł. = - . p. o SPORTOWY TERMINARZ m 7 kwietnia, g. 9, Parkrun na Cytade- li, amatorski bieg masowy na dystansie 5 km, park Cytadela m 7 kwietnia, g. 15, Warta Poznań — Stal Stalowa Wola, mecz piłkarskiej II ligi, sta- dion przy ul. Droga Dębińska m7 kwietnia, g. 18, Lech Poznań - Górnik Zabrze, mecz piłkarskiej Lotto Ekstraklasy, Inea Stadion przy ul. Bułgarskiej m8 kwietnia, g. 11, Niebieska Fala 2018, amatorski bieg masowy, tereny wokół Inea Stadionu przy ul. Bułgarskiej m8 kwietnia, g. 12, Ekonomiczna Piątka, amatorski bieg masowy, tereny wokół Je- ziora Maltańskiego m 8 kwietnia, g. 15, KS AP Poznań - Dwójka Łomża, mecz I ligi piłkarek ręcz- nych, hala przy ul. Chwiałkowskiego m 13 kwietnia, g. 11, Bieg Jońca, amator- ski bieg masowy, tereny na os. Sobieskiego m 14 kwietnia, g. 9, Parkrun na Cytade- li, amatorski bieg masowy na dystansie 5 km, park Cytadela m 21 kwietnia, g. 9, Parkrun na Cytade- li, amatorski bieg masowy na dystansie 5 km, park Cytadela m 21 kwietnia, g. 16, Warta Poznań — Znicz Pruszków, mecz piłkarskiej II ligi, stadion przy ul. Droga Dębińska m 21 kwietnia, g. 17, Grunwald Poznań — Pomezania Malbork, mecz I ligi piłkarzy ręcznych, hala przy ul. Newtona m 22 kwietnia, g. 15, KS AP Poznań - SMS ZPRP Płock, mecz I ligi piłkarek ręcznych, hala przy ul. Chwiałkowskiego m 28 kwietnia, g. 9, Parkrun na Cytade- li, amatorski bieg masowy na dystansie 5 km, park Cytadela m 28 kwietnia, g. 17, Grunwald Poznań — AZ$ UW Warszawa, mecz I ligi piłkarzy ręcz- nych, hala przy ul. Newtona oprac. pk Młodość pod koszem O awans do czołowej ósemki i zapewnienie sobie pierw- szoligowego bytu walczą ko- szykarze Biofarmu Basket Poznań. Zadanie nie jest łatwe. Poznańska koszykówka ma olbrzymie tradycje, sięgające lat międzywojennych i mistrzostw Polski dla Czarnej Trzynastki, AZS i Lecha. Ale w poszukiwaniu wielkich suk- cesów nie trzeba sięgać do historii aż tak daleko — kibice po czterdziestce pamiętają jeszcze czasy, gdy koszykarze Lecha Po- znań regularnie sięgali po triumfy w lidze, a Kolejorz był wśród ośmiu najlepszych drużyn w Europie. Od kilkunastu lat męska koszykówka w Poznaniu nie stoi jednak na najwyż- szym poziomie, z ekstraklasy poznańska drużyna zniknęła w 2012 roku. Dyscypli- nę w stolicy Wielkopolski ratuje drużyna Biofarm Basket Poznań, która od trzech lat gra w I lidze — a więc na drugim po- ziomie rozgrywek. W I lidze rywalizuje 17 zespołów, które na pierwszym etapie rozgrywek walczą o to, by zająć miejsce w pierwszej ósemce. Daje ono pewność utrzymania statusu pierw- szoligowca. Wszystko wskazuje na to, że poznaniacy do ostat- niego meczu będą walczyć o to, by zająć właśnie ósmą pozycję i przystąpić do rywalizacji play-off z najlepszymi zespo- łami w lidze. Jeśli to im się uda, będą mogli mówić o dużym sukcesie. Dru- żyna trenera Przemysława Szurka jest bowiem bardzo młoda - tylko dwaj poznańscy koszykarze: Adam Metelski i Tomasz Smorawiński — skończyli 30 lat. Najskuteczniejsi w zespole Filip Struski, Jakub Fiszer i Piotr Wieloch to zawodnicy 22- i 23-letni. Poznańska drużyna opiera się zatem na zawodnikach, którzy ledwo co ukończyli wiek juniora. To efekt dosko- nałej pracy z młodzieżą w klubie i dowód na to, że koszykarskich talentów w stolicy Wielkopolski nie brakuje. Na przełomie marca i kwietnia koszyka- rzy Biofarm Basketu czekają dwa mecze, być może kluczowe w walce o awans do czołowej ósemki I ligi. 31 marca pozna- niacy we własnej hali podejmują Siarkę Tarnobrzeg, 8 kwietnia jadą do Prudni- ka na mecz z Pogonią. Oba te zespoły - podobnie jak drużyna z Poznania - do rozrywka/promocja POZnań Kwiecień 2018 r. www.wmposnania.pl EEE zg [M $ afba, _ m 8 — O POZIOMO: 1. na planie filmowym — sygnał dla aktornika, | r 6. łakomczuch, obżartuch, 7. symbol Poznania, K RZYZ 0 W K Ą 9, w niej berbelucha, 10. jej konsulat jest p 0 7 N Ą Ń S KA przy Bukowskiej, 14. kucyk, związany szlafką, 15. kolega z eki, 16. gasi gorę, 19. wielgachne miasto w Afryce, stolica Kenii, 20. porusza wuchtę wiary, 22. dom zoldaja. | ; DT | | | , | 15 | 17), 1. męczy klukę, 2. pl. Kolegiacki, 61-841 Poznań, 3. kradzież, złodziejstwo, 4. istny bulaj (w oceanie), 5. dostaniesz, gdy zgubisz flepy, 8. matka matki abo fatra, 11. huragan, fest dmucha (nie tylko w Zakopanem), 12. długi kejter, 13. w niej jucha, 14. na głowie świeżo upieczonej ślubnej, 16. z pyrami, 17. potrzebny, gdy ślipie na fotce wyjdą czerwone, 18. musi prosić o bejmy, 21. gzub. Litery z pól ponumerowanych w prawym dolnym rogu, uszeregowane od 1 do 21, utworzą rozwiązanie. co WYDAWNICTWO propo nu MIEJSKIE POSNANIA KSIĄŻKA (jakże) PRZYGODOWA czyli Eliza Piotrowska odkrywa tajemnice Biblioteki Raczyńskich KULTURA 'W POZNANIU © 1 S$ w kwietniu: Ill NieKongres Animatorów Kultury. Po raz pierwszy w Poznaniu spotkają się animatorzy i animatorki z całej Polski, żeby porozmawiać z samorządowcami o „Sile współpracy”. Rozmawiamy z Justyną Makowską, dyrektor Wydziału Kultury UMP, oraz Bartkiem Lisem, koordynatorem NieKongresu. Muzyczne gwiazdy na wyciągnięcie ręki. W ramach Aquanet Jazz Festival wystąpią MUSICAL m.in. Nicholas Payton, Kacper Smoliński oraz duet Omar Sosa 6 Paolo Fresu. Kilka dni później natomiast rozpocznie się Enea Spring Break. O wizycie w Poznaniu w 1938 roku Herberta Hoovera, byłego prezydenta Stanów Zjednoczonych, oraz demonstracji w 1989 roku przeciwko elektrowni atomowej w Klempiczu opowiada Piotr Grzelczak. Popularna i ciesząca się uznaniem autorka zaprasza najmłodszych czytelników w podróż po Bibliotece Ra- czyńskich, najstarszej nieprzerwanie funkcjonującej bibliotece w Polsce. Ta fascynująca opowieść z pew- nością zachęci dzieci do czytania oraz pokaże im, że każda książka to nowa i wielka przygoda, wyprawa w czasie i odkrywanie różnych światów. Eliza Piotrowska zwraca również uwagę czytelników na najważniejsze fakty dotyczące historii i współczesności Biblioteki — przybliża im sam gmach, oprowadza po czy- telniach, wypożyczalniach i innych miejscach... także przestrzeniach wyobraźni. Ó) jm Z 1 DJ kulturapoznan=pl PREMIERA: 21.04 Di Ta i inne książki dla dzieci dostępne są w Salonie Posnania i na www.sklep.wmposnania.pl. W ofercie wydawnictwa jest również wiele publikacji bm o Poznaniu, jego historii i architekturze. afisz razem z IKS-em lub w punktach CIM: więcej w internecie na kulturapoznan.pl: szczegółowe kalendarium wydarzeń zapowiedzi, recenzje, relacje, rozmowy poznań
  POZnan_2018-05.pdf	FOT. WALDEMAR WYLEGALSKI FOT. WOJCIECH BIEDAK www.poznan.pl ISSN 2080-315X Serwis miejski INFORMATOR SAMORZĄDOWY METROPOLII POZNAŃ m.poznan.pl ORE „SK ge % W ta - Ray BE EE] TJ | : L z FCM cą 7 kn ż 9 - = a = sa AA p - M I AMAN AF :1, ph algo "GIRSFA wi p a ; PE. NI. e » | MA Ko H jo * u | a <Aż0Ż 5. i: th | 2 k U WM NID "gsuii MIASTO CO W KULTURZE GRA Ważne inwestycje Jedyna taka noc nad Wartą aktywny senior Poznań to najlepsze miasto W Unii Trasa Wartostrady zostanie — Przydałby się nam dzisiaj oświetlona i wyposażona w kamery. z taki ksiądz Wawrzyniak czy Będzie połączona z Maltątunelem 5 Karol Marcinkowski. Czyli pod ul. Jana Pawła II. Swój blask > organicznicy. Codzienna robota odzyskają Łazienki Rzeczne. s.3 ź jest najważniejsza — mówi Jacek PORT Ą za Hałasik, popularyzator poznańskiej 4 A = L gwary, historii i sportu. >s.9 a ” ! P ki dl AULA Pobieg ną, by pomoc Trudno wyobrazić sobie maj bez Nocy a let a SeNhIOFow W dwunastu miastach na świecie - Muzeów - instytucje, stowarzyszenia, Miasto przygotowało dla osób w tym w Poznaniu - odbędzie się _ ośrodki kultury na 19 maja starszych pakiet „Viva Senior. s.7 6 maja bieg Wings for Life. bs.15 przygotowały bogaty program. s. 11 Jacek Hałasik POZnan KONTa<kT 61 646 33 44 POZnan <KONTa<kT 61 646 33 44 >2k miasto POZnarń Maj 2018 r. www.wmposnania.pl NASZA WIELKA MAJÓWKA Przed nami Wielka Majówka — czas świętowania ważnych rocznic, a także odpoczynku w gronie rodziny i ŁZA: tym roku 1 maja przypada we wtorek, 2 maja - w czwartek. To wystarczy, by dzięki trzem dniom urlopu zrobić sobie dziewięciodnio- we wakacje. Nie wszyscy z nas jednak wy- jadą w tym czasie nad morze albo w góry. Na tych, którzy zdecydują się zostać w Po- znaniu, czeka jak co roku wiele atrakcji. Parada kabrioletów W środę 2 maja obok Wielkopolskiego Urzędu Wojewódzkiego przy ul. Ko- ściuszki powstanie miasteczko samocho- dowe. - Zapraszamy miłośników moto- ryzacji i wszystkich chętnych, którzy chcą w niebanalny sposób świętować jedno z najmłodszych świąt państwowych - mówi Tomasz Stube, rzecznik prasowy wojewody wielkopolskiego. Do Pozna- nia, dla uczczenia Święta Flagi, a także w ramach obchodów stulecia odzyskania przez Polskę niepodległości i setnej rocz- nicy wybuchu powstania wielkopolskie- go, przyjadą właściciele kabrioletów z ca- łej Wielkopolski. W południe rozpocznie się parada kabrioletów, które przejadą głównymi ulicami Poznania. Święto Konstytucji Początek maja to oczywiście również Święto Konstytucji 3 maja. W tym roku przypada 227. rocznica jej uchwalenia. - Główne obchody rozpoczną się w czwar- tek 3 maja w samo południe na placu Wolności - mówi Julita Tichoniuk z Ga- binetu Prezydenta Poznania. - Jednak już wcześniej, o g. 10.30, w poznańskiej farze zostanie odprawiona msza święta. Po mszy ulicami Poznania przemasze- ruje Młodzieżowa Parada. Uczniowie poznańskich szkół, a także ułani i za- proszeni goście, udadzą się spod fary ul. Świętosławską, przez Stary Rynek i ul. Paderewskiego na pl. Wolności. Na czele świątecznego orszaku zobaczymy Orkiestrę Miasta Poznania przy MPK. Uroczystości na pl. Wolności zainauguru- je hymn państwowy i podniesienie flagi państwowej. Odczytana zostanie pream- buła konstytucji trzeciomajowej, a potem zaplanowano wystąpienie prezydenta Poznania Jacka Jaśkowiaka. Orkiestra Reprezentacyjna Sił Powietrznych wy- kona pokaz musztry paradnej. Następnie uczestnicy spotkania udadzą się na Sta- ry Rynek. Tam, przy siedzibie Muzeum Powstania Wielkopolskiego 1918-1919, zostanie zainaugurowany nowy sezon wart konnych. W tej uroczystości weźmie udział Ochotniczy Reprezentacyjny Od- dział Ułanów Miasta Poznania. To nie koniec trzeciomajowych wyda- rzeń. Do g. 15 będziemy mogli oglądać wystawę eksponatów z poznańskiego Muzeum Broni Pancernej. Na pl. Wol- ności zobaczymy m.in. samochód pan- cerny Daimler Dingo, odnowioną armatę z zamku Czocha i pojazd Austin-Putiłow. Urodziny Biblioteki Długi weekend majowy to nie tylko pań- stwowe uroczystości, ale również okazja do spędzenia wolnych dni z książką. Przez lata dla wielu osób majówka ko- jarzyła się właśnie ze świętem książki. Hucznie swoje urodziny świętować bę- dzie Biblioteka Raczyńskich. Ta sza- cowna instytucja, otwarta 5 maja 1829 roku, zaprosi i młodszych, i starszych na ciekawe wydarzenia. W piątek 4 maja i w sobotę 5 maja zaplanowano w gmachu przy pl. Wolności 19 spotkania autorskie, warsztaty literacko-przyrodnicze i tańce. Wśród zaproszonych autorów jest m.in. FOT. WALDEMAR WYLEGALSKI „MI MI : BE = -8Bał 5 41 ij Eliza Piotrowska, autorka książki Tajem- nice Biblioteki Raczyńskich (organizator: Wydawnictwo Miejskie Posnania, 4 maja, g. 12), której opowieść będzie też zachętą do zwiedzenia biblioteki i podróży ślada- mi bohaterów książki. Jak na prawdziwe urodziny przystało, nie zabraknie hucz- nej imprezy: na zakończenie odbędzie się potańcówka literacka, połączona z nauką tańców popularnych w XIX i XX wieku. Spotkanie poprowadzi tancerz i choreo- graf Adam Padła (5 maja, g. 19). Zwiedzanie Bramy Już w sobotę 28 kwietnia zainauguruje długi weekend Brama Poznania. W tym roku będzie zachęcać poznaniaków Monopoly po poznańsku Gra Monopoly należy do jednych z naj- bardziej znanych gier planszowych na świecie. W tym roku pojawi się edycja specjalna z Poznaniem w roli głównej. Według planów ma być gotowa jesienią. Poznań dołączy do największych miast z całego świata, które mają własną edycję Monopoly. Swoje wersje tej gry po- siadają m.in. Nowy Jork, Londyn i Sydney, a w Polsce Gdańsk, Kra- ków czy Wrocław. We współpracy z Urzędem Miasta firma Winning Moves, wydawca gry Monopoly, przystąpiła do prac nad tym, jak będzie wyglądać poznańska wersja gry. Na planszy, na której są wyznaczone pola z nazwami słynnych miejsc, za- wodnik może je wykupić i dokonywać inwestycji, po to by pozostali zawod- nicy mu płacili. Są też pola specjalne, w tym więzienie czy pole z kartami „Szansa” z różnymi zdarzeniami. Większość tych pól w edy- - Na pewno na planszy pojawią się najważniejsze zabytki, ale nie wiemy, jakie propozycje będą mieli mieszkańcy Poznania. Trzymamy kciuki za jak najlepszy wybór! - mówi Jan Mazurczak z Poznańskiej Lokalnej Organizacji Turystycznej. cji poznańskiej będzie nosić nazwy miejsc znanych w naszym mieście. Ja- kie to będą miejsca, o tym zdecyduje plebiscyt dla mieszkańców. Wiadomo jedynie, że swoje pola będzie mieć Sta- ry Browar i Volkswagen. W Monopoly Poznań będzie można zagrać już jesie- nią tego roku. jg p i gości do aktywnego spędzania czasu wolnego w ramach cyklu wycieczek ro- werowych Trakt na kole i spływów kaja- kowych. Na 1 i 3 maja zaplanowano też zwiedzanie stałej ekspozycji Bramy Po- znania. Zielona majówka Możliwość spędzenia majowych dni na łonie natury ceni sobie wielu mieszkań- ców naszego miasta. Zachęcamy do spa- cerów i odwiedzenia parków, nie tylko w Poznaniu, ale również w aglomeracji poznańskiej. Corocznie np. majówkę or- ganizuje Arboretum Kórnickie. Odbywa się ona pod hasłem „Kwitnące magno- lie. W Arboretum organizowane są spa- cery z przewodnikiem, podczas których można podziwiać blisko 70 gatunków Pobiegnij iv NuATEE Jh z k ; o ei mu R ? i PER SE u 2 0 piej > i odmian tych pięknych roślin, a także poznać ciekawostki o drzewach. Jak co roku Majówkę w Botaniku organizują wspólnie Ogród Botaniczny UAM i Ho- spicjum Palium Szpitala Klinicznego Przemienienia Pańskiego UM. Od 1 do 3 maja w Ogrodzie Botanicznym czeka- ją na całe rodziny wolontariusze, którzy będą zachęcać do wspierania działalno- ści hospicyjnej. Nie zabraknie konkur- sów, wystaw, gier i zabaw — nie tylko dla najmłodszych. Wiele atrakcji przygotowały na ten czas także inne instytucje. Wstęp na niektóre wydarzenia może być odpłatny. Warto wcześniej zajrzeć na strony internetowe organizatorów i ciekawie zaplanować so- bie pierwszy majowy tydzień. Cezary Omieljańczyk dla Biało-Czerwonej Druga edycja Biegu Biało-Czerwonej odbędzie się 3 maja, start o g. 17. Bieg organizowany jest dla uczczenia Dnia Flagi Rzeczypospolitej Polskiej. To obchodzone od kilku lat święto generu- je nowe inicjatywy i jest pretekstem do zwrócenia uwagi na rolę, jaką pełnią nasze barwy narodowe. Start i meta biegu zloka- lizowane są w bezpośrednim sąsiedztwie, a trasa — której dystans wynosi 5 km - prowadzi przez Wartostradę. Bieg nie wiąże się z żadnymi utrudnieniami w ko- munikacji miejskiej. Zapisy prowadzone były do 27 kwietnia. Istnieje możliwość dopisania zawodnika do listy startowej w dniu imprezy, jednak jedynie w przy- padku nieosiągnięcia limitu uczestników oraz za zgodą kierownika i nie później niż 20 minut przed wyznaczonym terminem startu biegu. Biuro zawodów zlokalizowa- ne będzie w Bramie Poznania. Więcej na: biegbialoczerwonej.pl. mat POZnarń Maj 2018 r. www.wmposnania.pl Ważne inwestycje nad Wartą Trasa Wartostrady wydłuża się coraz bardziej, wkrótce zostanie oświetlona i wyposażona w kamery. Zostanie też połączona z Maltą tunelem pod ul. Jana Pawła II. Swój blask odzyskają także Łazienki Rzeczne. d stycznia tego roku gotowy jest 05 dwukilometrowy odci- nek Wartostrady na zachodnim brzegu Warty, który biegnie od mostu Przemysła I do mostu Królowej Jadwigi. W drugiej połowie 2018 roku rozpocznie się budowa następnego odcinka Warto- strady, który po stronie Starego Miasta prowadzić będzie od mostu Królowej Jadwigi do Czartorii. Pobiegnie ona dol- nym tarasem Warty. Rowerzyści będą mogli wybrać, czy chcą jechać drogą Miliony do Znany już jest harmonogram tegorocz- nej edycji Poznańskiego Budżetu Oby- watelskiego. Od maja do czerwca będzie można składać projekty, na które głoso- wać będziemy na przełomie września i października. Do rozdysponowania jest 20 mln zł. Za pieniądze z budżetu obywatelskie- go powstały już place zabaw, drogi dla rowerów i skwery zieleni. To jednak nie tylko projekty infrastrukturalne, ale też społeczne, np. Trener osiedlowy czy Sale samodzielności dla uczniów niepełno- sprawnych. Kolejna, siódma edycja Po- znańskiego Budżetu Obywatelskiego z pomysłami na rok 2019 ma już swój harmonogram. Decyzją prezydenta Jacka Jaśkowiaka podniesiono kwotę na reali- wzdłuż murów gazowni i tzw. kontene- rów, czy też niżej i bliżej rzeki. To jednak nie koniec inwestycji, bo w planach jest też bezkolizyjne połącze- nie z terenami Malty. Przejazd będzie się odbywał tunelem XIX-wiecznej Śluzy Cybińskiej pod ul. Jana Pawła II na wyso- kości ujścia rzeki Cybiny. Prace będą wy- magać odwodnienia południowej śluzy oraz prac rewitalizacyjnych i powinny się zakończyć do połowy 2021 roku. Szybciej czeka nas budowa oświetlenia i insta- wydania zację wybranych w głosowaniu projektów do kwoty 20 mln zł. Od 7 maja do 4 czerwca trzeba zgłosić swój pomysł, który następnie przejdzie etap opiniowania przez Urząd Miasta Poznania - ten etap zakończy się do 24 sierpnia, następnym podmiotem opiniu- jącym do 14 września będą rady osiedli. Od 24 sierpnia do 21 września będzie można się też odwoływać od podjętych decyzji. Na 26 września zaplanowano ogłoszenie listy projektów, która zostanie poddana głosowaniu, a samo głosowa- nie potrwa od 27 września do 19 paź- dziernika. Wyniki mają być znane do 30 października. Te projekty, które wskażą mieszkańcy, zostaną wpisane do projektu budżetu miasta na 2019 rok. jg Łazienki Rzeczne zostaną całkowicie zrewitalizowane lowanie monitoringu Wartostrady. - To dla miasta zadanie priorytetowe. Jego realizacja przełoży się na zwiększenie bezpieczeństwa osób przebywających na terenach nadwarciańskich - mieszkań- ców, jak i turystów - podkreśla Mariusz Wiśniewski, zastępca prezydenta Pozna- nia. Oświetlenie i monitoring pojawią się na odcinku od mostu Królowej Jadwigi do mostu Bolesława Chrobrego. Bezpieczeństwo poprawi też wybudowa- ny na wysokości ul. Panny Marii slip do wodowania jednostek pływających. Będą z niego korzystać służby - przede wszyst- kim straż pożarna oraz policja — by pro- wadzić akcje ratunkowe i prewencyjne, ale także inni użytkownicy. Oprócz tego kontynuowane będą remonty schodów z wałów na poziom rzeki, swój wygląd zmienią te na Szelągu i przy ul. Wieżowej. GDZIE MOŻNA PIĆ ALKOHOL NAD WARTĄ? Wreszcie dokończona zostanie budowa schodów i pochylni na wysokości Kon- tenerArtu. Całkowicie odnowione zostaną Łazienki Rzeczne przy ul. Piastowskiej, których kompleks jest wpisany do rejestru zabyt- ków. Obiekt, który wzniesiono w latach 1924-1925, był głównym miejskim ką- pieliskiem, na które przychodziło nawet 5 tys. osób jednego dnia. Łazienki wy- korzystywały wodę z rzeki, która wpły- wała do specjalnej zatoki. Teraz dzięki środkom unijnym zostanie przywrócona ich dawna świetność - budynek zostanie przebudowany, zmieniona będzie też jego funkcja na usługowo-biurową. Odtwo- rzona zostanie jego historyczna forma, w szczególności oryginalne założenie bryły budynku i wykończenia elewacji. Jan Gładysiak Rada Miasta wyznaczyła strefy nad Wartą, gdzie dozwolone jest picie alkoholu. Na wszystkich obszarach brak zakazu dotyczy tylko dolnego tarasu na wysokości brzegu rzeki, zakaz obowią- zuje natomiast pod mostami. Według podjętej uchwały na zachodnim brzegu Warty obszarem, gdzie można pić alkohol, jest ten ograniczony betonowym kanałem odpływowym na wysokości Starego Koryta Warty i mostem św. Rocha. Następny obszar na tym brzegu to teren między mo- stem Królowej Jadwigi a utwardzonym dojściem do Łazienek Rzecznych. Na wschodnim brzegu Warty jest to obszar ograniczony linią pomiędzy skarpą a Wartą na wysokości rozgałęzienia rzeki i Kanału Ulgi Cybiny a mostem św. Rocha. Drugi obszar to ten między mostem Św. Rocha a mo- stem Królowej Jadwigi i trzeci - od mostu Królowej Jadwigi do utwardzonego dojścia od skarpy do Warty na wysokości przystani przeładunkowej. WIZUALIZACJA: URZĄD MIASTA POZNANIA Festiwal i fantastyka Światy fantastyczne, literackie czy fil- mowe są zbiorem różnorodności - po- staci, gatunków, zjawisk — najlepiej wi- dać to na Pyrkonie, który potrwa od 18 do 20 maja na terenie MTP. Pyrkon to zarówno prelekcje, wykłady, konkursy, warsztaty, wystawy i pokazy, jak i raj dla fanów fantastycznych gadżetów, bo ponad 14 tys. m kw. na Międzynarodo- wych Targach Poznańskich zajmują sto- iska z biżuterią, figurkami, grami, ubrania- mi i gadżetami. Do tego olbrzymi Games Room dla wszystkich miłośników gier planszowych oraz nie mniej imponujący Blok Gier Elektronicznych, gdzie można znaleźć konsole czy showroomy. Znaleźć też można wioski tematyczne - świat Śródziemia czy Star Wars. Najbardziej wi- dowiskowym wydarzeniem Pyrkonu jest Maskarada - konkurs kostiumowy, który odbywa się w Sali Ziemi. Zadaniem jego uczestników jest własnoręczne wykonanie kostiumu i zaprezentowanie go na scenie w trakcie konkursu oraz przed jurorami. Mocnym punktem festiwalu są także spo- tkania z autorami, twórcami gier, rysowni- kami. Z zagranicy pojawią się w tym roku Orson Scott Card, Peter V. Brett, Graham Masterton. Z krajowych twórców będą m.in.: Jakub Ćwiek, Jarosław Grzędowicz, Maja Lidia Kossakowska, Marcin Mortka oraz duet autorsko-ilustratorski Witold Var- gas i Paweł Zych. Więcej: pyrkon.pl. mat m DEBATA O MOBILNYM MIEŚCIE. Ko- lejna z cyklu debat iPoznan2023, organi- zowanych przez władze miasta, odbędzie się 24 maja pod tytułem: Mobilny Poznań w lokalu Dobra i Wino, przy ul. Za Bram- ką 1, począteko g. 17, wstęp wolny. W mar- cu i kwietniu debaty dotyczyły m.in. spraw młodzieży, seniorów i mieszkalnictwa. Podczas każdego ze spotkań uczestnicy mogą porozmawiać o sprawach miasta z zaproszonymi ekspertami: prezydentem Jackiem Jaśkowiakiem i jego zastępcami: Mariuszem Wiśniewskim, Maciejem Wu- darskim, Tomaszem Lewandowskim, Ję- drzejem Solarskim. mat m POCZUJ MIASTO. Pod tym tytułem odbywają się cykliczne spotkania or- ganizowane pod patronatem Centrum Kultury Zamek w ramach projektu Strefa Święty Marcin. Spotkania rozpoczynają się zawsze o g. 12, zbiórka w holu wielkim CK Zamek, na Świętym Marcinie. Każde spotkanie trwa około dwóch godzin i skła- da się z dwóch części: spaceru po wybra- nej części ulicy Św. Marcin oraz warsztatu w Zamku. W maju odbędą się dwa spotka- nia: 12.05 Co to (naprawdę) jest rewitaliza- cja? oraz 19.05 Ach, ci rowerzyści! Jak po- ruszać się po mieście?. Wstęp na spotkania jest wolny, ale liczba miejsc ograniczona. Na każde spotkanie obowiązują wejściów- ki, do pobrania w kasie CK Zamek. Zapisy i informacje: tel. 61 646 52 89, e-mail: d.za- glewskaGckzamek.pl. mat >2k miasto POZnarń Maj 2018 r. www.wmposnania.pl Nowe schronisko dla zwierząt Po latach zapowiedzi i przygotowań już wiadomo, że za dwa lata psy i koty ze Schroniska dla Zwierząt przy ul. Bukowskiej przeniosą się na Kobylepole. Nowe schronisko będzie nowoczesnym kompleksem, w którym zmieści się do 300 psów i tyle samo kotów. becnie istniejące Schronisko dla Os: działa od ponad 50 lat przy ul. Bukowskiej - chociaż miasto o nie dba, to by spełnić współ- czesne wymogi opieki nad zwierzętami, konieczna jest budowa nowego obiektu. A tonie takie proste, bo potrzebna do tego była lokalizacja oraz pieniądze. W końcu jednak udało się i wiadomo już, że nowe schronisko powstanie na Kobylepolu, na miejskim terenie pomiędzy dwiema liniami kolejowymi. - To będzie najbar- dziej innowacyjne schronisko dla zwie- rząt w Polsce —- podkreśla Maciej Dźwig, dyrektor Usług Komunalnych. - Tworząc jego projekt, korzystaliśmy z wzorców Coś na ząb W maju odbędą się w Poznaniu targi Polagra Food i Fit Expo. Od 8 do 10 maja trwać będą targi Pola- gra Food 2018. Wystawcy zaprezentują podczas nich nowości branży spożyw- czej. W ich ofercie będziemy mogli nie tylko zobaczyć produkty różnych gałę- zi przemysłu spożywczego, przetwory mięsne i rybne, owocowe i warzywne, wyroby kulinarne i garmażeryjne, ale także dowiedzieć się, dzięki czemu żywność od polskich hodowców i pro- ducentów jest tak dobra i poszukiwa- na również przez handlowców spoza naszego kraju. Zapewne nie wszyscy wystawcy będą chcieli zdradzić sekre- ty hodowli czy produkcji, na pewno jednak będą chcieli się pochwalić swo- stosowanych na zachodzie Europy - do- daje. Miasto teren uzbroi w infrastruktu- rę, dlatego zachęca prywatne podmioty z branży zajmującej się szeroko rozumia- ną opieką nad zwierzętami do tworzenia inwestycji towarzyszących schronisku. Miejska jednostka Usługi Komunalne, która zarządza schroniskiem, już rozpo- częła procedurę wyłonienia wykonawcy obiektu. Jeśli wszystko pójdzie zgodnie z planem, to zwierzęta przeprowadzą się tam za dwa lata, a będzie w nim miejsce dla 300 psów i tyluż kotów. Wszystkie będą przebywać w ogrzewanych pomiesz- czeniach z wydzielonymi wewnętrznymi wybiegami, będzie też miejsce dla innych bezdomnych zwierząt. W ramach kom- pleksu powstanie również nowoczesne zaplecze weterynaryjne. Będzie też więcej miejsca na organizację spotkań i imprez, np. o charakterze edukacyjnym. Według planu w kompleksie znajdzie się kawiarnia i sklep, w którym będzie moż- na kupić nowe lub używane akcesoria dla zwierząt. Na terenie położonym w są- siedztwie schroniska powstaną ogólno- dostępne wybiegi do wyprowadzania zwierząt na spacer oraz dodatkowe atrak- cje, takie jak pole grillowe i place zabaw dla najmłodszych. Koszt nowego schroni- ska to 30 mln zł. Jan Gładysiak i dla lepszej kondycji imi wyrobami. Zobaczymy (i skosztujemy) także to, co może nie zawsze jest doceniane i naj- ważniejsze na stole, ale co również potrafi uradować podniebie- nie konsumenta: zioła i przyprawy, słodycze i ba- kalie, przekąski, dodatki do żywności. Nie zabraknie też coraz popularniejszej żywności ekologicznej. Obecni będą wystawcy z całego świata. Będzie smacznie! Kiedy już nacieszymy oczy (i nie tylko) ofertą targów spożywczych, warto bę- dzie zastanowić się, jak zrzucić zbęd- ne kilogramy. W dniach 25-27 maja ET IwsRY ŻA, Z NW odbędą się targi Fit Expo 2018. To największe wy- darzenie branży fitness, przyciągające przede wszystkim profesjona- listów — menedżerów, trenerów, _ właścicieli siłowni i przedstawicieli branży hotelarskiej - ale cieszące się także popularno- ścią wśród amatorów aktywnego, sportowego spędzania czasu. W Pozna- niu będą mieli do dyspozycji przestrzeń ekspozycyjną i szkoleniową. Poznają i wypróbują nowe urządzenia i sprzęty treningowe. Spotkają się z gwiazdami sportu i fitnessu, które opowiedzą, jak zadbać o kondycję. co Wa WIZUALIZACJA: URZĄD MIASTA POZNANIA Niech nam będzie zielono i pachnąco Czy wiecie, że konkurs „Zielony Po- znań” organizowany jest w naszym mieście już od ćwierćwiecza? Już po raz 25. prezydent Poznania zaprasza miesz- kańców do wzięcia udziału w konkursie na najpiękniejsze balkony, tarasy, ogro- dy przydomowe, działki na terenach Rodzinnych Ogrodów Działkowych i pasy zieleni. Konkurs składa się z dwóch etapów - osiedlowego i miejskiego. W pierwszym przedstawiciele rad osiedli, Okręgowego Zarządu Polskiego Związku Działkow- ców bądź Zarządu Rodzinnych Ogrodów Działkowych do 20 lipca obejrzą zgło- szone obiekty. Najwyżej ocenione z nich przejdą do konkursu miejskiego. Wtedy Miejska Komisja Konkursowa złożona z przedstawicieli Ogrodu Botanicznego, Katedry Terenów Zieleni i Architektury Krajobrazu oraz Katedry Roślin Ozdob- nych Uniwersytetu Przyrodniczego, Okrę- gowego Zarządu Polskiego Związku Dział- kowców, Towarzystwa Miłośników Miasta Poznania i Urzędu Miasta wybierze do 30 sierpnia najciekawsze obiekty zgłoszone w pięciu kategoriach konkursu. Regula- min oraz karty zgłoszeń dostępne będą od 12 maja w siedzibach rad osiedli, w od- działach Wydziału Wspierania Jednostek Pomocniczych Miasta, w biurze konkur- su - Wydziale Działalności Gospodarczej i Rolnictwa (ul. 28 Czerwca 1956 r. 404, pok. 104), a także na stronie poznan.pl. Zgłoszenia do konkursu będą przyjmo- wane do 20 czerwca w oddziałach Wy- działu Wspierania Jednostek Pomocni- czych Miasta oraz w Biurze Konkursu. Oficjalną inauguracją XXV konkursu „Zielony Poznań” będzie zorganizowany 12 i 13 maja kiermasz przed Palmiarnią Poznańską. Podczas kiermaszu przyj- mowane będą zgłoszenia do konkursu, a producenci i hodowcy ogrodnictwa zaoferują mieszkańcom bogaty wybór roślin z przeznaczeniem do obsadzeń balkonów, tarasów i ogrodów, a także ak- cesoria ogrodnicze i nawozy. Porad dział- kowych i ogrodniczych udzielać będą instruktorzy Okręgowego Zarządu Pol- skiego Związku Działkowców. W zakresie projektowania ogrodów przydomowych porad będą udzielali pracownicy i dok- toranci Katedry Terenów Zieleni i Archi- tektury Krajobrazu z Uniwersytetu Przy- rodniczego w Poznaniu oraz studenci. Na mieszkańców miasta czeka moc atrak- cji, m.in: animacje dla dzieci, pokazy florystyczne Ogrodu Botanicznego Uni- wersytetu im. Adama Mickiewicza w Po- znaniu, warsztaty z hortiterapii prowa- dzone przez Katedrę Roślin Ozdobnych Uniwersytetu Przyrodniczego w Pozna- niu. Więcej na stronie: poznan.pl. mat Lotnicze święto na Ławicy 80 maszyn w powietrzu, zapierające dech w piersiach lotnicze pokazy, wy- stawy sprzętu wojskowego i cywilne- go - na poznańskiej Ławicy 19 i20 maja odbędzie się Poznań Air Show. Lotnicza impreza zorganizowana zosta- nie także dla upamiętnienia trzech waż- nych rocznic w naszej historii: stulecia odzyskania niepodległości przez Polskę, stulecia powstania wielkopolskiego i stu- lecia polskiego lotnictwa. Tłumy widzów przyciągną z pewnością po- kazy lotnicze. Na niebie zobaczymy migi, jaki i spitfirey, a także wiele innych maszyn. Niektóre z nich to repliki samolotów wal- czących w czasie drugiej wojny światowej. Swoje umiejętności zaprezentują mistrzo- wie solowych pokazów lotniczych, ale nie zabraknie też występów grupowych. Nad Poznaniem pojawi się m.in. legendarny polski zespół akrobacyjny Grupa Żelazny. Będą też skoczkowie spadochronowi. Oprócz podniebnych akrobacji Poznań Air Show zapewni swoim gościom wie- le atrakcji również na lądzie. Najwięcej emocji wzbudzi zapewne wystawa sprzę- tu lotniczego, zarówno cywilnego, jak i wojskowego, z prezentacją nowocze- snych rozwiązań technicznych stosowa- nych w lotnictwie. O to, byśmy poczuli atmosferę dawnych lat - i spotkali lotni- ków w historycznych mundurach - za- dbają grupy rekonstrukcyjne. Poznamy ciekawostki z dziejów polskiego, i nie tylko, lotnictwa, edukacyjny aspekt wy- darzenia ma bowiem dla organizatorów w roku jubileuszowym szczególnie duże znaczenie. Tym bardziej że polscy lotnicy naprawdę mogą się pochwalić wieloma osiągnięciami. Nie zapomniano też o najmłodszych go- ściach Poznań Air Show. Przygotowano dla nich wesołe miasteczko, będzie wysta- wa wozów strażackich i bogaty program imprez, które nie pozwolą dzieciom nu- dzić się ani przez chwilę. Więcej informacji na stronie www.po- znanairshow.pl. co MIASTO W SKRÓCIE m PO POZNANIU Z PRZEWODNIKIEM. Na sobotnie i niedzielne wycieczki po Poznaniu zapraszają przewodnicy z Koła Przewodników PTTK im. Marcelego Mottego, które działa przy poznańskim oddziale PTTK. W programie majowym znalazły się następujące spotkania: ) Po- znań czasów Marcelego Mottego. Wokół placu Piotra — 6.05, spotkanie o g. 11 przy pomniku Hipolita Cegielskiego na pl. Wiosny Ludów > Poznań czasów Marce- lego Mottego. W kręgu wieży ratuszowej — 13.05, spotkanie o g. 11 przed ratuszem na Starym Rynku ) Secesja Łazarska — 19.05, spotkanie przy zbiegu ul. Szylinga i ul. Grunwaldzkiej > Poznań chórami stoi (część 2) — 20.05, spotkanie o g. 11 przed wejściem do fary przy ul. Gołębiej. co POZnarń Maj 2018 r. www.wmposnania.pl co na osiedlach >K E TENIS PRZEZ CAŁY ROK Zadaszone korty, nowe przebieralnie z toaletami i natryskami oraz recepcją — korty tenisowe w Ośrodku i AO =KoJZE IT OD Zadaszony kort tenisowy kreacji zapraszają wszystkich fanów tenisa do Oddziału Rataje na os. Piastowskim, gdzie w marcu od- dano do użytku nowoczesne zaplecze tenisowe. Już w ubiegłym roku powstały zada- szone korty tenisowe, dzięki cze- mu można tę dyscyplinę uprawiać przez cały rok. Teraz przyszedł czas na zmiany w zapleczu obiek- tów. Największa nowość to zespół przebieralni z toaletami i natryskami (szatnie damskie i męskie). Przy re- cepcji będzie działał minibar, gdzie po P oznańskie Ośrodki Sportu i Re- treningu będzie można się zregenero- wać, kupić coś do picia albo obejrzeć mecz tenisowy w telewizji. Latem do dyspozycji tenisistów i kibiców będzie również taras. Korty tenisowe w Oddziale Rataje (os. Piastowskie Zbigniew Madoński. - Dzięki zadaszonym kortom, które oddaliśmy do użytku w zeszłym roku, fani tenisa uprawiają tę dyscyplinę na naszym obiekcie przez cały rok, a od teraz mogą to robić w naprawdę komfortowych warunkach - mówi dyrektor POSiR 106a) są czynne od poniedziałku do piąt- ku w g. 9-22, a w weekendy 8-22. Zimą funkcjonują tylko korty kryte. Więcej szczegółów na temat rezerwacji, cennika iwydarzeń nakortach nastronie: osrodek- rataje.poznan.pl/korty-tenisowe. Mateusz Malinowski Studenci zapro jektowali ul. Kościelną Miejscy urzędnicy wybrali zwycięską koncepcję zagospodarowania ulicy Ko- ścielnej na Jeżycach, którą przygotowali w ramach konkursu studenci Uniwersy- tetu Artystycznego. Ich pomysły posłu- żą do wypracowania projektu zmian. Spośród 17 zgłoszonych prac Sąd Kon- kursowy za najlepszą uznał koncepcję przygotowaną przez Kamila Ziółkow- skiego oraz Seweryna Trzyna. Drugie miejsce otrzymali Joanna Piasecka i To- masz Bekas, a trzecie Alicja Maculewicz, Kinga Zając i Emilia Dzięgielewska. Sąd Konkursowy wyróżnił także prace zespo- łów projektowych w składzie: Katarzyna Dyktyńska i Natalia Raczkowska oraz Zo- fia Łobza i Joanna Wiernicka. Zwycięska koncepcja zostanie wyko- rzystana przez Zarząd Zieleni Miejskiej w Poznaniu do opracowania projektu przebudowy ul. Kościelnej. Autorzy prac, Projekt Kamila Ziółkowskiego i Seweryna Trzyny, który zajął pierwsze miejsce w konkursie którzy otrzymali pierwszą i drugą na- grodę, zostaną zaproszeni do współpra- cy przy jego tworzeniu. Organizatorami konkursu są Uniwersytet Artystyczny w Poznaniu oraz miasto Poznań. Konkurs objęli patronatem prezydent Poznania Ja- cek Jaśkowiak oraz rektor UAP prof. Woj- ciech Hora. jg, mat FOT. X3 POSIR POZNAŃ Szafki w przebieralni Nowe okręgi wyborcze Nowy podział na okręgi wyborcze i licz- bę przypadających w nich mandatów uchwalili poznańscy radni. W nowych okręgach mieszkańcy wybiorą nową Radę Miasta Poznania podczas je- siennych wyborów samorządowych. Poznań będzie miał sześć okręgów wybor- czych (o jeden mniej niż do tej pory) i 34 radnych (mniej o trzech). Skąd ta zmia- na? Na podstawie informacji z meldunku kwartalnego według stanu na dzień 31 grudnia 2017 roku liczba radnych wybie- ranych do Rady Miasta Poznania powin- na wynosić 34 radnych, a nie, tak jak do tej pory, 37. Wynika to z tego, że liczba mieszkańców zameldowanych na stałe w Poznaniu i ujętych w rejestrze wybor- ców spadła poniżej 500 tys. Zmniejszenie liczby radnych niesie za sobą konieczność zmniejszenia liczby okręgów wyborczych. Dla wyboru rady w gminie liczącej powyżej 20 tys. miesz- kańców tworzy się okręgi wyborcze, w których wybiera się od pięciu do ośmiu radnych. > Okręg I: liczba mieszkańców 76 577, 5 mandatów, osiedla w granicach okręgu: Jeżyce, Św. Łazarz, Wilda. > Okręg II: liczba mieszkańców 65 377, 5 mandatów, osiedla w granicach okręgu: Wola, Sołacz, Winiary, Nowe Winogrady Północ, Nowe Winogrady Wschód, Nowe Winogrady Południe, Stare Winogrady. > Okręg III: liczba mieszkańców 78 860, 6 mandatów, osiedla w granicach okręgu: Stare Miasto, Ostrów Tumski-Śródka- -Zawady-Komandoria, _ Warszawskie- -Pomet-Maltańskie, Główna, Antoni- nek-Zieliniec-Kobylepole, _ Chartowo, Szczepankowo-Spławie-Krzesinki. > Okręg IV: liczba mieszkańców 90 977, 6 mandatów, osiedla w granicach okręgu: Rataje, Żegrze, Krzesiny-Pokrzywno-Ga- raszewo, Głuszyna, Starołęka-Minikowo- -Marlewo, Zielony Dębiec, Świerczewo. ) Okręg V: liczba mieszkańców 80 308, 6 mandatów, osiedla w granicach okręgu: Fabianowo-Kotowo, Górczyn, Kwiato- we, Junikowo, Grunwald Południe, Stary Grunwald, Grunwald Północ, Ławica. ) Okręg VI: liczba mieszkańców 92 317, 6 mandatów, osiedla w granicach okręgu: Kiekrz, Krzyżowniki-Smochowice, Strze- szyn, Podolany, Piątkowo, Jana III Sobie- skiego i Marysieńki, Morasko-Radojewo, Umultowo, Naramowice. _ oprac. mat OSIEDLA W SKRÓCIE m JUBILEUSZ DOMU HARCERZA. 70 lat temu oddano do użytku Dom Harcerza przy ul. Widnej 3. Obecnie jest to siedziba Hufca ZHP Poznań-Jeżyce. Uroczystości rocznicowe odbędą się 12 maja, a rozpocz- nie je msza św. o g.9 w kościele pw. św. Sta- nisława Kostki na Winiarach (ul. Rejtana 8). Następnie o g. 10 odbędzie się apel na pla- cu przed kościołem i ok. g. 10.45 nastąpi przejście do Domu Harcerza na ul. Wid- ną 3. Warto zaznaczyć, że aktualnie żyjący budowniczowie Domu Harcerza są człon- kami Kręgu Seniorów Harcerskich „Szósta- cy” przy hufcu Poznań-Jeżyce. mat 5 >2k powrót do przeszłości POZnarń Maj 2018 r. www.wmposnania.pl POTĘGA ROZEBRANA Ceglany budynek w głębi narożnika ulic Stawnej i Garbary intryguje. Jego dziwny kształt już na pierwszy rzut oka wskazuje na drzemiącą w nim tajemnicę. Widać, że nie powstał jako samodzielna budowla, a raczej część większej całości. z pos X Budowa arsenału artyleryjskiego przy ul. Wielkie Garbary (ob. Garbary), narożnik ul. Stawnej, 1869 rok przybudówki na wschodniej ścianie budynku. I tak jest w istocie — ta quasi-kamienica jest jedynym ocalałym fragmentem wielkiego pruskiego arsena- łu artyleryjskiego. Arsenał zajmował cały teren obecnego skweru na rogu obu ulic. Stanął w latach 1867-1870 na miejscu zburzonego klasz- toru Dominikanów. Projekt budowli po- wstał w berlińskim Ministerstwie Wojny, a jego autorem był prawdopodobnie Au- gust Ferdinand Fleischinger, uczeń słyn- nego niemieckiego architekta Karla Frie- dricha Schinkla. Tak przynajmniej sądzi wybitna znawczyni dziewiętnastowiecznej architektury Poznania Zofia Ostrowska -Kębłowska, porównując poznański obiekt do dzieł Fleischingera w Berlinie. Arsenał imponował wielkością i okaza- łością. Był niezwykle monumentalny, jak zresztą prawie wszystkie pruskie budowle reprezentacyjne i wojskowe w Poznaniu. Miał kształt litery L. Oba trzykondygna- cyjne, pokryte dwuspadowym dachem skrzydła boczne zamykały o piętro wyższe ryzality, a pośrodku spinał je wielobocz- ny narożnik, który wieńczyła okrągła, niewysoka wieżyczka. Boniowany parter wspierał się na masywnym cokole, wy- żej elewacje zdobiły pary półkoliście za- mkniętych okien ukrytych w biegnących s k wiadczyć o tym może ślad okazałej przez całą wysokość budynku arkadach. Nad najwyższymi parami okien umiesz- czono wykonane z terakoty pruskie orły, a nad nimi budynek wieńczył piękny ma- chikułowy gzyms. Całość robiła zapewne wielkie wrażenie, ale budziła także re- spekt, co najpewniej było zamierzeniem zleceniodawców projektu. W arsenale przechowywano działa arty- leryjskie, znajdował się tu także magazyn broni, w ryzalitach mieściły się prawdo- podobnie warsztaty naprawcze i monto- wano działa. Budynek był wielki nie tylko dlatego, że miał uzmysławiać potęgę Prus i budzić szacunek dla ich potęgi militar- nej, ale także dlatego, że miał zaspokoić potrzeby imponującej twierdzy, jaką wówczas był Poznań. Solidnie zbudowany potężny arsenał w doskonałym stanie stał nienaruszony do wybuchu drugiej wojny światowej. A nawet ją by przetrwał, gdyby nie cięż- kie walki toczone w tym rejonie w stycz- niu i lutym 1945 roku. W tym czasie zo- stał poważnie uszkodzony, a po wojnie rozebrany. Ów ocalały i pełniący dzisiaj funkcje mieszkalne fragment arsenału to jego północny ryzalit. Samotnie stojąca budowla jest na tyle okazała, że może dać wyobrażenie o wielkości pruskiego arsenału, stanowi przecież tylko jego niewielką część. Z wojennego katakli- zmu ocalał także budynek mieszkalny dowództwa arsenału na narożniku ulic Garbary i Dominikańskiej. Postawiono go wcześniej niż gmach arsenału, a po- tem dostawiono do niego właściwą bu- dowlę militarną. Dzisiaj też znajdują się w nim mieszkania. W latach 70. XX wieku na wschodniej ścianie dawnego ryzalitu znajdował się biegnący przez wszystkie kondygnacje neon zapraszający do Muzeum Archeo- logicznego. U góry świetliste rurki ukła- dały się w napis: Pałac Górków, poniżej błyszczał zabytkowy pałacowy portal, a u dołu umieszczono napis: Zaprasza Muzeum Archeologiczne ul. Wodna 27. W następnej dekadzie neon zniknął, a pusta ściana budynku wątpliwie zdobi skwer znajdujący się w miejscu rozebra- nego arsenału. W 2016 roku pojawił się pomysł na ozdobienie jej muralem, któ- ry miałby nawiązywać do dawnej osady Świętego Gotarda, która znajdowała się tutaj jeszcze przed lokacją Poznania na lewym brzegu Warty. Autorem miał być wtedy współtwórca słynnego muralu z kotem na Śródce. Jeżeli mural niósłby wartość historyczną, a przede wszystkim artystyczną, to być może jest to dobry po- mysł na ozdobienie tego eksponowanego i ruchliwego skrzyżowania. Danuta Bartkowiak FOT. X4 KMP 2017/3 > rj LG a = ź ER Sp k CH = REZ. ę A se EE e h » - A Rozbiórka zniszczonego arsenału artyleryjskiego, 1945 rok Prace rozbiórkowe arsenału artyleryjskiego, po lewej zachowany dawny dom dla oficerów i podoficerów zbrojowni, 1945 rok Dz aktywny senior POZnań Maj 2018 r. www.wmposnania.pl PAKIET DLA SENIORÓW Rozpoczęło się od drobnych napraw w mieszkaniach poznańskich seniorów. Pilotażowa akcja zmieniła się w stałe działanie, a po niej przyszły kolejne programy. Dziś wszystkie one działają pod wspólną nazwą „Viva Senior". hcąc ułatwić seniorom ko- rzystanie z dobrodziejstw pakietu „Viva Senior, przed- stawiamy najistotniejsze informacje o nich. Poznańska Złota Karta Kartę może otrzymać każda oso- ba, która ukończyła 60 lat, mieszka w Poznaniu, odprowadza podat- ki w Poznaniu i wystąpi z wnioskiem o jej wydanie. Wniosek można skła- dać osobiście lub przez Internet. Stosowny formularz jest na stronie www.pcs-poznan.pl. Odebrać Kartę mogą także osoby trzecie, na podsta- wie pisemnego upoważnienia osoby uprawnionej do jej posiadania. Kartę wydaje Poznańskie Centrum Świad- czeń w dwóch miejscach, przy ul. Wszystkich Świętych 1 i przy ul. Ma- łachowskiego 10 w Poznaniu. Jej po- siadacze mogą korzystać ze zniżek i rabatów m.in. w teatrach, kawiar- niach, restauracjach, klubach spor- towych (więcej na ten temat na s. 8). Aktualny wykaz instytucji udzielają- cych zniżek dostępny jest na stronie: www.poznan.pl/kartaseniora. Złota rączka Są to bezpłatne, drobne naprawy w domach seniorów - np. cieknące- go kranu, zepsutej spłuczki czy wy- miana przepalonej żarówki. Usługi „Złotej rączki” zostały uruchomione z myślą przede wszystkim o oso- bach w wieku 65+, samotnych, nie- pełnosprawnych lub chorych oraz starszych małżeństwach. Zgłosze- nia przyjmowane są pod numerem telefonu 61 646 33 44 i tylko pod ten numer należy dzwonić. Osoba przyjmująca zgłoszenie przekaże je do stowarzyszenia, które zajmuje się koordynacją usług, i to ono po zwe- ryfikowaniu, o jaką chodzi usterkę, ustali z seniorem termin wizyty fa- chowca. Wówczas starsza osoba bę- dzie mogła bez obaw otworzyć mu drzwi i mieć pewność, że majster jas—z LA Biblioteka Raczyńskich oferuje seniorom usługę Książka na telefon jest zaufanym człowiekiem i że nie zapłaci za wykonaną usługę. Książka na telefon Jest to bezpłatny dowóz wypoży- czonych z Biblioteki Raczyńskich książek tym seniorom po 70. roku życia, którzy lubią czytać, ale nie mogą samodzielnie dojechać do bi- blioteki. Wystarczy, że zgłoszą chęć wypożyczenia książki telefonicznie pod numerem 61 646 33 44. Nie- zdecydowani, co przeczytać, mogą liczyć na fachową poradę. Taksówka dla seniora Poznaniacy w wieku 70 lat i więcej, którzy mają trudności w samodziel- nym poruszaniu się komunikacją publiczną, mogą zamówić bezpłat- ną usługę transportową w dogod- nym dla siebie terminie. Zgłoszenia przyjmowane są pod numerem te- lefonu 22 43 900 50. Z bezpłatnych przejazdów taksówką do lekarza, szpitala, urzędu lub na cmentarz, by odwiedzić groby bliskich, można skorzystać maksymalnie trzy razy w miesiącu. Zgłoszenia należy doko- nać nie później niż do trzech dni ro- boczych, do g. 20 przed planowanym terminem przejazdu i maksymalnie dwa miesiące przed planowanym terminem. Powroty z kursu muszą zmieścić się do g. 20. Żeby wezwać taksówkę na powrót do domu, senior może umówić się na konkretną go- dzinę lub zadzwonić do dyspozytora taxi. Taksówkarz przekaże każdemu seniorowi wizytówkę z numerem telefonu do dyspozytora. Na dzień przed planowanym kursem do se- niora będzie dzwonił dyspozytor z informacją przypominającą dzień i godzinę kursu. Taksówkarz może zaczekać z powrotem seniora, jeżeli wizyta potrwa do 30 minut. Minigranty dla seniora Mogą je otrzymać tylko najemcy mieszkań komunalnych - seniorzy, którzy ukończyli 65 lat, lub mał- żeństwa bądź związki partnerskie, w których jeden z małżonków lub partnerów ukończył 65. rok życia. Poza tym osoby te muszą spełniać wymogi kryterium dochodowego umożliwiającego staranie się o po- moc mieszkaniową w Poznaniu i nie mogą być zadłużone, a jeśli już są, to muszą mieć zawarte porozumienie w sprawie spłaty zadłużenia w ratach i wywiązywać się z niego. Takie osoby będą mogły ubiegać się o wsparcie na dostosowanie mieszkania do swoich potrzeb. Chodzi o prace remontowe A FOT. WALDEMAR WYLEGALSKI obejmujące np. likwidację progów w lokalu, wymianę wanny na prysz- nic czy zamontowanie poręczy, któ- re ułatwią seniorowi poruszanie się. Wszelkich informacji na temat mini- grantów dla seniora można uzyskać w siedzibie Zarządu Komunalnych Zasobów Lokalowych w Poznaniu przy ul. Matejki 57 lub na stronie internetowej _ www.zkzlpoznan.pl, a także za pośrednictwem telefonów 61 869 48 00, 61 869 49 42. Pudełko życia Jest to mały pojemniczek zawiera- jący kartę informacyjną, która ma służyć osobom udzielającym pomo- cy seniorom. Część medyczną, do- tyczącą przebytych chorób, operacji, przyjmowanych leków, alergii itp., wypełnia lekarz. Drugą część wypeł- nia senior. Wpisuje on dane i numery telefonów osób, które należy powia- domić w razie potrzeby. Na przykład komu w przypadku hospitalizacji przekazać klucze od mieszkania czy kto zajmie się psem lub kotem. Pudeł- ko można otrzymać w Centrum Ini- cjatyw Senioralnych przy ul. Mielżyń- skiego 24 w Poznaniu. Osoba starsza lub jej opiekun dostanie je za darmo. W planach są już kolejne propozycje dla seniorów. Jesienią ruszyć ma pi- lotażowy projekt wspólnych miesz- kań dla seniorów. Skierowany będzie do osób, które ukończyły 70 lat i są najemcami lokali komunalnych lub socjalnych. Polegać on będzie na tym, że w ramach dużych powierzch- niowo mieszkań zostaną stworzone mniejsze lokale, każdy z osobnym węzłem sanitarnym, ale z przestrze- nią wspólną dostępną dla wszystkich mieszkańców. Do tego mają dojść dodatkowe usługi. Przewiduje się, że raz w tygodniu opiekun mieszkania pomoże seniorowi w jego sprzątaniu, a raz w tygodniu seniorzy będą mieli wsparcie przy zakupach lub pomoc w załatwianiu spraw urzędowych. Projekt pilotażowy zakłada powstanie ok. 8-10 mieszkań, czyli od 25 do 30 lokali komunalnych lub socjalnych. Miasto przygotowuje również trzy inne programy wychodzące naprze- ciw potrzebom seniorów. Jednym z nich jest projekt uruchomienia bezpłatnej wypożyczalni sprzętu re- habilitacyjnego, z której senior mógł- by korzystać do czasu zakupu lub otrzymania własnego sprzętu. Drugi program przewiduje dofinansowanie wybranego przez miasto poznań- skiego szpitala po to, żeby choć tro- chę skrócić seniorom długie kolejki do zabiegów usunięcia zaćmy. Trzeci z przygotowywanych programów ma ulżyć tym seniorom, którzy ze względu na ograniczoną zdolność ruchową mają trudności z obcina- niem paznokci u stóp. Byłoby to uruchomienie bezpłatnego pedikiu- ru. — Idea projektu może brzmieć za- skakująco, ale jest on naprawdę po- trzebny — podkreśla Jędrzej Solarski, wiceprezydent Poznania. — Skonsul- towałem się z dyrektorami poznań- skich szpitali i okazało się, że zabiegi związane z wrastającymi paznokcia- mi są jednymi z najczęstszych za- biegów chirurgicznych u ludzi star- szych. Stąd decyzja o wprowadzeniu projektu w życie - dodaje. Piotr Frydryszek XK as — aktywny senior POZnarń Maj 2018 r. www.wmposnania.pl Edukacja przyjazna ludziom starszym Wśród poznańskich instytucji wyróżnionych w akcji b Active Study (ul. Dąbrowskiego 76/14-15, tel. 61 847 33 94). Szko- ła języków obcych położona jest w centrum Poznania. Zajęcia odby- wają się w dogodnych dla seniorów godzinach - porannych i popołu- dniowych. Grupy dobrane są w taki sposób, aby zapewnić kursantom komfort nauki - zgodnie zich umie- jętnościami i stopniem zaawanso- wania. Podręczniki drukowane są z użyciem dużej czcionki, natomiast materiały audio charakteryzuje nie- co wolniejsze tempo odtwarzania. Więcej: www.activestudy.pl. ) Akademia 50+ Profutura/Funda- cja Parasol (ul. Ratajczaka 20/18a, tel. 604 582 621). Fundacja prowadzi za- jęcia dla seniorów zainteresowanych własnym rozwojem, nawiązaniem nowych kontaktów towarzyskich oraz poszerzeniem wiedzy. W programie znajdują się zajęcia z języka angiel- skiego i niemieckiego na różnych po- Ta karta Od marca, czyli od momentu roz- poczęcia wydawania Poznańskiej Złotej Karty, już 6 tysięcy osób po 60. roku życia korzystać może z ulg i zniżek na różnego rodzaju usługi i oferty. Ofertę Poznańskiej Złotej Karty po- dzielić można na kilka dziedzin. )- Kultura, sztuka i rozrywka. Do Poznańskiej Złotej Karty dołączyła większość poznańskich teatrów, kin i centrów kultury. Miejsca te oferu- ją zniżki na kupno biletów. W nie- których z nich seniorzy skorzystać mogą ze stałej zniżki na wszystkie wydarzenia, w innych na wybrane punkty programu. )- Sport i rekreacja. W ramach Po- znańskiej Złotej Karty można sko- rzystać z wielu ciekawych propozycji ruchowych. Są to zarówno zajęcia z trenerem na siłowni, jak i różne- go rodzaju treningi i zajęcia gimna- styczne. Miłośnicy bowlingu i kręgli również znajdą tu coś dla siebie. Se- niorzy znajdą tu dobrego nauczyciela poprawnej techniki marszu z kijkami nordic walking, a kibice poznańskie- go Lecha skorzystają ze sporej pro- mocji na zakup biletów na mecze. ) Gastronomia. Ten, kto szuka przyjemnej kawiarni czy miejsca, w którym można zjeść smaczny ziomach zaawansowania wspo- magane — e-learningiem. Seniorzy mogą też sko- rzystać z kursu kom- puterowego. Zajęcia odbywają się raz w ty- godniu i trwają 1,5 godzi- ny. Organizatorzy umożliwiają również kursantom, którzy nie mają swojego komputera, skorzysta- nie z niego w biurze w czasie dyżurów komputerowych. Więcej: http://aka- demia50.profutura.poznan.pl/. ) Stowarzyszenie „Lepszy Świat” (ul. Libelta 22, tel. 514 389 987). Część działań stowarzyszenia skie- rowana jest do osób 60+. Poznańscy seniorzy z jednej strony angażują się w prowadzenie spotkań i warsztatów artystycznych, udzielają korepetycji, z drugiej są uczestnikami wydarzeń organizowanych w siedzibie organi- zacji oraz występują w roli beneficjen- tów pomocy, korzystając z pomocy iejsce Miejsce Przyjazne Seniorom wolontariuszy działających w organizacji. W - Poznańskim Banku Czasu na- cisk położony jest na integrację międzypo- koleniową oraz wsparcie i zwiększenie uczestnictwa w życiu społecznym senio- rów. W ramach bezpłatnego syste- mu wymiany usług i umiejętności uczestnicy wymieniają się swoimi umiejętnościami i _ zdolnościami. Wśród ofert, z których najczęściej ko- rzystają seniorzy, znajdują się: nauka obsługi komputera, pomoc w remon- cie mieszkania, naprawa drobnych usterek, wspólne spędzanie czasu. W ramach „Iwórz-my” - przestrze- ni wymiany umiejętności artystycz- nych - promowani są lokalni twórcy. Więcej: www.lepszyswiat.org.pl lub www.facebook.com/tworzmy. ułatwia życie obiad, w ramach Poznańskiej Zło- tej Karty znajdzie taką ofertę. Do programu dołączyły kawiarnie i re- stauracje zarówno ze śródmieścia, jak i z obrzeży miasta. Wszystkie proponują posiadaczom karty rabaty i upusty, czasami na cały asortyment, czasami na wybrane pozycje z menu. b Usługi. Do programu dołączyły zakłady fotograficzne, w których można wywołać zdjęcia, zrobić je, ale i przegrać kasetę VHS na inny nośnik czy wykonać odbitki. Posia- dacze aut znajdą tu również ofertę darmowej wymiany żarówki lub ga- śnicy (w ramach przeglądu rejestra- cyjnego), ale i rabaty na czyszczenie klimatyzacji w samochodzie czy na części zakupione w serwisie. > Handel. Posiadacze Poznańskiej Złotej Karty mogą również skorzy- stać z upustów i rabatów na książki w wielu poznańskich księgarniach, w tym na zakup publikacji Wydaw- nictwa Miejskiego Posnania. Karta zadowoli też miłośników ogrodnic- twa - centra ogrodnicze (również te internetowe) zaoferowały ciekawe zniżki na cały asortyment. b Edukacja. Osoby szukające szkoły tańca (zarówno w parach, jak i lekcji indywidualnych) znajdą w ramach karty ciekawe propozycje. Do Poznańskiej Złotej Karty dołą- czyła również szkoła nauki języka angielskiego oraz szkoła nauki jazdy. b Zdrowie. Do karty dołączyły zarówno prywatne lecznice i przy- chodnie, jak i sanatoria i uzdrowiska z różnych miejsc w Polsce oraz centra fizjoterapii i rehabilitacji, groty solne, centra diagnostyki oraz firma oferu- jąca opiekę nad osobami zależnymi. > Uroda. W ofercie Poznańskiej Zło- tej Karty znalazły się firmy proponu- jące różnorodne zabiegi kosmetyczne i pielęgnacyjne, ośrodek spa oraz cen- trum dermatologii. Wszyscy partnerzy zaoferowali zniżki na cały asortyment lub na wybrane zabiegi czy usługi. > Wypoczynek. W ramach oferty wypoczynkowej posiadacze Po- znańskiej Złotej Karty skorzystać mogą z promocyjnych cen podróży i wycieczek oferowanych przez wy- brane biura, jak również ze zniżek na ofertę hotelową. Do tej pory do Poznańskiej Złotej Karty dołączyło 70 partnerów. Cen- trum Inicjatyw Senioralnych cały czas intensywnie pracuje nad pozyska- niem kolejnych firm i instytucji, któ- re chciałyby wzmocnić działania na rzecz zwiększenia aktywnego udziału seniorek i seniorów w życiu miasta. Maria Sitarska ) Stowarzyszenie „mali bracia Ubogich” (ul. Dąbrowskiego 18, tel. 618 437 255). Stowarzyszenie przeciwdziała marginalizacji osób starszych, łamie stereotypy na temat starości i alarmuje społeczeństwo o trudnej sytuacji seniorów w Pol- sce. Organizatorzy docierają do osób najbardziej potrzebujących, do tych, dla których największą bolączką jest samotność. Priorytetem dla „małych braci” jest niesienie pomocy osobom po 65. roku życia. Osoby, które z róż- nych przyczyn co dzień nie mogą odwiedzać siedziby stowarzyszenia, odwiedzane są przez wolontariuszy. Pełnią oni rolę przyjaciela, odwie- dzają regularnie osoby mieszkające samotnie, troszcząc się o ich zdrowie i kondycję psychiczną. Stowarzysze- nie oferuje swoim podopiecznym wiele ciekawych zajęć. Można sko- rzystać z nauki obsługi komputera, ze spotkań z językiem angielskim, niemieckim, francuskim i hiszpań- skim, popołudniami można pograć w różnego typu gry, wziąć udział w klubie filmowym, pośpiewać. Więcej: www.malibracia.org.pl. ) Fundacja Serdecznik (ul. Grodzi- ska 15, tel. 61 867 34 39). Fundacja od lat prowadzi zajęcia artystyczne dla osób starszych. Seniorzy korzy- W pogoni rzyjazne Seniorom można znaleźć bogatą ofertę artystyczną i edukacyjną. stający z warsztatów ponoszą tylko część kosztów, tj. 30 zł miesięcznie, natomiast pozostała część dofinan- sowana jest przez fundację. Więcej: http://serdecznik.pl/ oraz https:// www.facebook.com/serdecznik Rfref=ts. >-BibliotekaRaczyńskich (pl. Wolno- ści19,wypożyczalniatel.618858909). Biblioteka Raczyńskich oraz jej filie zapraszają seniorów do korzystania z szerokiej oferty. Oprócz dostępu do nowości wydawniczych, multi- mediów, czasopism, spotkań kultu- ralnych, seniorzy mogą korzystać także z fachowej pomocy pracowni- ków. Biblioteka organizuje warsztaty z oswajania przestrzeni, dzięki czemu seniorzy mogą lepiej poznać budynek czy założyć kartę biblioteczną. Warto też wspomnieć o cyklicznych spotka- niach Wtorek dla seniora. Ideą cyklu jest integracja seniorów podczas spo- tkań poświęconych piosence oraz najważniejszym postaciom polskiej kultury popularnej. Od niedawna Biblioteka Raczyńskich uruchomiła usługę Książka dla seniora, umoż- liwiając tym samym wypożyczanie książek osobom, które nie mogą samodzielnie przyjść do siedziby bi- blioteki. Więcej: www.bracz.edu.pl. oprac. Maria Sitarska za nowoczesnością Miejska Rada Seniorów w Pozna- niu chce pomóc starszemu poko- leniu w zdobyciu sprawności po- ruszania się w cyfrowym świecie informacji i komunikacji. Trwają przygotowania do urucho- mienia warsztatów, których program przewiduje między innymi naukę ko- rzystania z internetowych katalogów bibliotecznych, czasopism i portali senioralnych, docierania do książek w cyfrowych zasobach bibliotek, ku- powania przez Internet i wszelkich sposobów komunikowania się w sie- ci. W ramach ćwiczeń przewidziano naukę posługiwania się Skypeem, smartfonem, WhatsAppem i innymi aplikacjami pozwalającymi na bez- płatne rozmowy komórkowe na tere- nie Polski i poza jej granicami. Ponieważ Rada uruchomiła pod ko- niec ubiegłego roku platformę eduka- cyjną Wielkopolski e-Senior, przede wszystkim z myślą o ludziach działa- jących w gminnych radach seniorów naszego regionu, ale nie tylko, ko- rzystania z niej również będą mogli nauczyć się seniorzy. W najbliższych miesiącach platforma zostanie roz- budowana o moduł dla ponad trzech tysięcy słuchaczy poznańskich uni- wersytetów trzeciego wieku. Szkolenie byłoby bezpłatne, a zaję- cia odbywałyby się głównie w Bi- bliotece Raczyńskich, a w zależno- ści od potrzeb i uzgodnień - także w Bibliotece Uniwersyteckiej. Obie te instytucje posiadają bowiem bo- gate zaplecze warsztatowe i świet- nych fachowców. Jak tylko zostaną ustalone terminy warsztatów, poin- formujemy Państwa, a także o tym, gdzie można się na nie zapisywać. Piotr Frydryszek POZnarń Maj 2018 r. www.wmposnania.pl as — aktywny senior > E Poznań to najlepsze miasto w Unii — Często sobie siedzę i myślę: cholera, juz mam tyle lat? I wtedy łapię się na retrospekcjach — mówi Jacek Hałasik. ałasik to postać popular- -| na w Poznaniu. Wieloletni pracownik Rozgłośni Re- gionalnej Polskiego Radia, znawca i popularyzator poznańskiej gwary, historii Wielkopolski i poznańskie- go sportu. Autor i współautor wielu audycji radiowych i telewizyjnych, w tym między innymi o tradycji i historii regionu, konkursów gwa- rowych i felietonów sportowych. Na formalnej emeryturze od 2005 roku. Zaskoczyłeś mnie... Dlaczego? Bo myślałem, że będziesz miał opory, by rozmawiać o starzeniu się. Ale kiedy zadzwoniłem, to się ucieszyłeś i powiedziałeś, że bar- dzo chętnie i że jesteś gotów na- tychmiast. Fizycznie powinienem mieć opory. Bo ostatnio dopadła mnie choroba, a nawet zespół chorób. To już trwa ze dwa lata i intensywnie się leczę. Przeszedłem cały szereg zabiegów, w tym chirurgicznych. Ale ucieszy- łem się, bo lubię rozmawiać o róż- nych sprawach, także tych trudnych. Poza zdrowiem, jak czujesz swoje 74 lata na plecach? Często sobie siedzę i myślę: cholera, już mam tyle lat? I wtedy łapię się na retrospekcjach. W zeszłym roku mieliśmy z żoną 50-lecie małżeń- stwa. Była miła, rodzinna uroczy- stość. Jeszcze niedawno byłem bar- dzo aktywny. Jestem na emeryturze od kilkunastu lat, po czterdziestu la- tach pracy. Potem miałem swoje au- dycje w radiu, z Markiem Rezlerem, dla lokalnej telewizji i dla radia, dużo estrady i spotkań. Ale musia- łem wyhamować - z estradą szcze- gólnie. W tym roku po raz pierwszy nie prowadziłem Kaziuka w Pozna- niu. Ale nawet gdybym miał lepszą kondycję, to szczerze mówiąc, uwa- żam, że powinienem się wycofywać. Ja już tak bardzo na estradę się nie nadaję. Moja facjata już się nie na- daje. (śmiech) Ejże, dlaczego? To sprawa wieku i energii. Kiedy pracujesz na estradzie, to robisz wiele rzeczy, których nie widać. To bardzo wyczerpujące. Ale nie wyco- fałem się ze spotkań w bibliotekach, w ośrodkach kultury, tam gdzie mnie zapraszają. Bo to wtedy kwe- stia półtorej, dwóch godzin, a nie wielogodzinna estrada. Lubię spo- tykać się z ludźmi i jestem gaduła, a mówiąc „literacko, po poznańsku - pierdoła. (śmiech) Potwierdzam, że jesteś wspania- łym gawędziarzem. Lubię także jeździć po Wielkopol- sce. Cały czas coś poznaję, cały czas coś nowego znajduję w tej naszej Pyrlandii. Moja żona porusza się o kulach, ale często jeździmy razem. Ja jej trochę pomagam, a ona mnie dodaje odwagi. Mam dość boga- tą bibliotekę, to potem zaczynam szukać, zgłębiać, jak coś powstało, jak to tam się znalazło. Na emery- turę poszedłem świadomie, w radiu potrzebny był etat dla kogoś młod- szego, a ja miałem czas na podróże. W radiu jeszcze trochę jestem, jesz- cze trochę nagrywam. Chociaż wolę bezpośredni kontakt ze słuchacza- mi, wolę rozmawiać, niż nagrywać. W rodzinie też tak jest, bo gdy się spotykamy, to nigdy nie ma ciszy, a jak się zrobi cisza, to lubię pro- wokować. I już jest o czym gadać. (śmiech) Miewasz kryzysy? A jeśli tak, to jak sobie z nimi radzisz? Może niekoniecznie trzeba to na- zwać kryzysami. Ale są różne re- fleksje. Inne, niż kiedy miałem 50, a potem 60 lat. W takich chwilach pojawia się to standardowe pytanie: kiedy te wszystkie lata minęły? Ale nie wciska mnie to w fotel. Jeszcze nie. Bo dużo czytam i mam co czy- tać. Czasem wracam do czegoś, do jakiejś lektury, do różnych tematów, które mnie interesowały. Okazuje się, że można jeszcze wiedzę po- szerzać. Popatrz, tam na półce jest też cała biblioteka piłkarska. Zanim przyjechałeś, patrzyłem na nią i my- ślałem, że z tych starszych moich znajomych, na przykład byłych pił- karzy Warty, z którymi byłem za- przyjaźniony, nikt już nie żyje. Takie fale mnie nachodzą. Na początku roku, w bardzo za- cnym gronie, dostałeś wyróżnienie Superseniora Poznańskiego Spor- tu, za wieloletnie propagowanie i popularyzowanie poznańskiego sportu. Jak to odebrałeś? To wyróżnienie dużo dla mnie zna- czy. Jako młody chłopak, do 19. roku życia uprawiałem koszykówkę, i to na etapie reprezentanta Poznania w zespole juniorskim. Przez to po- znałem wielu ludzi sportu. Jako ra- diowiec odnawiałem te znajomości i zapraszałem do radia. Poznałem Henia Czapczyka, Bolesia Gende- rę, wielu przedwojennych i powo- jennych mistrzów, nasze legendy. Przypominałem ich i jestem z tego dumny. Wyobraź sobie, że sport pozwolił mi też poznawać Polskę. Przed oczami mam taką śmieszną sytuację, kiedy w mrocznych cza- sach, w szkole podstawowej, pada pytanie o miasto Ozimek i rozwój przemysłu akurat tam. No to po- kojarzyłem klub sportowy Mała- panew Ozimek z zakładem pracy i zgłosiłem się. Dostałem bardzo dobry, bo jako jedyny wiedziałem. (śmiech) Ale poważnie. Ja patrzę na sport nie tylko przez wyniki. Mnie interesują ludzie sportu i ich losy. Bo sport to życie w pigułce, do tego przez szkło powiększające. Po moich konkursach sportowych na antenie radia dostawałem ciekawe listy, na przykład od Jerzego Mły- narczyka, byłego prezydenta Gdań- ska, olimpijczyka, który niedawno zmarł. Uważam, że mało jest w Po- znaniu miejsc, które upamiętniają naszych sportowców. To nie muszą być główne ulice, ale choćby takie jak na osiedlu Fabianowo-Kotowo, gdzie uhonorowane są cztery wy- bitne sportsmenki. Miałem zaszczyt prowadzić uroczystość odsłonięcia tablicy pamięci Barbary Lercza- kówny w domu, w którym miesz- kała. Doprowadziliśmy w Poznaniu do upamiętnienia prof. Witalisa Ludwiczaka, prorektora Uniwersy- tetu, a przed wojną znakomitego hokeisty, dwukrotnego olimpijczy- ka. Teraz marzy mi się, żeby przy- pomnieć Wielką Piątkę koszykarzy KPW, Klubu Sportowego Kolejowe- go Przysposobienia Wojskowego, późniejszego Lecha Poznań - Janu- sza Patrzykonta, Zenona Różyckie- go, Zdzisława Kasprzaka, Ewarysta Łoja i Floriana Grzechowiaka, tak- że Jarosława Śmigielskiego, który zastąpił Różyckiego. Od 1935 roku byli najlepsi w Polsce i odnosili suk- cesy w Europie. Jeżeli zdrowie do- pisze, to się jeszcze do tego wezmę. Poza tym przez losy sportowców zacząłem się interesować historią Polski i Wielkopolski. Coraz więcej czytałem o historii. Wciągnęło mnie to i trzyma do dzisiaj. Najlepszy prezent dla Jacka Hała- sika to książka. A jeszcze lepszy to książka historyczna. Co teraz czy- tasz? Skończyłem czytać najnowszego Zychowicza — Skazy na pancerzach. Czarne karty epopei Żołnierzy Wy- klętych. Cenię jego Obłęd, książkę o powstaniu warszawskim. Traktuję książki poznawczo. Mam wszyst- kie publikacje Normana Daviesa, w tym taką, która wyszła chyba tylko w nakładzie 300 egzempla- rzy, kiedy Davies dostał doktorat honoris causa w Gdańsku. Siadam na fotelu, na którym teraz siedzisz, i czytam wieczorami. Żona wtedy czyta w łóżku, a ja tak nie potrafię, bo ręce mi cierpną. Którą z cenionych postaci histo- rycznych chciałbyś teraz, gdybyś mógł, przenieść do współczesno- ści? Kto by się nam bardzo przy- dał? FOT. WOJCIECH BIEDAK Wielokrotnie się nad tym zastana- wiałem. Ale wtedy zawsze myślę o naszych organicznikach. Przy- dałby się taki ksiądz Wawrzyniak. Karol Marcinkowski. Czyli tylko i wyłącznie organicznicy. To jest moja perspektywa, nigdy nie ro- mantyczna. Codzienna robota — dla ludzi i łącząca ludzi — jest najważ- niejsza. A nie żadne romantyczne gesty i fanfary. A co sam robisz, żeby nie gnu- śnieć? Ale ja gnuśnego życia nie prowadzę! Byłoby mi żal, gdyby zdrowie ogra- niczyło mi poruszanie się. Bardzo lubię odwiedzać rodzinę, w różnych miejscach, wpaść do kogoś z okrzy- kiem: dzień dobry, co słychać? Ta rodzinna sympatia jest chyba dwu- stronna, bo czujesz, czy ktoś cię przyjmuje z przyłbicą spuszczoną, czy z uśmiechem. Mało tego, jak się nie przyjedzie, to od razu mamy wy- mówki. A poza tym, choć nie wiem, czy to napiszesz, lubię z żoną tam pojechać, gdzie mnie lubią. (śmiech) Kto rządzi w domu? Zdecydowanie żona. Ja się tego nie wstydzę. Nie zaraz żeby na sto pro- cent, ale większość decyzji domo- wych i życiowych podejmuje żona. Także tę, że teraz mieszkamy w Ba- ranowie. Ty, poznaniak w 150 procentach, mieszkasz pod Poznaniem? Ale ja kocham Poznań! To dla mnie najlepsze miasto w całej Unii Euro- pejskiej! A ulubione miejsce w Poznaniu? Jednak Łazarz, gdzie wiele lat mieszkałem. Jestem bardzo zły, że Rynek Łazarski jest tak zaba- łaganiony i zapuszczony. Wstyd. Ale czytam, że będzie zrobiony, że jest projekt zmian. I nawet na pro- jektach to dobrze wygląda. A na Łazarzu też Arena. I tu uważaj: ja mówię Arena na cały plac, gdzie teraz jest park Kasprowicza, a nie na halę sportową. Kiedy były me- cze na boisku przy ul. Reymonta, to na ogłoszeniach pisano, że go- dzina taka i taka, boisko na Are- nie. Nie inaczej. Co teraz jest dla Jacka Hałasika w życiu najważniejsze? (po chwili namysłu i bardzo po- ważnie) Zdrowie i samopoczucie wszystkich najbliższych. rozmawiał: Wojciech Biedak 10 Maj 2018 r. www.wmposnania.pl as – aktywny senior/informator CENTRUM INICJATYW SENIORALNYCh ul. Mielżyńskiego 24 pon.–pt., g. 8–16 centrum@centrumis.pl www.centrumis.pl ............................ 61 847 21 11 ............................ 61 842 35 09 MIEJSKA RAdA SENIORóW ul. 3 Maja 46 ............................ 61 878 15 52 ............................. 885 960 352 dyżury Miejskiej Rady Seniorów Urząd Miasta pl. Kolegiacki 17, pok. 52 (Koło Emerytów, parter) w każdy wtorek, g. 12–14 ............................ 61 878 52 19 Centrum Inicjatyw Senioralnych ul. Mielżyńskiego 24 w każdy czwartek, g. 10–11 (zalecane wcześniejsze zgłoszenie telefoniczne) ............................ 61 842 35 09 Hospicjum Domowe ul. Bednarska 4, w każdy czwartek, g. 11–13, w Centrum Seniora (zalecane wcześniejsze zgłoszenie telefoniczne) ............................ 61 855 11 76 SZPITALNE OddZIAŁY RATUNKOWE Wielospecjalistyczny Szpital Miejski im. J. Strusia z Zakładem Opiekuńczo-Leczniczym ul. Szwajcarska 3 ............................ 61 873 93 46 Centrum Medyczne HCP ul. 28 Czerwca 1956 r. 194 ............................ 61 831 29 11 Szpital Wojewódzki ul. Juraszów 7/19 ............................ 61 821 23 64 ............................ 61 847 35 41 Szpital im. prof. S.T. Dąbrowskiego w Puszczykowie ul. Kraszewskiego 11 ............................ 61 898 41 01 Samodzielny Publiczny Zakład Opieki Zdrowotnej w Szamotułach, ul. Sukiennicza 13 ............................ 61 292 71 50 Szpital w Śremie ul. Chełmońskiego 1 ............................ 61 281 56 18 ............................ 61 281 56 19 MIEJSKI OŚROdEK POMOCY ROdZINIE Jednostka miejska, w której można uzyskać wsparcie w trudnej sytuacji życiowej. Siedziba główna: ul. Cześnikowska 18 ............................ 61 646 33 44 Filie MOPR-u: Grunwald, ul. Matejki 50 ............................ 61 878 48 72 Jeżyce, ul. Długosza 18a ............................ 61 843 08 86 Nowe Miasto, os. Piastowskie 81 ............................ 61 872 36 00 Piątkowo, ul. Karpia 9 ............................ 61 824 02 01 Stare Miasto, ul. Kościuszki 103 ............................ 61 850 36 17 Wilda, ul. Opolska 58 ............................ 61 830 49 11 POZNAŃSKIE CENTRUM ŚWIAdCZEŃ Zajmuje się m.in. wypłatą zasiłków i innych świadczeń z zakresu pomocy społecznej. ul. Wszystkich Świętych 1 swiadczenia@pcs-poznan.pl ............................ 61 646 33 44 WYdAWANIE ORZECZEŃ O NIEPEŁNOSPRAWNOŚCI I ŚWIAdCZENIA Starostwo Powiatowe w Poznaniu ul. Słowackiego 8 Powiatowy Zespół do spraw Orzekania o Niepełnosprawności ............................ 61 841 07 05 ............................ 61 841 07 06 Wojewódzki Zespół do spraw Orzekania o Niepełnosprawności w Województwie Wielkopolskim ul. Kazimierza Wielkiego 24/26 ............................ 61 850 87 60 Poznańskie Centrum Świadczeń ul. Wszystkich Świętych 1 ............................ 61 646 33 44 hOSPICJA I OPIEKA PALIATYWNA Wielkopolskie Stowarzyszenie Wolontariuszy Opieki Paliatywnej Hospicjum Domowe Prowadzi poradnie: geriatryczną, leczenia bólu, medycyny paliatywnej oraz żywienia dojelitowego, a także tlenoterapię w warunkach domowych. ul. Bednarska 4 ............................ 61 855 11 76 ............................. 504 027 738 Poznańskie Centrum Seniora ............................ 61 852 92 99 Polskie Towarzystwo Opieki Paliatywnej, Oddział w Poznaniu Hospicjum Palium Prowadzi poradnie: medycyny pa- liatywnej, leczenia bólu przewlek- łego, geriatryczną i psychologicz- ną, a także hospicjum domowe, oddział medycyny paliatywnej, ośrodek rehabilitacji dziennej wraz z pracownią fizjoterapii. os. Rusa 55 ............................ 61 873 83 12 MIEJSCA PRZYJAZNE SENIOROM Wyróżnione przez Centrum Inicjatyw Senioralnych. Seniorzy mogą w nich liczyć np. na zniżki. Active Study, szkoła języków obcych ul. Dąbrowskiego 76/14-15 ............................ 61 847 33 94 Akademia Podróży Wojażer, w której organizowane są wy- jazdy i prelekcje podróżnicze ul. Dąbrowskiego 28a ............................ 61 662 84 03 Akademia 50+ Profutura, w której organizowane są kursy komputerowe i językowe ul. Ratajczaka 20/18a ............................. 604 582 621 Biblioteka Raczyńskich pl. Wolności 19 ............................ 61 885 89 09 Biuro Podróży FunClub ul. Grunwaldzka 399 ............................ 61 662 86 16 Biuro Podróży Happy Ways Maciej Dudziak ul. Czerwińskiego 2 ............................ 61 660 46 70 Brand Vital Poland sp. z o.o., sklep medyczny i wypożyczal- nia sprzętu rehabilitacyjnego ul. Głogowska 16 ............................ 61 814 35 03 Cafe Misja Centrum Kultury Fara ul. Gołębia 1 ............................. 531 584 187 CenterMed/Stowarzyszenie Medycyna Polska ul. Św. Marcin 58/64 ............................. 660 778 480 Centrum Kultury Zamek ul. Św. Marcin 80/82 ............................ 61 646 52 72 ............................ 61 646 52 60 Centrum Medyczne Synexus Polska sp. z o.o. ul. Głogowska 31/33 ............................ 61 625 80 33 Centrum Pływania i Fitness FitSwim ul. Górna Wilda 83/5 ............................ 61 830 36 28 Centrum Turystyki Kulturowej Trakt, Brama Poznania ul. Gdańska 2 ............................ 61 647 76 00 Centrum Zdrowia ASGO ul. Marcelińska 92-94 ............................ 61 890 64 38 Cukiernia-Cafe Expressowa ul. 28 Czerwca 1956 r. 150 ............................ 61 835 42 55 Czerwony Guzik, prowadzi usługi opiekuńcze ul. Zacisze 8 ............................ 61 846 07 01 Fundacja i Dzienny Dom Senior Active, organizuje zajęcia ruchowe i usługi opiekuńcze dla seniorów ul. Tylne Chwaliszewo 25 ............................. 731 731 170 ............................. 533 380 088 Fundacja Serdecznik, która organizuje warsztaty i plenery artystyczne ul. Grodziska 15 ............................ 61 867 34 39 Gabinety Fizjoterapii Novina ul. Nowina 12A ............................ 61 841 11 00 Inea SA: Centrum Handlowe M1 (ul. Szwajcarska 14), Centrum Handlowe Poznań Plaza (ul. Drużbickiego 2), Centrum Handlowe King Cross (ul. Bukowska 156), Salon Inea (os. Oświecenia 59), Salon Inea (ul. Głogowska 106), Salon Inea (ul. Krakowska 34), Salon Inea (ul. Mylna 60), Salon Inea (ul. Polna 68-72a), Salon Inea (ul. Przybyszewskiego 56) ............................ 61 222 22 22 Kawiarnia Expressowa W-Z ul. Fredry 12 ............................ 61 852 58 29 Kawiarnia Expressowa Al. Marcinkowskiego 14 ............................ 61 852 25 07 Kawiarnia Eurocafe ul. Zamenhofa 133 ul. Św. Marcin 24 ............................ 61 662 60 33 Kawiarnia Galeria Kamea ul. Wroniecka 22 ............................ 61 851 72 11 Kawiarnia Społem Gastrono- miczna Spółdzielnia Spożywców ul. Wilczak 3 ............................ 61 828 82 55 Kino Rialto, które prowadzi Filmowy Klub Seniora ul. Dąbrowskiego 38 ............................ 61 847 53 99 Koło Przewodników PTTK im. Marcelego Mottego przy Oddziale Poznańskim PTTK, które organizu- je spacery po Poznaniu pl. Kolegiacki 16 ............................ 61 853 03 97 Med Polonia sp. z o.o., przychodnia i szpital ul. Obornicka 262 ............................ 61 628 08 00 Muzeum Archeologiczne ul. Wodna 27 ............................ 61 852 82 51 Niku Bowling, centrum rekreacji i kręgielnia ul. Piątkowska 200 ............................ 61 826 33 66 Osiedlowy Dom Kultury „Pod Lipa- mi” w Poznaniu, zajęcia stałe, Klub Seniora, spotkania kulturalne os. Pod Lipami 108a ............................ 61 630 33 47 Poznańskie Stowarzyszenie Tai Chi ul. Bielska 14 ............................ 61 832 11 51 Restauracja Pastela ul. 23 Lutego 40/róg Zamkowej ............................ 61 850 14 90 Specjalistyczna Pielęgnacja Stóp Katarzyna Kasprzyk ul. Mickiewicza 3 ............................. 607 043 563 Stanley Centrum Medyczne ul. 28 Czerwca 1956 r. 135 ............................. 600 338 584 Stowarzyszenie Lepszy Świat, które prowadzi warsztaty rękodzieła ul. Libelta 22 ............................. 514 389 987 Stowarzyszenie „mali bracia Ubogich”, które oferuje wolontariat dla samotnych seniorów ul. Dąbrowskiego 18 ............................. 618 437 255 Stowarzyszenie Pilotów Wycie- czek, które organizuje prelekcje podróżnicze i wycieczki ul. Bukowska 15 ............................. 881 701 911 ............................. 603 955 070 Stowarzyszenie Taoistycznego Tai Chi w Polsce os. Tysiąclecia 52/6 ............................. 600 537 031 Szkoła Pływania Fregata Swimming, która organizuje gimnastykę w wodzie dla seniorów ul. Termalna 1 ............................ 61 875 95 27 ............................. 514 535 195 Teatr Muzyczny w Poznaniu ul. Niezłomnych 1E ............................ 61 852 17 86 Zakład Opiekuńczo-Leczniczy i Rehabilitacji Medycznej ul. Mogileńska 42 ............................ 61 873 87 00 Zakład Rehabilitacji Leczniczej Fizjoterapia Optima ul. Kościelna 30/57 ............................. 533 682 800 Redaktor naczelny: Karol Szaładziński, Szef działu miejskiego: Mateusz Malinowski, Redaktor techniczny: Wojciech Szybisty, Korekta: Anna No- wotnik, Wydawca: Wydawnictwo Miejskie Posnania, ul.  F. Ratajczaka 44, 61-728 Poznań, e-mail: informator@wm.poznan.pl, tel. +48 61 851 86 01, faks +48 61 856 04 56, www.wm.poznan.pl rEdaKCja alarmowy 112 Policja ................................................................ 112, 997 Straż pożarna .................................................. 112, 998 Pogotowie ratunkowe ................................. 112, 999 Straż Miejska ................................. 986, 606 986 986 Pogotowie energetyczne ......................................991 Pogotowie gazowe ..................................................992 Pogotowie ciepłownicze .......................................993 Pogotowie wodno-kanalizacyjne ......................994 Pogotowie techniczne MPGM ......... 61 639 72 38 Centrala Nadzoru Ruchu MPK ...................... 19 445 Schronisko dla zwierząt ..................... 61 868 10 86 MIEJSKI PROGRAM „ZŁOTA RąCZKA” Bezpłatna pomoc przy usuwaniu drobnych domowych usterek. Program kierowany jest do emerytów w wie- ku 65+, mieszkających na terenie Poznania (zwłaszcza osób samotnych), którzy nie potrafią poradzić sobie z  wykonaniem podstawowych czynności technicz- nych (wymiana żarówki, klamki, wbicie gwoździ, na- prawa cieknącego kranu, spłuczki i podobne drobne czynności, niewymagające specjalistycznej wiedzy oraz specjalistycznych uprawnień, np. gazowych). POZnan kontakt ................................. 61 646 33 44 POZnan w internecie Nasza gazeta oprócz wersji pa- pierowej dostępna jest także w formie elektronicznej. Na stro- nie Wydawnictwa Miejskiego Po- snania wmposnania.pl, w dzia- le Dzieje się w  Wydawnictwie, zamieszczamy aktualne wydanie gazety w wersji PDF. Informuje- my o tym również na profilu face- bookowym Wydawnictwa. POZnarń Maj 2018 r. www.wmposnania.pl co w kulturze gra >K 5 widzów. Najbliższa okazja — 19 maja. ażdego roku nowe instytucje, stowa- Kos: ośrodki kultury włączają ię w Noc Muzeów. Tegoroczny pro- gram liczy kilkadziesiąt stron i cały czas się rozrasta. Jego twórcy prześcigają się w po- mysłach na uatrakcyjnienie nocnego zwie- dzania - przygotowują atrakcje dla naj- młodszych, seniorów, całych rodzin. „ Ton oczywiście nadają muzea, w których świa- tła nie gasną do późna. Co czeka widzów w tym roku? Oto wybrane propozycje: > Co nam w domu grało. Czy pamiętasz te sprzęty - prezentacja domowych urzą- dzeń audio, Muzeum Unitry (Zespół Szkół Łączności, ul. Przełajowa), g. 17-19 )- Wystawa Nowe scenariusze miast. Pro- jektowanie dla miasta w procesie zrówno- ważonego rozwoju, kurator Paweł Grobel- ny, Galeria Miejska Arsenał, g. 17-21 > Pokazy plenerowe filmów z serii Ta- jemnice początków Polski, Rezerwat Ar- cheologiczny Genius loci, g. 17-24 > Filmowy świat Jana Lenicy — spotkania i pokazy, Muzeum Narodowe, g. 17-1 > Znany/nieznany architekt Poznania - Jan Baptysta Quadro - wystawa, warszta- ty i spotkania, Muzeum Literackie Hen- ryka Sienkiewicza, g. 17-1 b Piknik pałucki: pokazy pałuckiego haftu ludowego, strojów, sprzętów i na- rzędzi domowych, rękodzieła i rzeźby lu- dowej, pokazy i degustacja kuchni regio- nalnej, Muzeum Etnograficzne, g. 17-1 > Kto był królem? Kto nie był królem? Mezopotamskie wycieczki po Muzeum Ar- cheologicznym, Muzeum Archeologiczne, g.17-1 b Legiony to żołnierska nuta - śpiew i akompaniament Stanisław Horbik, Mieszkanie-Pracownia Kazimiery Iłłako- wiczówny, g. 17-18 > Wspólne odkrywanie — spacer rodzin- ny z quizem, Muzeum Narodowe, g. 17- 18.30 > Projekcja odcinka serialu animowane- go Był sobie człowiek - Najstarsze cywiliza- cje - Pierwsze imperia, Muzeum Archeo- logiczne, g. 17-20 ) Spacer z przewodnikiem W sercu Wildy — od Rynku Wildeckiego do Madaliny, g. 17.30, zbiórka przy kościele Maryi Królowej b Silent disco w Muzeum? Żebyś wie- dział! - na każdym z trzech pięter MNP będzie można posłuchać propozycji jed- nego z didżejów (Ronk, Pavvel i Wojan), Muzeum Narodowe, g. 17.30-0.30 > Co się da wycisnąć z Philippea Starcka? - wykład z cyklu Ikony designu, Muzeum Sztuk Użytkowych, g. 18 )- Zrób kokardę narodową — warsztat, Wiel- kopolskie Muzeum Wojskowe, g. 18.15 )- Koncert mistrzyni piosenki literackiej - Magdy Umer, Muzeum Adama Mickie- wicza w Śmiełowie, g. 18.30 > Tajemniczy ogród. Czy sztukę można... powąchać? — warsztaty, Artykwariat, od g. 19 > Targ przy bramie Isztar - na przybyłych czekać będzie mnóstwo tajemniczych za- dań i atrakcji, dziedziniec Muzeum Ar- cheologicznego, g. 19-23 FOT. WALDEMAR WYLEGALSKI b Koncert muzyki klasycznej muzuł- mańskiej w wykonaniu zespołu Bukra, Muzułmańskie Centrum Kulturalno- -Oświatowe, g. 19.40 b Struny Wysockiego - teatralizo- wany spektakl słowno-muzyczny do utworów rosyjskiego pieśniarza, poety i aktora Wladimira Wysockiego w wy- konaniu Studenckiego Teatru „Szut- nik, Dom Polonii (Stary Rynek 51), g. 20 Festiwal na głos i kontrabas Spotkania z najważniejszymi nazwiska- mi najnowszej literatury, wykłady, slam poetycki, spacer śladem poznańskich murali - to tylko wybrane punkty pro- gramu Festiwalu Fabuły, który 21 maja rozpocznie się w CK Zamek. Odbywający się co dwa lata festiwal po- trwa w tym roku aż sześć dni. Program tworzą przede wszystkim spotkania z au- torami powieści, opowiadań, reportaży, biografii — najważniejszych książek ostat- nich miesięcy, ale też panele dyskusyjne i warsztaty dla dzieci. Spośród najbar- dziej poczytnych współczesnych pisarzy w Poznaniu pojawią się m.in. Pablopavo, czyli Paweł Sołtys (Mikrotyki), Anna Cie- plak (Lata powyżej zera), Brygida Helbig (Niebko), Wojciech Jagielski (Na wschód od zachodu) czy laureat ubiegłorocznej nagrody Nike - Cezary Łazarewicz (Żeby nie było śladów. Sprawa Grzegorza Prze- myka). Podczas inauguracji festiwalu - 21 maja w Sali Wielkiej CK Zamek - zabrzmi Dro- ga wyjścia — droga wejścia. Nocne miasto. Życie i śmierć Williama S. Burroughsa. Esej na głos i kontrabas w wykonaniu laureata ubiegłorocznej Poznańskiej Nagrody Lite- rackiej im. A. Mickiewicza — prof. Tadeusza Sławka i zespołu Bogdana Mizerskiego. Drugiego dnia z czytelnikami spotkają się m.in. Marcin Wicha, autor poczytnych i znakomicie przyjętych książek Jak przesta- łem kochać design i Rzeczy, których nie wy- rzuciłem, Anna Cieplak i Pablopavo. Środa na festiwalu upłynie pod znakiem prozy i reportażu historycznego, czwartek nato- miast - świeżego spojrzenia na dobrze zna- ny kanon w literaturze. W piątek 25 maja poznamy laureatów Poznańskiej Nagrody Literackiej 2018 — zarówno dla najlepszego literackiego debiutu (Poznańska Nagroda Literacka im. Stanisława Barańczaka), jak i zasłużonego twórcy (Poznańska Nagroda Literacka im. Adama Mickiewicza). Festiwalowy weekend to m.in. krytycz- ny spacer śladami poznańskich murali, który poprowadzi autor książki Żeby było ładnie. Rozmowy o boomie i kryzysie street artu w Polsce, Sebastian Frąckiewicz, za- jęcia wokół twórczości Magdaleny Tulli dla dzieci, eliminacje ostatniej szansy i finał Ogólnopolskich Mistrzostw Slamu Poetyckiego oraz rozstrzygnięcie konkur- su na opowiadanie. sk, as ) Festiwal Fabuły: 21-26.05 b CK Zamek ) wstęp wolny ) szczegóły: www.festiwalfabuly.pl JEDYNA TAKA NOC Trudno wyobrazić sobie maj bez Nocy Muzeów. Nocna wędrówka po czynnych do późna muzeach i innych instytucjach UE LGV! rok przyciąga tłumy b Wycieczka Katedra - instrukcja obsłu- gi, Brama Poznania, g. 20 b Pokaz broni, umundurowania i musztry strzelców wielkopolskich, Wielkopolskie Muzeum Wojskowe, g.20.15 b. Projekcja filmu Tajemnice Kraszew- skiego, reż. Jacek Kubiak, Pracownia-Mu- zeum J.I. Kraszewskiego, g. 21.30 > Prawdziwy opis wypadku z p. Walde- marem - spektakl Teatru U Przyjaciół, dziedziniec PTPN, g. 22 > Top 10. 10 najważniejszych arcydzieł MNR których nie zobaczysz niędzie w Polsce — opro- wadzanie, Muzeum Narodowe, g. 22.30 > Lekcja języków na wesoło - minilekcja języka białoruskiego, litewskiego i ukraiń- skiego, Dom Polonii, g. 23.15 wyb. Sylwia Klimek )- Noc Muzeów w Poznaniu: 19.05, g. 17-1 > wstęp wolny ) szczegó- ły: www.nocmuzeow.poznan.pl Jazz nad jeziorem Leszek Możdżer, dyrektor artystyczny festiwalu Enter Enea, już po raz ósmy za- prasza nad Jezioro Strzeszyńskie. Tego- roczna edycja potrwa od 28 do 30 maja. „Publiczność podczas trzech dni muzycz- nych spotkań wysłucha zarówno jazzowej klasyki, big-bandu z mocnym, beatowym tłem, koncertu na bałałajkę, kwartetu smyczkowego, jak i Psalmów” - czytamy o tegorocznym programie. Festiwal otworzy wernisaż wystawy Zbi- gniewa Sałaja Guzik z teorii widzenia w ABC Gallery, która swoją siedzibę ma nad Jeziorem Strzeszyńskim. A jedna z ar- tystycznych realizacji Sałaja odsłonięta zo- stanie w plenerowym parku rzeźby wokół jeziora. Tego wieczoru zabrzmi też koncert Echo Serca, którego twórcami są: Miłosz Pękala, Bartosz Weber, Leszek Możdżer i autor wizualizacji Wiktor Podgórski. Dwa kolejne wieczory z jazzem i jego interpre- tacjami to koncerty: skrzypka Tomasza Chyły i jego kwintetu, wiedeńskiej formacji First Strings on Mars, prowadzonej przez Georga Breinschmida, wspólny projekt Poznańskiego Chóru Chłopięcego i Leszka Możdżera. Gośćmi ostatniego dnia festiwa- lu będą z kolei kwartet saksofonisty Macie- ja Obary, rosyjski mistrz bałałajki Aleksiej Arhipovski i saksofonistka Tia Fuller. sk ) Enter Enea Festival: 28-30.05 ) plenerowa scena nad Jeziorem Strzeszyńskim (ul. Koszalińska 15) > bilety: 90 zł (bilet 1-dniowy) i 150 zł (karnet 2-dniowy) )> szcze- góły: www.enterfestival.pl co w kulturze gra 12 Maj 2018 r. www.wmposnania.pl 1 maja, wtorek, Święto Pracy Kiermasz ogrodniczy i rękodzieła, imprezy plenerowe, Ogród Botaniczny UAM, g. 9–17, wstęp wolny Kwesta na rzecz Hospicjum Palium Szpitala Klinicznego Przemienienia Pańskiego UM, Ogród Botaniczny UAM, g. 10–17, wstęp wolny Wycieczka Robotniczy Poznań, zbiórka: pl. Mickiewicza, g. 11, wstęp wolny (opłata dobrowolna) Spływ kajakowy Z biegiem rzeki, Brama Poznania, g. 11, 13, 15, bilety: 20 zł Inauguracja Majówki w Botaniku, Ogród Botaniczny UAM, Pawilon Letni, g. 12, wstęp wolny Wystawa Wyspa podróżników, zwiedzanie dla dorosłych, Brama Poznania, g. 17, wstęp wolny Spektakl Wiśniowy sad, Teatr Nowy, Duża Scena, g. 20, bilety: 35 i 55 zł 2 maja, środa Imprezy plenerowe, Ogród Botaniczny UAM, g. 10–18, wstęp wolny Spektakl Wiśniowy sad, Teatr Nowy, Duża Scena, g. 20, bilety: 35 i 55 zł 3 maja, czwartek, Święto Konstytucji 3 maja Kiermasz ogrodniczy i rękodzieła, imprezy plenerowe, Ogród Botaniczny UAM, g. 9–17, wstęp wolny Kwesta na rzecz Hospicjum Palium, Ogród Botaniczny UAM, g. 10–17, wstęp wolny Spływ kajakowy Z biegiem rzeki, Brama Poznania, g. 11, 13, 15, bilety: 20 zł Śpiewanie pieśni patriotycznych przed Odwachem Witaj, majowa jutrzenko i inauguracja honorowych odpraw ułańskich, Muzeum Powstania Wielkopolskiego 1918–1920, g. 16, udział bezpłatny Zwiedzanie: Kobiecy Ostrów Tumski, dla dorosłych, Brama Poznania, g. 17, wstęp wolny Spektakl Wiśniowy sad, Teatr Nowy, Duża Scena, g. 20, bilety: 35 i 55 zł 4 maja, piątek Spotkanie z Elizą Piotrowską, Biblioteka Raczyńskich, sala 1, g. 12, wstęp wolny więcej na: www.wmposnania.pl sklep dla pozmaniaków zapowiedzi wydarzeń recenzje rozmowy Spotkanie z Bogusiem Janiszewskim Mózg. To, o czym dorośli ci nie mówią, Biblioteka Raczyńskich, sala 1, g. 17, wstęp wolny Spektakl Beniowski. Ballada bez bohatera, Teatr Nowy, Scena Nowa, g. 18.30, bilety: 35 i 55 zł Koncert: Turbo, U Bazyla, g. 19, bilety: 35–45 zł Spektakl Footloose, Teatr Muzyczny, g. 19, bilety: 20– 120 zł Potańcówka z Duo De Schepper- -Sanczuk, klub Dragon, g. 19, bilety: 30 i 35 zł Spektakl Randka w ciemno, Mój Teatr, g. 20, bilety: 20 i 30 zł 5 maja, sobota Piknik militarny Wojsko Polskie – schyłek wojny z okazji 73. rocznicy zakończenia II wojny światowej w Europie, Muzeum Uzbrojenia – Cytadela Poznańska, od g. 10, wstęp wolny Spektakl Chomik Tygrys, Teatr Animacji, g. 11, bilety: 15–35 zł Zwiedzanie: Poszukiwacze skarbów, dla rodzin, Brama Poznania, g. 11, wstęp wolny happening Magdaleny Starskiej i finisaż wystawy Plecienie lekkoatletyczne, Galeria Miejska Arsenał, g. 11–15, wstęp wolny Spotkanie Krakowski Salon Poezji z Janem Englertem, Teatr Muzyczny, g. 12, bilety: 7 zł Warsztaty literacko-przyrodnicze Majówka z Linneą (dzieci: 3–6 lat), Biblioteka Raczyńskich, sala 1, g. 12, wstęp wolny Wycieczka PoKoziołek – Stare Miasto, zbiórka: przed ratuszem na Starym Rynku, g. 12.05 wstęp wolny (opłata dobrowolna) Wystawa „Pod znakiem Orła Białego…” Wielkopolska, Śląsk, Pomorze – drogi do niepodległości 1918–2018, oprowadzanie kuratorskie, Wielkopolskie Muzeum Wojskowe, g. 12.15, wstęp wolny Spektakl Footloose, Teatr Muzyczny, g. 15 i 19, bilety: 20–120 zł Spotkanie z Cezarym Łazarewiczem Koronkowa robota. Sprawa Gorgonowej, Biblioteka Raczyńskich, sala 1, g. 17, wstęp wolny Spacer z przewodniczką Poznańskim szlakiem kobiet, zbiórka: plac przed katedrą, g. 17, wstęp wolny Spektakl Mój stary mąż, moja nowa żona, Mój Teatr, g. 18, bilety: 20 i 30 zł Koncert: xII Wiosna Muzyczna u Luteranów (5–19.05), koncert inauguracyjny K.C. Twardzik – organy, Parafia Ewangelicko- -Augsburska, g. 18, wstęp wolny Spektakl Wielki Fryderyk (premiera), Teatr Polski, Duża Scena, g. 19, bilety: 30–50 zł Koncert: Lao Che, Klub Muzyczny B17, g. 20, bilety: 50–120 zł Spektakl Dwunastu gniewnych ludzi, Teatr Nowy, Duża Scena, g. 20, bilety: 35 i 55 zł 6 maja, niedziela Spektakl Chomik Tygrys, Teatr Animacji, g. 11, bilety: 15–35 zł Spektakl Mój stary mąż, moja nowa żona, Mój Teatr, g. 17, bilety: 20 i 30 zł Spektakl Footloose, Teatr Muzyczny, g. 17, bilety: 20– 120 zł Spektakl Beniowski. Ballada bez bohatera, Teatr Nowy, Scena Nowa, g. 18.30, bilety: 35 i 55 zł Spektakl Wielki Fryderyk, Teatr Polski, Duża Scena, g. 19, bilety: 30–50 zł Koncert Back to Aretha – Tribute to Aretha Franklin, Blue Note, g. 20, bilety: 35–45 zł Spektakl Dwunastu gniewnych ludzi, Teatr Nowy, Duża Scena, g. 20, bilety: 35 i 55 zł 7 maja, poniedziałek Prezentacja Komiks dla dzieci i zwiedzanie biblioteki, Biblioteka Uniwersytecka, Czytelnia Nova, wstęp wolny Kiermasz książek z zasobu dubletów BU Dajmy książkom drugie życie, Dziedziniec Biblioteki Uniwersyteckiej, g. 10, wstęp wolny Wystawa Dokąd Mariusza Szymańskiego (wernisaż), PBG Gallery Skalar Office Center, g. 18, wstęp wolny Wystawa 20/10. Spotkania z Arcydziełem w Bibliotece Raczyńskich (wernisaż), Biblioteka Raczyńskich, Galeria Atanazego, g. 18, wstęp wolny Spektakl Wielki Fryderyk, Teatr Polski, Duża Scena, g. 19, bilety: 30–50 zł Koncert: Wille and the Bandits, Blue Note, g. 20, bilety: 25 zł 8 maja, wtorek Warsztaty Sztukmistrzowie – Ryszard Winiarski: Zagraj w sztukę (dla grup szkolnych: 9–12 lat), Galeria Miejska Arsenał, g. 9–10.30 i 10.30–12, wstęp wolny (zapisy: joanna.tekla@ arsenal.art.pl lub tel. 61 852 95 01) Spektakl A niech to Gęś kopnie!, Teatr Animacji, g. 9.30, bilety: 15–35 zł I Narodowy Kongres Śpiewu Gregoriańskiego Śpiew gregoriański – słowo śpiewane. W 50. rocznicę semiologii gregoriańskiej (8–9.05), Sala Prezydencka Akademii Muzycznej, g. 10–18, wstęp wolny Wystawa Pół żartem, pół serio (wernisaż), prace studentów studiów doktoranckich na Wydziale Grafiki i Komunikacji Wizualnej i Wydziału Rzeźby i Działań Przestrzennych, Atrium UAP, bud. B, g. 12, wstęp wolny Wystawa Rektorzy Almae Matris Posnaniensis 1919–2019, cz. II 1941–1981 (wernisaż) i wykład prof. Grzegorza Łukomskiego W obronie nauki i polskości. Uniwersytet Poznański w latach 1940–1956, Biblioteka Uniwersytecka, hol, I piętro, g. 12, wstęp wolny Spotkanie z blogerami Crazy Nauka, Aleksandrą i Piotrem Stanisławskimi, Biblioteka Uniwersytecka, Czytelnia Nova, g. 17, obowiązują bezpłatne wejściówki Koncert Evy Navrot, Biblioteka Uniwersytecka, g. 18, wstęp wolny Spotkanie autorskie z Piotrem Tymińskim – promocja książki Przybysz, wykład oraz dyskusja, DK Na Skarpie, g. 18, wstęp wolny Koncerty Katedry Instrumentów Smyczkowych, Harfy i Gitary Akademii Muzycznej, Aula im. S. Stuligrosza, g. 18.30 i 20, wstęp wolny Spektakl Dziady, Teatr Nowy, Duża Scena, g. 19, bilety: 35 i 55 zł Spektakl Wielki Fryderyk, Teatr Polski, Duża Scena, g. 19, bilety: 30–50 zł Spektakl touch_me kolektywu tanzbar_bremen w ramach Teatru Powszechnego, CK ZAMEK, Sala Wielka, g. 19, bilety: 30 zł (n), 20 zł (u) 9 maja, środa Spektakl A niech to Gęś kopnie!, Teatr Animacji, g. 9.30, bilety: 15–35 zł Spektakl Ojczyzna, Teatr Polski, Malarnia, g. 10, bilety: 30 i 50 zł, bilet rodzinny dla czterech osób: 60 zł Wystawa Ostrów Tumski przez wieki, oprowadzanie dla seniorów, Brama Poznania, g. 12, wstęp wolny Wystawa obiektów Sztuka śmietnika Mateusza Wolframa (wernisaż), Galeria Jerzego Piotrowicza Pod Koroną, g. 17.30, wstęp wolny Spotkanie z Zofią Nierodzińską Od władzy chorujemy. Współczesna sztuka afektywna z Berlina, Atrium UAP, bud. B, g. 18, wstęp wolny Wystawa rzeźb Grupy Twórczej Terakota Narracje (wernisaż), Biblioteka Uniwersytecka, Galeria BU, g. 18, wstęp wolny Spotkanie ze Swietłaną Muliną Konfederaci barscy z Wielkopolski na Syberii, Pracownia-Muzeum Józefa I. Kraszewskiego, g. 18, wstęp wolny Wystawa World Press Photo 2018, zwiedzanie z przewodnikiem, CK ZAMEK, Sala Wystaw, g. 18.30, bilety: 14 zł (n), 10 zł (u) Koncert Śródecki, kościół św. Małgorzaty, g. 18.30, wstęp wolny Recital: Alessandro Fossi – tuba, Aula im. S. Stuligrosza, g. 19, wstęp wolny Spektakl Dziady, Teatr Nowy, Duża Scena, g. 19, bilety: 35 i 55 zł Wystawa fotografii Izabeli Leśkiewicz (wernisaż), ODK Pod Lipami, g. 19, wstęp wolny Koncert: Ola Jas i João de Sousa, Blue Note, g. 20, bilety: 30–40 zł 10 maja, czwartek XI Festiwal Kultury Ukraińska Wiosna, 10–13.05, więcej: poznajsasiada.org Spektakl A niech to Gęś kopnie!, Teatr Animacji, g. 9.30 i 11.30, bilety: 15–35 zł Spektakl Ojczyzna, Teatr Polski, Malarnia, g. 10, bilety: 30 i 50 zł, bilet rodzinny dla czterech osób: 60 zł Spotkanie Lustereczko, powiedz przecie… O motywie odbicia, w ramach cyklu Czwartki dla seniorów „MotywARTory”, Muzeum Narodowe, g. 12.15, bilety: 12 zł Film Do zakochania jeden krok, z cyklu Seans dla seniora, CK ZAMEK, Sala Kinowa, g. 13 bilety: 13 zł (dla seniorów), 18 zł (n), 15 zł (u) Oprowadzanie: Wszystko jasne!, dla osób z dysfunkcją wzroku, Brama Poznania, g. 13, wstęp wolny Warsztaty introligatorskie dla dzieci, Biblioteka Raczyńskich, g. 14 i 16, wstęp wolny 13 co w kulturze gra 13 Maj 2018 r. www.wmposnania.pl co w kulturze gra Wystawa Dzienniki żałobne Barbary Mydlak, oprowadzanie kuratorskie, Galeria Jak, g. 18, wstęp wolny Spektakl Wielki Fryderyk, Teatr Polski, Duża Scena, g. 19, bilety: 30–50 zł Koncert: Bernard Maseli MaBaSo Trio, Blue Note, g. 20, bilety: 40–55 zł 11 maja, piątek Spektakl Ojczyzna, Teatr Polski, Malarnia, g. 10, bilety: 30 i 50 zł, bilet rodzinny dla czterech osób: 60 zł Wystawa Moś to był ktoś!, oprowadzanie w ramach Dni Otwartych Funduszy Europejskich, Muzeum Literackie H. Sienkiewicza, g. 13, bilety: 1 zł Wystawa Warsztaty z rewolucji (wernisaż), Galeria Miejska Arsenał, g. 18, wstęp wolny Spektakl Skrzypek na dachu, Teatr Muzyczny, g. 18, bilety: 20–90 zł Spektakl Elvis, Teatr Nowy, Duża Scena, g. 18, bilety: 35 i 55 zł Spektakl Wielki Fryderyk, Teatr Polski, Duża Scena, g. 18, bilety: 30–50 zł Wystawa Nowe scenariusze miast. Projektowanie dla miasta w procesie zrównoważonego rozwoju (wernisaż), Galeria Miejska Arsenał, g. 18.30, wstęp wolny Koncert Nastroje różnych epok, 185. rocznica urodzin Johannesa Brahmsa, Aula UAM, g. 19, bilety: 15–50 zł Koncert symfoniczny: Orkiestra Symfoniczna Akademii, Aula Nova, g. 19, wstęp wolny Koncert: Kuba Badach Oldschool Tour, Sala Ziemi, g. 19, bilety: 79–129 zł Spektakl Małe zbrodnie małżeńskie asz.teatru, Dom Tramwajarza, g. 19, wstęp wolny Koncert: Tribute to Michael Jackson, Blue Note, g. 20, bilety: 30–35 zł Spektakl Nieporadnik mężczyzny, Mój Teatr, g. 20, bilety: 20 i 30 zł Spektakl Appendix, Teatr U Przyjaciół, g. 20, bilety: 15 zł Spektakl Extravaganza o władzy, Teatr Polski, Piwnica pod Sceną, g. 22.30, bilety: 150 zł Koncert: Jacek Sienkiewicz, Pantha Du Prince, Tama, g. 23, bilety: 35 zł 12 maja, sobota Spotkanie, Ogólnopolskie Filatelistyczne Spotkania Wymienne, DK Na Skarpie, g. 9–12.30, wstęp wolny dla odwiedzających i 15 zł dla wystawców 5. dzień darmowego Komiksu, Biblioteka Uniwersytecka, hol, parter, g. 10–17, wstęp wolny więcej na: więcej w -u www.wmposnania.pl sklep dla pozmaniaków zapowiedzi wydarzeń recenzje rozmowy Zajęcia dla rodzin z dziećmi Magiczny dywan, Brama Poznania, g. 10.30 i g. 12, wstęp wolny Spotkanie z cyklu Rodzinne czytanie z asz.teatrem: Bajarz europejski, Biblioteka Raczyńskich, Biblioteka dla Dzieci, g. 11, wstęp wolny Zajęcia dla dzieci Przygoda XIX: Malowane dźwięki, Muzeum Narodowe, g. 11.15, bilety: 12 zł Spotkanie Jan Spychalski, „Walka Jakuba z aniołem”, 1946, w ramach cyklu Świat obrazów Muzeum Narodowe, g. 11.15, wstęp wolny Spotkanie autorskie z Ryszardem Ćwirlejem, Biblioteka Raczyńskich, Filia Naramowicka, ul. Rubież, g. 12, wstęp wolny Spotkanie dla dzieci Dlaczego smok wawelski pękł?, Biblioteka Raczyńskich, sala 1, g. 12, wstęp wolny Wycieczka PoKoziołek – Stare Miasto, zbiórka: przed ratuszem na Starym Rynku, g. 12.05, wstęp wolny (opłata dobrowolna) Warsztaty dla dzieci Wspólnie zbudujmy poznańską katedrę, Muzeum Historii Miasta Poznania, g. 12.15, wstęp wolny Koncert zespołu wokalnego Stokrotki na Inauguracji VI Poznańskich Dni Rodziny, Łęgi Dębińskie, g. 13, wstęp wolny Spotkanie Piękne i użyteczne – majolikowe naczynia doby renesansu, z cyklu Wielka mi sztuka!, Muzeum Sztuk Użytkowych – Zamek Przemysła, g. 13, bilety: 12 zł Warsztaty Księżycowe patyczaki z Teatrem Małe Mi, z cyklu Dzieciaki na Piętrze, Scena na Piętrze, g. 15 i 17, bilety: 10 zł Spektakl Skrzypek na dachu, Teatr Muzyczny, g. 15 i 19, bilety: 20–90 zł Spektakl Księżycowe opowieści Teatru Małe Mi, z cyklu Dzieciaki na Piętrze, Scena na Piętrze, g. 16, bilety: 10 zł Spektakl Ulf i Balon (premiera), Teatr Animacji, g. 17, bilety: 15–35 zł Spektakl Ojczyzna, Teatr Polski, Malarnia, g. 17, bilety: 30 i 50 zł, bilet rodzinny dla czterech osób: 60 zł Wystawa Jak to działa?, oprowadzanie, Brama Poznania, g. 17, wstęp wolny Wycieczka Trakt na kole, zbiórka: plac przed Śluzą Katedralną, g. 17.30, wstęp wolny Koncert, xII Wiosna Muzyczna u Luteranów: koncert Motety rodziny Bachów: Poznański Chór Kameralny, kościół Łaski Bożej Parafii Ewangelicko-Augsburskiej, g. 18, wstęp wolny Spektakl Elvis, Teatr Nowy, Duża Scena, g. 18, bilety: 35 i 55 zł Spektakl Wesele. Poprawiny Polskiego Teatru Tańca, Aula Artis, g. 20, bilety: 300 groszy Koncert orkiestry Naoni, Ukraińska Wiosna, CK ZAMEK, Sala Wielka, g. 20, wstęp wolny 13 maja, niedziela Spektakl Blumowe piosenki Studia Teatralnego Blum, Concordia Design, g. 10 i 11.30, bilet rodzinny: 40 zł Wycieczka Poznań czasów Marcelego Mottego. W kręgu wieży ratuszowej, zbiórka: Stary Rynek przed ratuszem, g. 11, wstęp wolny Spektakl Ulf i Balon, Teatr Animacji, g. 11, bilety: 15–35 zł Wystawa Z bliska i z daleka. Katedra poznańska na dawnych widokach, oprowadzanie kuratorskie, Muzeum Historii Miasta Poznania, g. 12, bilety: 7 zł Spektakl Skrzypek na dachu, Teatr Muzyczny, g. 17, bilety: 20–90 zł Koncert: Speaking Concert, Sex, drugs and classical music. Muzyka i Medycyna, Aula UAM, g. 18, bilety: od 20 zł Spektakl Alibi do wynajęcia, Mój Teatr, g. 18, bilety: 20 i 30 zł Koncert: Benjamin Yellowitz, Klubokawiarnia Meskalina, g. 19, wstęp wolny Spektakl Molier, Teatr Animacji, g. 19, bilety: 15–35 zł 14 maja, poniedziałek Spektakl Bajka o szczęściu TeatRyli, Teatr Animacji, g. 9.30 i 11, bilety: 15–35 zł Wystawa prac Natalii Brandt (wernisaż), Galeria AT, g. 18, wstęp wolny Wystawa Futura (wernisaż), Galeria Profil, g. 18, wstęp wolny Koncert, Jubileusz u Paderewskiego – koncert z okazji 100. rocznicy odzyskania niepodległości przez Polskę oraz 100. rocznicy ustanowienia Republiki Azerbejdżanu, Aula Nova, g. 18, wstęp wolny 15 maja, wtorek Spektakl Calineczka, Teatr Animacji, g. 9.30 i 11.30, bilety: 15–35 zł Spektakl Ojczyzna, Teatr Polski, Malarnia, g. 10, bilety: 30 i 50 zł, bilet rodzinny dla czterech osób: 60 zł Spektakl Przyjęcie dla głupca, Teatr Nowy, Duża Scena, g. 18, bilety: 35 i 55 zł 16 maja, środa Spektakl Calineczka, Teatr Animacji, g. 9.30 i 11.30, bilety: 15–35 zł Spotkanie Bajkowisko, CK ZAMEK, Sala Wielka, g. 18, wejściówki-cegiełki: od 20 zł Wystawa XIX wiek od kuchni (wernisaż), Biblioteka Raczyńskich, Galeria Atanazego, g. 18, wstęp wolny Wystawa World Press Photo 2018, zwiedzanie z przewodnikiem, CK ZAMEK, Sala Wystaw, g. 18.30, bilety: 14 zł (n), 10 zł (u) Koncert Śródecki, kościół św. Małgorzaty, g. 18.30, wstęp wolny Koncert: Danny Bryant Band, Blue Note, g. 20, bilety: 50–90 zł 17 maja, czwartek Wystawa Suwalszczyzna – pejzaż i pamięć, Muzeum Powstania Wielkopolskiego 1918–1919, od g. 10, bilety: 10 zł Warsztaty Teatralny Golęcin 2018: Mimikra, kamuflaż, humor, Centrum Zjawisk Teatralnych, ul. Golęcińska 9, g. 18, wstęp wolny Spektakl Przyjęcie dla głupca, Teatr Nowy, Duża Scena, g. 18, bilety: 35 i 55 zł Spektakl Dr@cula. Vagina dentata, Teatr Polski, Galeria, g. 18, bilety: 30 i 50 zł Wystawa Drzewa wielkopolskie, Pracownia-Muzeum J.I. Kraszewskiego, g. 18, wstęp wolny Spotkanie Rewolucja na bocznym torze, z cyklu Dialogowanie historyków sztuki i artystów, Galeria Miejska Arsenał, g. 18–20, wstęp wolny Wystawa Tajemniczy ogród (wernisaż), Galeria Artykwariat, g. 19, wstęp wolny Wystawa fotografii Widzialność niewidzialnego Damiana Wiśniewskiego (wernisaż), Galeria VA. Fundacja Pro Veritate et Arte, g. 19, wstęp wolny Wystawa Metamorphosis Sary Gackowskiej (wernisaż), Galeria YES, g. 19, wstęp wolny Wystawa Poszukiwanie bliskości Romy Ligockiej (wernisaż), Stary Browar, Galeria na Dziedzińcu, g. 19, wstęp wolny Spektakl Horla. Przypadek rodziny Sablé, Teatr U Przyjaciół, g. 20, bilety: 15 zł 18 maja, piątek Spektakl Calineczka, Teatr Animacji, g. 9.30 i 11.30, bilety: 15–35 zł Wystawa w ramach projektu Izotop 2018, Galeria Skala, g. 16, wstęp wolny Spotkanie plenerowe Wśród burzanów wonnych – piknik z Sienkiewiczem, w ramach Poznańskich Dni Rodziny, Muzeum Literackie H. Sienkiewicza, g. 16, wstęp wolny Impreza Biesiada Seniorów, DK Jagiellonka, g. 16–20, wstęp wolny Wystawa przygotowana przez studentów i doktorantów prof. Izabelli Gustowskiej w ramach projektu Izotop 2018, Galeria 9/10, g. 17.30, wstęp wolny Wystawa w ramach projektu Izotop 2018– z okazji jubileuszu 70. urodzin prof. Izabelli Gustowskiej (wernisaż), Galeria Curators’Lab, g. 18, wstęp wolny Spotkanie ze Zbigniewem Rokitą, Bookowski. Księgarnia w Zamku, g. 18, wstęp wolny Spektakl Przyjęcie dla głupca, Teatr Nowy, Duża Scena, g. 18, bilety: 35 i 55 zł Koncert Fantastyczni, Rafał Blechacz – fortepian, Orkiestra Filharmonii Poznańskiej, Aula UAM, g. 19, bilety: 50–150 zł Spektakl Nine, Teatr Muzyczny, g. 19, bilety: 20–120 zł Spektakl Sceny myśliwskie z Dolnej Bawarii, Teatr Polski, Duża Scena, g. 19, bilety: 30–50 zł Fort Fest Carnaval 2018 (18– 19.05), Fort VI, ul. Lutycka 114, g. 20, bilety: 70 zł (karnet na dwa dni), 40 zł (karnet na jeden dzień) Koncert: Klezmafour, Blue Note, g. 20, bilety: 30–50 zł 19 maja, sobota Warsztaty Śniadanie na trawie, czyli twórcze warsztaty rodzinne, MDK nr 2, sala 12, g. 10, wstęp wolny Zajęcia dla rodzin z dziećmi Magiczny dywan, Brama Poznania, g. 10.30 i g. 12, wstęp wolny Wycieczka Secesja łazarska, spotkanie u zbiegu ulic Grunwaldzkiej i Szylinga, g. 11, wstęp wolny Zwiedzanie dla rodzin Wyprawa z Mieszkiem, Brama Poznania, g. 11, wstęp wolny co w kulturze gra 14 26 maja, sobota Zajęcia dla rodzin z dziećmi Magiczny dywan, Brama Poznania, g. 10.30 i g. 12, wstęp wolny Warsztaty lalkarskie Tworzymy smoki, Centrum Zjawisk Teatralnych, ul. Golęcińska 9, g. 11, wstęp wolny Spektakl Ulf i Balon, Teatr Animacji, g. 11, bilety: 15–35 zł Warsztaty dla dzieci Łapanie promyków, z cyklu Sito sztuki, Muzeum Narodowe, g. 11.15, bilety: 8 zł Spotkanie dla dzieci Baśnie Harry’ego, Biblioteka Raczyńskich, sala 1, g. 12, wstęp wolny Wystawa „Pod znakiem Orła Białego…” Wielkopolska, Śląsk, Pomorze – drogi do niepodległości 1918–2018, oprowadzanie kuratorskie, Wielkopolskie Muzeum Wojskowe, g. 12.15, wstęp wolny Spektakl Zakonnica w przebraniu, Teatr Muzyczny, g. 15 i 19, bilety: 20–120 zł Warsztaty audiowizualne Janina Kraupe, „Charaktery II”, 1957, z cyklu Dekoder, Muzeum Narodowe, g. 16, wstęp wolny Spektakl Kanapka z człowiekiem, Teatr Nowy, Duża Scena, g. 17, bilety: 35 i 55 zł Spacer z przewodnikiem Szlakiem dziedzictwa żydowskiego, zbiórka: róg ul. Dominikańskiej i Szewskiej, g. 17, wstęp wolny Wystawa fotografii Korzenie (wernisaż), Galeria Centralne Oko, g. 18, wstęp wolny Spektakl Rokendrol albo mów mi teściu, Mój Teatr, g. 18, bilety: 20 i 30 zł Spektakl Sztuka kochania kabaretu literackiego Cabaret BB, PoemaCafe, g. 19, bilety: 45 zł Spektakl Baba-Dziwo, Teatr Nowy, Scena Nowa, g. 19.30, bilety: 35 i 55 zł Koncert: Yeah But No & Yoachim, Scena na Piętrze, g. 20, bilety: 20–25 zł Koncert Jazz Top w Blue Note: The Cookers, Blue Note, g. 20, bilety: 95–120 zł 27 maja, niedziela Spektakl Ty i Ja Studia Teatralnego Blum, Concordia Design, g. 10 i 11.30, bilet rodzinny: 40 zł Spektakl Ulf i Balon, Teatr Animacji, g. 11, bilety: 15–35 zł Oprowadzanie dla rodzin, Brama Poznania, g. 11, wstęp wolny Wystawa Życie sztuką. Gołuchów Izabeli z Czartoryskich Działyńskiej, wystawa z cyklu 1918–2018. Wolność kocham i rozumiem. Niepodległa w muzeum, Muzeum Narodowe, g. 14, bilety: 12 zł Spektakl gościnny Nasze żony, Aula Artis, g. 17 i 19.30, bilety: 30 i 55 zł (10 zł dla seniorów) Maj 2018 r. www.wmposnania.pl więcej na: www.wmposnania.pl sklep dla pozmaniaków zapowiedzi wydarzeń recenzje rozmowy Turniej gier planszowych W pustyni i w puszczy, Muzeum Literackie H. Sienkiewicza, g. 11, wstęp wolny Warsztaty plastyczne Gdy linia i punkt się zaprzyjaźnią (dzieci: 6–12 lat), ODK Słońce, g. 12, wstęp: 10 zł (dziecko), wstęp wolny rodzice i opiekunowie Wycieczka PoKoziołek – Stare Miasto, zbiórka: przed ratuszem na Starym Rynku, g. 12.05, wstęp wolny (opłata dobrowolna) Warsztaty modniarskie Widzialni!, Centrum Zjawisk Teatralnych, ul. Golęcińska 9, g. 15, wstęp wolny Festyn Rodzinny na Grunwaldzie, SP nr 72, ul. Newtona 2, g. 16, wstęp wolny Warsztaty Muzyka szyfrów, Sala Błękitna Akademii Muzycznej, g. 17.30, wstęp wolny Taniec, Winogradzki Maraton Zumby, ODK Pod Lipami, g. 17.30, wstęp: 18 zł Spektakl Na obraz i podobieństwo swoje, Teatr Nowy, Scena Nowa, g. 18.30, bilety: 35 i 55 zł Koncert z okazji 20-lecia zespołu Golec uOrkiestra, Arena, g. 19, bilety: 51–119 zł Koncert: Laura Perrudin, Blue Note, g. 19, bilety: 20–30 zł Spektakl Szkłem i dymem pisane Teatru Fuzja, Scena Robocza, g. 19, bilety: 15 zł Spektakl Nine, Teatr Muzyczny, g. 19, bilety: 20–120 zł Spektakl Sceny myśliwskie z Dolnej Bawarii, Teatr Polski, Duża Scena, g. 19, bilety: 30–50 zł Spektakl Prawdziwy opis wypadku z p. Waldemarem, Teatr U Przyjaciół, g. 22, bilety: 15 zł 20 maja, niedziela Spektakl Co to? Studia Teatralnego Blum, Concordia Design, g. 10 i 11.30, bilet rodzinny: 40 zł Wycieczka Poznań chórami stoi, cz II, zbiórka: ul. Gołębia przed farą, g. 11, wstęp wolny Spektakl Calineczka, Teatr Animacji, g. 11, bilety: 15–35 zł Jarmark Galicyjski, Stary Rynek, g. 11–17, wstęp wolny Wycieczka PoKoziołek – od Starego Miasta do Dzielnicy Zamkowej, zbiórka: przed ratuszem na Starym Rynku, g. 12.05, wstęp wolny (opłata dobrowolna) Spektakl Kordian, Teatr Polski, Malarnia, g. 16 i 19, bilety: 30 i 50 zł 45. Koncert z cyklu Rodzinne spotkania z poezją i muzyką, Aula im. S. Stuligrosza, g. 17, wstęp wolny Spektakl Nine, Teatr Muzyczny, g. 17, bilety: 20–120 zł Spektakl Lufy pamfletów, DK Stokrotka, g. 18, bezpłatne wejściówki Spektakl Na obraz i podobieństwo swoje, Teatr Nowy, Scena Nowa, g. 18.30, bilety: 35 i 55 zł Koncert: Paula i Karol, Klubokawiarnia Meskalina, g. 19, bilety: 30–40 zł Koncert: Marek Napiórkowski Trio feat. Andrzej Olejniczak, Blue Note, g. 20, bilety: 60–80 zł 21 maja, poniedziałek Spektakl Baśń o grającym imbryku Teatru Wariate, Teatr Animacji, g. 9.30 i 11, bilety: 15–35 zł Spektakl Pikantni – komedia, kinoteatr Apollo, g. 18 i 20.30, bilety: 105 zł Koncert z cyklu Smyczki w Akademii, Aula Nova, g. 19, wstęp wolny Spotkanie z Zytą Rudzką z cyklu Czytnik, Teatr Nowy, Trzecia Scena, g. 19, bilety: 5 zł Spektakl Kordian, Teatr Polski, Malarnia, g. 19, bilety: 30 i 50 zł Koncert: GusGus: Lies Are More Flexible tour, Klub Muzyczny B17, g. 21, bilety: 110 zł 22 maja, wtorek Warsztaty Mobilne ogrody. O roślinności w mieście (grupy: 11– 15 lat), 22–24.05, Galeria Miejska Arsenał, g. 9–10.30 i 10.30–12, wstęp wolny Spektakl Calineczka, Teatr Animacji, g. 9.30 i 11.30, bilety: 15–35 zł Koncert: Jacek Silski, Centrum Kongresowo-Dydaktyczne UM, g. 18, bilety: 50–60 zł Spektakl Kordian, Teatr Polski, Malarnia, g. 18, bilety: 30 i 50 zł Wystawa Seniority i nasz Vincent (wernisaż), Galeria Pies, klubokawiarnia, ul. Nowowiejskiego 17, g. 19, wstęp wolny Spektakl Sherlock Holmes – Dolina Strachu, Teatr U Przyjaciół, g. 20, bilety: 15 zł Spektakl Extravaganza o władzy, Teatr Polski, Piwnica pod Sceną, g. 21.30, bilety: 150 zł 23 maja, środa Spektakl Calineczka, Teatr Animacji, g. 9.30 i 11.30, bilety: 15–35 zł Wystawa Ostrów Tumski przez wieki, oprowadzanie dla seniorów, Brama Poznania, g. 16, wstęp wolny Koncert: Jacek Wójcicki i Beata Rybotycka, Aula UAM, g. 19, bilety: 95–125 zł Koncert: Ben Caplan & The Casual Smokers, Klubokawiarnia Meskalina, g. 19, bilety: 55 zł Spektakl Iwona, księżniczka Burgunda, Teatr Nowy, Duża Scena, g. 19, bilety: 35 i 55 zł Koncert: Von Promnitz Tour, Blue Note, g. 20, wstęp wolny Spektakl Extravaganza o władzy, Teatr Polski, Piwnica pod Sceną, g. 21.30, bilety: 150 zł 24 maja, czwartek Spektakl Calineczka, Teatr Animacji, g. 9.30 i 11.30, bilety: 15–35 zł Spektakl Madagaskar – musicalowa przygoda, Teatr Muzyczny, g. 10 i 12.30, bilety: 20–80 zł Warsztaty plastyczne Decoupage – dekorowanie drewnianych ramek do zdjęć (dzieci: 8+), DK Stokrotka, g. 16, wstęp wolny Wystawa Drugi etat biskupa, zwiedzanie dla dorosłych, Brama Poznania, g. 17, wstęp wolny Spektakl Balladyna asz.teatru (premiera), CK Dąbrówka, g. 19, bilety: 15 i 20 zł Spektakl Iwona, księżniczka Burgunda, Teatr Nowy, Duża Scena, g. 19, bilety: 35 i 55 zł Koncert: Bolewski i Tubis: Lunatyk, Blue Note, g. 20, bilety: 30–40 zł Spektakl Elektra, Teatr U Przyjaciół, g. 20, bilety: 15 zł 25 maja, piątek Spektakl dla dzieci Koziołek Niematołek, ODK Pod Lipami, g. 17, bilety: 6 zł Koncert fortepianowy Najpiękniejsze melodie świata i muzyka filmowa, ODK Słońce, g. 18, wstęp wolny Spektakl Zakonnica w przebraniu, Teatr Muzyczny, g. 19, bilety: 20–120 zł Koncert, Poznań Katharsis Festival U źródeł Poznania: Requiem za Mieszka I w jego rocznicę śmierci, Złota Kaplica katedry, g. 19.30, wstęp wolny Spektakl Baba-Dziwo (premiera), Teatr Nowy, Scena Nowa, g. 19.30, bilety: 35 i 55 zł Koncert: Duet Linia Nocna, Scena na Piętrze, g. 20, bilety: 20–25 zł Spektakl Jak się kochają w niższych sferach – komedia, kinoteatr Apollo, g. 17 i 20, bilety: 100 zł 28 maja, poniedziałek Spektakl Pan Lampa, CK ZAMEK, Scena Nowa, g. 19, wstęp wolny Koncert piosenek Ireny Jarockiej na Dzień Matki w wykonaniu Urszuli Lidwin, ODK Pod Lipami, g. 19, bilety: 15 i 20 zł Wystawa Guzik z teorii widzenia Zbigniewa Sałaja (wernisaż), ABC Gallery (wystawa oraz realizacja na terenie Visual Parku), g. 20, wstęp wolny 29 maja, wtorek Spektakl Ulf i Balon, Teatr Animacji, g. 9.30 i 11.30, bilety: 15–35 zł Spektakl Madagaskar – musicalowa przygoda, Teatr Muzyczny, g. 10, 12.30 i 18, bilety: 20–80 zł Spotkanie autorskie z prof. Anną Wolff-Powęską, Pałac Działyńskich, g. 18, wstęp wolny Koncert: Mariusz Kwaśniewski na żywo w Blue Note, vol. 4, Blue Note, g. 19, bilety: 10 zł 30 maja, środa Spektakl Ulf i Balon, Teatr Animacji, g. 9.30 i 11.30, bilety: 15–35 zł Spektakl Madagaskar – musicalowa przygoda, Teatr Muzyczny, g. 10 i 12.30, bilety: 20–80 zł Zabawa taneczna Fajfy z Radiem Pogoda Pod Lipami, ODK Pod Lipami, g. 17, bilety: 25 zł Wystawa malarstwa Hodowla ametystu z kurzu Lecha Jankowskiego (wernisaż), Galeria Jerzego Piotrowicza Pod Koroną, g. 17.30, wstęp wolny Koncert Tribute to Jantar, Aula UAM, g. 19, bilety: 49–119 zł Spektakl Hymn do miłości, Teatr Polski, Duża Scena, g. 19 i 20.30, bilety: 30–50 zł Koncert: Trzy po Trzy, O wszystkich i o wszystkim, CK ZAMEK, Scena Nowa, g. 19.30, wstęp wolny Koncert: Syny, Pawilon, g. 20, bilety: 35 zł Spektakl Kanapka z człowiekiem, Teatr Nowy, Duża Scena, g.  20, bilety: 35 i 55 zł 31 maja, czwartek, Boże Ciało Spektakl Hymn do miłości, Teatr Polski, Duża Scena, g.  19 i 20.30, bilety: 30–50 zł Koncert: Ania Dąbrowska The Best Of, Sala Ziemi, g. 20, bilety: 89 zł POZnarń Maj 2018 r. www.wmposnania.pl uzmysłowić sobie jedno: to nie jest bieg do mety, lecz... ucieczka przed metą. Stałym i pewnym punktem trasy jest jej początek. Tłum biegaczy rusza ze startu i biegnie wcześniej ustaloną tra- są. Pół godziny po nich na tę samą trasę rusza samochód, za którego kierownicą siedzi zwykle jedna z gwiazd światowego sportu związana współpracą reklamo- wą z koncernem Red Bull. Auto jedzie z określoną prędkością i powolutku do- gania zawodników — najpierw tych słab- szych i wolniejszych, potem tych coraz silniejszych i szybszych. W końcu jednak dopadnie każdego, a ten, który zostanie dogoniony jako ostatni, staje się zwycięz- cą biegu. Cała zabawa polega zatem nie na jak najszybszym osiągnięciu mety, tyl- ko na jak najdłuższej przed nią ucieczce. Jak długo może ona potrwać? Organizato- rzy są przygotowani na mniej więcej stukilo- metrową trasę. W ubiegłym roku w po- znańskim biegu jego zwycięzca Tomasz Walerowicz uciekał przez 85 km i 140 m. Był to piąty wynik na świecie. Biegnący rów- nocześnie w Dubaju Szwed Aron Anderson dał się dogonić dopiero po 92 km i 140 m. Na równoczesnym biegu w wielu miej- scach na świecie polega drugi jego feno- men. W tym roku Wings for Life w for- mie biegu ze ścigającym autem odbędzie B y zrozumieć fenomen biegu, trzeba się w 12 lokalizacjach. To Melbourne (Australia), Wiedeń (Austria), Rio de Janeiro (Brazylia), Zadar (Chorwacja), Telavi (Gruzja), Monachium (Niemcy), Pretoria (RPA), Izmir (Turcja), Taoyuan (Tajwan), Quito (Ekwador), Zug (Szwaj- caria) i Poznań. Start odbywa się dokład- nie w tym samym momencie - w Pozna- niu o g. 13 polskiego czasu, w Melbourne będzie g. 21, a w Quito 6 rano. W tym roku zmianie uległa trasa poznań- skiego biegu. Do tej pory rozpoczynał się na poznańskiej Malcie, teraz start prze- niesiono na teren Międzynarodowych Targów Poznańskich, gdzie od kilku lat zaczynają się i kończą największe impre- zy biegowe w mieście - jesienny maraton i wiosenny półmaraton. Potem przez Kaponierę, al. Niepodległości i ul. Solną biegacze dotrą na rondo Śródka, skręcą w lewo, by ulicami Główną i Gnieźnień- ską wybiec z miasta. W Kobylnicy skręcą w kierunku Wierzonki i Tuczna, dalsza trasa wiedzie przez Kiszkowo, Komorowo i Lednogórę. Tam biegacze — będzie ich już wtedy garstka, z ponad 60 km w no- gach - znajdą się na dawnej trasie nr 5 i ruszą nią przez Pobiedziska w kierunku Poznania. Osiemdziesiąty kilometr, za którym zostanie prawdopodobnie złapa- ny najlepszy z uczestników biegu, znajdu- je się w okolicach Uzarzewa. FOT. MATERIAŁY ORGANIZATORÓW Ważna jest charytatywna idea biegu. Cały dochód z wpisowego - a wynosi ono w Po- znaniu 120 zł - przeznaczony jest na badania nad urazami rdzenia kręgowego. W 2017 roku, w czwartej edycji Wings for Life World, 155 288 zarejestrowanych uczestni- ków zebrało 6,8 mln euro na badania nad a leczeniem przerwanego rdzenia kręgowego i wspólnie pokonało 1 mln 431 tys. 183 km. W tym roku swój udział w akcji mogą mieć nie tylko uczestnicy 12 biegów Wings for Life. W kilkudziesięciu lokalizacjach na ca- łym świecie tego samego dnia i o tej samej godzinie odbędą się mniejsze biegi, a żeby Skorpiony wciąż kłują na Golęcinie Z myślą o walce o awans wystartowali w rozgrywkach II ligi żużlowcy PSŻ Po- znań. Ma im w tym pomóc jeden z naj- lepszych drugoligowców w poprzednim sezonie, Francuz David Bellego. W tym roku poznański Golęcin znów jest areną zmagań ligowej drużyny żużlowej. Na wyremontowanym m.in. w ramach Poznańskiego Budżetu Obywatelskiego stadionie swoich rywali podejmą „Skor- piony” - bo tak popularnie nazywani są zawodnicy PSŻ Poznań. W ich barwach zobaczymy w tym roku m.in. Frederi- ka Jakobsena, Władimira Borodulina, Mateusza Borowicza czy Kaspera Lykke Nielsena. Największą gwiazdą zespołu powinien być jednak jego nowy nabytek, David Bellego. Francuz w poprzednim sezonie jeździł w KSM Krosno i był naj- mocniejszym punktem swojego zespołu. Średnia 2,203 punktu na bieg pozwoliła mu zająć ósme miejsce w rankingu naj- lepszych zawodników II ligi. O jego spro- wadzenie do Poznania zabiegał trener PSŻ Tomasz Bajerski. Za sukces działaczy z Poznania można uznać zatrzymanie w klubie największej gwiazdy PSŻ z po- przedniego sezonu, Duńczyka Frederika Jakobsena. Zatrudnić go chciały zespoły z I ligi, ale on ponownie wybrał starty w „Skorpionach”. Drużyna wzmocniona przez Davida Bel- lego ma za zadanie znaleźć się w fazie play-off, do której zakwalifikują się cztery z siedmiu drużyn startujących w II lidze. Za najmocniejsze w stawce uważane są ekipy z Ostrowa Wlkp. i Rzeszowa (ze FOT. WALDEMAR WYLEGALSKI słynnym Gregiem Hancockiem w skła- dzie), ale poznaniacy myślą o tym, by awansować do finału rozgrywek i powal- czyć być może nawet o awans do I ligi. Działacze „Skorpionów” równie mocno jak na wynik sportowy chcą postawić na rozpropagowanie żużla w mieście. By uatrakcyjnić mecze na własnym to- rze, każdy z nich będą zabezpieczały nie dwie — jak zwykle na tym poziomie rozgrywek - ale trzy karetki pogotowia. To pozwoli na rozgrywanie meczów bez większych przerw spowodowanych wy- padkami lub kontuzjami. Jak najkrótsze mają być też przerwy na równanie i po- lewanie toru. Nowością będzie także system sprzeda- ży jedzenia i napojów na stadionie. Zli- kwidowano płatność za nie gotówką na rzecz płatności żetonami, kupowanymi m.in. w kasie wraz z biletem na mecz. Dzięki temu skróci się czas obsługi przy stoiskach gastronomicznych i powinny zniknąć kolejki po kiełbaski z grilla czy piwo. pk stać się pełnoprawnym uczestnikiem Wings for Life, wystarczy wcześniej zain- stalować na swoim telefonie odpowiednią aplikację i kupić pakiet startowy. Paweł Konieczny SPORTOWY TERMINARZ m 5 maja, g. 9, Parkrun na Cytadeli, ama- torski bieg masowy na dystansie 5 km, park Cytadela m 5 maja, g. 16, Warta Poznań — Olimpia Elbląg, mecz piłkarskiej Il ligi, stadion przy ul. Droga Dębińska m 12 maja, g. 9, Parkrun na Cytadeli, ama- torski bieg masowy na dystansie 5 km, park Cytadela m 12 maja, g. 17, Grunwald Poznań — Ma- zur Sierpc, mecz I ligi piłkarzy ręcznych, hala przy ul. Newtona m 12 maja, g. 17, PSŻ Poznań — Ostrovia Ostrów Wlkp., mecz II ligi żużlowej, sta- dion na Golęcinie m 19 maja, g. 9, Parkrun na Cytadeli, ama- torski bieg masowy na dystansie 5 km, park Cytadela m 19 maja, g. 17, Warta Poznań - Rado- miak Radom, mecz piłkarskiej II ligi, sta- dion przy ul. Droga Dębińska m 26 maja, g. 9, Parkrun na Cytadeli, ama- torski bieg masowy na dystansie 5 km, park Cytadela m 26 maja, g. 10, 4. Poznań Canoe Chal- lenge, zawody w kajakarstwie turystycz- nym, tor regatowy na Jeziorze Maltańskim m 26 maja, g. 17, Grunwald Poznań - Gwardia Koszalin, mecz I ligi piłkarzy ręcz- nych, hala przy ul. Newtona — oprac. pk rozrywka/promocja POZnań Maj 2018 r. www.wmposnania.pl EEE zg [M $ af | m 8 — O POZIOMO: 1. skrzynka abo bramka, 6. na demonstracji — | r szkieł obok szkieła, 7. Górków abo Działyńskich, K RZYZ 0 W K Ą 9. na Termach Maltańskich, z bąbelkami, p 0 7 N Ą Ń S KĄ 10. bejmy z ZUS-u, 14. dzielnica ze Stomilem, 15. baza strażaków (dobra na miganę), 16. fifka z mlekiem, 19. grozi kałmukowi, 20. stary, podarty lump, 22. orkiestra Agnieszki Duczmal. PIONOWO: 1. berbeluchy nie doceni, 2. na powitanie (w wykonaniu galantnego szczuna), 3. flep dla maklera, 4. antrejka w kościele, 5. deski na ścianie w pomieszkaniu, 8. miejsce z parkietem (nie do dylania), 11. biały w kintopie, 12. grecka bogini z opaską na ślipiach, 13. w dal abo wzwyż (jak gira hazaja), 14. na dnie Warty, 16. śnieżna figura (ma klukę z marchwi), 17. katana, która zagrzewa do roboty, 18. jego obelisk stoi w Muzeum Archeologicznym, 21. kiedyś konkurowała z tarpanem. Litery z pól ponumerowanych w prawym dolnym rogu, uszeregowane od 1 do 15, utworzą rozwiązanie. co WYDAWNICTWO propon MIEJSKIE POSNANIA Z WIZYTĄ W STARYM ZOO „--. Stefan Anioła i Jan Śmiełowski 1 S w maju: przypominają czasy, kiedy w Poznaniu był tylko jeden ogród zoologiczny. Wa i Życie po życiu. Czy krytyka literacka to jeszcze „żwawy trup”, jak nazwał ją przed 0 laty znawca prozy Przemysław Czapliński? O utracie jej znaczenia na tradycyjnych ob- EMIR POLSKI W POZNANIU szarach i zyskaniu nowych pisze prof. Piotr Śliwiński. Wielki powrót. Na scenie Teatru Polskiego z kulturapoznan-pl tary ogród zoologiczny w Poznaniu to szczególne miejsce dla tysięcy poznaniaków. Sentymentalne, bo czę- sto związane z ich dzieciństwem. Tam najczęściej pierwszy raz w życiu widzieli zagoszczą Jan Klata i Jan Peszek, żywego tygrysa, hipopotama i słonia. 8 LĄ a o Polakach opowie sam król. Premiera Dzisiaj Stare Zoo jest parkiem z zabyt- SN =, APSGA) |rok saf] Wielkiego Fryderyka 5 maja w Teatrze kowymi pawilonami, ale mieszkają w nim Polskim. liczne zwierzęta gospodarskie, a w pa- Nieodległe peryferie. O tym, jak tworzy się wilonach można obejrzeć m.in. warany. kulturę na obrzeżach Poznania, opowiada Po 40 latach ogród doczekał się kolejnej Marcin Poprawski z Regionalnego monografii. Długą historię zwierzyńca, Obserwatorium Kultury. opisaną w krótkiej formie, uzupełniają razem z IKS-em lub w punktach CIM: więcej w internecie na kulturapoznan.pl: liczne fotografie archiwalne, na których Słonica Kinga, powojenna ulubienica publiczności, ze Stefanem Aniołą, szczegółowe kalendarium wydarzeń zapowiedzi, recenzje, relacje, rozmowy Stare Zoo tętni egzotycznym życiem. fot. z 1965 r., ze zb. S. Anioły Ta i inne książki dostępne są w Salonie Posnania i na www.sklep.wmposnania.pl. poznan
  POZnan_2018-06.pdf	www.poznan.pl Czerwiec 2018 ISSN 2080-315X Serwis miejski INFORMATOR SAMORZĄDOWY METROPOLII POZNAŃ m.poznan.pl dl | A) | | Weź udział w obchodach 62. rocznicy, Czerwca 1956 r. — oficjalnych 4 uroczystościach, GOLEM TCZZER EA i koncertach. DZ 2 FOT. WALDEMAR WYLEGALSKI CO NA OSIEDLACH CO W KULTURZE GRA i | Idźmy w korowodzie - Pomysły dla Centrum W wiarę; Z Mana s z zmy w korowodzie Kilkanaście projektów ożywiających w — Zachęcamy uczestników parady, żeby ubrali i integrujących poznańskie dzielnice p otrzymało dofinansowanie w ramach kolejnej edycji projektu Centrum Warte Poznania. >s.5 SPORT WIPE 1a) aktywny senior się jak najbardziej fantazyjnie, kolorowo i żeby wzięli z sobą gwizdki, bębenki lub inne przedmioty — mówi Zdzisław Szkutnik, przewodniczący Miejskiej Rady Seniorów. Triathlon po nowemu W sobotę 2 czerwca odbędzie , , Nietypowa formuła dla zawodowców i trzy dystanse dla amatorów — w tym roku poznański triathlon zapowiada się uczestników zaplanowano _ naprawdę wyjątkowo. Zawody potrwa- 28. Malta Festival Poznań rozpocznie się na Starym Rynku. bs.7 jąod29czerwcado 1 lipca. >s.15 15czerwcai potrwa dziesięć dni. bs. 11 się w Poznaniu Parada Pokoleń FOT. M. ZAKRZEWSKI/MATERIAŁY FUNDACJI MALTA i wielki piknik. Zbiórkę FOT. MIEJSKA RADA SENIORÓW POZnan KONTa<kT 61 646 33 44 POZnan <KONTa<kT 61 646 33 44 , 2>k miasto POZnarń Czerwiec 2018 r. www.wmposnania.pl PAMIĘC O BOHATERACH Poznaniacy przygotowują się do obchodów 62. rocznicy Czerwca 1956 r. Program wydarzeń, który zaplanowano z tej okazji, jest bardzo bogaty. wspominają wydarzenia z 1956 roku. Strajk, który rozpoczął się w „czarny czwartek” 28 czerwca 1956 roku w Zakła- dach Przemysłu Metalowego H. Cegielski, przekształcił się w demonstracje na ulicach Poznania, później krwawo stłumione przez siły bezpieczeństwa i wojsko. Dla upamiętnienia wydarzeń sprzed po- nad 60 lat przygotowano w Poznaniu uroczystości oficjalne, a także liczne spo- tkania, prezentacje i koncerty. Uroczystości oficjalne odbywać się będą w czwartek 28 czerwca. Już o g. 6 pod ta- blicą przy bramie Fabryki Pojazdów Szy- nowych zostaną złożone wiązanki kwia- tów. Uroczystości rocznicowe odbywać się będą także w innych miejscach, m.in. przy dawnej zajezdni MPK przy ul. Ga- jowej (g. 9.45) i przy pomniku Poległych w Powstaniu Poznańskim przy ul. Kocha- nowskiego (g. 11). O g. 17 w kościele Do- minikanów przy al. Niepodległości zo- stanie odprawiona msza święta w intencji ofiar Czerwca 1956. Po mszy uczestnicy obchodów przejdą na plac Mickiewicza. Tam, o g. 18.30, zaplanowano wystąpie- nia prezydenta Poznania, przedstawicieli organizacji kombatanckich i NSZZ „So- lidarność. Oficjalne wydarzenia będą kulminacją rocznicowych obchodów, ale przez cały czerwiec odbywać się będą w naszym mieście liczne spotkania, konferencje J ak co roku mieszkańcy naszego miasta i akcje edukacyjne. W wielu miejscach Poznania, w których 62 lata temu roz- grywały się tragiczne wydarzenia, a tak- że pod tablicami upamiętniającymi ich uczestników, składane będą wiązanki kwiatów. W poniedziałek 11 czerwca w Zakładach H. Cegielskiego zorganizowana zosta- nie ogólnopolska konferencja dla dzie- ci i młodzieży Młodych rozprawa nad Czerwcem 56. Odbywać się będą spo- tkania z uczestnikami wydarzeń sprzed lat - ich wspomnień będziemy mogli po- słuchać m.in. w środę 13 czerwca w Cen- trum Kultury Zamek. W szkole przy ul. Romka Strzałkow- skiego młodzi poznaniacy wezmą udział w turnieju wiedzy o Czerwcu i będą roz- wiązywać zagadki i zadania w niezwy- kle popularnej ostatnio formule „escape room. W swoje progi zaprasza Muzeum Powstania Poznańskiego - Czerwiec 1956 r., które nie tylko dla najmłodszych przygotowało grę miejską. Muzeum za- chęca też do zobaczenia wystawy Jeśli ludzie zamilkną, kamienie wołać będą (otwarcie we wtorek 26 czerwca). Nie zabraknie wydarzeń sportowych. W czwartek 14 czerwca spod FPS na pl. Mickiewicza wyruszy bieg pamięci. Pod Pomnikiem Poznańskiego Czerwca '56 odbędzie się w tym dniu spotkanie po- znańskiej młodzieży. Uczniowie będą ponadto odwiedzać w tych dniach po- FOT. WALDEMAR WYLEGALSKI b i 4 znańskie nekropolie i porządkować groby uczestników Czerwca; akcja rozpocznie się w poniedziałek 18 czerwca na cmen- tarzu Górczyńskim. Wraz z organizatorami zachęcamy wszystkich mieszkańców naszego miasta i gości do wspólnego świętowania roczni- cy Poznańskiego Czerwca. Cezary Omieljańczyk Wieża z widokiem na miasto Do końca listopada na terenie Glinia- nek-Szacht stanie wieża widokowa - to realizacja projektu w ramach Poznań- skiego Budżetu Obywatelskiego. To nie jedyna wieża, jaka powstanie w Pozna- niu, bo w przyszłym roku kolejna stanie na terenie leśnictwa Antoninek. Teren Glinianek-Szacht na Świerczewie od kilku lat przechodzi metamorfozę i z zaniedbanego obszaru staje się miej- scem rekreacji dla okolicznych miesz- kańców. W roku 2015 w ramach gło- sowania nad budżetem obywatelskim zdecydowano, że stanie na ich terenie wieża widokowa, w pobliżu dawnej ce- gielni przy stawach Gabisia i Rozlanym. Przy trzecim podejściu przetarg na jej postawienie udało się pozytywnie roz- strzygnąć i instalacja ma być wybudowa- na do końca listopada tego roku. Wieża o oryginalnym wyglądzie będzie 22-me- trową budowlą z tarasem widokowym o powierzchni 14 m kw., zostanie też wy- posażona w monitoring. Autorami pro- El uv <| =| a SF 5 z Ś O < N M < =) N z jektu są architekci z biura projektowego Toya Design. W innej części miasta Zakład Lasów Po- znańskich szykuje równie ciekawą in- westycję, w ramach której też powstanie wieża widokowa. To nie wszystko, bo w dolinie rzeki Szklarki w Antoninku wybudowana zostanie blisko 260-metro- wa ścieżka w koronach drzew z punktem wypoczynkowo-widokowym. - Wzorce budowy takiej ścieżki czerpaliśmy z re- alizacji zagranicznych, takich jak ścieżka w Jańskich Łaźniach w Czechach, a także polskich, takich jak kładka przyrodnicza z Waniewa do Śliwna — wyjaśnia Łukasz Polakowski z Zakładu Lasów Poznańskich. Ścieżka wśród koron drzew ma być gotowa jeszcze w tym roku. Towarzyszyć jej będą inne inwestycje: plac zdrowia, ścieżka przez teren bagienny w okolicy rzeki Cy- biny oraz stawu Olszak i pomost na pły- wakach nad Cybiną. Natomiast do końca przyszłego roku ma powstać na polanie w pobliżu Jeziora Maltańskiego 35-metro- wa wieża. Będzie ona pełniła rolę punktu obserwacyjnego do celów przeciwpożaro- wych, ale z dostępem dla turystów, dla któ- rych będzie taras z widokiem na te piękne przyrodniczo tereny Poznania. jg POBIEGNĄ UCZCIĆ ROCZNICĘ CZERWCA 1956 ROKU Pierwszych 1956 zapisanych osób otrzyma specjalne opaski powstańcze - po raz pierwszy, by upamiętnić rocznicę „czarnego czwartku, zorganizowany zostanie bieg. Bieg Poznańskiego Czerwca 1956 odbędzie się w niedzielę 24 czerwca. Uczestnicy będą musieli pokonać dystans 10 km lub w sztafecie 5 x 2 km. Start nastąpi o g. 11 zrejonu Zakładów im. Hipolita Cegielskiego. Trasa prowadzić będzie przez ulice: 28 Czerwca 1956 roku, Wspólną, Dolną Wildę, Piastowską, Drogę Dębińską, Garbary, Małe Garbary, Wolnicę, Solną, Pułaskiego, Poznańską, Mickiewicza, z metą przy ul. Zwierzynieckiej. Celem biegu jest nie tylko upamiętnienie wydarzeń sprzed 62 lat, ale także szerzenie wiedzy o tamtym strajku i jego konsekwencjach dla dzisiejszych pokoleń. Pierwszych 1956 zapisanych osób otrzyma specjalne opaski powstańcze, organizator biegu zaś przekaże 4 zł z każdego pakietu startowego na renowację miejsc pamięci. Przy współpracy z Mu- zeum Poznańskiego Czerwca 1956 (Oddział Wielkopolskiego Muzeum Niepodległości), które ob- jęło bieg patronatem, zostanie utworzona specjalna strefa historyczna w okolicach mety. Całość uzupełni okolicznościowy medal, koszulka biegu czy strefa finiszera zbudowana w historycznym klimacie tamtych wydarzeń. Patronat honorowy nad biegiem objął prezydent Poznania, a także Wielkopolskie Muzeum Niepodległości. Więcej na: biegczerwca56.pl. mat Święto poznaniaków Uroczysta sesja, tytuły dla osób zasłu- żonych dla miasta, spektakl na Starym Rynku. Takie będzie Święto Miasta - dzień patronów Poznania — Świętych Piotra i Pawła, 29 czerwca. W samo południe rozpocznie się uro- czysta sesja Rady Miasta, podczas której wręczone zostaną honorowe tytuły oso- bom, które swoim zawodowym i życio- wym dorobkiem przysłużyły się miastu i mieszkańcom. W tym roku tytuł Hono- rowego Obywatela Miasta Poznania ma otrzymać Ryszard Krynicki - poeta, tłu- macz, jeden z najważniejszych twórców współczesnej polskiej poezji, a tytuły za- służonych: prof. Roman Słowiński - szef poznańskiego oddziału Polskiej Akade- mii Nauk, Zenon Wechmann - przewod- niczący Wojewódzkiej Rady Kombatan- tów i Osób Represjonowanych, rzeźbiarz Józef Stasiński, Henryk Rozmiarek - były piłkarz ręczny oraz jako organizacja To- warzystwo Pamięci Powstania Wielko- polskiego 1918-1919. Po uroczystej sesji odbędzie się spektakl Poszukiwacze Grupy Teatralnej Asocjacja 2006. Będzie to widowisko rozgrywające się głównie wokół ratusza. Początek o g. 13.30 przy ul. Kramarskiej 3/5. Projekt dofinanso- wany został ze środków miasta. mat POZnarń Czerwiec 2018 r. www.wmposnania.pl miasto XK E Jarmark, bajki i Afryka Trudno wyobrazić sobie lato w Poznania bez Jarmarku Świętojańskiego — tegoroczny potrwa od 9 do 24 czerwca. ramy z wyrobami rzemieślników, Ks i pasjonatów, a także tłu- y zwiedzających - tego wszyst- kiego nie zabraknie przez dwa tygodnie na Starym Rynku. Setka wystawców - nie tylko z Polski — postara się zachęcić jar- markowych gości do kupienia wyrobów rękodzieła, biżuterii, przedmiotów arty- stycznych. Będą kolekcjonerzy i artyści, a głodni i spragnieni znajdą na jarmar- kowych stoiskach produkty regionalne - sery, wędliny i wiele innych smakołyków. Tradycją czerwcowego święta jest to, że w jego ramach odbywają się również im- prezy towarzyszące: koncerty, prezentacje, zajęcia dla dzieci i spektakle teatralne. Or- ganizatorzy tegorocznego Jarmarku chcą się włączyć w obchody nocy Świętojańskiej. Planują m.in. warsztaty plecenia wianków świętojańskich, a także pokaz rzeźbienia fi- gury Światowida z bala drewna. Poznańskie wydawnictwa będą zachęcać do czytania w ramach lubianej nie tylko przez najmłod- szych poznaniaków akcji Bajkowy rynek - Poznań czyta dzieciom. W ramach tej akcji fragmenty najpiękniejszych książek dla dzieci przeczytają poznańskie osobistości. W tym roku, w grudniu, obchodzimy stu- lecie wybuchu powstania wielkopolskiego. Akcentów powstańczych nie zabraknie już w czerwcu. Z myślą o obchodach rocznicowych organizatorzy Jarmarku przygotowują wystawy, na których poka- zane zostaną m.in. rodzinne pamiątki po- FOT. WALDEMAR WYLEGALS wstańców. Na Starym Rynku znajdzie się budka wartownicza — w niej będzie moż- na sobie zrobić zdjęcie w replice munduru wojskowego sprzed stu lat. Planowane są też warsztaty - każdy chętny nauczy się na nich, jak zrobić powstańczą rozetę. Na tych, którzy w czerwcowe dni przyj- dą na Stary Rynek, czekają również inne atrakcje i niespodzianki. Jedną z nich bę- dzie afrykańska wioska. Cezary Omieljańczyk Źwiedzajmy ogrody Chcesz zobaczyć, jak pasjonaci ogrod- nictwa utrzymują swoje przydomowe ogrody, porozmawiać z nimi, usłyszeć praktyczne porady+ Weekend Otwar- tych Ogrodów (9-10 czerwca) będzie do tego świetną okazją. Idea akcji polega na tym, że właściciele prywatnych ogrodów w jeden weekend udostępniają je zwiedzającym. Jest wtedy okazja do wymiany doświadczeń, opinii, porad. Można poznać osoby o podobnych zainteresowaniach, wymienić się roślinami. Pierwsza edycja odbyła się w ubiegłym roku i spotkała się z wielkim zainteresowaniem. Inicjatorem akcji jest Tomasz Ciesielski. Otwarte ogrody będzie można odwie- dzać na osiedlach: Junikowo, Podolany i Strzeszyn, w g. 10-17. Szczegółowa lista zostanie udostępniona do pobrania od 2 czerwca na stronie: weekendotwartych ogrodow.pl oraz facebook.com/weeken- dotwartychogrodow. Swoje bramy otworzą również Rodzinne Ogródki Działkowe: „Urodzaj” ul. Serb- ska 5, „im. Armii Poznań” ul. Wańkowicza 43, „im. Roosevelta, ul. Lechicka 105. Do- datkowo na terenie ROD „Urodzaj” i „Ar- mii Poznań” w g. 11-15 czynne będą punkty konsultacyjne, w których profesjonalni pro- jektanci ogrodów z Ogólnopolskiego Stowa- rzyszenia Twórców Ogrodów udzielą porad. Na osiedlach Strzeszyn i Podolany od g. 12 rozpocznie się zwiedzanie ogrodów z archi- tektem krajobrazu Małgorzatą Bogusław- ską (OSTO), która przedstawi założenia ogrodowe, omówi ich walory i udzieli od- powiedzi na wszelkie ogrodnicze pytania. Spotkanie przed Domem Dziecka nr 3, ul. Suwalska 197 (Strzeszyn). Zarząd Zieleni Miejskiej przygotował specjalną trasę rowerową po poznańskich parkach (trasa i opis do pobrania ze stro- ny wydarzenia na Facebooku oraz na: weekendotwartychogrodow.pl). Dodatkowo w ramach akcji Ogród na go- towo w dniach 2-17 czerwca w dwóch centrach ogrodniczych: „Zawady” przy ul. Zawady 19 oraz „Berberys” przy ul. Obor- nickiej 23-29, miłośnicy ogrodów będą mogli zapoznać się ze specjalnie przygoto- wanymi na Weekend Otwartych Ogrodów projektami rabat, pobrać projekt oraz zaku- pić rośliny zastosowane w tych projektach. Ogrody do zwiedzania oznaczone zosta- ną specjalną tabliczką z logo Weekendu Otwartych Ogrodów. mat Szybko i ekologicznie ( mmĘz= Poznańska Kolej 4£IE-="_ Metropolitalna Wszystko ustalone, negocjacje za- kończone, umowy o dofinansowanie projektu Poznańskiej Kolei Metropoli- talnej pomiędzy Województwem Wiel- kopolskim a samorządami położonymi wzdłuż czterech linii kolejowych zosta- ły podpisane. 10 czerwca na tory wyjadą pierwsze pociągi kursujące w systemie Poznańskiej Kolei Metropolitalnej. Pociągi z logo PKM najpierw kursować będą na czterech liniach: Poznań-Gro- dzisk Wlkp., Poznań-Nowy Tomyśl, Po- znań-Jarocin i Poznań- Wągrowiec. Póź- niej, do roku 2021, na pozostałych pięciu: do Rogoźna, Wrześni, Kościana, Szamo- tuł i Gniezna. - Kluczem do rozwiąza- nia problemów komunikacyjnych du- żych miast i gmin, które je otaczają, jest sprawny transport publiczny. Jeżeli nie stworzymy rozwiązań alternatywnych dla indywidualnego transportu samochodo- wego, nigdy nie rozwiążemy problemów komunikacyjnych, które dotykają obszar metropolii Poznań. Realizacja projektu Poznańskiej Kolei Metropolitalnej na pewno przyczyni się do poprawy jakości powietrza w Poznaniu i gminach przyleg- łych - mówi Jacek Jaśkowiak, prezydent Poznania, prezes Zarządu Stowarzysze- nia Metropolia Poznań. Poznańska Kolej Metropolitalna to sys- tem regularnych kolejowych połączeń regionalnych o częstotliwości kurso- wania pociągów w godzinach szczytu co 30 minut. PKM obejmie swoim za- sięgiem obszar w promieniu ok. 50 km od Poznania. Założeniem projektu jest przekazanie mieszkańcom metropolii Poznań alternatywy dla indywidualnych dojazdów samochodowych. Połączenia w systemie PKM obsługiwać będą Ko- leje Wielkopolskie Sp. z 0.0. Pasażerów będą wozić nowoczesne, komfortowe składy. pn Jak czujemy miasto Poczuj miasto - pod tym tytułem od- bywają się cykliczne spotkania organi- zowane pod patronatem Centrum Kul- tury Zamek w ramach projektu Strefa Święty Marcin. Spotkania rozpoczynają się zawsze o g. 12, zbiórka w holu wielkim CK Za- mek. Każde spotkanie trwa około dwóch godzin i składa się z dwóch części: space- ru po wybranej części ul. Św. Marcin oraz warsztatu w Zamku. W czerwcu odbędą się dwa spotkania: 9.06 Wchodzimy na górę. Wieżowce w mieście oraz 23.06 Re- mont i co dalej? - spotkanie poświęcone przebudowywanej ul. Św. Marcin. Wstęp jest wolny, ale liczba miejsc ograniczo- na. Na każde spotkanie obowiązują wej- ściówki do pobrania w kasie CK Zamek. Zapisy i informacje: tel. 61 64 65 289, e-mail: d.zaglewskaQckzamek.pl. _ mat EH MŁODZI I NAJLEPSI. Młodzieżowa Rada Miasta Poznania została uznana za najlepszą w kraju. Od kwietnia mło- dzi mają także swoją pełnomocniczkę. W jej skład wchodzą uczniowie repre- zentujący poznańskie szkoły średnie, mają być głosem młodych mieszkań- ców miasta. Młodzieżowa Rada Miasta Poznania działa bardzo dynamicznie, ma wiele ciekawych pomysłów i po- trafi integrować do wspólnych działań osoby w różnym wieku. Nic dziwnego, że młodzi radni otrzymali statuetkę dla najlepszej młodzieżowej rady w Pol- sce. MRM zabiegała także o powoła- nie w Urzędzie Miasta pełnomocnika ds. młodzieży i dopięła swego. Funkcję pełnomocnika objęła Anna Wawdysz, zastępca dyrektora Wydziału Rozwoju Miasta i Współpracy Międzynarodo- wej. Do tej pory zajmowała się m.in. programem Akademicki Poznań. mat m POZNAŃSKIE SKARPETKI. Logoty- py najważniejszych symboli Poznania trafiły na skarpetki. Można je kupić w Salonie Posna- nia oraz w sklepie internetowym Wy- dawnictwa Miej- skiego Posnania. Na niebieskich bawełnianych skarpetkach (z czerwonymi akcenta- mi na piętach, palcach i ściągaczach) widnieją graficzne symbole: Bamberki, ratusza i ratuszowych koziołków, ro- gala świętomarcińskiego, Starego Ma- rycha, a do tego napis „Lubię Poznań” Skarpetki są miękkie i zapewniają swo- bodny przepływ powietrza. Dostępne w trzech rozmiarach 35/37; 38/40; 41/46. mat EH CZERWCOWE PRZECHADZKI. Koło Przewodników PTTK im. Marcelego Mottego przy poznańskim oddziale PTTK zaprasza na zwiedzanie Pozna- nia. W czerwcu zaplanowano nastę- pujące przechadzki: ) Jeżycka specjal- ność — pomysł na biznes — fabrykanci i przedsiębiorcy na Jeżycach — 9.06, spo- tkanie przy kościele pw. Najświętszego Serca Jezusa i św. Floriana przy ul. Ko- ścielnej 3 Poznań czasów Marcelego Mottego. Od kolegium jezuickiego do warsztatu szewca Eliasiewicza — 17.06, spotkanie przed wejściem do Urzędu Miasta przy pl. Kolegiackim > Powsta- nie Poznańskie 1956 roku — 24.06, spo- tkanie przy pomniku Poznańskiego Czerwca 1956 r. na pl. Mickiewicza. Po- czątek wszystkich spotkań o g.11. co m POROZMAWIAJMY O MIEŚCIE. Ostatnia z cyklu organizowanych przez urzędników miejskich debat Poznan2023 odbędzie się 12 czerwca o g. 17 w biurowcu przy ul. Za Bramką 1. Otwarte spotkania w tej formule słu- żą temu, aby mieszkańcy mogli poroz- mawiać o swoim mieście z prezyden- tem i jego zastępcami oraz ekspertami z różnych dziedzin. mat POZnarń Czerwiec 2018 r. www.wmposnania.pl FOT. WALDEMAR WYLEGALSKI Sobótkowa parada łodzi Tradycja sobótkowych spotkań nad Wartą ma w naszym mieście długą historię. Pierwsze wianki w Pozna- niu, będącym pod pruskim zaborem, polska młodzież zorganizowała w 1872 roku za Bramą Szelągowską. Tegoroczna Sobótka odbędzie się w piątek 29 czerwca. Rozpocznie się około g. 20 koncertem na Plaży Wilda. Tam też rady osiedli zlokalizowanych nad Wartą zaprezentują swoje wystawy, które będą nawią- zywać do historii, symboli osiedla albo staną się komentarzem do lokalnych wydarzeń. Sobótkowy koro- wód udekorowanych łodzi popłynie Wartą rozświetloną tysiącem świateł. Będą mogli w nim wziąć udział wszyscy chętni, na statku lub w kajaku. Paradę zakończy pokaz ogni w okolicach Starego Portu. Imprezę organizuje Mobilny Dom Kultury Wilczak we współpracy ze środowiskiem wodniackim Poznania. U Innowacje na targach Nowoczesne maszyny, innowacyjne technologie i badania instytutów na- ukowych, które mogą znaleźć zastoso- wanie w przemyśle - to tylko niektóre z propozycji prezentowanych podczas czerwcowych targów ITM. Targi ITM Polska - Innowacje, Techno- logie, Maszyny odbywać się będą w Po- znaniu od 5 do 8 czerwca. To największa i najważniejsza impreza wystawiennicza branży przemysłowej, organizowana w Europie Środkowo-Wschodniej. Tysiąc wystawców z Polski i innych krajów zaprezentuje w Poznaniu naj- nowsze osiągnięcia już wykorzystywane w różnych gałęziach gospodarki, a także pomysły na nowoczesny przemysł. No- watorskie rozwiązania technologiczne, innowacje, precyzyjne urządzenia i ma- szyny, narzędzia i specjalistyczny sprzęt, który już jest wykorzystywany w przemy- śle metalowym, motoryzacji, hutnictwie i wielu innych dziedzinach - to wszystko będzie można zobaczyć w targowych pa- wilonach. Oferta podzielona będzie na salony tematyczne. Dla organizatorów duże znaczenie ma umożliwienie nawiązania kontaktów między przemysłem, biznesem i nauką. Stąd tak wiele uwagi poświęca się pod- czas targów ITM prezentacji osiągnięć polskiej (i nie tylko) nauki. Przykładem może być salon „Nauka dla gospodarki”, gdzie mają miejsce spotkania naukowców z przedstawicielami zakładów produkcyj- nych i wymiana doświadczeń. W tym samym czasie na MTP odby- wają się też inne imprezy wystawien- nicze, m.in. Forum Odlewnicze Focast oraz Targi Druku i Skanu 3D Solu- tions. co SALONY TEMATYCZNE TARGÓW ITM POLSKA: ) Mach-Tool (obrabiarki i narzędzia) P> Surfex (obróbka powierzchni) )> Hape (hy- draulika, pneumatyka, napędy) > Metalfo- rum (metalurgia, hutnictwo, przemysł meta- lowy) > Welding (spawalnictwo) P> Nauka dla gospodarki (dorobek naukowy instytu- tów badawczych) P> BHP (bezpieczeństwo pracy w przemyśle). Wygodnie odpocząć nad Wartą W pierwszy dzień czerwca otwarte zo- staną Plaże Miejskie zlokalizowane nad Wartą. Te, które urządzone zostały z inicjatywy władz miasta, będą trzy, do nich doliczyć trzeba cztery inne miejsca urządzone przez prywatne instytucje. Plaże Miejskie sezon rozpoczną 1 czerw- ca. Zostały zlokalizowane na Wildzie, Ra- tajach i Szelągu, czyli tam, gdzie w latach ubiegłych. Każda z plaż szykuje swój pro- gram atrakcji, w tym codzienne animacje i zawody sportowe. Będą też miejsca do grillowania oraz leżaki, hamaki, para- sole, prysznice, kosze plażowe, stojaki rowerowe, a także boiska do gry w piłkę. Oprócz tego na cyplu przy Starym Porcie znajdzie się strefa rekreacyjna oraz przy- stań miejska - bezpłatna, całodobowo dozorowana oraz oferująca wodniakom dostęp do punktów poboru energii elek- trycznej i zaplecza sanitarnego. Na cyplu będzie też wypożyczalnia motorówek, kajaków i sprzętów wodnych. Prywatne przedsięwzięcia nad Wartą to znany już KontenerART, Brzeg Wschodni, Burger Kont i Barbarka. W weekendy kursuje już tramwaj wod- ny, który w tym roku zatrzymuje się na nowym przystanku — Politechnika. Jego trasa biegnie szlakiem: Katedra - Poli- technika - Rataje - Wilda — Chwaliszewo - Szeląg — Katedra. W czerwcu czekają nas też wydarzenia: II Koncert Muzyki Filmowej dla dzieci nad Wartą (2.06), koncert Gospel (17.06), Parada Sobót- kowa (29.06) i Flis Odrzański na Warcie (30.06). Więcej informacji o nadchodzą- cych imprezach, nadrzecznych atrakcjach lub powstających inwestycjach odnaleźć można na stronie www.rzekawartapo- znania.pl oraz w serwisie Facebook na profilu Rzeka Warta Poznania. jg Plaże obywatelskie Nad poznańskimi jeziorami wypoczy- wać można przez cały rok, ale popu- larnością cieszą się zwłaszcza w ciepłe miesiące. Dzięki projektowi „Plażoja- da” i „Cyklostop” komfort na plażach nad Rusałką, Strzeszynkiem i Kierskim jest znacznie wyższy. Mieszkańcy osiedli Sołacz, Strzeszyn, Po- dolany, Kiekrz i Krzyżowniki-Smochowi- ce wspólnie zgłosili projekt „Plażojada” do budżetu obywatelskiego, by dzięki niemu zrewitalizować plaże nad jeziorami Rusał- ka, Strzeszynek i Kierskie. Projekt w głoso- waniu zdobył fundusze, mało tego, oprócz tych z budżetu obywatelskiego miasto do- łożyło jeszcze dodatkowe pieniądze i ca- łość w sumie kosztowała 4,5 mln zł. Od je- sieni ubiegłego roku projekt w zasadniczej części jest już zrealizowany i teraz czeka go pierwszy letni sezon. - To niesamowite, co powstało na terenie tych plaż. Zwłaszcza Strzeszynek robi ogromne wrażenie. Je- stem przekonany, że z plaż będzie korzy- stać wielu poznaniaków - mówił podczas otwarcia „Plażojady” Maciej Wudarski, zastępca prezydenta Poznania. FOT. WALDEMAR WYLEGALSKI ae i . $ ta ISaCy W Niecodzienny widok ujrzą ci, którzy w ostatnich dniach czerwca pojawią się nad Wartą. W naszym mieście zagoszczą flisacy. W piątek 29 czerwca przybędą do Po- znania uczestnicy międzynarodowego 39. Rodzinnego Rejsu Żeglarsko-Mo- torowodnego PTTK Szlakami Pamięci 1918-2018 - Wielka Pętla Wielkopolski. Wieczorem wezmą udział w Paradzie So- bótkowej. W następnym dniu, w sobotę 30 czerwca, spoglądając na Wartę, poczujemy się jak nad Dunajcem. Do naszego miasta przy- "NI Po Plaże otrzymały nazwy, które świadczą o ich charakterze: Plaża Parkowa (Kiekrz), Plaża Smocza (Krzyżowniki-Smochowice), Plaża Malibu (Strzeszynek), Plaża Łabę- dzia (Kiekrz), Plaża Dzika (Rusałka). Dzięki inwestycji pojawiły się na nich nowe place zabaw dla dzieci i punkty aktywności fizycz- nej dla starszych — m.in. słupki do siatkówki i elementy do ćwiczeń na świeżym powie- trzu. Postawiono stacje napraw rowerów, sto- jaki rowerowe, nowe ławki i kosze na śmieci. Wyremontowano stare i wybudowano nowe ścieżki oraz pomosty na jeziorach. W tym roku latem pojawią się jeszcze ko- lejne inwestycje pod nazwą „Cyklostop”. Pierwszy element powstanie na skarpie z widokiem na Jezioro Kierskie. Będzie to zadaszony przystanek dla rowerzystów i pieszych z ławkami, koszami na śmieci oraz oświetleniem. Druga podobna stacja stanie przy ul. ks. Nawrota, gdzie wiaty będą dwie, pojawią się też stacje naprawy rowe- rów i mapa turystyczna. Ten sam projekt przewiduje jeszcze nowe pomosty pływają- ce na plaży w Kiekrzu. Wszystko to łącznie ma kosztować niecałe 800 tys. zł. jg W ź naniu płynie Wielki Flis Niepodległości 1918- 2018. Takiego wydarzenia nie było na Warcie przez ostatnich kilkadziesiąt lat. Tym razem długi na 70 m zestaw flisacki wraz z łodziami towarzyszącymi zawita w Poznaniu w ramach wydarzeń orga- nizowanych dla uczczenia 100. rocznicy odzyskania przez Polskę niepodległości. Jeszcze w tę samą sobotę na przystani na cyplu w Poznaniu odbędzie się spotkanie wodniaków. W niedzielę 1 lipca uczestni- cy zarówno Wielkiej Pętli Wielkopolski, jak i Flisu wyruszą Wartą w dalszą drogę, do Obornik Wielkopolskich. co MIASTO W SKRÓCIE M MEZOPOTAMIA U GÓRKÓW. W nie- zwykły świat starożytnej Mezopotamii przenosi nas wystawa, którą można oglą- dać w poznańskim Muzeum Archeolo- gicznym. Opowiada o władcach tej kra- iny — o ich panowaniu, zwyczajach, ale także o sekretach zwykłych ludzi, którzy żyli przed tysiącami lat w Mezopotamii. Gliniane tabliczki z tekstami w piśmie klinowym, pieczęcie i inne eksponaty, które są prezentowane w Pałacu Górków przy ul. Wodnej, pochodzą ze zbiorów Muzeum Narodowego w Krakowie, Mu- zeum Okręgowego w Toruniu, a także muzeów archeologicznych w Krakowie i Poznaniu. Możemy też zobaczyć sta- rożytne nakrycia głowy i grę królewską, w którą grywali władcy Ur, potężnego mezopotamskiego miasta. Wystawa bę- dzie czynna do końca września. co POZnarń Czerwiec 2018 r. www.wmposnania.pl co na osiedlach >K E POMYSŁY DLA CENTRUM Kilkanaście projektów ożywiających i integrujących poznańskie dzielnice otrzymało dofinansowanie w ramach kolejnej edycji projektu Centrum Warte Poznania. elem konkursu jest rewitalizacja C centrum miasta poprzez organizo- wanie atrakcyjnych i dostępnych dla mieszkańców działań kulturalnych, edukacyjnych i społecznych. Projekt skierowany jest do pięciu śródmiej- skich dzielnic: Starego Miasta (w tym ul. Św. Marcin), Jeżyc, Wildy, Św. Łazarza oraz Ostrowa Tumskiego, Śródki i Ko- mandorii. Konkursem objęte są także te- reny nadwarciańskie. Projekty wybrane do CWP 2018: > Ośrodek. Dawny kiosk z gazetami na Śródce staje się minigalerią promującą młodych i mniej znanych lokalnych twór- ców. Otwarty codziennie w g. 12-20; > Wianki. Parada Sobótkowa. Parada jednostek pływających na Warcie na od- cinku od Szeląga do Wildy, z udziałem mieszkańców; > Zielona Symfonia. Instalacja ścienna na elewacji kamienicy Ostrówek 17, zain- spirowana Grającym Domem w Dreźnie. Inauguracja planowana na 1 października; b Otwarte Księgarnie. Działania kul- turalne w małych niekomercyjnych FOT. MATEUSZ MALINOWSKI Dawny kiosk na Śródce stanie się minigalerią księgarniach: Staromiejska, Odnowa, Bookowski, Zemsta, Kiosk, Skład Kul- turalny; b Wildecki Bieg Śniadaniowy. Piąta edycja biegu i spotkania sąsiedzkiego w parku im. Jana Pawła II; ) Wystawa Przemysłowa na Wzgó- rzu św. Łazarza w 1908 r. Przypo- mnienie wydarzenia, które zapocząt- kowało tradycje wystawiennicze w tej dzielnicy; b Slam na KontenerART. Spotkania poetyckie w formie turniejów w Konte- nerART; ) Czujemy rytm, widzimy piosenkę. Projekt integrujący środowisko osób głu- chych i słyszących — warsztaty tańca, ję- zyka migowego, tłumaczenia piosenek na język migowy; b Oscylator 2018. Warsztaty tworzenia muzyki, prezentacje nowoczesnych tech- nologii w muzyce, nauka gry na instru- Ławka wygodna jak scena Poznaniak Paweł Grobelny otrzymał nagrodę za najlepiej zaprojektowaną przestrzeń publiczną w Polsce w ra- mach ogólnopolskiego plebiscytu Pol- ska Architektura XXL. Uznanie jury zyskał projekt skweru na Chwaliszewie z centralnym siedziskiem w kształcie okręgu. Okrąg wykonany z cor- tenu i drewna bangkirai stanowi przykład otwartej formy mebla miejskiego — nie do końca określonej, pozostawiającej różne możliwości użytkowania przez samych mieszkańców i turystów. Platforma umoż- Z wu 4 < O a M > z PA < > i a z 2 E o m liwia leżenie, organizowanie pikników - traktowanie tego miejsca jak przydomo- wego tarasu, ale w przestrzeni publicznej. Paweł Grobelny od wielu lat specjalizuje się w projektowaniu przestrzeni publicznych. Ławki jego autorstwa znajdują się między innymi w ogrodzie Albertine okalającym Bibliotekę Królewską w Brukseli oraz w największym miejskim parku w Szang- haju. Do dzisiaj funkcjonuje także kino plenerowe zrealizowane dla belgijskiego Centrum Sztuki Współczesnej w Strom- beek. Grobelny jest również autorem mebli miejskich dla podparyskiej dzielnicy biz- nesu La Defense. oprac. mat Zrób zdjęcie i wygraj konkurs Rada Osiedla Stare Miasto po raz trze- ci organizuje konkurs dla zdolnych, młodych fotografów. To także możli- wość zetknięcia się z profesjonalistami i wzięcia udziału w warsztatach w pra- cowni fotografii Centrum Kultury Za- mek. Partnerem przedsięwzięcia jest Uniwersytet Artystyczny w Poznaniu. Konkurs adresowany jest do uczniów szkół podstawowych i ponadpodstawowych z centrum Poznania oraz dzieci i młodzieży mieszkających na terenie osiedla. W tym roku organizatorzy przygotowali specjalne zadanie. Oceniane będą bo- wiem nie ujęcia znanych i podziwianych budynków, ale fotografie miejsc nieoczy- wistych: detali, zmian, jakie dokonują się na Starym Mieście, albo zieleni wkompo- nowanej w zabytkową architekturę. Dla autorów najciekawszych prac prze- widziano nagrody: bony podarunkowe w wysokości 500 i 300 zł (w kilku kate- goriach), a także warsztaty fotograficzne w Centrum Kultury Zamek. Konkurs kończy wystawa na Uniwersy- tecie Artystycznym. To doskonała okazja do oceny prac przez profesjonalistów, znawców sztuki, ale także prezentacji najlepszych fotografii w przestrzeniach artystycznej uczelni. - Celem konkursu jest uwrażliwienie dzieci i młodzieży na przestrzeń, która jest dziedzictwem kul- turowym Poznania, w której przebywają i uczą się - mówi Alicja Wilak, wiceprze- wodnicząca Rady Osiedla. / oprac. red Aby wziąć udział w konkursie, należy od 1 maja do 16 czerwca 2018 r. dostarczyć pra- cę konkursową (lub zestaw prac) drogą elek- troniczną na adres: osiedle_staremiastoQ um.poznan.pl. Zdjęcia powinny być dobrej jakości umożliwiającej wydruk pracy na po- trzeby wystawy. mentach, spotkania z muzykami i produ- centami; > Drugi Polski Plac Zabaw. Stworzenie przyjaznego, otoczonego zielenią miejsca spotkań na placu przed Teatrem Polskim; > Piwnica Artystyczna Pod Semafo- rem. Projekt wspierający młodych wo- kalistów pod okiem doświadczonych muzyków; )- Skwer Eki z Małeki. Wakacyjne warsz- taty i sąsiedzki sylwester. W programie m.in. warsztaty budowania scenografii; >. Kraina Olimpia. Trzecia edycja pro- jektu rozgrywanego przed dawnym ki- nem, aktywizującego przede wszystkim dzieci, m.in. warsztaty plastyczne i te- atralne; FOT. WALDEMAR WYLEGALSKI )- Mapa murali, graffiti, neonów i typo- grafii Poznania Z bliska. Z daleka. Vol. 2. Aktualizacja mapy-przewodnika, uzupeł- nionego m.in. o rekonstrukcje starych, nieczytelnych napisów, wersja polsko- -angielska; b Zielony Poznań - Festiwal Ręko- dzieła Naturalnego. Sześć spotkań dla miłośników naturalnych ozdób i kuli- nariów, w wakacyjne niedziele wolne od handlu; ) Kultura w bramie 46. Działania kultu- ralne w bramie i obrębie podwórka sece- syjnej kamienicy przy ul. Matejki 46. Więcej na: facebook.com/CentrumWar- tePoznania. Mateusz Malinowski Ireny sendlerowej Podczas Il wojny światowej wykazała się niezwykłym heroizmem, ratując ponad 2,5 tys. żydowskich dzieci. Decyzją Rady Miasta Ire- na Sendlerowa ma w Poznaniu skwer swojego imienia. Skwer znajduje się przy skrzyżowaniu ulic Stawnej, Małe Garba- ry i Garbary (obok przystanku tramwajowego). Z inicjatywą na- zwy wystąpił radny Tomasz Wierzbicki. Propozycję pozytywnie zaopiniowała Gmina Żydowska w Poznaniu oraz Rada Osiedla Stare Miasto. Gdy w grudniu 1942 roku utworzono Radę Po- mocy Żydom „Żegota”, Irenę Sendlerową mianowano szefową wydziału dziecięcego. Sendlerowa organizowała przemycanie dzieci żydowskich z getta, umieszczając je w przybranych ro- dzinach, domach dziecka i u sióstr katolickich w Warszawie. Za swoją działalność została aresztowana w 1943 roku przez Ge- stapo, była torturowana i skazana na śmierć. „Żegota” zdołała ją uratować, przekupując niemieckich strażników. W ukryciu, pod pseudonimem „Jolanta”, dalej pracowała nad ocaleniem żydow- skich dzieci. Została uhonorowana m.in.: medalem Sprawiedli- wy wśród Narodów Świata w 1965 roku, Orderem Orła Białego w 2003 oraz Orderem Uśmiechu w 2007. Sejm RP ustanowił rok 2018 Rokiem Ireny Sendlerowej. mat 5 >k_ powrót do przeszłości POZnarń Czerwiec 2018 r. www.wmposnania.pl NAD WOD Poznaniu zaczęły dziać się rzeczy, jakie nigdy wcześniej się nie działy. A może działy się, ale tego nawet najstarsi poznaniacy nie pamiętają. Miasto zapełniło się dziwacznie ubranymi ludźmi, którzy zachowywali się w sposób nieszablonowy i mówili w nie zawsze zrozumiałym języku. | NABRUKU W ostatnim dziesięcioleciu XX wieku w statecznym, poważnym i zachowawczym © z e MALILAJZEJ ś w ślad za nimi podążały tysiące młodych najczęściej osób z ple- cakami i śpiworami. Poznań na chwilę zastygł z wrażenia, ale wkrótce za- panował powszechny entuzjazm. Ulicami miasta szła Malta, rodził się teatralny fe- stiwal. Sprawcą całego zamieszania był Jan Kaczmarek, ówczesny wiceprezydent Poznania. W 1990 roku na jeziorze Malta odbyły się Mistrzostwa Świata w Kajakarstwie. Po nich wokół jeziora zapanowała głucha cisza. Kaczmarek ciszy nie lubi, lubi natomiast, kiedy coś się dzieje, a najlepiej jeszcze, żeby to coś niosło jakąś wartość. Wymyślił sobie, że nad Maltą zagości teatr. Jego pomysł trafił na podatny grunt, znaleź- li się entuzjaści jego idei i tak narodził się jeden z najważniejszych festiwali 2 13 - 17. 07. 1992 POZNAŃ teatrów plenerowych w tej części Euro- py — Międzynarodowy Festiwal Teatral- ny Malta. A wraz z nim do Poznania przyjechały tłumy - artystów, mene- dżerów, entuzjastów. Festiwal rozrastał się w błyskawicz- nym tempie. W 1991 roku wystąpiło na nim siedem zespołów, a już kilka lat później było ich kilkadziesiąt. Na początku publiczność festiwalowa nie miała większego problemu z wyborem spektakli — było ich zaledwie kilka i od- bywały się głównie nad jeziorem Malta. Ale liczba przedstawień systematycznie rosła i w połowie lat 90. prezentowa- no ich już setki! Plenerowi teatromani, nawet nie śpiąc i nie jedząc, nie byli w stanie obejrzeć wszystkiego. Na Mal- tę kursowały specjalne autobusy, spek- takle odbywały się na Starym Rynku, miejskich placach i parkach, nad War- tą, pod mostami, na ulicach, w starej rzeźni i w zoo. Wszędzie. Za aktorami podążały rosnące, wkrótce liczone w ty- siącach i dziesiątkach tysięcy tłumy. Na maltańskie autobusy karnie czekały małolaty, które zjeżdżały z całej Polski (nie wiadomo, gdzie to całe towarzy- stwo spało, bo przecież nie w hotelach!), i posiwiali profesorowie uniwersyteccy z żonami i wnukami. A na jeziorze pły- wał Titanic, na mecie toru regatowego płonął poznański ratusz i wielkie stopy miażdżyły egipskie piramidy. Po mie- ście biegali nadzy ludzie, na dodatek z trumną, a w fontannie na pl. Wolności kąpali się wczasowicze o międzywojen- nym rodowodzie. Nie trzeba było nic wcześniej wiedzieć, wystarczyło być i patrzeć. Malta zaanektowała miasto razem z jego mieszkańcami i infrastruk- turą. I na wiele lat zmieniła je w miejsce z pogranicza jawy i snu, rzeczywistości i fikcji. O dziwo, tysiącom porządnych, statecznych poznaniaków bardzo się to podobało. Choć nie wszystkim, niektó- rzy byli święcie oburzeni. Ale o to wtym całym twórczym fermencie też chodziło. Mijały lata, pojawiły się głosy mówiące o kryzysie teatru plenerowego. Michał Merczyński, dyrektor festiwalu, uznał, że formuła imprezy się wyczerpała. Festiwal się zmienił, nieco zinstytucjo- nalizował, coraz mniej spektakli odby- wa się w miejskiej przestrzeni, nie ma już tej cudownej atmosfery biegania po mieście w poszukiwaniu zdarzeń niesa- mowitych, zaskakujących, zdumiewają- cych. Szkoda. Ale ferment trwa, inaczej, ale trwa pod postacią idiomów, haseł, ak ZE aw AMI które corocznie przyświecają idei kolej- nego festiwalu. Cyryl umożliwił fanom plenerowe- go teatru, a festiwalu Malta w szcze- gólności, sentymentalny powrót do pierwszego, najwspanialszego okresu w prawie już 30-letnich dziejach po- znańskiej imprezy, publikując dziesięć pierwszych katalogów maltańskich (www.cyryl.poznan.pl). A w nich opisy i zdjęcia ze wszystkich odbywa- jących się wtedy w poznaniu spekta- kli. W wielu z nas pojawi się zapewne nostalgia za tą niesamowitą atmosferą, która na kilka czerwcowych i lipco- wych dni zmieniała Poznań w mały Avignon, gdzie podobny festiwal, ale na znacznie większą skalę, odbywa się już od 1947 roku. Danuta Bartkowiak ILUSTRACJE: WWW.CYRYL.POZNAN.PL Dz aktywny senior POZnań Czerwiec 2018 f. www.wmposnania.pl IDŹZMY W KOROWODZIE Pomysł zrodził się w gronie Miejskiej Rady Seniorów, ale błyskawicznie podchwycił go wiceprezydent Jędrzej Solarski. W sobotę 2 czerwca odbędzie się w Poznaniu Parada Pokoleń i wielki piknik. Do udziału w nich władze miasta zapraszają wszystkich, którzy zechcą się przyłączyć. biórkę uczestników para- dy zaplanowano na Starym Rynku, vis-a-vis ratusza, między g. 11.45 i 12. W samo po- łudnie jak co dzień zabrzmi hej- nał z ratuszowej wieży, pokażą się poznańskie koziołki, nastąpi po- witanie paradowiczów i korowód z Dixie Company i grupą taneczno- -akrobatyczną Kolejorz Girls na czele ruszy w stronę Starego Ko- ryta Warty. - Zachęcamy uczest- ników parady, żeby ubrali się jak najbardziej fantazyjnie, kolorowo i żeby wzięli z sobą, jeśli mają pod ręką, gwizdki, bębenki lub inne przedmioty, które mogą urozmai- cić dźwiękowo przemarsz między- pokoleniowego korowodu - mówi Zdzisław Szkutnik, przewodniczą- FOT. ARCHIWUM CIS cy Miejskiej Rady Seniorów. - Oj, będzie się działo, jak mówi Jurek Owsiak - dodaje Szkutnik. W Starym Korycie Warty wśród wielu atrakcji zaplanowano kon- cert Eleni - to przede wszystkim z myślą o średnim i starszym poko- leniu - oraz występ Dawida Kwiat- kowskiego, ulubieńca małolatów. Będą pokazy taneczne z możliwo- ścią nauki samby lub salsy, koncert na ukulele, instrumencie gitaropo- dobnym, i dancing dla seniorów z największymi hitami ich mło- dości granymi przez Poznańską Piętnastkę. W Pawilonie przy ul. Ewangelickiej zaplanowano warsztaty. Seniorzy będą mogli za- poznać się z tajnikami gwary mło- dzieżowej, żeby lepiej rozumieć ję- zyk, jakim między sobą posługują się młodzi. Początkującym i śred- niozaawansowanym internautom dedykowany jest warsztat zakła- dania i prowadzenia bloga, czyli internetowych zapisków, i vloga, czyli bloga z materiałami wideo lub filmowymi. Będzie także spo- tkanie z AdBusterem, popularnym autorem filmików na YouTube. Amatorzy przygotowy- wania sobie same- - Zachęcamy uczestników parady, żeby ubrali się jak najbardziej fantazyjnie, kolorowo i żeby wzięli z sobą gwizdki, bębenki lub inne przedmioty - mówi Zdzisław Szkutnik, przewodniczący Miejskiej Rady Seniorów. mu różnego rodzaju kosmetyków będą mogli wziąć udział nie tylko w warsztatach temu poświęconych, ale także zaopatrzyć się w natu- ralne kosmetyki. Nie powinny się nudzić także dzieci. Organizatorzy pikniku przygotowali dla nich gry i zabawy ruchowe. Ponieważ całość ma potrwać do późnego popołu- dnia, przewidziano również atrak- cyjne piknikowe menu. Piotr Frydryszek Akademia pomoże żyć bezpieczniej Poznańska Akademia Bezpie- czeństwa powstała po to, by osoby starsze potrafiły zadbać o bezpieczeństwo swoje i swoich bliskich. Cyklspotkańiinicjatywedukacyjno- -informacyjnych, mających na celu podnoszenie świadomości seniorów na temat ich praw i bezpieczeństwa, rozpoczął się w listopadzie 2016 roku. Powołaniu Poznańskiej Akademii Bezpieczeństwa przyświecała myśl o potrzebie zintensyfikowanych, przemyślanych i wielowymiaro- wych działań na rzecz edukacji se- niorów w zakresie bezpieczeństwa, przede wszystkim osobistego i zdro- wotnego. Media regularnie donoszą o kolejnych próbach oszustw na najstarszych poznaniakach, sami se- niorzy informują o nieprzerwanych próbach wyłudzeń, o telefonach z namowami zakupu, oszustach podających się za reprezentantów rodziny lub zawodów zaufania spo- łecznego (policjanta, pracownika służb specjalnych, księdza, pracow- nika gazowni lub pomocy społecz- nej). Organizatorami Poznańskiej Aka- demii Bezpieczeństwa są: Cen- trum Inicjatyw Senioralnych, Wy- dział Zarządzania Kryzysowego i Bezpieczeństwa Urzędu Miasta Poznania, Komenda Miejska Po- licji, Wielkopolski Oddział Wo- jewódzki Narodowego Funduszu Zdrowia oraz Wojewódzka Stacja Pogotowia Ratunkowego. - Wszy- scy partnerzy Akademii niezależ- nie podejmowali wcześniej wiele działań służących podnoszeniu świadomości seniorów i poprawie ich bezpieczeństwa. Uznaliśmy, że dzięki wspólnemu działaniu mamy szansę wytworzyć efekt synergii i te działania zintensy- fikować - mówi Wojciech Bauer, dyrektor Centrum Inicjatyw Se- nioralnych. Pod parasolem Akademii Zdrowia odbywają się spotkania na temat szeroko pojętego bezpieczeństwa seniorów. O osobiste dbają Komen- dy Policji: Miejska i Wojewódzka wraz z Wydziałem Bezpieczeń- stwa i Zarządzania Kryzysowego, które od lat prowadzą działania prewencyjne w poznańskich klu- bach seniora, podczas festynów itp. W Centrum Inicjatyw Senioral- nych odbywają się spotkania z sę- dzią w stanie spoczynku na temat prawa rodzinnego. O bezpieczeń- stwo zdrowotne dbają wspólnie Wielkopolski Oddział Wojewódzki Narodowego Funduszu Zdrowia oraz Wojewódzka Stacja Pogotowia Ratunkowego. W ramach kampanii powstały dwa spoty informacyjne oraz Informator Poznańskiej Aka- demii Bezpieczeństwa, zawierający wskazówki dotyczące bezpieczeń- stwa w wielu obszarach. Celem kampanii jest uwrażliwie- nie zarówno seniorów, jak i ich otoczenia na potrzebę bliższego poznania swoich praw i odważ- nego wymagania, by były one re- spektowane. - Mimo wielu nieskutecznych prób wyłudzeń nadal słyszymy od poli- cjantów z Komendy Miejskiej Po- licji i Komendy Wojewódzkiej Po- licjj o kolejnych przypadkach oszustw „na wnuczka, „na poli- cjanta”, Efektem kampanii jest więc większa czujność seniorów, jednak te oszustwa się powtarzają. Senio- rzy tracą oszczędności, czasem spe- cjalnie zaciągają pożyczki — mówi Zuzanna Macko, koordynatorka kampanii z ramienia Centrum Ini- cjatyw Senioralnych. - Dla nas to znak, że działania informacyjne są bardzo potrzebne. Konieczne jest jednak nadal szukanie nowych rozwiązań, sposobów dotarcia do seniorów z informacją. Osoby sty- kające się z seniorami przy okazji transakcji finansowych, np. pra- cownicy banków, powinni także mieć odpowiednią wiedzę i wyka- zać się czujnością - dodaje Zuzan- na Macko. mks Osoby i podmioty zainteresowane organizacją spotkań i innych inicjatyw wpisują- cych się w założenia kampanii Poznańska Akademia Bezpieczeństwa proszone są o kontakt z Centrum Inicjatyw Senioralnych, ul. Mielżyńskiego 24, tel. 61 847 21 11 lub mailowo: Zuzanna.MackoQcentrumis.pl. > as — aktywny senior POZnarń Czerwiec 2018 r. www.wmposnania.pl Zadbaj o swoją dobrą kondycję W czerwcu seniorzy będą mogli wziąć udział w dwóch spartakiadach. To nie tylko propozycja dla osób chętnych do rywalizacji, to przede wszystkim festyn zdrowia i ruchu, podczas którego oprócz wyniku liczy się także dobra zabawa. iosenne ciepłe dni zachę- cają do spędzania czasu na świeżym powietrzu. War- to ten czas wykorzystać na zajęcia ruchowe w plenerze, zanim jeszcze przyjdą upały i na zewnątrz nie bę- dzie już tak przyjemnie. - Regularny ruch jest lekiem na wiele dolegliwości i sposobem na pozostanie w dobrej kondycji - mówi Magdalena Krysińska-Sowa z Centrum Inicjatyw Senioralnych, z zawodu fizjoterapeutka. — Ćwi- cząc na świeżym powietrzu, oprócz dobroczynnego kontaktu z naturą, zyskujemy także możliwość czerpa- nia przyjemności z bycia z innymi - dodaje. Poznańskie ośrodki zajmujące się rekreacją i sportem oraz rekreacyjna infrastruktura znajdująca się w wie- lu parkach, na skwerach zachęca- ją do aktywnego spędzania czasu. W ramach projektu Trener Senioral- ny seniorzy mogą bezpłatnie uczest- niczyć w zajęciach z instruktorem, który wskaże, jak bezpiecznie i wła- ściwie korzystać z urządzeń na ze- wnętrznych siłowniach oraz jak prawidłowo maszerować z kijkami. - Zajęcia są okazją do tego, by pod okiem specjalisty dowiedzieć się, jak bezpiecznie ćwiczyć, jak odczytywać sygnały ze strony własnego organi- zmu. To bardzo ważne, kiedy potem ćwiczy się samemu - mówią senio- rzy uczestniczący w tych zajęciach. Ważnym punktem programu Tre- ner Senioralny jest otwarta Spar- FOT. ARCHIWUM POSIR Poznańska Spartakiada Seniorów takiada Senioralna. Organizatorzy tak planują konkurencje sportowo- -rekreacyjne, aby każdy uczestnik znalazł coś dla siebie. Jej celem jest przede wszystkim promocja aktywnego spędzania czasu wśród wszystkich osób dojrzałych, dla- tego do udziału zgłosić się mogą także te osoby, które na co dzień nie uczestniczą w zajęciach. W tym > roku Spartakiada Trener Senioralny odbędzie się w czwartek 21 czerwca na boisku poznańskiej AWĘ znaj- dującym się u zbiegu ulic Królowej Jadwigi i Drogi Dębińskiej. Zapi- sy rozpoczynają się o g. 11 w dniu zawodów. Rozgrywki potrwają od g.12do 17. W drugiej połowie czerwca Po- znańskie Ośrodki Sportu i Rekre- THE * > zag) Nz ze| | z k GŁĘBOKOŚĆ 4 R - MUDUDANO AUT „ EU Łlbk ii AMI , AM UIUTWYTAYYNY - > * a. - AMI Dlj| did ui UBMUTT (M Uki| zę U KUTYNA f z acji zorganizują bardzo dobrze znaną poznańskim seniorom Spar- takiadę Seniorów. Odbędzie się ona po raz trzynasty. Impreza zazwyczaj trwa trzy dni i odbywa się na miej- skich obiektach. Seniorzy rywalizu- ją w sześciu konkurencjach: bow- lingu, pływaniu, tenisie stołowym, warcabach, szachach i lekkiej atle- tyce, osobno panie i panowie, z po- działem na kategorie wiekowe. Do startu uprawnione są osoby, które ukończyły 55 lat. Aby wziąć udział w zawodach, należy zapoznać się z obowiązującym w bieżącym roku regulaminem. Na jego podstawie należy z wyprzedzeniem złożyć for- mularz zgłoszeniowy. Na uwagę zasługuje także rekreacyj- na i rehabilitacyjna oferta w ramach Poznańskiej Złotej Karty. Posiada- cze Karty mogą w wybranych pla- cówkach skorzystać ze zniżek na zajęcia ruchowe i treningi (w tym bezpieczne ćwiczenia „zdrowy krę- gosłup” prowadzone przez fizjote- rapeutów lub inne zajęcia dla osób bardziej wytrenowanych). Atrak- cyjne zniżki dla seniorów na grę w bowling oferuje także Centrum Rozrywki Niku Bowling, na rabat na zajęcia taneczne seniorzy mogą liczyć w Szkole Tańca Pasja. Po- znańskie Ośrodki Sportu i Rekre- acji przygotowały rabaty na kilku obiektach, w tym m.in. na kortach tenisowych, boisku do siatkówki plażowej i w Bula Parku. Posiadacze Karty zapłacą także mniej za udział w zajęciach Cisza i spokój: uważ- ność w ruchu, które odprężą zarów- no ciało, jak i umysł. Listę miejsc honorujących wraz z charakterem oferty każdy senior otrzymuje przy odbiorze Poznańskiej Złotej Karty w siedzibach Poznańskiego Cen- trum Świadczeń. Wydruk można także odebrać w Centrum Inicjatyw Senioralnych. mks Narzędzia dla gminnych rad seniorów Już po raz drugi w Rokosowie w powiecie gostyńskim spotkają się między 13 i 15 czerwca wielkopol- scy seniorzy. Podobnie jak przed rokiem będzie to szkolenie, którego celem jest dostarczenie członkom gminnych rad seniorów wiedzy po- trzebnej do skutecznego działania w lokalnych społecznościach. W Wielkopolsce seniorzy mieszkają w 230 gminach oraz miastach i sta- nowią prawie 26 proc. całej popula- cji naszego regionu, a w niedalekiej przyszłości ich liczebność wydatnie się zwiększy. W województwie wiel- kopolskim powstało dotąd kilkadzie- siąt rad seniorów, a powoływanie ich przez samorządy postępuje stosun- kowo wolno. Stąd pomysł Miejskiej Rady Seniorów w Poznaniu, żeby już istniejącym radom, a także lokalnym społecznościom, które są w przede- dniu ich powołania, dać narzędzia do pracy. Przez trzy dni 90 uczest- ników Wiosennej Szkoły Wielkopol- skich Rad Seniorów, rekrutujących się z ponad 30 gminnych i miej- skich rad seniorów województwa, będzie mogło wysłuchać wykładów oraz wziąć udział w warsztatach te- matycznych zmierzających przede wszystkim do nabycia umiejętności w zakresie szeroko pojętej komuni- kacji społecznej. Będzie więc mowa o tym, jak korzystać z platformy edu- kacyjnej „Wielkopolski e-Senior, jak założyć konto e-poczty czy prostą stronę WWW, jakie są podstawowe zasady tworzenia wystąpień publicz- nych, jak złowić i utrzymać uwagę słuchacza i jak upowszechnić swoje działania. Będą też zajęcia z poro- zumiewania się w grupie i rozłado- wywania w niej napięć i konfliktów oraz skutecznego negocjowania i budowania swojej siły w relacjach z samorządem. Inną grupą zagad- nień przewidzianych do omówienia w trakcie Wiosennej Szkoły będą po- trzeby i oczekiwania seniorów w za- kresie opieki geriatrycznej w Wiel- kopolsce oraz problem szczególnych powinności rad seniorów wobec lu- dzi w podeszłym wieku, którzy tracą samodzielność, a w tym kontekście możliwości, jakie stwarza teleopie- ka, czyli innowacyjna technologia wzmacniająca samodzielność i bez- pieczeństwo samotnych seniorów. Szkolenie ma także pomóc radom w szukaniu partnerów przy realizacji ich pomysłów oraz inicjatyw i stwo- rzyć platformę wymiany doświad- czeń. - Spodziewamy się także, że nasze kolejne spotkanie w Rokoso- wie będzie okazją do przyjrzenia się, jak sprawdza się podpisane przed rokiem porozumienie o współpracy pomiędzy 19 wielkopolskimi radami seniorów, a być może i do poszerze- nia grona sygnatariuszy tego poro- zumienia — mówi dr Zdzisław Szkut- nik, przewodniczący Miejskiej Rady Seniorów w Poznaniu. Piotr Frydryszek 99 PartNerZY PoZNaŃsKieJ ZŁoteJ KartY eDUKaCJa szkoła Języka angielskiego „Dziejma” ul. Lubowska 6a .......................tel. 510 269 909 15 proc. zniżki na kursy języka angielskiego dla dorosłych, 15 proc. zniżki dla dorosłych na naukę języka angielskiego w grupach dziadków razem z wnukami (dzieci do 7 lat). Zdajprawko.pl ul. Jakuba Wujka 15/17 .......................tel. 603 052 572 20 proc. zniżki na prawo jazdy kat. B oraz 50 proc. zniżki na jazdy doszkalające po ukończo- nym kursie. szkoła tańca „Pasja” ul. Raszyńska 48 .......................tel. 603 660 018 nauka tańca dla par . Miesięcz- ny koszt zajęć 60-minutowych: 70 zł od osoby, 90-minutowych: 80 zł od osoby. Terapia tańcem: zajęcia w grupach, koszt mie- sięczny 60 zł od osoby. Lekcje indywidualne z mistrzem – 60 minut: 90 zł od pary. speak Up english school ul. Św. Marcin 46/50 .......................tel. 695 215 001 50 proc. zniżki na wybrany przez siebie kurs języka angiel- skiego plus podręczniki gratis. GastroNomia Dobra Kawiarnia ul. nowowiejskiego 15 .......................tel. 730 909 055 10 proc. rabatu na ciasta i cia- steczka, dania wytrawne, chleb wypiekany w Kawiarni, napoje ciepłe i zimne. 5 proc. rabatu na kawę paczkowaną. bistro „Nóż i widelec” ul. Wawrzyniaka 32/1 .......................tel. 609 979 169 Zniżka na dania obiadowe 20 proc. (nie dotyczy napojów zimnych i gorących). restauracja bamberka stary Rynek 2 .......................tel. 505 016 114 10 proc. rabatu na dania z karty, 20 proc. na napoje bezalkoholowe. Cafe Leniwiec os. na Murawie 8/1 .......................tel. 733 004 484 Zniżka na napoje plus ciasta 15 proc., na dania obiadowe 5 proc., na organizację imprez 10 proc. Pastela restaurant & Cafe ul. J. Lewandowskiej 40/wejście od Zamkowej ...................... tel. 61 850 14 90 20 proc. zniżki na całe menu w dni powszednie od g. 12 do 17, bezpłatne użyczenie osob- nej sali na wszelkie spotkania seniorów przy skorzystaniu z oferty lokalu (w uzgodnio- nym terminie). restauracja i kawiarnia Cocorico ul. Świętosławska 9 .......................tel. 782 784 684 10 proc. zniżki na wszystkie produkty z karty. Weranda Family: Zielona Weranda ul. Paderewskiego 7 ...................... tel. 61 851 32 90 Weranda Caffe ul. Świętosławska 10 ...................... tel. 61 853 25 87 Nuts & berries ul. Pleszewska 1 .......................tel. 518 763 037 Weranda Lunch & Wine ul. Półwiejska 42 ...................... tel. 61 859 69 69 15 proc. rabatu. republika róż pl. Kolegiacki 2a .......................tel. 509 101 619 Rabat 15 proc. od pon. do pt. do g. 18. restauracja ratuszova stary Rynek 55 .......................tel. 506 079 185 20 proc. rabatu na całe menu. Pijalnie Czekolady e. Wedel ul. Pleszewska 1 .......................tel. 604 089 955 ul. Półwiejska 42 .......................tel. 665 651 061 stary Rynek 92 .......................tel. 665 651 018 5 proc. rabatu na produkty skle- powe, 10 proc. rabatu na kartę menu (z wyłączeniem alkoholi). Cafe misja Centrum Kultury Fara ul. Gołębia 1 .......................tel. 531 584 187 15 proc. zniżki od pon. do pt. w g. 10–16. 10 proc. zniżki od pon. do pt. po g. 16 oraz w sobo- ty i niedziele. Zniżkom nie podle- gają alkohol, publikacje (książki, płyty itd.) i produkty Fair Trade. haNDeL Księgarnia tak Czytam ul. Św. Marcin 76 ...................... tel. 61 811 33 00 5 proc. rabatu na cały asorty- ment. Centrum informacji miejskiej salon Posnania ul. Ratajczaka 44 ...................... tel. 61 851 96 45 15 proc. rabatu na zakup publi- kacji Wydawnictwa Miejskiego Posnania i pamiątek miejskich wyprodukowanych przez Wy- dawnictwo sprzedawanych w Centrum informacji Miejskiej i salonie Posnania. Centrum ogrodnicze Plant ul. Jawornicka 50 ...................... tel. 61 623 22 55 15 proc. rabatu na cały asorty- ment. salon bielizny rosario Lingerie ul. Długa 14/1a ...................... tel. 61 282 18 67 10 proc. rabatu na cały asorty- ment. ogrodosfera.pl Asortyment sklepu dostępny pod adresem: https://ogrodosfera.pl 5 proc. rabatu na asortyment. Zniżka nie dotyczy produktów objętych promocjami i innymi obniżkami cen. m. hirsch sklep z bielizną ul. Dembowskiego 3 ......................tel: 61 822 15 94 10 proc. rabatu na cały asorty- ment. nie dotyczy wyprzedaży. odNowa Księgarnia Klasyczna ul. szkolna 5 ...................... tel. 61 818 06 64 10 proc. rabatu przy zakupach do 300 zł. 15 proc. rabatu za za- kupy powyżej 300 zł. Rabaty nie łączą się z innymi promocjami. KULtUra teatr Nowy im. tadeusza Łomnickiego ul. Dąbrowskiego 5 ...................... tel. 61 847 24 40 Bilety w cenie 25 zł od osoby na wszystkie spektakle Teatru nowego (wyłączając premiery, spektakle gościnne i specjalne). Centrum sztuki Dziecka: scena Wspólna sztuki Dziecka ul. Brandstaettera 1 ...................... tel. 61 646 44 73 Centrum Kultury Zamek ul. Św. Marcin 80/82 .......................tel. 884 936 747 30 do 50 proc. zniżki na bilety większości wydarzeń organizowanych przez Centrum. Rodzaj i wysokość zniżki są ustalane indywidualnie dla każdego wydarzenia. teatr Polski ul. 27 Grudnia 8/10 .......................tel. 517 131 406 20 zł za jeden bilet. Oferta obej- muje spektakle grane w Teatrze Polskim w Poznaniu z pominię- ciem: Extravaganzy…, spektakli gościnnych, spektakli premie- rowych, koncertów itp. brama Poznania ul. Gdańska 2 ...................... tel. 61 647 76 06 7 zł za bilet na ekspozycję. Upraw- nia on również do skorzystania z usługi audiowycieczki na Ostrów Tumski w terminie do 10 dni od daty zwiedzenia ekspozycji. Kino muza ul. Św. Marcin 30 ...................... tel. 61 852 34 03 12 zł za jeden bilet. sekcja brydża sportowego DK stokrotka ul. Cyniowa 11 ...................... tel. 61 867 19 19 nauka i gra w brydża: bezpłat- ne zajęcia w każdą ostatnią sobotę miesiąca w g. 10–13 (z wyjątkiem lipca i sierpnia). muzeum Literackie henryka sienkiewicza oddział biblio- teki raczyńskich stary Rynek 84 ...................... tel. 61 852 89 71 Bilet wstępu w cenie 1zł. muzeum archeologiczne ul. Wodna 27 ...................... tel. 61 852 82 51 rezerwat archeologiczny Genius loci (Filia muzeum archeologicznego) ul. ks. ignacego Posadzego 3 ...................... tel. 61 852 21 67 50 proc. zniżki na indywidualny bilet wstępu. Czerwiec 2017 r. www.wmposnania.pl as – aktywny senior/informator Centrum Kultury Zamek ul. Św. Marcin 80/82 ...................... tel. 61 646 52 72 Bilety ulgowe na wszystkie wy- darzenia organizowane przez CK Zamek, na które taka forma biletu występuje. teatr muzyczny w Poznaniu ul. niezłomnych 1E ...................... tel. 61 852 29 27 Bilety ulgowe zgodnie z cen- nikiem. sPort Klub 36minut Górecka ul. Górecka 108 .......................tel. 503 519 206 34 proc. zniżki (karnet standard 165 zł, karnet senior 109 zł – w cenie karnetu oprócz trenin- gu obwodowego są ręczniki). Klub 36minut Polanka ul. Milczańska 1 .......................tel. 501 112 206 36 proc. zniżki (karnet standard 185 zł, karnet senior 119 zł – w cenie karnetu oprócz trenin- gu obwodowego są wszystkie zajęcia grupowe, kawa, ręczniki i owoce). Zniżka obowiązuje od otwarcia do g. 14. relaksownia os. Przemysława 22/26n .......................tel. 783 299 097 25 proc. rabatu na wszystkie usługi: zajęcia ruchowe, trenin- gi oraz masaże. Punkt biletowy w stacji Kole- jorz na iNea stadionie ul. Bułgarska 17 .......................tel. 602 368 268 oraz Klubowe Punkty sprze- daży biletów: sklepy KKs Lech Poznań Galeria Pestka, Galeria Posnania, Kupiec Poznański, Galeria avenida, Kącik Kibica King Cross marcelin 50 proc. zniżki od ceny biletu normalnego na wybraną trybunę (z wyłączeniem strefy Premium). Pierwszy zakup biletu musi zo- stać dokonany w wymienionych punktach, po pierwszym zakupie kasjer przyzna zniżkę umożliwia- jącą zakup biletu w dedykowanej cenie przez internet na stronie bilety.lechpoznan.pl. Centrum rozrywki mK bowling ul. Św. Marcin 24 ...................... tel. 61 222 50 51 Jedna gra: 2 zł (od niedz. do czw. do g. 17). należy wypoży- czyć obuwie: 3 zł jedna para. Zmartwychwstańskie Cen- trum sportu i rehabilitacji „Poznańska szarotka” ul. Głogowska 145 ...................... tel. 61 862 70 23 10 proc. zniżki na wszystkie usługi. marsz Po Zdrowie ul. Głogowska 273a .......................tel. 603 728 243 Darmowa konsultacja treningo- wa i analiza składu masy ciała. Zajęcia nordic walking – 50 proc. zniżki na szkolenie prawidłowej techniki. Poznańskie ośrodki sportu i rekreacji: 1. oddział malta ul. Wiankowa 3 ...................... tel. 61 876 60 11 Lodowisko malta ...................... tel. 61 877 03 54 bula Park ...................... tel. 61 877 29 78 2. młodzieżowy ośrodek sportowy ul. Gdańska 1 ...................... tel. 61 877 34 11 3. oddział Chwiałka Posir Pływalnia ul. spychalskiego 34 ..........tel. 61 833 05 11, w. 420 Lodowisko ul. o. M. Żelazka 1 ...................... tel. 61 831 67 16 50 proc. rabatu na Lodowisko i Bula Park oraz na korty teniso- we i boisko do siatkówki plażo- wej w Młodzieżowym Ośrodku sportowym. Prawo do kupna biletów i karnetów ulgowych (na basen kryty, letni i lodowisko) po cenach biletu ulgowego. Redaktor naczelny: Karol Szaładziński, Szef działu miejskiego: Mateusz Malinowski, Redaktor techniczny: Wojciech Szybisty, Korekta: Anna No- wotnik, Wydawca: Wydawnictwo Miejskie Posnania, ul.  F. Ratajczaka 44, 61-728 Poznań, e-mail: informator@wm.poznan.pl, tel. +48 61 851 86 01, faks +48 61 856 04 56, www.wm.poznan.pl redAkcJA mieJsKi ProGram „ZŁota rąCZKa” Bezpłatna pomoc przy usuwaniu drobnych domowych usterek. Program kierowany jest do emerytów w  wieku 65+, mieszkających na terenie Poznania (zwłaszcza osób samotnych), którzy nie potrafią poradzić sobie z  wykona- niem podstawowych czynności technicznych (wymiana żarówki, klamki, wbicie gwoździ, naprawa cieknącego kra- nu, spłuczki i podobne drobne czynności, niewymagające specjalistycznej wiedzy oraz specjalistycznych uprawnień, np. gazowych). PoZnan kontakt ................................... 61 646 33 44 PoZnan w internecie Nasza gazeta oprócz wersji pa- pierowej dostępna jest także w formie elektronicznej. Na stro- nie Wydawnictwa Miejskiego Po- snania wmposnania.pl, w dzia- le Dzieje się w  Wydawnictwie, zamieszczamy aktualne wydanie gazety w wersji PDF. Informuje- my o tym również na profilu face- bookowym Wydawnictwa. 10 Czerwiec 2017 r. www.wmposnania.pl as – aktywny senior/informator UroDa Yasumi spa Poznań ul. Libelta 14a .......................tel. 508 419 660 Rabat 10 proc. na całą ofertę (od pon. do pt. w g. 12–15). Gabinet Kosmetologii euforia ul. naramowicka 203b, lok. 3 .......................tel. 504 037 278 10 proc. rabatu na usługi manicure, pedicure, mikrodermabrazja, peeling kawitacyjny, pedicure medyczny, usuwanie modzeli i odcisków, zamykanie naczynek. Centrum Dermatologii estetycznej Lenis ul. Wierzbowa 6 ...................... tel. 61 851 13 05 Mikrodermabrazja: 150 zł jeden zabieg (piąty gratis). Mezoterapia bezigłowa: 190 zł jeden zabieg (piąty gratis). Manicure hybrydowy: 80 zł (czwarty gratis). Masaż twarzy: jeden zabieg 50 zł (czwarty gratis). Gabinet Kosmetyczny Noemi & ruth ul. Bukowska 45/1 .......................tel. 783 003 037 Wszystkie zabiegi pielęgnacji stóp 15 proc. rabatu: pedicure, usuwanie nagniotków, odcisków, modzeli, kurzajek, pielęgnacja stopy cukrzycowej, masaż stóp. Zabiegi na twarz 10 proc. rabatu. Przy zakupie bonu prezentowego 15 proc. rabatu. Oferta ważna prócz soboty i czwartku od g. 9–14. sekrety Urody os. na Murawie 8/2 .......................tel. 663 349 430 10 proc. zniżki na zabiegi kosmetyczne i fryzjerskie w poniedziałki oraz środy. studio Urody twoje 5 minut ul. Raczyńskiego 69 (wjazd od ul. sokolnickiej) os. B. Śmiałego 31 .......................tel. 788 178 841 10 proc. zniżki w śr. i czw. od g. 11 do 14 na zabiegi pielęgnacyjne twarzy, hennę brwi i rzęs, przedłużanie rzęs. 5 proc. zniżki na manicure. UsŁUGi tomasz budasz Photography ul. Małachowskiego 21/8 .......................tel. 505 159 657 20 proc. zniżki na usługi fotograficzne (zdjęcie do dokumentów, sesja fotograficzna indywidualna lub rodzinna). Foto-as sławomir Krzyżagórski ul. słowiańska 40d ...................... tel. 61 828 97 21 20 proc. zniżki na zdjęcia do dokumentów (legitymacja szkolna, karta PEKA, dowód, paszport, dyplom itp.). PhU PoZmot Krzysztof Żak ul. Jackowskiego 49 .......................tel. 601 249 103 10 proc. rabatu na usługi i czę- ści zamienne kupione w ser- wisie (nie dotyczy okresowych badań technicznych), darmowa wymiana gaśnicy lub żarówki oświetlenia (bez części) w ra- mach przeglądu rejestracyjne- go, 50 proc. rabatu na ozonowe odgrzybianie układu klimatyza- cji w ramach przeglądu klima- tyzacji (nie dotyczy wymiany filtra kabinowego). studio sikora ul. Grunwaldzka 25 .......................tel. 881 700 777 20 proc. rabatu na zdjęcia do dokumentów (dowód, paszport, wiza, legitymacja), 20 proc. rabatu od ceny wyj- ściowej na wykonanie odbitek fotograficznych (format od 9x13 cm do 20x30 cm), 10 proc. dodatkowy rabat na zdjęcia zamawiane przez stronę www.studiosikora.pl (kod kuponu rabatowego: ks001), 5 proc. rabatu na wydruki wielko- formatowe oraz na zakup ramek i albumów fotograficznych. Foto-Ksero ul. szamarzewskiego 27 .......................tel. 602 364 705 20 proc. zniżki na zdjęcia do dokumentów (legitymacja szkolna, karta PEKA, prawo jazdy, dowód osobisty, paszport, dyplom itp.). 20 proc. zniżki na przegranie kasety VHs na DVD, 20 proc. zniżki na wykonanie odbitek zdjęć w formatach 9x13, 10x15, 13x18, 15x21. spółdzielnia socjalna Pasieka optymalni w Działaniu ul. Palacza 82 .......................tel. 505 980 002 Rabaty 20 proc. na drobne usługi naprawcze: udrażnianie odpływów w umywalkach, wymiana przepalonych źródeł światła, montaż poręczy ułatwiających kąpiel w wannie, instalacja ławeczek na wannę oraz fotelików pod prysznic, montaż czujek dymu, gazu, czadu oraz sygnalizatorów akustycznych i inne zlecenia (tutaj potrzebne obustronne uzgodnienia). WYPoCZYNeK akademia Podróży Wojażer ul. Dąbrowskiego 28A ...................... tel. 61 662 84 03 10 proc. zniżki na wszystkie wy- jazdy jednodniowe, bezpłatny udział w prelekcjach podróżni- czych i spotkaniach organizo- wanych przez Akademię. biuro Podróży Funclub ul. Grunwaldzka 399 ...................... tel. 61 662 86 16 10 proc. rabatu od ceny pod- stawowej na wszystkie oferty biura. hotel milena ul. Dworcowa 22 34-360 Milówka .......................tel. 502 292 497 www.hotelmilena.pl Zniżka na 7 noclegów z wyżywie- niem (śniadania i obiadokolacje) – cena bez zniżki 910 zł za cały pobyt. Ceny ze zniżką: 600 zł za pobyt osoba dorosła, 500 zł dziec- ko 4–12 lat, 210 zł dziecko 0–4 lata śpiące z rodzicami. Zakwate- rowanie w pokojach 2- i 3-osobo- wych, 4-osobowych apartamen- tach z dwoma sypialniami lub 6-osobowych apartamentach z 3 sypialniami. Warunek skorzy- stania ze zniżki: przyjazd mini- mum dwóch osób. Pobyt rozpo- czyna się i kończy w sobotę. ZDroWie Grota solna ul. nad Wierzbakiem 31 ...................... tel. 61 849 00 97 30 proc. zniżki na seans w Gro- cie solnej, zakup dowolnego karnetu do Groty solnej, kon- cert mis tybetańskich i gongu. Prywatna Lecznica Certus ul. Grunwaldzka 156 ul. Dąbrowskiego 262/280 ul. Wagrowska 6 ul. Poznańska 15 ...................... tel. 61 860 42 00 Rabat 10 proc. na wszystkie usługi ambulatoryjne we wszystkich placówkach. Grota solna GaLos ul. Chwiałkowskiego 34 (budy- nek POsiR) ...................... tel. 61 835 33 36 20 proc. rabatu na 45-minuto- we seanse w Grocie (bilet po 8 zł). Rabat nie dotyczy karne- tów ani żadnych zajęć dodatko- wych typu: joga, koncerty. sanatorium Uzdrowiskowe „Zgoda” ul. Piłsudskiego 42 33-380 Krynica-Zdrój ...................... tel. 18 471 20 76 8 proc. zniżki na turnusy reha- bilitacyjne, tygodniowe wczasy zdrowotne, tygodniowe pobyty wypoczynkowe. Rabat nalicza- ny jest wyłącznie od wpłaty własnej klienta (w przypadku usług częściowo dofinansowa- nych przez instytucje publicz- ne, np. PFROn, rabat naliczany jest wyłącznie od części opłaty regulowanej przez klienta). rehafiz Centrum Fizjoterapii ul. Kopanina 13 .......................tel. 505 655 688 15 proc. zniżki na masaż leczniczy i na wszystkie zabiegi fizykotera- pii, 20 proc. na ćwiczenia zdrowy kręgosłup i na masaż całościowy. Gabinety medyczne Novina ul. nowina 12 A ...................... tel. 61 841 11 00 Bezpłatne konsultacje fizjote- rapeutyczne, zniżka 10 proc. na zabiegi fizykoterapeu- tyczne (laseroterapia, ma- gnetoterapia, elektroterapia, naświetlania lampą sollux, krioterapia, ultradźwięki), zniż- ka 20 proc. na serię zabiegów fizykoterapeutycznych (przy płatności z góry, minimum 10 zabiegów), zniżka 15 proc. na serię zabiegów terapii indy- widualnej bądź masażu (przy płatności z góry, minimum 10 zabiegów). braNDvital Poznań ul. Głogowska 16 ...................... tel. 61 814 35 03 10 proc. rabatu na produkty nierefundowane (rabat nie łączy się z dofinansowaniem nFZ), 10 proc. rabat opłaty mie- sięcznej dla wynajmowanych produktów, bezpłatne badanie stóp przy użyciu skanera, bez- płatne badanie słuchu przez wykwalifikowanego protetyka słuchu, 50 zł zniżki na badanie poligraficzne (stwierdzające występowanie zaburzeń snu w postaci bezdechu sennego). salon optyczny optoteka ul. Książęca 15 .......................tel. 604 159 753 20 proc. rabatu na wszystkie pro- dukty, m.in.: okulary korekcyjne (w tym oprawy okularowe, so- czewki okularowe jednoognisko- we, dwuogniskowe, progresyw- ne), okulary przeciwsłoneczne, soczewki kontaktowe, pomoce dla słabowidzących. salon optyczny Doktor mar- chewka ul. szwedzka 6A .......................tel. 882 349 528 Galeria Dębiec ul. 28 Czerwca 1956 r. 384 ...................... tel. 61 222 40 78 Bezpłatne optometryczne badanie wzroku, 25 zł rabatu na okulary korekcyjne. med-Polonia ul. Obornicka 262 ul. starołęcka 42 ...................... tel. 61 664 33 00 50 proc. rabatu na spirometrię, EKG spoczynkowe (bez opisu), testy alergiczne skórne (po- karmowe oraz wziewne), falę uderzeniową (oferta ważna jest w poniedziałki i dostępna tylko w przychodni na ul. Obornickiej). stanley Centrum medyczne ul. 28 Czerwca 1956 r. 135 ...................... tel. 61 649 05 55 15 proc. rabatu na podsta- wowy, specjalistyczny zabieg podologiczny, komputerowe badanie stóp, sesję terapeu- tyczną do 30 i do 60 min. Pomagamy24h.pl ul. Chociszewskiego 47/2 .......................tel. 510 588 709 Opieka nad osobami starszymi na godziny: 3 do 5 proc. za mie- siąc usług (rabat przyznawany do faktury za płatność miesięczną i uzależniony od liczby godzin), opieka nad osobami starszymi z zamieszkaniem: 3 proc. rabatu za płatność miesięczną, wypo- życzalnia sprzętu rehabilitacyj- nego: 10 proc. na wypożyczenie sprzętu i zakup materacy, sprze- daż sprzętu: od 5 do 15 proc. na niezbędne artykuły (kule, wózki, łóżka rehabilitacyjne itp.), rehabi- litacja w domu: 5 proc. na pakiet 10 usług rehabilitacji, 10 proc. za godzinę usług rehabilitacji. Diagnostyka Wielkopolska ul. J.H. Dąbrowskiego 77a ...................... tel. 61 627 07 07 20 proc. zniżki na MR, 15 proc. na UsG i TK, 10 proc. na RTG. Centrum ortopodologii i re- habilitacji terraCare ul. Dąbrowskiego 75/5 .......................tel. 793 061 061 Wstępna konsultacja fizjotera- peutyczna i podologiczna: bez- płatnie, komputerowa diagno- styka stóp i postury, konsultacja fizjoterapeutyczna, pedicure podologiczny: rabat 20 proc. Wszelkie pozostałe usługi fizjo- terapeutyczno-rehabilitacyjne i podologiczne: rabat 10 proc. sanatoria Dolnośląskie: sanatorium Uzdrowiskowe „azalia” ul. Ofiar Katynia 3-5 58-310 szczawno-Zdrój ...................... tel. 74 664 26 30 sanatorium Uzdrowiskowe Zimowit ul. Chopina 3 58-340 Duszniki-Zdrój ...................... tel. 74 866 94 64 10 proc. zniżki na pobyt leczni- czy i hotelowy. sanatorium Pałac Łazienki ii ul. Raczyńskich 6 87-720 Ciechocinek .......................tel. 530 037 338 5 proc. zniżki na pobyty kura- cyjne siedmiodniowe, 10 proc. zniżki na pobyty kuracyjne czternastodniowe. Alarmowy 112 Policja ................................................................ 112, 997 straż pożarna .................................................. 112, 998 Pogotowie ratunkowe ................................. 112, 999 straż Miejska ................................. 986, 606 986 986 Pogotowie energetyczne ......................................991 Pogotowie gazowe ..................................................992 Pogotowie ciepłownicze .......................................993 Pogotowie wodno-kanalizacyjne ......................994 Pogotowie techniczne MPGM ......... 61 639 72 38 Centrala nadzoru Ruchu MPK ...................... 19 445 schronisko dla zwierząt ..................... 61 868 10 86 taksówka dla seniora Poznańscy seniorzy, którzy chcieliby skorzystać z  bezpłat- nej taksówki, mogą zadzwo- nić pod numer 22 439 00 50. Z  przejazdów może skorzystać każda osoba, która ma ukoń- czone 70 lat, jest mieszkańcem Poznania, a  także dodatkowo spełnia jedno z  kryteriów: jest osobą samotną, z niskim docho- dem, chorą lub niepełnospraw- ną. Usługi są świadczone tylko na terenie Poznania. POZnarń Czerwiec 2018 r. www.wmposnania.pl co w kulturze gra >K 5 W WIARĘ Z MALI, Idiom Skok w wiarę będzie wiodącym tematem 28. Malta Festival Poznań, który rozpocznie się 15 czerwca i potrwa dziesięć dni. uratorami tegorocznej odsłony fe- Ksi są Grace Ellen Barkey, Jan auwers i Maarten Seghers z legen- darnego belgijskiego kolektywu Need- company. „Interesuje nas ludzka potrzeba duchowości i sposoby jej realizowania, za czym człowiek się opowiada, co ustana- wia jego system wartości, gdzie lokuje sens” - tłumaczą hasło Malty kuratorzy. Kolektyw Needcompany powróci do Po- znania (bo gościł na festiwalu kilkakrot- nie) z nowym, wielkoformatowym spek- taklem w reżyserii Jana Lauwersa. Wojna i terpentyna zaprezentowana zostanie dwukrotnie — 22 i 23 czerwca w Auli Ar- tis. Needcompany pokaże również pro- jekty realizowane przez innych członków grupy, a także prace najmłodszego poko- lenia artystów zrzeszonych w kolektywie. Festiwal otworzy 15 czerwca akcja, jakiej dotąd na Malcie nie było: budowanie, a następnie niszczenie kartonowej kon- strukcji przypominającej wieżę wieńczą- cą poznański Zamek Przemysła (zwany Zamkiem Gargamela). Tzw. „odbudowie” zamku przed kilkoma laty towarzyszyły ostre protesty i zaciekłe dyskusje pro- wadzone nie tylko w środowisku po- znańskich architektów i historyków. Jubileusz Słynny kwartet wokalny będzie gwiaz- dą plenerowego koncertu, który 22 czerwca zabrzmi na Ostrowie Tum- skim. Występ Il Divo uświetni obchody 1050-lecia Archidiecezji Poznańskiej - pierwszego biskupstwa w Polsce. II Divo tworzy czterech śpiewaków: hisz- pański baryton Carlos Marin, szwajcar- ski tenor Urs Toni Biihler, amerykański tenor David Miller oraz francuski tenor Sćbastien Izambard. Wykorzystując ta- lent oraz klasyczne techniki, prezentują popularne piosenki w symfoniczno-ope- rowych aranżacjach. Swobodnie poruszają się w bardzo po- pularnym gatunku muzycznym zwanym classical crossover, łącząc operę i muzykę klasyczną i prezentując ją w nieco lżejszym wydaniu, dostępnym nie tylko dla konese- rów. W ich repertuarze znajdują się także znane i popularne piosenki popowe czy musicalowe w symfoniczno-operowych aranżacjach. Na scenie występowali m.in. z Celine Dion i Barbrą Streisand, z Toni Braxton zaśpiewali podczas otwarcia i za- kończenia mistrzostw Świata w piłce noż- nej w 2006 roku. Sprzedali ponad 30 mln płyt, które pokryły się złotem i platyną w 33 krajach. W maju do sprzedaży trafił „Niewinny, ale wywrotowy gest francu- skiego artysty Olivera Grossetetea i rze- szy ochotników będzie zapowiedzią festiwalowych projektów, które pokażą, że sztuka ma moc demaskowania szaleń- stwa otaczającego nas świata i pozwala wobec niego na indywidualny, a jedno- cześnie obywatelski protest” — tłumaczą ideę performanceu organizatorzy. Malta w koprodukcji z Teatrem Zagłę- bia w Sosnowcu szykuje także premierę spektaklu Mesjasze — inscenizację powie- ści Gyórgyego Spiró w reżyserii Anety Groszyńskiej. To oparta na autentycz- nych listach i wspomnieniach opowieść o emigracji polskiej lat 40. XIX wieku Maltańskie przedstawienie będzie pierw- szą inscenizacją tej powieści. Po raz szósty na placu Wolności stanie Generator Malta, a w nim intensywny program wydarzeń: plenerowe spektakle i koncerty, wieczorne silent disco, warsz- taty i spotkania. Generator to jednak nie tylko scena w centrum miasta, ale też liczne działania społeczno-artystyczne w odleglejszych lokalizacjach: „Przyjrzy- my się pierwszym poznańskim osiedlom socjalnym - dopuścimy do głosu tych, którzy często są go pozbawiani, oraz FOT. M. ZAKRZEWSKI/MATERIAŁY FUNDACJI MALTA Generator Malta — otwarta dla wszystkich przestrzeń wydarzeń artystycznych i społecznych — już po raz szósty powstanie na placu Wolności spojrzymy pod powierzchnię remon- tu Świętego Marcina, szukając w nim przebudowy nie tyle głównej ulicy, ile naszego, lokalnego środowiska kultu- rotwórczego” - zapowiadają kuratorki Generatora, Joanna Pańczak i Agnieszka Różyńska. z Kwartetem Il Divo FOT. MATERIAŁY PRASOWE Występ II|Divo uświetni obchody MK p Archidiecezji Poznańskiej A najnowszy — ósmy już krążek w dorobku zespołu. Występ Il Divo poprzedzi kon- cert z udziałem gwiazd polskiej sceny muzycznej związanych z Poznaniem. Ar- tyści zaprezentują utwory przywołujące odzyskanie przez Polskę niepodległości oraz zwycięskie powstanie wielkopolskie. Do wspólnego śpiewania polskich pieśni i piosenek patriotycznych zaproszą pu- bliczność. Utwory w nowych aranżacjach wykonają wraz z chórem i orkiestrą Teatru Muzycznego w Poznaniu. sk > Koncert II Divo, Ostrów Tum- ski, 22.06, g. 19.30 )> bezpłatne wejściówki (miejsca stojące) do odebrania w CIM (ul. Ratajczaka 44), kasie Teatru Muzycznego (ul. Niezłomnych 1e), siedzibie Kurii Metropolitalnej (Ostrów Tumski 2) i Caritas Poznań (Rynek Wildecki 4a) > organizator: Archidiecezja Poznańska oraz agencja Prestige MIM Powrócą stałe cykle, prezentowane od lat na festiwalu: „Poznań na Malcie” oraz „Stary Browar Nowy Taniec na Malcie. Młodym widzom z kolei dedykowane są pokazy w ramach „Młodej Malty” - nieco wcze- śniej, bo od 3 do 7 czerwca, w Auli Artis. W programie spektakle grup teatralnych ze Szkocji, Hiszpanii, Ukrainy i Polski. Muzycznym zamknięciem festiwalu będzie ponadpokoleniowy koncert Konieczny...? Koniecznie!. Piosenki i muzyka filmowa Zygmunta Koniecznego - kompozytora Piwnicy pod Baranami, autora muzyki do tekstów znakomitych polskich poetów - zabrzmią w nowych, orkiestrowych aran- Ho ŚCI ge ] rg żacjach z udziałem solistów: Cezarego Duchnowskiego, Agaty Zubel, Bartłomieja Wąsika i Andrzeja Bauera oraz Orkiestry Collegium F pod batutą Marcina Sompo- lińskiego. Koncert odbędzie się 23 czerwca w parku Wieniawskiego. Sylwia Klimek b 28. Malta Festival Poznań, idiom: Skok w wiarę > 15-24.06 ) kuratorzy: Grace Ellen Barkey, Jan Lauwers i Maarten Seghers ) szczegóły na www.malta-festi- val.pl Powrót króla Dwa koncerty w poznańskiej Sali Ziemi zagra w czerwcu słynny King Crimson, od blisko pół wieku prowadzony przez Roberta Frippa. Fripp to jeden z gigantów rocko- wej gitary. Prowadzony przez niego zespół powstał w 1969 roku na gru- zach formacji Giles, Gilles 8 Fripp. Już debiutancka płyta In the Court of the Crimson King stała się wielkim wyda- rzeniem i dziś zaliczana jest do kręgu ikonicznych dzieł muzyki rockowej. Ko- lejne płyty - od In the Wake of Poseidon po wieńczące pierwszy etap działalności wybitne krążki Larks' Tongies in Aspic, Starless and Bible Black oraz Red - do- wodziły fantastycznego rozwoju arty- stycznego grupy. Z przerwami zespół grał do 2009 roku. W 2013 powrócił na sceny jako oktet, mając w składzie aż trzech perkusistów. Owacyjnie przyjmowano jego koncer- ty oraz realizowane podczas występów nagrania płytowe. Ostatnim z nich jest opublikowany w kwietniu bieżącego roku album Live in Vienna. King Crimson w składzie z Frippem, Adrianem Belew, Treyem Gunnem i Patem Mastelotto za- grał już koncert w poznańskiej Arenie w czerwcu 2000 roku. Osiemnaście lat później formacja przybywa do Polski w ramach trasy Uncertain Times Europe- an Tour 2018. Zagra pięć koncertów: dwa w Poznaniu - w Sali Ziemi, pozostałe trzy w Krakowie. tj b Koncerty King Crimson, 13 i14.06,g.20 > Sala Ziemi )> bile- ty: 179-349 zł co w kulturze gra 12 Czerwiec 2018 r. www.wmposnania.pl 1 czerwca, piątek spotkanie muzyczne dla rodzin Mała trąba z dużą trąbą, CK ZAMEK, scena nowa, g. 12, wstęp wolny spektakl Ojczyzna, Teatr Polski, Malarnia, g. 12 i 17, bilety: 30 i 50 zł Warsztaty Gadżety czytelnika (dzieci 6–9 lat), MDK nr 2, sala 7, g. 14, wstęp: 5 zł spotkanie plenerowe Wśród burzanów wonnych – piknik z Sienkiewiczem, Muzeum Literackie H. sienkiewicza, g. 16, wstęp wolny Wystawa Dziecko 2003–2016 (wernisaż), Galeria WBPiCAK, g. 16, wstęp wolny Prezentacja Aleksandry Wrońskiej Między obrazem a emocją – w relacji córki z dysfunkcyjną matką, Galeria sztuki Rozruch, g. 17, wstęp wolny spektakl Co się właściwie stało z Betty Lemon? – monodram i. Dudzińskiej, Teatr nowy, Trzecia scena, g. 18, bilety: 35 i 55 zł spektakl dla dzieci Pan Twardowski, ODK Pod Lipami, g. 18.30, wstęp wolny Koncert Dla dzieci w każdym wieku, Orkiestra Filharmonii Poznańskiej, Aula UAM, g. 19, bilety: 15–50 zł Koncert: Witek Łukaszewski & Angelika Bobkowska, La Guitarra – jadłodaynia artystyczna, g. 20, bilety: 30 zł spektakl Extravaganza o władzy, Teatr Polski, Piwnica pod sceną, g. 22, bilety: 150 zł 2 czerwca, sobota XXii spotkanie młodych Lednica 2000, Pola Lednickie, g. 8, wstęp wolny (więcej: lednica2000.pl) Warsztat ekologiczny dla dzieci, z cyklu Mamy projekt!, MDK nr 2, sala 114, g. 9.30, wstęp wolny Koncert Słońce Afryki, z cyklu Muzykoteczka – urodzinowy tort koncertowy (dzieci 0–5 lat), sala Lubrańskiego UAM, g. 10, bilety: 15 zł Warsztaty plastyczne Latawce (dzieci 3–6 lat), MDK nr 3, g. 10.30, wstęp: 5 zł Koncert Muzyka srebrnego ekranu, z cyklu Muzykoteka Młodego Człowieka – pary (nie) do pary (dzieci 6 i więcej lat), Aula UAM, g. 11, bilety: 15 zł oprowadzanie po ekspozycji dla rodzin Poszukiwacze skarbów, Brama Poznania, g. 11, wstęp wolny spektakl Ulf i Balon, Teatr Animacji, g. 11, bilety: 15–35 zł zapowiedzi wydarzeń recenzje rozmowy spektakl Madagaskar – musicalowa przygoda, Teatr Muzyczny, g. 11, bilety: 20–80 zł spektakl Smoczydła rodzime Teatru Małeke, Centrum Zjawisk Teatralnych, ul. Golęcińska 9, g. 11, wstęp wolny spektakl Dookoła, stary Browar, studio słodownia +3, g. 11 i 16, bilety: 20 zł (dziecko i opiekun) Warsztaty Ruchome mozaiki (dzieci 3–5 lat), CK ZAMEK, Bawialnia, g. 11–11.45, bilety: 10 zł Warsztaty Heksa na hulajnodze (dzieci 5–7 lat), salon Posnania, g. 11–12, wstęp wolny (obowiązują zapisy) Warsztaty lalkarskie Tworzymy smoki, Centrum Zjawisk Teatralnych, ul. Golęcińska 9, g. 11.30, wstęp wolny animacje z okazji Dnia Dziecka Mural na agrafkach, Brama Poznania, g. 12, wstęp wolny Koncert Eleni, park stare Koryto Warty, scena główna, g. 13, wstęp wolny spotkanie plenerowe Wśród burzanów wonnych – piknik z Sienkiewiczem, Muzeum Literackie H. sienkiewicza, g. 14, wstęp wolny Koncert Dawida Kwiatkowskiego, park stare Koryto Warty, scena główna, g. 14.30, wstęp wolny Warsztaty z gwary młodzieżowej dla seniorów, Pawilon, g. 14.30, wstęp wolny Warsztaty i animacje Bajanki, z cyklu Dzieciaki na Piętrze, scena na Piętrze, g. 15 i 17, bilety: 10 zł spektakl Ojczyzna, Teatr Polski, Malarnia, g. 15 i 17, bilety:  30 i 50 zł Potańcówka z Orkiestrą poznańskiej „Piętnastki”, park stare Koryto Warty, scena główna, g. 15.35, wstęp wolny spektakl Żubr Pompik Teatru Fuzja (premiera), z cyklu Dzieciaki na Piętrze, scena na Piętrze, g. 16, bilety: 10 zł Koncert pierwszej poznańskiej niesymfonicznej Orkiestry Ukulele, park stare Koryto Warty, scena główna, g. 16.30, wstęp wolny spektakl Zakonnica w przebraniu, Teatr Muzyczny, g. 19, bilety:  20–120 zł Koncert: Rockasta, Blue note, g. 20, bilety: 15–20 zł spektakl Arka Teatru Ósmego Dnia, plac Wolności, g. 22, wstęp wolny 3 czerwca, niedziela spektakl Madagaskar – musicalowa przygoda, Teatr Muzyczny, g. 11, bilety: 20–80 zł spektakl Ptasi Baj Teatru Atofri, park Cytadela, g. 11 i 12.30, bilety: 16 zł (dziecko) i 16 zł (dorosły) oprowadzanie Ziemski raj… po wystawie Życie sztuką. Gołuchów Izabelli z Czartoryskich Działyńskiej, w ramach Weekendu kuratorskiego, Muzeum narodowe, g. 12, bilety: 8 zł spacer PoKoziołek – od Starego Miasta do Dzielnicy Zamkowej, zbiórka: stary Rynek, przed ratuszem, g. 12.05, wstęp wolny (opłata dobrowolna) Koncert charytatywny Piosenki z bajek i filmów, Aula szkoły Muzycznej im. H. Wieniawskiego, g. 17, bilety: 15 i 20 zł Koncert: Skowronki małe i duże na letnie podróże, CK ZAMEK, sala Wielka, g. 18 bilety: 20 zł (n), 10 zł (u) spektakl Co się właściwie stało z Betty Lemon? – monodram i. Dudzińskiej, Teatr nowy, Trzecia scena, g. 18, bilety: 35 i 55 zł Debata Barykada otwiera drogę, udział wezmą: J. illg, J. Jarniewicz, Z. Hołdys, K. sipowicz, prowadzenie: E. Wójciak, Teatr Ósmego Dnia, g. 19, wstęp wolny Koncert Paryski Jubileusz – 25 lat new Musette Quartet Wiesława Prządki, Blue note, g. 20, bilety: 75–90 zł Film Woodstock, plac Wolności, g. 21, wstęp wolny 4 czerwca, poniedziałek i Festiwal architektury modernistycznej „Nowy Plan”, 4–10.06, dawny wieżowiec Miastoprojektu, ul. Św. Marcin 58/62, sala na 6. piętrze, wstęp wolny (na oprowadzania i spacery obowiązują zapisy, więcej: nowyplanfestiwal.pl) spotkanie z nataszą Goerke, Biblioteka Raczyńskich, sala 1, g. 18, wstęp wolny bliscy Nieznajomi: Golem Teatru Żydowskiego im. Estery Rachel i idy Kamińskich w Warszawie, hala nr 2 MTP, g. 18 i 20, bilety:  40 i 70 zł Film Dzieci hipisów, Teatr Ósmego Dnia, g. 19, wstęp wolny 5 czerwca, wtorek spektakl Żabka, Teatr Animacji, g. 9.30 i 11, bilety: 15–35 zł happening Freedom party grupy Circus Ferus, plac Wolności, g. 18, wstęp wolny bliscy Nieznajomi: Samospalenie – najradykalniejsza forma protestu, wykład i panel dyskusyjny, Teatr Polski, Malarnia, g. 18, bilety: 5 zł Pokaz filmu Wielkie marzenie, plac Wolności, g. 21, wstęp wolny 6 czerwca, środa oprowadzanie po ekspozycji dla seniorek i seniorów Ostrów Tumski przez wieki, Brama Poznania, g. 12, wstęp wolny Dni romana Wilhelmiego, ul. Masztalarska – skwer i scena na Piętrze, g. 18.15 (uroczystości przed pomnikiem aktora), g. 19 (część artystyczna), wstęp wolny, wstęp do sceny na Piętrze z zaproszeniami (więcej: scenanapietrze.pl) Film Zabriskie Point, Teatr Ósmego Dnia, g. 19, wstęp wolny bliscy Nieznajomi: Solidarność. Nowy projekt Teatru Prezentacje w Warszawie, hala nr 2 MTP, g. 19, bilety: 40 i 70 zł spektakl Komediowe wariacje na kolację kabaretu Leniwe impro, Blue note, g. 20, bilety: 20 zł Koncert: Tres Hombres, La Guitarra – jadłodaynia artystyczna, g. 20, bilety: 30 zł Film Hair, plac Wolności, g. 21, wstęp wolny 7 czerwca, czwartek ethno Port Poznań 2018, 7–10.06, CK ZAMEK, bilety: 1–150 zł (więcej: ethnoport.pl) spektakl A niech to Gęś kopnie!, Teatr Animacji, g. 9.30 i 11.30, bilety: 15–35 zł spotkanie Fałszerze dzieł sztuki, w ramach cyklu Czwartki dla seniorów „MotywARTory”, Muzeum narodowe, g. 12.15, bilety: 12 zł Warsztaty pamięciowe, Centrum Zjawisk Teatralnych, ul. Golęcińska 9, g. 17, wstęp wolny Wystawa Bryła II – rzeźba obiekt instalacja (wernisaż), Galeria sztuki Rozruch, g. 18, wstęp wolny spotkanie autorskie z Januszem Płońskim, Biblioteka Raczyńskich, sala 1, g. 18, wstęp wolny Wystawa Spacerkiem wokół Starego Rynku i okolicy (wernisaż), Galeria Kolegiacki ART, plac Kolegiacki 5, g. 18, wstęp wolny Działanie artystyczne Szepty i krzyki, plac Wolności, g. 18, wstęp wolny spektakl Baba-Dziwo, Teatr nowy, scena nowa, g. 18.30, bilety: 35 i 55 zł Wykład Tomasza Michalika Tajemniczy świat kwiatów w sztuce – oczami ogrodnika, Galeria Artykwariat, g. 19, wstęp wolny Debata Błaźnice. Kobiety kontrkultury teatralnej w Polsce, Teatr Ósmego Dnia, g. 19, wstęp wolny spektakl Malowany ptak, Teatr Polski, Duża scena, g. 19, bilety: 60 i 80 zł Koncert muzyki elektronicznej M. szturmowskiego, plac Wolności, g. 21, wstęp wolny 8 czerwca, piątek Festyn integracyjny Dzieci Dzieciom, Obiekty AWF, ul. Droga Dębińska, g. 9–14.30, wstęp wolny spektakl A niech to Gęś kopnie!, Teatr Animacji, g. 9.30 i 11.30, bilety: 15–35 zł Piknik i tworzenie napisu „Miejsce wspólne” w formie mozaiki w przestrzeni Pasażu, Piastowski Pasaż Handlowy, os. Piastowskie, g. 10, wstęp wolny spektakl gościnny Imię, kinoteatr Apollo, g. 18 i 20.30, bilety: 110 zł spektakl Baba-Dziwo, Teatr nowy, scena nowa, g. 18.30, bilety: 35 i 55 zł Wystawa Pół na pół. Rzeźba/ hologram Jarosława Boguckiego (wernisaż), Galeria Jak, g. 19, wstęp wolny spektakl Footloose, Teatr Muzyczny, g. 19, bilety:  20–120 zł Film Diaz, Teatr Ósmego Dnia, g. 19, wstęp wolny spektakl Malowany ptak, Teatr Polski, Duża scena, g. 19, bilety: 60 i 80 zł Koncert: Konoba x R.O – 10 Project, Meskalina, g. 19, bilety: 35–45 zł spektakl Porno, Teatr nowy, Trzecia scena, g. 20.30, bilety:  35 i 55 zł 9 czerwca, sobota Warsztaty plastyczne Bańki mydlane (dzieci 3–6 lat), MDK nr 3, g. 10.30, wstęp: 5 zł Zajęcia dla rodzin z dziećmi z cyklu Magiczny dywan, Brama Poznania, g. 10.30 i 12, wstęp wolny Wycieczka Jeżycka specjalność – pomysł na biznes – fabrykanci i przedsiębiorcy na Jeżycach, zbiórka: przy kościele św. Floriana, ul. Kościelna, g. 11, udział bezpłatny 13 co w kulturze gra 13 Czerwiec 2018 r. www.wmposnania.pl co w kulturze gra oprowadzanie dla rodzin Zbudujmy Ostrów Tumski, Brama Poznania, g. 11, wstęp wolny Zajęcia plastyczno-techniczne Zetpety, MDK nr 2, sala 114, g. 11.35, wstęp wolny Wykład Adriany Podmostko- -Kłos Malarstwo polskie w kolekcji gołuchowskiej, Muzeum narodowe, g. 12, bilety: 8 zł spotkanie Hobbici w starej szafie. Nowe baśnie, z cyklu Czytaty 2, Biblioteka Raczyńskich, sala 1, g. 12, wstęp wolny spacer PoKoziołek po starym Mieście, zbiórka: stary Rynek, przed ratuszem, g. 12.05, wstęp wolny (opłata dobrowolna) Wykład Wojciecha Lorka Wojska Wielkopolskie w wojnie 1920 r., Wielkopolskie Muzeum Wojskowe, g. 13, wstęp wolny spektakl Footloose, Teatr Muzyczny, g. 15 i 19, bilety:  20–120 zł spacer z przewodniczką Poznańskim szlakiem kobiet, zbiórka: plac przed katedrą, g. 17, wstęp wolny spektakl La La Lalki (premiera), Teatr Animacji, g. 17, bilety:  15–35 zł Warsztaty teatralne dla dzieci Teatr jak z bajki, Biblioteka Raczyńskich, Biblioteka dla dzieci, g. 17.30 i 18.30, wstęp wolny spotkanie XIX wiek od kuchni, Biblioteka Raczyńskich, Galeria Atanazego, g. 18, wstęp wolny spektakl Holoubek syn Picassa w ramach 5. edycji sceny Debiutów, Teatr nowy, Duża scena, g. 18, bilety: 20 zł spektakl Baba-Dziwo, Teatr nowy, scena nowa, g. 18.30, bilety: 35 i 55 zł spektakl (Od)Głosy biblioteki, Biblioteka Raczyńskich, czytelnia ogólna, g. 19, wstęp wolny spektakl Malowany ptak, Teatr Polski, Duża scena, g. 19, bilety: 60 i 80 zł Koncert Luigiego Pagano, PoemaCafe, g. 20, bilety: 40 zł spektakl Porno, Teatr nowy, Trzecia scena, g. 20.30, bilety:  35 i 55 zł 10 czerwca, niedziela spektakl La La Lalki, Teatr Animacji, g. 11, bilety: 15–35 zł spacer po ekspozycji Grafika w kolekcji gołuchowskiej: Piękne odbitki. Pasja ukryta w rycinach, Muzeum narodowe, g. 12, bilety: 8 zł Finał projektu Mozaika z pamięci – odsłonięcie wielkoformatowej mapy sentymentalnej, spacer po osiedlu i koncert, plac po plenerowej makiecie Rataj przy moście Królowej Jadwigi, g. 12, wstęp wolny spektakl Malowany ptak, Teatr Polski, Duża scena, g. 14.30 i 19, bilety: 60 i 80 zł impreza plenerowa Rodzinnie na Orła Białego, DK na Pięterku, g. 15–21, wstęp wolny spektakl Footloose, Teatr Muzyczny, g. 17, bilety:  20–120 zł spektakl Baron Münchhausen, Teatr Animacji, g. 18, bilety:  15–35 zł spektakl Holoubek syn Picassa w ramach 5. edycji sceny Debiutów, Teatr nowy, Duża scena, g. 18, bilety: 20 zł Koncert: Lucy & Tom, Niedziela w Paryżu, Blue note, g. 20, bilety: 30–40 zł spektakl Porno, Teatr nowy, Trzecia scena, g. 20.30, bilety:  35 i 55 zł 11 czerwca, poniedziałek Koncert: Duo Haroni, z cyklu Bezsenność, scena na Piętrze, g. 20.30, bilety: 40 zł (normalny), 20 zł (ulgowy), karnet: 50 zł (ulgowy) i 100 zł (normalny) 12 czerwca, wtorek spektakl Kto wysiedzi to jajo?, Teatr Animacji, g. 9.30 i 11.30, bilety: 15–35 zł spotkanie autorskie z Tomaszem Pośpiesznym i prezentacja książki Zapomniany geniusz. Lise Meitner – pierwsza dama fizyki jądrowej, Austriacki Ośrodek Kultury UAM, g. 18, wstęp wolny Wykłady z cyklu NaoKoło dziedzictwa: Dziedzictwo afrykańskie na wybrzeżu karaibskim Kolumbii Barbary Curzytek i Kultura brazylijska w latach 1950–1980 Elżbiety Dolińskiej, Dom Bretanii, g. 18, wstęp wolny spotkanie Książkotok w ODeKu, ODK słońce, g. 19, wstęp wolny spektakl Na obraz i podobieństwo swoje, Teatr nowy, scena nowa, g. 19.30, bilety: 35 i 55 zł 13 czerwca, środa spektakl Chomik Tygrys, Teatr Animacji, g. 9.30 i 11.30, bilety: 15–35 zł Festiwal młodego Jazzu, 13–16.06, Aula nova, g. 15, wstęp wolny (więcej: amuz.edu.pl) otwarcie wystawy Na skrzydłach katedr Romana Kosmali, Muzeum Archidiecezjalne g. 17, wstęp wolny Wystawa Otworzę, jak wrócę Małgorzaty Walas-Antoniello (wernisaż), Galeria Jerzego Piotrowicza Pod Koroną, g. 17.30, wstęp wolny spotkanie wokół książki „Antywzorce” we współczesnej sztuce i kulturze wizualnej, Galeria Miejska Arsenał, g. 18, wstęp wolny spotkanie Rodzi się rodzic. Dziewczynki mają moc!, z cyklu Zamek z książek, CK ZAMEK, scena nowa, g. 18, wstęp wolny spacer z przewodnikiem Z czego zbudowany jest zamek?, CK ZAMEK, Hol Wielki, g. 18, bilety: 10 zł spotkanie z podróżnikiem Tomaszem Plichtem Pieszo przez kraje bałtyckie, Cafe Misja, g. 19, wstęp wolny spektakl Na obraz i podobieństwo swoje, Teatr nowy, scena nowa, g. 19.30, bilety: 35 i 55 zł Koncert: natalia Lubrano – Stopklatka, Blue note, g. 20, bilety: 35–45 zł Koncert: King Crimson, sala Ziemi, g. 20, bilety: 179–349 zł 14 czerwca, czwartek spektakl Chomik Tygrys, Teatr Animacji, g. 9.30 i 11.30, bilety: 15–35 zł oprowadzanie dla osób z dysfunkcją słuchu Wszystko jasne!, Brama Poznania, g. 13, wstęp wolny Warsztaty pamięciowe, Centrum Zjawisk Teatralnych, ul. Golęcińska 9, g. 17, wstęp wolny spotkanie z Krzysztofem Vargą Miłość, śmierć, literatura (w Europie Środkowej), z cyklu Czwartek Literacki, Pałac Działyńskich, g. 18, wstęp wolny spotkanie z cyklu Klub Książki u Raczyńskich, Biblioteka Raczyńskich, sala 1, g. 18, wstęp wolny Wykład Julii Błaszczyńskiej Porcelana jak malowana? O historii i technikach dekorowania porcelany, Galeria Artykwariat, g. 19, wstęp wolny Festiwal muzyka Dawna – Persona Grata Springtime tales: Bolette Roed (Dania) – flet prosty, Orkiestra Arte dei suonatori, Bazar Poznański, sala Biała, g. 19, bilety: 25–35 zł (normalne), 15–25 zł (ulgowe) Koncert: Bars and Melody, Klub Muzyczny B17, g. 19, bilety:  167–298 zł Koncert: Wojciech Waglewski & Bartosz „Boruta” Łęczycki, Blue note, g. 20, bilety: 70 zł Koncert: King Crimson, sala Ziemi, g. 20, bilety: 179–349 zł 15 czerwca, piątek i Festiwal bajek szkoły Baletowej Anny niedźwiedź i Teatru Cortiqué, 15–18.06, Teatr Cortiqué (więcej: festiwalbajek.pl) spektakl Chomik Tygrys, Teatr Animacji, g. 9.30 i 11.30, bilety: 15–35 zł Koncert Już za tydzień wakacje w wykonaniu wychowanków MDK nr 3, g. 17.30, wstęp wolny Wystawa Porządek i chaos (wernisaż), Galeria Miejska Arsenał, g. 18, wstęp wolny Prezentacja Konserwatorzy w „ziemskim raju” Izabelli z Czartoryskich Działyńskiej, g. 18, bilety: 8 zł Wykład Pawła Blejdy Aeterni patris – głos wołającego na puszczy? (neoscholastyka), Rezerwat Archeologiczny Genius loci, g. 18, wstęp wolny spotkanie W kręgu staropolszczyzny. Spotkanie czwarte, w cyklu 1918–2018. „Wolność kocham i rozumiem”. Niepodległa w muzeum, Muzeum sztuk Użytkowych – Zamek Przemysła, g. 18, bilety: 12 zł spektakl Versus, Teatr nowy, scena nowa, g. 19.30, bilety:  35 i 55 zł Koncert: Witek Łukaszewski & Angelika Bobkowska, La Guitarra – jadłodaynia artystyczna g. 20, bilety: 30 zł Koncert Grzegorza Tomczaka, piano – Dawid Troczewski, PoemaCafe, g. 20, bilety: 50 zł 16 czerwca, sobota Warsztat z designu dla dzieci, z cyklu Mamy projekt!, MDK nr 2, sala 114, g. 9.30, wstęp wolny Warsztaty plastyczne Gipsowe odlewy (dzieci 3–6 lat), MDK nr 3, g. 10.30, wstęp: 5 zł rodzinne warsztaty plastyczne Popartowskie smakołyki (dzieci 2–5 lat), ODK słońce, g. 10.30, wstęp: 10 zł Zwiedzanie dla rodzin Wyprawa z Mieszkiem, Brama Poznania, g. 11, wstęp wolny spektakl La La Lalki Teatr Animacji, g. 11, bilety: 15–35 zł Wycieczka Od Rataj do Polanki, zbiórka: rondo Rataje, skwer od strony os. Piastowskiego, g. 11, udział bezpłatny spotkanie Przygoda z piosenką, z cyklu Muzyczne zabawy u Mistrza Feliksa (dzieci od 3 lat), salon Muzyczny – Muzeum Feliksa nowowiejskiego, g. 11–12.30, bilety: 15 zł Zajęcia Przygoda XX: Zamkowe historie – spotkanie rodzinne na wystawie, w ramach cyklu Muzealna Akademia Dziecięca, Muzeum narodowe, g. 11.15, bilety: 12 zł spotkanie Piotr Potworowski, „Pejzaże”, 1954–1958, w ramach cyklu Świat obrazów, Muzeum narodowe, g. 11.15, wstęp wolny Warsztaty rodzinne Mapa mojego świata, Muzeum sztuk Użytkowych – Zamek Przemysła, g. 11.15, bilety: 12 zł spotkanie z cyklu NajMuzeum, Muzeum Archidiecezjalne, g. 12, wstęp wolny Wystawa Marceli Motty (1818–1898) i Poznań jego czasów (wernisaż), Biblioteka Raczyńskich, Galeria Atanazego, g. 12, wstęp wolny rodzinne warsztaty plastyczne Popartowskie smakołyki (dzieci 6–12 lat), ODK słońce, g. 12, wstęp: 10 zł spacer PoKoziołek po starym Mieście, zbiórka: stary Rynek, przed ratuszem, g. 12.05, wstęp wolny (opłata dobrowolna) Wycieczka Autor jednego dzieła? Wycieczka w poszukiwaniu architektonicznych śladów życia i działalności Jana Baptysty Quadro w Poznaniu, Muzeum Literackie H. sienkiewicza, g. 13, wstęp wolny Wystawa Znak polskości. Strój wiejski poznański i jego funkcja patriotyczna (otwarcie), Muzeum Etnograficzne, g. 16, wstęp wolny Warsztaty Leon Tarasewicz, „Bez tytułu”, 1989, z cyklu Dekoder, Muzeum narodowe, g. 16, wstęp wolny Koncert musicalowy na zakończenie sezonu, Teatr Muzyczny, g. 16.30 i 20, bilety: 20–120 zł Wycieczka Trakt na kole, zbiórka: przed Śluzą Katedralną, g. 17, wstęp wolny spektakl Opowieści z niepamięci, Teatr Animacji, g. 18, bilety:  15–35 zł Koncert: Hatebreed, U Bazyla, g. 19, bilety: 70–80 zł spektakl Versus, Teatr nowy, scena nowa, g. 19.30, bilety: 35 i 55 zł Koncert: Wolny Elektron + Przemysław Mazurek Band, Blue note, g. 20, bilety: 35 zł Pokaz plenerowy filmu Louise nad morzem, w ramach Festiwalu Animator, Brama Poznania, g. 21.15, wstęp wolny co w kulturze gra 14 Czerwiec 2018 r. www.wmposnania.pl 17 czerwca, niedziela Wycieczka Poznań czasów Marcelego Mottego, zbiórka: pl. Kolegiacki, przed Urzędem Miasta, g. 11, udział bezpłatny spektakl La La Lalki M. Prześlugi, Teatr Animacji, g. 11, bilety:  15–35 zł oprowadzanie po ekspozycji Malarstwo w kolekcji gołuchowskiej. Teofil Kwiatkowski. Malarz książąt Czartoryskich i Fryderyka Chopina, Muzeum narodowe, g. 12, bilety: 8 zł spacer PoKoziołek – od Starego Miasta do Dzielnicy Zamkowej, zbiórka: stary Rynek, przed ratuszem, g. 12.05, wstęp wolny (opłata dobrowolna) spektakl Odlot, Teatr Animacji, g. 18, bilety: 15–35 zł spektakl Versus, Teatr nowy, scena nowa, g. 19.30, bilety:  35 i 55 zł Koncert: All For nothing, H2O, This noise, U Bazyla, g. 19, bilety: 80 zł 18 czerwca, poniedziałek spektakl Nie bój się, Tygrysie!, Teatr Animacji, g. 9.30, bilety: 15–35 zł Wystawa prac dziecięcych Przestrzenie wyobraźni (wernisaż), ODK Pod Lipami, g. 18, wstęp wolny Koncert: Black stone Cherry, U Bazyla, g. 19, bilety: 89–100 zł 19 czerwca, wtorek 9. międzynarodowy Dziecięcy Festiwal Folkloru Kids Fun Folk, 19–24.06, wstęp wolny (więcej: folklor.org.pl i kidsfunfolk.pl) Wystawa Ukraina przed wiekami (pierwszy dzień), Muzeum Archeologiczne, g. 9, bilety: 8 zł spektakl Ulf i Balon, Teatr Animacji, g. 9.30 i 11.30, bilety: 15–35 zł Wystawa Optyka wojskowa XX wieku (otwarcie) Muzeum Uzbrojenia, g. 10, wstęp wolny spotkanie Czytamy Mistrza – Zbigniew Herbert i warsztaty literackie (grafika tekstu, litera, interpunkcja), Klub Literacki Dąbrówka, g. 18, wstęp wolny spektakl Życie to nie teatr, Teatr nowy, Duża scena, g. 20, bilety: 35 i 55 zł spektakl Przesilenie, Teatr nowy, Trzecia scena, g. 20.30, bilety:  35 i 55 zł 20 czerwca, środa spektakl Ulf i Balon, Teatr Animacji, g. 9.30 i 11.30, bilety: 15–35 zł spektakl Beniowski. Ballada bez bohatera, Teatr nowy, scena nowa, g. 17, bilety: 35 i 55 zł spacer z przewodnikiem Śladami symboli, CK ZAMEK, zbiórka: Hol Wielki, g. 18, bilety: 10 zł Film Król i ptak, Dom Bretanii, g. 18, wstęp wolny spektakl Przesilenie, Teatr nowy, Trzecia scena, g. 20.30, bilety:  35 i 55 zł 21 czerwca, czwartek spektakl Ulf i Balon, Teatr Animacji, g. 9.30 i 11.30, bilety: 15–35 zł oprowadzanie kuratorskie po wystawie Porządek i chaos, Galeria Miejska Arsenał, g. 17, wstęp wolny spotkanie z cyklu Salon Poetycki im. Wincentego Różańskiego, PoemaCafe, g. 18.30, wstęp wolny spektakl Kordian, Teatr Polski, Malarnia, g. 19, bilety: 30 i 50 zł 22 czerwca, piątek Zabawa na placu dawnych zabaw, z okazji Weekendu na szlaku Piastowskim, 22–24.06, Rezerwat Archeologiczny Genius loci, od g. 10, wstęp wolny Wystawa Lochy Arsenału (wernisaż), Galeria Miejska Arsenał, g. 18, wstęp wolny Prezentacja konserwatorska Historia pewnego fałszerstwa, czyli tajemnice renesansowego „Portretu mężczyzny”, Muzeum narodowe, g. 18, bilety: 8 zł Warsztaty Folklor taneczny znad Nilu, z cyklu Taniec. Obrzęd. Rytuał. Etnograficzne spotkania z tańcem, Muzeum Etnograficzne, g. 18, bilety: 7 zł Wystawa Włodzimierza Borowskiego (wernisaż), Galeria Piekary, g. 19, wstęp wolny Koncert Nadzwyczajny suplement: Rafał Blechacz – fortepian, Bomsori Kim – skrzypce Aula UAM, g. 19, bilety:  50–130 zł Koncert: O.s.T.R., Klub Muzyczny B17, g. 19, bilety: 49 zł spektakl Kordian, Teatr Polski, Malarnia, g. 19, bilety: 30 i 50 zł Jazz top w blue Note: stanisław soyka i Wojciech Karolak Trio, Blue note, g. 20, bilety: 95–120 zł spektakl Baron Münchhausen, Teatr Animacji, g. 20, bilety:  15–35 zł spektakl Beniowski. Ballada bez bohatera, Teatr nowy, scena nowa, g. 20, bilety: 35 i 55 zł 23 czerwca, sobota Warsztaty plastyczne Z tatą – łódeczki na wodę (dzieci 3–6 lat), MDK nr 3, g. 10.30, wstęp: 5 zł Zajęcia dla rodzin z dziećmi, z cyklu Magiczny dywan, Brama Poznania, g. 10.30 i 12, wstęp wolny Wycieczka: Na frasunek... dobry trunek, opowieści o piwie... i nie tylko, zbiórka: pl. Międzymoście przy krzyżu chwaliszewskim, g. 11 i 16, wstęp wolny (opłata dobrowolna) oprowadzanie dla rodzin Sekrety dźwięcznej wyspy, Brama Poznania, g. 11, wstęp wolny Warsztaty dla dzieci Matka Natura, z cyklu Sito sztuki, Muzeum narodowe, g. 11.15, bilety: 8 zł Zajęcia plastyczno-techniczne Zetpety, MDK nr 2, sala 114, g. 11.35, wstęp wolny Zwiedzanie Co kryją zamkowe ściany i posadzki? (dzieci 7–12 lat), CK ZAMEK, Hol Wielki, g. 12, bilety: 10 zł Wystawa Wystawa plenerowa: 1050 lat biskupstwa poznańskiego (otwarcie), przed Śluzą Katedralną i Muzeum Archidiecezjalnym, g. 12, wstęp wolny spotkanie Śnieg, piana i zapałki pana Andersena. Klasyka baśni, z cyklu Czytaty 2, Biblioteka Raczyńskich, sala 1, g. 12, wstęp wolny spotkanie Sobota z legendą Poznana, w programie: maraton czytania książki Historia Poznana i spotkanie z jej autorką, Rezerwat Archeologiczny Genius loci, od g. 12, wstęp wolny spacer PoKoziołek – od Starego Miasta do Dzielnicy Zamkowej, zbiórka: stary Rynek, przed ratuszem, g. 12.05, wstęp wolny (opłata dobrowolna) Widowisko historyczno- -muzyczne Od Wybickiego do Paderewskiego. Wielkopolan droga do wolności, sala Lubrańskiego UAM, g. 16, wstęp wolny oprowadzanie specjalne Pieśń świętojańska – opowieść o kupale, miłości i wierzeniach z okazji Weekendu na szlaku Piastowskim, Brama Poznania, g. 17, wstęp wolny spektakl Będzie pani zadowolona, czyli rzecz o ostatnim weselu we wsi Kamyk, Teatr nowy, Duża scena, g. 18, bilety: 40 i 65 zł spektakl Kordian, Teatr Polski, Malarnia, g. 19, bilety: 30 i 50 zł Koncert plenerowy Aquanet, Orkiestra Filharmonii Poznańskiej, Łęgi Dębińskie, g. 19.30, wstęp wolny Koncert: Witek Łukaszewski solo, La Guitarra – jadłodaynia artystyczna, g. 20, bilety: 30 zł spektakl Extravaganza o miłości, Teatr Polski, Piwnica pod sceną, g. 22, bilety: 150 zł 24 czerwca, niedziela Wycieczka: Powstanie Poznańskie 1956, zbiórka: przy pomniku Poznańskiego Czerwca, pl. Mickiewicza, g. 11, udział bezpłatny oprowadzanie dla rodzin Zbudujmy Ostrów Tumski z okazji Weekendu na szlaku Piastowskim, Brama Poznania, g. 11, wstęp wolny oprowadzanie na 1050. rocznicę biskupstwa, Brama Poznania, g. 17, wstęp wolny spektakl Kordian, Teatr Polski, Malarnia, g. 17, bilety: 30 i 50 zł spektakl Będzie pani zadowolona, czyli rzecz o ostatnim weselu we wsi Kamyk, Teatr nowy, Duża scena, g. 18, bilety: 40 i 65 zł 25 czerwca, poniedziałek spektakl Ojciec Teatru Ateneum, Teatr Wielki, g. 17.30 i 20.30, bilety: 30–140 zł 26 czerwca, wtorek spotkanie „Już taki jestem…”. Eugeniusz Bodo, z cyklu Wtorek dla seniora, Biblioteka Raczyńskich, sala 1, g. 16.30, wstęp wolny spektakl Będzie pani zadowolona, czyli rzecz o ostatnim weselu we wsi Kamyk, Teatr nowy, Duża scena, g. 18, bilety: 40 i 65 zł spektakl Wielki Fryderyk, Teatr Polski, Duża scena, g. 18, bilety: 50–90 zł 27 czerwca, środa spektakl Będzie pani zadowolona, czyli rzecz o ostatnim weselu we wsi Kamyk, Teatr nowy, Duża scena, g. 18, bilety: 40 i 65 zł spektakl Wielki Fryderyk, Teatr Polski, Duża scena, g. 18, bilety: 50–90 zł spektakl Kalina® – monodram muzyczny A. Mierzwy, Teatr nowy, scena nowa, g. 20.30, bilety: 35 i 55 zł 28 czerwca, czwartek spektakl Wielki Fryderyk, Teatr Polski, Duża scena, g. 18, bilety: 50–90 zł Wykład Zbigniewa Antczaka Zamkowa stolarka, CK ZAMEK, Hol Balkonowy, g. 18.30, wstęp wolny spektakl Kalina® – monodram muzyczny A. Mierzwy, Teatr nowy, scena nowa, g. 20.30, bilety: 35 i 55 zł 29 czerwca, piątek Prezentacja konserwatorska Nowe szaty królowej – konserwacja obrazu Marii Karoliny Leszczyńskiej, Muzeum narodowe, g. 18, bilety: 8 zł spektakl Wielki Fryderyk, Teatr Polski, Duża scena, g. 18, bilety: 50–90 zł spektakl Dwunastu gniewnych ludzi, Teatr nowy, Duża scena, g. 20, bilety: 35 i 55 zł spektakl Kalina® – monodram muzyczny A. Mierzwy, Teatr nowy, scena nowa, g. 20.30, bilety: 35 i 55 zł 30 czerwca, sobota Warsztaty lepienia w glinie Lepi-My – Naczynie ceramiczne zdobione odciśniętymi wzorami, MDK nr 2, sala 6, g. 10.45, wstęp wolny spotkanie z cyklu Spotkania w salonie – opowieści z historią w tle, o ludziach, zwyczajach i kulturze w Poznaniu i Wielkopolsce na przełomie xix i xx wieku, Muzeum Archidiecezjalne, g. 12, wstęp wolny spotkanie Sztuka użytkowa w kolekcji gołuchowskiej: O różnorodnej ceramice, Muzeum narodowe, g. 12, bilety: 8 zł spotkanie z cyklu Śladami Blask Christianitatis, o pracy fotografa i o projekcie Archeologia myśli opowie Kateriny Zisopulu-Bleja, Rezerwat Archeologiczny Genius loci, g. 12, wstęp wolny Warsztaty pamięciowe, Centrum Zjawisk Teatralnych, ul. Golęcińska 9, g. 12, wstęp wolny spacer PoKoziołek po starym Mieście, zbiórka: stary Rynek, przed ratuszem, g. 12.05, wstęp wolny (opłata dobrowolna) Koncert inaugurujący scenę Letnią w Akademii Muzycznej oraz projekt na Wolnym, Wolny Dziedziniec Urzędu Miasta, g. 12.15, wstęp wolny Wystawa Rośliny Cybiny (wernisaż), Śluza Katedralna, g. 16, wstęp wolny spacer z przewodnikiem Szlakiem dziedzictwa żydowskiego, zbiórka: róg ul. Dominikańskiej i szewskiej, g. 17, udział bezpłatny spektakl Wielki Fryderyk, Teatr Polski, Duża scena, g. 18, bilety: 50–90 zł Koncert: summer Totenritual Crusade, U Bazyla, g. 19, bilety: 66–80 zł spektakl Dwunastu gniewnych ludzi, Teatr nowy, Duża scena, g. 20, bilety: 35 i 55 zł spektakl Kalina® – monodram muzyczny A. Mierzwy, Teatr nowy, scena nowa, g. 20.30, bilety: 35 i 55 zł POZnarń Czerwiec 2018 r. www.wmposnania.pl sport XK 5 TRIATHLONPO NOWEMU Nietypowa formuła dla zawodowców i trzy dystanse dla amatorów — w tym roku poznański triathlon zapowiada się naprawdę wyjątkowo. na dni od 29 czerwca do 1 lipca, w tym roku będzie częścią Super League Triathlon. To nowa - w założe- niu bardzo widowiskowa - forma za- wodów triathlonowych dla najlepszych zawodników na świecie. Każde zawody z tego cyklu składają się z trzech czę- ści, rozgrywanych w poszczególne dni weekendu. Ich założeniem jest krótki, widowiskowy dystans i zasady odbiega- jące nieco od tych w tradycyjnym tria- thlonie. Zawody odbywają się na bardzo krótkich pętlach: zaledwie 300 m trasy pływackiej, 6 km rowerowej i 2 km bie- gowej. Triathloniści po każdej konku- rencji otrzymują punkty, które liczą się do klasyfikacji generalnej. Takich pętli zawodnicy pokonują po kilka w każdy z trzech dni rywalizacji. Zwycięzcą staje się ten, który uzyska w sumie najwięcej punktów. Pomysłodawcą SLT jest Chris McCor- mack, jeden z najbardziej utytułowanych triathlonistów na świecie i - w poprzed- nich latach - dwukrotny gość poznań- skiego triathlonu. Innowacją w stosun- ku do innych imprez triathlonowych na świecie są nie tylko format i dystanse, na których ścigają się zawodnicy, lecz także wyjście w stronę kibiców w postaci udo- stępnienia darmowej transmisji wideo dostępnej w internecie. W Super League Triathlon wystąpią gwiazdy, ale poznańska impreza jest de- Pó triathlon, zaplanowany dykowana przede wszystkim amatorom. Wśród nich triathlon staje się dyscypli- ną coraz bardziej popularną. Ludziom, którzy cenią ruch na świeżym powietrzu i sporty ocierające się o ekstremalne, nie wystarcza już bieganie półmarato- nów czy maratonów. Dla nich natural- nym rozwinięciem ich pasji do sportu i wejściem na nieco wyższy poziom jest właśnie triathlon, w którym do żelaznej kondycji dołożyć trzeba umiejętności techniczne: wyczynowej jazdy na ro- werze i szybkiego pływania. Poznańscy triathloniści całe zimy spędzają na base- nach, gdzie trenerzy prowadzą dla nich specjalistyczne treningi pływackie. Gdy tylko pogoda na to pozwala, triathloni- ści wsiadają na swoje wyczynowe rowe- ry podobne do tych, na których startują kolarze. I to na nich pokonują kolejne kilometry, ćwicząc nie tylko swoją wy- dolność, ale i najbardziej aerodynamicz- ną pozycję na rowerze. Triathlon to dyscyplina posiadająca wiele odmian różniących się dystansami - od sprinterskiego po rozgrywany na Ha- wajach morderczy Ultraman Triathlon (10 km pływania, 421 km jazdy rowerem i 84 km biegu). W tym roku w Poznaniu organizatorzy zapraszają na trzy dystan- se: 1/2 Ironman (1,9 km pływania, 90 km jazdy rowerem i 21 km biegu), 1/4 Iron- man (950 m pływania, 45 km jazdy ro- werem i 10,55 km biegu) i 1/8 Ironman (475 m pływania, 22,5 km jazdy na ro- FOT. WALDEMAR WYLEGALSKI ty werze, ponad 5 km biegu). Na ten ostat- ni wysiłek powinno być stać nawet tych, którzy sport uprawiają rekreacyjnie - najbardziej zwykle wyczerpujące i trudne technicznie pływanie to przecież ledwie 19 długości zwykłego, 25-metrowego basenu. Na trasie 1/4 Ironman będą też rywalizowały sztafety. Centrum zmagań — triathlonowych w ostatni weekend czerwca będzie - jak zwykle w Poznaniu - teren wokół Jezio- ra Maltańskiego. Meta imprezy będzie Gwiazdy jeździectwa na Wol Prawie milion złotych - tyle wynosi pula nagród w najważniejszej jeździec- kiej imprezie sezonu letniego w Pozna- niu - IX Memoriale Macieja Frankiewi- cza, CSI4. Zmarły w 2009 roku Maciej Frankiewicz był nie tylko wiceprezydentem Poznania, ale też znanym miłośnikiem koni i jeź- dziectwa. Organizowane od kilku lat na poznańskiej Woli zawody czczą jego pa- mięć, ale i dostarczają wielu sportowych wrażeń tym Wielkopolanom, którzy ce- nią hippikę. W tym roku zawody w Poznaniu mają cztery gwiazdki, przyznawane według puli nagród. Imprezy czterogwiazdko- we to już naprawdę poważne zawody, jeszcze niedawno w ogóle nienotowane w krajach Europy Środkowej i Wschod- niej. Przyjeżdżają na nie zawodnicy światowej czołówki, startuje też - rzecz jasna - cała czołówka krajowa. Do podjęcia z parkuru będzie 950 tys. zł, FOT. WALDEMAR WYLEGALSKI co czyni poznańską imprezę łakomym kąskiem dla wielu jeździeckich gwiazd. Już teraz swój start w Poznaniu zapo- wiedzieli m.in. Saudyjczyk Abdullah Alsharbatly, Amerykanin Reed Kessler, Włoch Luca Moneta czy Belgijka Gu- drun Patteet. Impreza na Woli rozpocznie się w czwar- tek 9 czerwca i potrwa do niedzieli 10 czerwca. Każdego dnia kibiców czeka po kilka konkursów, wśród których je- den będzie hitem popołudnia. Najważ- niejszy dzień zawodów to niedziela, gdy o g. 13.30 rozpocznie się Grand Prix, z pulą nagród wynoszącą 420 tys. zł. Jego zwycięzca - oprócz niebagatelnej sumy pieniędzy — skasuje też 100 punktów do światowego rankingu najlepszych jeźdź- ców. Poznańskie Grand Prix to także zawody kwalifikacyjne do mistrzostw Europy w 2019, tegorocznych mistrzostw świata i igrzysk olimpijskich w 2020. Ich stawka jest więc niebagatelna. Ale Memoriał Macieja Frankiewicza na poznańskiej Woli to impreza nie tyl- ko sportowa. Coś dla siebie znajdą tam wszyscy posiadacze i pasjonaci koni - wokół hipodromu stanie bowiem nie- wielkie miasteczko targowe. Hitem części pokazowej są dwa, sobotni i niedzielny, pokazy końskiego baletu. Końmi będzie „dyrygował niezwykle utalentowany Francuz Pierre Fleury. pk się mieściła w pobliżu trybun na Mal- cie, trasę kolarską zaś wyznaczono - jak zwykle w Poznaniu — na drodze krajo- wej nr 92 w kierunku Kostrzyna. Wciąż przyjmowane są zapisy do poznańskiej imprezy, szczegóły w internecie na stro- nie www.superleaguepoznan.com. Paweł Konieczny SPORTOWY TERMINARZ m 2 czerwca, g. 9, Parkrun na Cytade- li, amatorski bieg masowy na dystansie 5 km, park Cytadela m 2 czerwca, g. 17, Warta Poznań — Siarka Tarnobrzeg, mecz piłkarskiej Il ligi, stadion przy ul. Droga Dębińska m 9 czerwca, g. 9, Parkrun na Cytade- li, amatorski bieg masowy na dystansie 5 km, park Cytadela m 10 czerwca, g. 9, Fregata Family Cup 2018, amatorskie zawody pływackie, ba- sen w Termach Maltańskich m 10 czerwca, g. 15, Bieg Grand Prix o Pu- char Rady Osiedla Umultowo, amatorska impreza biegowa, start i meta ul. Mleczowa m 16 czerwca, g. 9, Parkrun na Cytade- li, amatorski bieg masowy na dystansie 5 km, park Cytadela m 23 czerwca, g. 9, Parkrun na Cytade- li, amatorski bieg masowy na dystansie 5 km, park Cytadela m 30 czerwca, g. 9, Parkrun na Cytade- li, amatorski bieg masowy na dystansie 5 km, park Cytadela oprac. pk 16 rozrywka/promocja Czerwiec 2018 r. www.wmposnania.pl krzyżówka poznańska POZIOMO: 1. afa z komiksu, kumpel romka i a’tomka, 6. na glacy trudno go dostrzec, 7. rozbrzmiewa w poznańskiej operze, 9. gwiżdże, gdy piła trafia do kasty, 10. witold dębicki abo Michał Grudziński, 14. auto bez dachu (nie przyda się, gdy gis na dworze), 15. grany w Polskim abo w nowym, 16. na plaży w Mielnie abo u dochtora, 19. po niej kejter grzeczny jak trusia, 20. rzymski mówca, co umiał blubrać, 22. kociambrzysko. PIONOWO: 1. filmowa abo klejąca, 2. zakręcone szkiełko, w sam raz do tańczenia, 3. czasem dokucza, gdy klara na niebie, 4. urwis, rojber (jak brachol kejtra), 5. taka duża kanka, może być na wodę, 8. niuda obok niudy, 11. zoldaj, który będzie oficerem, 12. resztka ćmika abo świecy (w sam raz dla diabła), 13. w składzie, na metce, 14. doniesie za bejmy abo dla idei, 16. zgrana eka, 17. placek na obiad abo podwieczorek, 18. niski u kakaludka, 21. świeci nad składem. litery z pól ponumerowanych w prawym dolnym rogu, uszeregowane od 1 do 11, utworzą rozwiązanie. co 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 1 7 10 5 11 3 15 19 2 4 12 3 6 9 9 14 4 6 2 16 20 22 5 7 17 8 11 10 18 1 13 8 21 #NA WOL NYM lato 2018 Współfinansowanie Partnerzy Szczegóły na www.poznan.pl/nawolnym Cykl wydarzeń kulturalnych na Wolnym Dziedzińcu Urzędu Miasta Poznania 12.07 | g. 21:30 | animacja GALA 12. MIĘDZYNARODOWEGO FESTIWALU FILMÓW ANIMOWANYCH ANIMATOR SOLAR WALK pokaz animacji Reki Bucsi z muzyką na żywo g. 22:30 | taniec SILENT DISCO 13.07 | g. 20:30 | film AMY (O AMY WINEHOUSE) g. 22:30 | taniec SILENT DISCO 14.07 | g. 14:00 | teatr DOMISIE NA WAKACJACH spektakl dla dzieci, Drama Studio 20.07.2018 | g. 20:00 | koncert HAŃBA support PRZYBYŁ g. 22:30 | taniec SILENT DISCO 21.07 | g. 14:00 | teatr CO W SZAFIE PISZCZY spektakl dla dzieci, Teatr Fuzja, premiera g. 20:30 | film MARIA CALLAS g. 22:30 | taniec SILENT DISCO 27.07.2018 | g. 20:00 | koncert REBEKA support DECADENT FUN CLUB g. 22:30 | taniec SILENT DISCO 28.07.2018 | g. 20:30 | film BOSKA FLORENCE g. 22:30 | taniec SILENT DISCO 29.07.2018 | g. 14:00 | teatr TUWIM JULEK PARA BUCH FRAZY W RUCH spektakl dla dzieci, Teatr Małe Mi
  POZnan_2018-07.pdf	6 www.poznan.pl Lipiec 201 8 ISSN 2080-315X INFORMATOR SAMORZĄDOWY METROPOLII POZNAŃ *mpoznan.pł | W , ośw | e Dla w „wszystkich; którzy zh się spędzić letnie dniw, naszym ntedty z aji „LIE. A poznańskie instytucje przygotowały liczne atrakcjed a DDŁYE) 12-14 sj ah FOT. ŁUKASZ GDAK/CTK TRAKT M. zk *» h="_ ód ne pa F=— 3. SPOŁECZEŃSTWO OBYWATELSKIE CO W KULTURZE GRA Animator z Lenicą aktywny senior | Budujmy Wypożycz sprzęt „ obywatelski Poznań KASE — Poza wspieraniem aktywności rehabilitacyjny obywatelskiej mieszkańców i nama- Pakiet „Viva senior” wzbogacił się wianiem ich do większego udziału o nowe świadczenie. Osoby, które w życiu miasta będę działał na rzecz ukończyły 70 lat i pilnie poszukują wzmocnienia sektora organizacji sprzętu rehabilitacyjnego, mogą pozarządowych — mówi wypożyczyć go bezpłatnie. > s. 7 Andrzej Białas, peł- nomocnik prezy- Pomoc dla klubów denta Poznania Już wkrótce do poznańskich klubów W KADRZE - PIOTR BEDLIŃSKI ds. społeczeń- seniora wyruszą animatorzy, których 11. Międzynarodowy Festiwal Filmów stwa obywatel- zadaniem będzie wsparcie działalności _Animowanych Animator rozpocznie skiego. bs.4 klubów. bs.7 się 6 lipca. > s. 11 FOT. ARCHIWUM UMP POZnan KONTa<kT 61 646 33 44 POZnan <KONTa<kT 61 646 33 44 > miasto POZnarń Lipiec 2018 r. www.wmposnania.pl LATO W NASZYM MIEŚCIE Wakacyjne miesiące to czas wypoczynku, na który czekają nie tylko najmłodsi. la poznaniaków i tych wszystkich, którzy zdecydują się spędzić let- nie dni w naszym mieście, po- znańskie instytucje przygotowały liczne atrakcje. Poranki i spacery Filmowe poranki dla dzieci, spektakle teatralne dla widzów od 6. roku życia (Owieczka Bella teatru Gili Gili, 19.07), warsztaty plastyczne (Zielone miasto, 13.07), literacko-artystyczne (Co tak szumi, pluska i chlupocze?, 25.07) i taneczne (Zaba- wa w detektywa tanecznego, 3.08; Folko-plą- sy, 7.08), bogaty program półkolonii — to tylko niektóre propozycje, jakie Centrum Kultury ZAMEK przygotowało dla naj- młodszych mieszkańców naszego miasta. Centrum nie zapomniało też o dorosłych. Z myślą o nich odbywać się będą spacery tematyczne połączone ze zwiedzaniem mało znanych zamkowych wnętrz, ale też zamkowych okolic (cykle Miasto od podszewki, Zamek od zewnątrz), podczas których prowadzący opowiedzą o wie- żowcach (16.07), zieleni (30.07) i Świę- tym Marcinie (20.08). Nie zabraknie praktycznych wykładów (Od deski do nie deski. Co można zrobić z drewna?, 19.07; Biżuteria, 26.07) i pokazów filmowych (Włoskie wakacje na ekranie, 27.07-2.08). Z książką i szablą Biblioteka Raczyńskich zaprasza na spo- tkania z bohaterami książek Kornela Ma- kuszyńskiego. W 15 filiach najmłodsi prze- żyją przygody z Koziołkiem Matołkiem, szatanem z siódmej klasy i panną z mokrą głową. Dzieci poznają dawne polskie legen- dy, stworzą własne komiksy, wezmą udział w zajęciach literackich i teatralnych. Warsztaty muzealne i spotkania z histo- rią odbywać się będą w lipcu i w sierp- niu (od wtorku do piątku) w Muzeum Narodowym i jego oddziałach, m.in. w Wielkopolskim Muzeum Wojskowym iw Muzeum Etnograficznym. W Re- zerwacie Archeologicznym Genius loci na Ostrowie Tumskim czeka na małych poznaniaków i ich rodziców plac zabaw z dawnymi zabawkami i grami. Dla dzieci i młodzieży przygotowano też wakacyjne zajęcia z szermierki historycznej - każdy będzie mógł nie tylko przyjrzeć się stro- jom wojskowym z XVI wieku, ale też pod okiem instruktorów poznać podstawowe techniki dawnych szermierzy. Nad rzeką Brama Poznania zaprasza na Wodne har- ce - terenowe zajęcia nad Cybiną. Jak kiedyś wyglądał Ostrów Tumski, dlaczego trzeba oszczędzać wodę i czy można ko- goś „nabić w butelkę” — tego wszystkiego dowiedzą się uczestnicy zajęć. W Bramie Poznania odbywać się też będą EKOn- strukcje — warsztaty dla najmłodszych, na których nie tylko dowiedzą się, jakie domy budowano w dawnych czasach i dlaczego Kibicuj w strefie na targach Jest wielki telebim i miejsce dla 6 tys. osób. Do 15 lipca trwają rozgrywki pił- karskiego mundialu w Rosji, wszystkie mecze można obejrzeć w Strefie Kibica, którą miasto przygotowało wspólnie z Międzynarodowymi Targami Poznań- skimi. Strefa Kibica jest czynna od samego po- czątku mistrzostw świata w piłce, które od 14 czerwca rozgrywają się na stadio- nach w Rosji, i będzie otwarta dla wszyst- kich chętnych do 15 lipca, kiedy plano- wany jest mecz finałowy. Strefa zorganizowana została na placu św. Marka, który znajduje się przy pawilo- nach 3 1 3A, zaraz obok głównego wejścia na tereny targowe od strony ul. Głogow- skiej. Wstęp do Strefy Kibica jest darmo- wy. W jej obrębie ustawiony został telebim o powierzchni 144 m kw., pod którym może się zgromadzić aż 6 tys. osób. Fani mają do dyspozycji także zaplecze sani- tarne w sąsiednich halach targowych oraz punkty gastronomiczne z kuchniami z róż- nych stron świata. Jest też boisko do gry w piłkę, na którym odbywają się piłkarskie turnieje dla dzieci i dorosłych. Przygoto- wano też strefę dla najmłodszych z placem zabaw oraz strefę z leżakami. W czasie po- między meczami telebim jest wykorzysty- wany do projekcji filmów w ramach kina letniego. Miasto przeznaczyło na organiza- cję strefy 900 tys. zł ze swojego budżetu. jg FOT. WALDEMAR WYLEGALSKI dzisiaj można wznosić bardzo wysokie wieżowce, ale również samodzielnie wyko- nają własne ekologiczne makiety domów. Ponadto w ramach Rodzinnego oprowa- dzania przewodnicy zabiorą całe rodziny w podróż w czasie i pokażą, jak zmieniał się Poznań na przestrzeni wieków. towe, wycieczki poza miasto i spływy ka- jakowe. Dla fanów sportu zorganizowane zostaną turnieje siatkówki plażowej. Osiedlowe turnusy Bogaty program zajęć przygotowały też osiedlowe domy kultury. Dom Kultury „Stokrotka” zaprasza dzieci na pięciodnio- we turnusy; nie zabraknie zajęć plastycz- nych i kursów tanecznych, wycieczek auto- karowych i rejsów po Warcie, warsztatów kulinarnych i spotkań z ciekawymi ludźmi. Niektóre z wydarzeń, jakie przygotowały na lato poznańskie instytucje, są odpłatne, na inne trzeba się wcześniej zapisać albo postarać o bezpłatne wejściówki. Warto wcześniej zajrzeć na strony internetowe organizatorów — tam też można znaleźć pełny program letnich atrakcji. Cezary Omieljańczyk Targi i zajezdnia Codziennie od g. 10 do 20 otwarte będą bramy Międzynarodowych Targów Po- znańskich. Mnóstwo wydarzeń sporto- wych, zabawy nie tylko dla najmłodszych i spotkania tematyczne to atrakcje, które z pewnością przyciągną tłumy poznania- ków. Czekać na nich będą boiska i pla- ce zabaw, plaża i wypożyczalnia sprzętu sportowo-rekreacyjnego, a także sportowe kino plenerowe na największym ekra- nie LED w Polsce (14 m na 8 m). Po raz czwarty odbędzie się Lato na Madalinie. W każdy wakacyjny weekend organi- zatorzy zapraszają do dawnej zajezdni tramwajowej na aktywne i rozwojowe - Podczas waka- NE . cji zapraszamy soboty (zajęcia sportowe, edukacyjne, dzieci młodzież warsztaty) oraz artystyczne niedziele i dorosłych do zam- (zajęcia taneczne, muzyczne, koncerty). kowych wnętrz - mówi Martyna Łokuciejewska, rzeczniczka prasowa Centrum Kultury ZAMEK. - W naszej ofer- cie każdy znajdzie coś ciekawego na letnie dni. Sportowe lato Trudno wyobrazić sobie letnie dni bez za- jęć sportowych. Z myślą o najmłodszych Poznańskie Ośrodki Sportu i Rekreacji przygotowały bogatą ofertę zajęć półko- lonijnych. W programie są zajęcia spor- Groźny barszcz W Poznaniu pojawił się barszcz So- snowskiego, roślina powodująca bar- dzo dotkliwe oparzenia. Na Wildzie, przy ul. Wspólnej, poparzył się 7-letni chłopiec. Straż Miejska apeluje, aby w przypad- ku zauważenia barszczu Sosnowskiego natychmiast zgłaszać ten fakt. Kontakt do Straży Miejskiej: tel. 986, email: sna um.poznan.pl, strona: sm.poznan.pl. Jak rozpoznać barszcz Sosnowskiego? Łodyga osiąga od 1 do 4 m wysokości przy średnicy do 10 cm. U góry zielona, na dole zwykle pokryta jest purpuro- wymi plamkami. Liście są bardzo duże (pow. nawet 1,5 m kw.), o zaostrzonych końcach. Wzdłuż brzegu blaszki liściowej znajdują się krótkie, zaokrąglone ząbki. Kwiaty są białe, zebrane w gęsty i duży baldach o średnicy do 50 cm. Kwitnie od czerwca do przełomu lipca i sierpnia. Związki chemiczne zawarte w soku barsz- czu Sosnowskiego mogą wywoływać po- drażnienia dróg oddechowych, nudności, wymioty, bóle głowy, zapalenie spojówek. W przypadku kontaktu z rośliną na cie- FOT. WIKIPEDIA DOMENA PUBLICZNA le pojawiają się zaczerwienienia skóry i pęcherze z płynem surowiczym. U osób nadwrażliwych oparzenie barszczem może doprowadzić do ciężkich powi- kłań - martwicy tkanek i w dalszej kolej- ności nawet do amputacji. W upalne dni roślina wydziela opary, które mogą pora- zić układ oddechowy i narząd wzroku. Po kontakcie z nią należy bezzwłocznie udać się do lekarza. mat POZnarń Lipiec 2018 r. www.wmposnania.pl miasto XK E Nadszedł czas na składanie wniosków Od lipca do listopada poznaniacy mogą składać wnioski o świadczenia w ramach Programu Rodzina 500+, rodzinne, alimentacyjne, stypendia szkolne oraz — po raz pierwszy w tym roku - wyprawkę szkolną. trum Świadczeń liczą, że może wpłynąć ponad 50 tys. wniosków. W związku z tym wyznaczyli cztery miej- sca, gdzie można je składać: > Poznańskie Centrum Świadczeń, ul. Wszystkich Świętych 1 > Poznańskie Centrum Świadczeń, ul. Małachowskiego 10 b Wydział Działalności Gospodarczej i Rolnictwa, ul. 28 Czerwca 1956 r. > Wydział Spraw Obywatelskich i Upraw- nień Komunikacyjnych, ul. Libelta 16. Pos z Poznańskiego Cen- Z wn 4 << o ab ah > z PA << Z ja a z = E o m W dwóch głównych (Wszystkich Świę- tych 1 oraz Małachowskiego 10) w sierp- niu czas pracy wydłużony zostanie do g. 18. - Wszystko po to, by poznaniacy nie musieli stać w kolejkach — zapewnia Jędrzej Solarski, zastępca prezydenta Po- znania. Łącznie we wszystkich czterech punktach przyjmowania wniosków będzie 70 stano- wisk obsługi klienta. Najwięcej w dwóch głównych. By uniknąć stania w kolejkach, warto umówić się na wizytę telefonicznie. Pracownicy PCŚ oraz Poznań Kontakt Bałtyk nagrodzony Poznański wieżowiec zbudowany przy rondzie Kaponiera został uzna- ny w konkursie Nagroda Architektoniczna 2017, organizowanym przez tygodnik „Polityka', za najciekawszy budynek architektoniczny oddany do użytku w ubiegłym roku. Powstał w miejscu dawnego kina Bałtyk i stąd nazwa nawiązująca do dawnego obiektu, ale podobieństwa mię- dzy nimi nie ma żadnego. Największe wrażenie robi kształt, który spra- wia, że z każdego miejsca budynek wygląda trochę inaczej. Z 16-pię- trowego wieżowca rozciąga się imponujący widok, o czym mieli okazję przekonać się wszyscy, którzy przybyli na oficjalne otwarcie Bałtyku i mogli wjechać na jedną z najwyższych kondygnacji. Przed gmachem udało się wygospodarować niewielki skwer z ławkami. W finale kon- kursu poznański Bałtyk pokonał m.in.: blok mieszkalny w Warszawie, niepubliczne liceum ogólnokształcące Akademia High School w War- szawie, Muzeum Il Wojny Światowej w Gdańsku oraz Wydział Radia i Telewizji im. Krzysztofa Kieślowskiego Uniwersytetu Śląskiego w Ka- towicach. mat w ramach kampanii Umów się, nie czekaj dzwonią do klientów, którzy udostępnili numery telefonów, i proponują już teraz rezerwację terminu wizyty. Natomiast oso- by, które złożyły wniosek elektronicznie, otrzymały SMS o konieczności ponowie- nia wniosku o świadczenie wychowawcze. - Rezerwacja terminu wizyty jest najlepszą gwarancją złożenia wniosku w dogodnym czasie i w komfortowych warunkach, bez konieczności oczekiwania w kolejce - przekonuje Grzegorz Karolczyk, dyrektor Poznańskiego Centrum Świadczeń. Wnioski o świadczenia rodzinne, alimen- tacyjne, stypendia można składać osobi- Szansa na Należące do miasta Poznańskie Towarzy- stwo Budownictwa Społecznego realizu- je nowatorski projekt „Najem z dojściem do własności”. To propozycja mieszka- niowa dla tych, których dochody nie pozwalają na kredyt. Mieszkania w tym programie powstają na Strzeszynie. W rejonie ulic Koszalińskiej, Literackiej i Żołnierzy Wyklętych spółka PTBS buduje nowe mieszkania, które znajdą lokatorów dzięki programowi „Najem z dojściem do własności. To propozycja, która pozwala w stosunkowo krótkim czasie wykupić wy- najmowany lokal. Nabór do progra- „4 mu trwa do 2 lipca, a informacje o tym, jakie dokumenty trzeba złożyć, dostępne są na stronie www.ptbs.pl. W programie mogą wziąć udział osoby, które m.in. spełnią kryteria dochodowe oraz nie posiadają w Poznaniu wła- snościowego lokalu mieszkaniowego. Ci, którzy do programu zostaną przyjęci, najpierw wpłacą opłatę partycypacyjną w wysokości 30 proc. kosztów budowy mieszkania, a resztę zapłacą w ramach czynszu najmu. Czynsz szacowany jest na 19 zł za m kw. Mieszkanie będzie moż- ście lub przesłać wypełniony formularz na adres PCŚ. Ponadto wnioski w formie elektronicznej za pośrednictwem ban- kowości elektronicznej będzie można złożyć, wnioskując o świadczenie wycho- wawcze 500+. O inne świadczenia w for- mie elektronicznej będzie można wnio- skować poprzez platformę e-puap lub e-mpatia. Nowością w tym roku jest możliwość wnioskowania o świadcze- nia w formie elektronicznej już w lipcu. Natomiast wszystkie osoby, które będą chciały złożyć wnioski w formie trady- cyjnej w siedzibie urzędu, będą mogły to zrobić w sierpniu. oprac. red mieszkanie na wykupić najszybciej po pięciu latach, a najpóźniej po 25 latach od momentu podpisania umowy najmu. W powstających już na Strzeszynie blokach znajdzie się 1100 mieszkań, pierwsze będą gotowe jeszcze w tym roku, ostatnie zosta- ną oddane do użytku w roku 2020. Bloki będą miały zapewnioną infrastrukturę rekreacyjną, żłobek, przychodnię i lokale usługowe. Ofertę uzupełnią mieszkania na wynajem w klasycznym systemie TBS oraz mieszkania chronione i wspomagane, czyli przeznaczone m.in. dla seniorów. — jg - Odbiorcami programu „Najem z dojściem do własności” są osoby, które mają źródło dochodów i perspekty- wy rozwojowe, ale nie stać ich na czynsz rynkowy lub nie chcą decydować się na kredyt hipoteczny - tłumaczy Tomasz Lewandowski, zastępca prezy- denta Poznania. Festyn z Magdaleną Jubileuszowy 20. Festyn Farny Warkocz Magdaleny odbędzie się w niedzielę 22 lipca. Wydarzenie, które już trwale wpisało się w wakacyjny Poznań, rozpocznie się o g. 12.30 mszą świętą w farze przy ul. Go- łębiej. Po mszy organizatorzy — Parafia Far- na i Towarzystwo Przyjaciół Poznańskiej Fary - zapraszają na dziedziniec Urzędu Miasta przy pl. Kolegiackim. Tam od g. 14 do 19 będzie czekać wiele atrakcji. Jak co roku odbędzie się konkurs na najdłuższy warkocz. Długa kolejka ustawi się zapewne również do stoisk z kulinarnym przysma- kiem festynu, czyli wypiekami w kształcie warkocza. Nie zabraknie też zabaw i kon- kurencji dla najmłodszych. Chętni będą mogli zajrzeć do zakamarków fary, na co dzień niedostępnych dla turystów. Rok 2018 jest dla Poznania i Wielkopol- ski wyjątkowy - świętujemy 100-lecie wybuchu powstania wielkopolskiego i odzyskania niepodległości przez Pol- skę. Z myślą o tych rocznicach wystąpi Jacek Kowalski i zespół Monogrami- sta JK z programem Śpiewnik Wielko- polski 1918. Muzycy przypomną w nim pieśni patriotyczne, ale też satyryczne i miłosne, popularne w Wielkopolsce w czasach powstania, będą też zachęcać publiczność, aby włączyła się do wspól- nego śpiewania. co MIASTO W SKRÓCIE EH REMONT MOSTU LECHA. Most Lecha nad Wartą składa się z dwóch części: po- łudniowej, oddanej do użytku w 1999 roku, i północnej, ukończonej w 1954 roku. Właśnie ta druga musi być już ro- zebrana ze względu na zły stan technicz- ny — w jej miejscu stanie nowa przepra- wa. W lipcu mają zacząć się prace przy tej inwestycji, która będzie kosztować 53 mln zł. Nowy most, o długości niemal 236 m, będzie nie tylko dostosowany do większych obciążeń, ale też wyposażony w trzy pasy jezdni o szerokości 3,5 m każ- dy, ścieżkę rowerową o szerokości 2 m oraz chodnik o szerokości 1,5 m. je m POKOZIOŁKI I PODWIECZOREK. Grupa przewodników PoPoznaniu.pl zaprasza w wakacyjne weekendy na wy- cieczki po mieście. W każdą sobotę i nie- dzielę do końca września odbywać się będą Pokoziołki, czyli spacery po historycznym centrum Poznania. Początek spotkań o g. 12.05 przed ratuszem, każdy spacer trwa ok. 1,5 godziny. W sobotnie popołu- dnia przewodnicy zapraszają do zwiedza- nia Starego Miasta, natomiast w niedziele na uczestników wycieczek czeka Dzielnica Zamkowa. Ponadto w lipcowe i sierpniowe soboty organizowane będą Podwieczorki— spacery wieczorne (początek o g. 18 przed ratuszem), każdy poświęcony innemu te- matowi. Przewodnicy przeniosą nas m.in. do Poznania czasów wojny (15.07) i po wojnie (11.08), przybliżą nieznane historie znanych miejsc (28.07), opowiedzą o Po- znaniu zakochanym (18.08) i zaproszą na Niepoważną wycieczkę (Poznań w anegdo- cie i z przymrużeniem oka, 7.07). Więcej: www.popoznaniu.pl. co HM PORTAL GEODETY. GEOPOZ urucho- mił nową e-usługę przeznaczoną dla wykonawców prac geodezyjnych na te- renie Poznania. Dzięki portalowi możliwe jest zgłoszenie pracy geodezyjnej online. Także materiały i dane z baz danych przy- gotowane przez GEOPOZ będą udostęp- niane cyfrowo. Gdy geodeta zaloguje się na swoje konto pod adresem portal. geopoz.poznan.pl/geodeta, może śle- dzić stan sprawy. Na spersonalizowanym koncie ma wgląd do historii swoich prac i opłat. Wszelkich płatności również może dokonać drogą elektroniczną. mat M RÓWNY BRUK. Zeszlifowana kostka brukowa od ubiegłego roku jest już na ul. Woźnej. Teraz tę samą technologię zastosowano przy remoncie ul. Wodnej, gdzie nawierzchnia została wymieniona na odcinku od wjazdu na pl. Kolegiac- ki do ul. Klasztornej. Następnie prace były prowadzone na ul. Ślusarskiej — od pl. Kolegiackiego do ul. Woźnej. Remont polegał na wymianie istniejącej kostki rzędowej na kostkę, która wcześniej pod- dana została rewaloryzacji. Dodatkowo przestrzenie między kostkami, szczegól- nie niebezpieczne dla rowerów, zostały wypełnione specjalną masą. Kostka, któ- ra została z nawierzchni usunięta, trafiła do magazynu Zarządu Dróg Miejskich, po to by wykorzystać ją w przyszłości. jg 2>k miasto/społeczeństwo obywatelskie POZnarń Lipiec 2018 r. www.wmposnania.pl Budujmy obywatelski Poznań Najlepsze inicjatywy zostały nagrodzone — Ważne jest, żebyśmy angażowali się we wspólne działania nie tylko wtedy, gdy coś nas niepokoi — mówi Andrzej Białas, pełnomocnik prezydenta Poznania ds. społeczeństwa obywatelskiego. W maju został Pan pełnomocnikiem prezydenta Poznania ds. społeczeństwa obywatelskiego. Czym jest społeczeń- stwo obywatelskie? Możemy o nim mówić wówczas, gdy jego członkowie samodzielnie, bez zachęty ze strony władz, podejmują różne działania na rzecz lokalnej społeczności. Działają niezależnie od instytucji państwowych, co oczywiście nie musi oznaczać, że z nimi rywalizują. Tak rozumiane spo- łeczeństwo obywatelskie pojawia się już w pismach Arystotelesa. Wiele jest prze- jawów społeczeństwa obywatelskiego. Wolontariat, organizacje pozarządowe, aktywność obywatelska, promowanie idei samorządności - to tylko niektóre z nich. Od kiedy można mówić o początkach społeczeństwa obywatelskiego w na- szym kraju? Z przykładami działań na rzecz lokal- nych społeczności mieliśmy do czynienia już w latach po drugiej wojnie świato- wej, wówczas też ten termin pojawił się w opracowaniach naukowych. Przez całe dziesięciolecia organizowano na przy- kład tzw. czyny społeczne. Trudno jednak uznać, że były inicjatywy oddolne. Cho- dziło raczej o legitymizowanie decyzji władzy państwowej. Dopiero pod koniec lat 90. ubiegłego wie- ku nastąpiły w naszym kraju przemiany, które umożliwiły rozwój społeczeństwa obywatelskiego. Polacy zaczęli bez przy- musu brać udział w wyborach samorzą- dowych, doceniając w nowym samorzą- dzie szansę na zrealizowanie lokalnych, obywatelskich - a niekoniecznie państwo- wych - celów i oczekiwań. Powstawały stowarzyszenia i fundacje, ale chętnie zrze- szaliśmy się wówczas także dla małych lo- kalnych inicjatyw, angażowaliśmy się w po- prawę życia mieszkańców naszych małych społeczności: ulic, osiedli, miast. Nie ina- czej było w Poznaniu. Wiele organizacji non profit, które wówczas powstały, dzia- ła do dzisiaj. Poznań jest zresztą pod tym względem liderem w naszym kraju. Ocenia się, że w ubiegłym roku aktywnie działało w naszym mieście nawet 1800 organizacji pozarządowych i kościelnych. Jakie zadania stoją przed Panem - peł- nomocnikiem ds. społeczeństwa oby- watelskiego? Pełnomocnik powinien być postrzegany jako rzecznik i łącznik między władzami miasta, mieszkańcami i organizacjami pozarządowymi. Poza wspieraniem ak- tywności obywatelskiej mieszkańców i namawianiem ich do większego udzia- łu w życiu miasta będę działał na rzecz wzmocnienia sektora organizacji poza- rządowych. Bardzo ważne jest też moim zdaniem promowanie roli, jaką pełni dla mieszkańców samorządność. Trze- FOT. ARCHIWUM UMP ba zachęcać do głosowania w wyborach samorządowych, także w wyborach rad osiedlowych. Trzeba pokazać, że wybie- rając radnych osiedlowych, wpływamy na to, jak się żyje w naszej okolicy. W jaki sposób mieszkańcy Poznania i aglomeracji poznańskiej mogą włą- czyć się w budowanie społeczeństwa obywatelskiego? Jest naprawdę bardzo wiele możliwości zaangażowania się w działania na rzecz naszej społeczności. Nie trzeba od razu po- woływać stowarzyszeń czy fundacji. Taka inicjatywa pozwala oczywiście działać sku- tecznie — łatwiej jest przekonywać do swo- ich pomysłów przedstawicieli organizacji, która ma osobowość prawną, pieczątkę, siedzibę. Z drugiej strony takie rozwiąza- nie wymaga spełnienia wielu wymogów prawnych i administracyjnych. Można działać na rzecz społeczeństwa obywatelskiego bez konieczności reje- strowania fundacji, tworzenia struktur organizacyjnych, powoływania prezesa czy zatrudniania specjalistów do rozli- czania przyznanych dotacji. Doskonałym przykładem może być festyn organizowa- ny dla mieszkańców ulicy lub osiedla. Na takim spotkaniu możemy się lepiej po- znać, porozmawiać o wspólnych proble- mach io tym, co możemy zrobić na rzecz naszej społeczności. ORGANIZACJE POZARZĄDOWE W POZNANIU Niezwykle ważną rolę pełni w naszym mieście Poznańska Rada Działalności Pożytku Publicznego, która opiniuje pro- jekty strategii, uchwał i aktów prawnych dotyczących sfery działań publicznych. Działa również pięć Komisji Dialogu Obywatelskiego przy wydziałach Urzędu Miasta, a także Zespoły i Rady Społeczne przy miejskich instytucjach. Warto zaan- gażować się w ich pracę. Nie zapominaj- my też o ważnym aspekcie społeczeństwa obywatelskiego, jakim jest Poznański Bu- dżet Obywatelski i Centra Inicjatyw Lo- kalnych. Dzięki nim udało się w naszym mieście zrealizować wiele ciekawych po- mysłów. Ważne jest, żebyśmy angażowali się we wspólne działania nie tylko wtedy, gdy dzieje się coś, co nas niepokoi. Niestety często jest tak, że potrafimy się doskonale organizować dopiero wtedy, gdy trzeba zaprotestować przeciwko budowie drogi tuż pod naszymi oknami albo gdy chce- my, by chodnik budowany na drugim końcu ulicy doprowadzony został także do naszej posesji. Trzeba patrzeć szerzej, trzeba widzieć nie tylko własne korzyści, ale dostrzegać również to, co jest istotne dla całej społeczności lokalnej. To jest ważny aspekt budowania społeczeństwa obywatelskiego. rozmawiał: Cezary Omieljańczyk Organizacja pozarządowa (w języku angielskim: non-government organization, stąd skrót NGO) to organizacja powstająca dla zrealizowania jakiegoś zadania lub na rzecz jakiejś inicjatywy, ale która działa nie dla osiągnięcia zysku. Pod względem liczby takich podmiotów Poznań znajduje się w czołówce w naszym kraju. Zgodnie z danymi Głównego Urzędu Statystycznego w naszym mieście zarejestrowanych było ponad 4100 podmiotów non profit, a dodatkowo rejestr tzw. stowarzyszeń zwykłych (nadzorowany przez prezydenta Poznania) zawierał ok. 650 organizacji. Szacuje się, że obecnie aktywnie działa w Poznaniu 1500-1800 podmiotów tego typu. Są wśród nich zarówno małe podmioty, jak i duże fundacje. Około 200 spośród poznańskich organizacji ma status organizacji pożytku publicznego. Rozstrzygnięty został konkurs Inicja- tory na najlepszą poznańską inicjatywę pozarządową zrealizowaną, częściowo lub w całości, w 2017 roku. Była to już trzecia edycja konkursu, któ- rego celem jest wspieranie działalności pozarządowej i nagrodzenie najlepszych pomysłów realizowanych na rzecz Pozna- nia i poznaniaków. Oceniając propozycje zgłoszone w pięciu kategoriach, kapituła konkursowa przyznała nagrody i wyróż- nienia. Inicjatorami Roku 2017 zostały następujące inicjatywy: > w kategorii Edukacja: Darmowy migowy - warsztaty podstaw języka migowego dla poznania- ków Towarzystwa Pomocy Głuchoniewi- domym, Wielkopolskiej Jednostki Woje- wódzkiej )» w kategorii Kultura: Kinoteatr dostępny 2.0 Fundacji Inicjatyw Społecz- nych Mili Ludzie (zorganizowanie ośmiu integracyjnych pokazów filmowych oraz sześciu spektakli teatralnych z audiode- skrypcją, tłumaczeniem na polski język migowy lub napisami dla osób niesłyszą- cych) ) w kategorii Sport: Judo bez granic Stowarzyszenia Klub Sportowy Akademii Judo (zorganizowanie zajęć judo dla osób niepełnosprawnych) > w kategorii Śro- dowisko: Ptaki w Mieście 2017 - działajmy dla ochrony ptaków w Poznaniu Stowarzy- szenia Centrum Promocji Ekorozwoju > w kategorii Zdrowie: Zintegrowane Cen- trum Opieki konsorcjum Stowarzyszenia Wzajemnej Pomocy Flandria oraz Sto- warzyszenia Medycyna Polska (wsparcie osób starszych i niepełnosprawnych w ra- mach systemu teleopieki). Ponadto swojego laureata wybrali w in- ternetowym głosowaniu także mieszkań- cy Poznania. Zwycięzcą w tej kategorii został Chór Kameralny Poznańskie Se- nioritki, koncertujący w szpitalach, klu- bach seniora i domach opieki społecznej. Wręczenie statuetek Inicjatorów 2017 od- było się 7 czerwca podczas uroczystej gali w Teatrze Muzycznym. co Wielki remont zabytków Aż 2,5 mln zł dotacji z budżetu miasta zostanie przeznaczone na tegorocz- ne prace konserwatorskie i restaura- torskie 30 poznańskich zabytków. To 0 0,5 mln zł więcej niż w ubiegłym roku. Do Urzędu Miasta wpłynęło 38 wniosków o dotację na kwotę ponad 6 mln zł. Biu- ro Miejskiego Konserwatora Zabytków rekomendowało 30 obiektów. Kryterium oceny wniosków były m.in.: ranga obiek- tu, jego stan, inne źródła finansowania, wyjątkowe zaangażowanie właścicieli w zachowanie obiektu w dobrym stanie. Dofinansowanie otrzymały zarówno bu- dynki sakralne, jak i świeckie. Odrestaurowane zostaną m.in. witraże w oknach klatek schodowych w zabytko- wych kamienicach przy ul. Roosevelta 5 i Zacisze 2 (100 tys. zł), dach kamienicy se- cesyjnej przy ul. Roosevelta 5 (370 tys. zł), elewacja frontowa Pałacu Mielżyńskich przy Starym Rynku (100 tys. zł) oraz dwie rzeźby z kościoła Przemienienia Pańskie- go przy ul. Długiej (30 tys. zł). mat Kultura tańsza w niedzielę Miasto realizuje pomysł radnego Grze- gorza Jury, aby w niedziele objęte zaka- zem handlu zaproponować mieszkań- com tańsze bilety w instytucjach kultury. Od marca tego roku obowiązuje zakaz handlu w wybrane niedziele. Oznacza to m.in. znacznie mniejszy ruch w galeriach handlowych, które były stałym elementem niedzielnego wypoczynku. Jako alterna- tywę radny Grzegorz Jura zaproponował tańsze bilety do miejskich instytucji kul- tury. Władze miasta podchwyciły ten po- mysł i wprowadziły pilotażowy program Niedziele w teatrze - skorzystanie z 50 proc. obniżki cen w miejskich teatrach w nie- dziele niehandlowe. Od czerwca taką ofertę ma Teatr Polski, a od września będą miały Teatr Animacji, Teatr Muzyczny i Centrum Sztuki Dziecka. W Przyszłym roku dołą- czyć ma Teatr Ósmego Dnia. mat MIASTO W SKRÓCIE M POGOŃ ZA WILKIEM. W ostatnią so- botę lipca na terenie Wielkopolskiego Parku Narodowego 450 biegaczy zmie- rzy się z wymagającą, ponad 10 kilo- metrową trasą. Start biegu głównego odbędzie się 28 lipca o g. 10 w pobliżu siedziby Stacji Ekologicznej UAM w Mosi- nie. Oprócz medali dla wszystkich uczest- ników, którzy dobiegną do mety, organi- zatorzy przygotowali atrakcyjne puchary i nagrody dla najlepszych w klasyfikacji generalnej oraz w poszczególnych kate- goriach wiekowych. Impreza pod nazwą Pogoń za Wilkiem ma na celu populary- zację zdrowia i ekologicznego stylu życia oraz promocję terenów Wielkopolskiego Parku Narodowego. Więcej na: pogonza- wilkiem.pl. mat m PARKUJ POD RONDEM. Od 1 lipca pl. Mickiewicza nie będzie już czasowym parkingiem. Kierowcy mają do dyspozy- cji parking podziemny pod Kaponierą. Do tej pory o zezwolenie na parkowanie najczęściej zwracali się organizatorzy kon- certów. Miesięcznie wydawano nawet po kilkanaście takich zgód. mat POZnarń Lipiec 2018 r. www.wmposnania.pl co na osiedlach >K BEZ ALKOHOLU NOCĄ Od 31 maja nie można kupić alkoholu w sklepach na terenie Osiedla Stare Miasto po g. 22. Tak zdecydowali radni miejscy, uwzględniając apele mieszkańców i Rady Osiedla. owelizacja ustawy o wychowa- N niu w trzeźwości i przeciwdzia- łaniu alkoholizmowi z marca tego roku dała samorządom kompe- tencje umożliwiające ograniczenie dostępności napojów alkoholowych. Rada gminy może ograniczyć sprzedaż alkoholu, przeznaczonego do spożycia poza miejscem sprzedaży, w g. od 22 do 6 rano. Miejscy urzędnicy przygotowali projekt uchwały zakładający zakaz sprzedaży alkoholu w sklepach od g. 23 do 6 rano. Rada Osiedla Stare Miasto proponowa- ła jednak, aby zakaz ten obowiązywał od g. 22. - W Poznaniu jest 1 tys. sklepów z alko- holem, z tego 240 na terenie Osiedla Stare Miasto - mówi radny Andrzej Rataj, jed- nocześnie radny osiedlowy. - Mieszkańcy podkreślają, że generują one problemy, zakłócanie ciszy i porządku, zanieczysz- czanie chodników i elewacji budynków. Cierpią na tym lokatorzy i właściciele nie- ruchomości. Nie postulujemy zamknięcia tych sklepów, ale zakaz sprzedaży alkoho- lu. Te napoje nocą będzie można spożywać w pubach i restauracjach. Rada Miasta podczas sesji przychy- [iła się do tej opinii i zdecydowała, że zakaz będzie obowiązywał od g. 22. Alkoholu nie można kupić w sklepach i punktach nieprzeznaczo- nych do konsumpcji na miejscu. Decy- zja radnych nie była jednogłośna. Nie wszyscy uważali, że taki zakaz poprawi sytuację. Wskazywano, że problemy ge- nerują też niektóre lokale z konsumpcją na miejscu, i ostrzegano, że negatywne zjawiska mogą przenieść się do innych dzielnic. Mateusz Malinowski Park, sport i rekreacja na Winogradach Winogradzki Park Sportu i Rekreacji Rozpoczął się kolejny etap zagospoda- rowania obiektu sportowo-rekreacyjne- go na os. Zwycięstwa. To projekt Rady Osiedla Nowe Wino- grady Północ. Winogradzki Park Spor- tu i Rekreacji znajduje się przy Zespole Szkół nr 7. To największa tego typu in- westycja na osiedlu. Obiekt od dawna służy już mieszkańcom, a kolejne jego elementy są systematycznie oddawane do użytku. Do dyspozycji są m.in.: bo- isko do piłki nożnej, koszykówki, kort tenisowy, przyrządy do ćwiczeń, bieżnia lekkoatletyczna. Na obecnym etapie prowadzone są prace brukarskie, montowane nowe ławki i kosze na śmieci, maszty flago- we, trwają też prace konserwacyjne. Koszt realizacji tej części inwesty- cji wraz z opracowaniem dokumen- tacji projektowej wyniesie ponad 100 tys. zł, a środki finansowe na jej realizację pochodzą z budżetu Osiedla Nowe Winogrady Północ. mat FOT. RADA OSIEDLA NOWE WINOGRADY PÓŁNOC - Bierzemy pod uwagę dobro mieszkańców, a proponowane zmiany są jednymi z wielu potrzebnych dla polepszenia sytuacji w sercu Poznania. Należy zaznaczyć, że na Starym Mieście po g. 22 nadal można kupić alkohol, lecz nie w sklepie, tylko w pubie czy restauracji - podkreśla „radny miasta Poznania i przewodniczący Rady Osiedla Stare Miasto. FOT. WALDEMAR WYLEGALSKI Ogród o Na Szelągu dzięki Radzie Osiedla Stare Winogrady powstało nowe miejsce dla mieszkańców - Ogród Szeląg. Przy ul. Ugory stanął nowy pawilon, który będzie służył imprezom kulturalnym dla mieszkańców Starych Winograd i wszystkich przychodzących nad Wartę. Wokół pa- wilonu utworzono ogród społeczny. Projekt został zrealizowany przez miasto ze środków uzyskanych w drodze grantu przez Radę Osiedla Sta- re Winogrady. Ogród Szeląg to m.in. spotkania muzyczne, plastyczne, ogrodnicze, warsztaty dla dzieci, a przede wszystkim miejsce integracji i zawiązywania nowych znajomości. To także kolejny krok do ożywiania terenów nadwarciańskich. mat OSIEDLA W SKRÓCIE M KOMISARIAT NA DOM KULTU- RY. Budynek dawnego komisariatu Policji przy ul. Wyspiańskiego 7 od końca 2010 roku stoi nieużywa- ny i stopniowo niszczeje. Zdaniem Rady Osiedla Św. Łazarz widok zde- wastowanego budynku i zaśmieco- nej działki wpływa negatywnie na otoczenie i estetykę dzielnicy. Dla- tego radni zwrócili się do wojewody wielkopolskiego z prośbą o zapew- nienie środków na remont gmachu. Rada Osiedla Św. Łazarz chce także, aby budynek przekazać miastu Po- znań, z przeznaczeniem na cele kul- turalne. Zdaniem radnych mógłby FOT. WALDEMAR WYLEGALSKI w tym miejscu działać dom kultury, kierujący swą ofertę do osób w wie- ku 60+. mat >2k powrót do przeszłości NASZ MISTRZ ORTOPEDII POZnarń Lipiec 2018 r. www.wmposnania.pl Ireneusz Wierzejewski był poznańskim ortopedą, który całe zawodowe życie zajmował się osobami niepełnosprawnymi. Domagał się uchwalenia ustawy zobowiązującej państwo do objęcia ich kompleksową opieką. Brzmi znajomo, tyle że działo się to ponad sto lat temu. Fot. Edward Kowalewski/Muzeum UMP doktorze Wierzejewskim można O; powiedzieć, że z zawodu był dyrektorem, gdyby nie fakt, że był przede wszystkim świetnym lekarzem. Jednak gdziekolwiek się znalazł, propono- wano mu najwyższe stanowiska. Najpierw czołowy wówczas niemiecki ortopeda prof. Lange, u którego w Klinice Orto- pedycznej w Monachium Wierzejewski odbywał roczne praktyki po ukończeniu w 1908 roku studiów medycznych, polecił go innemu wybitnemu ortopedzie, prof. Konradowi Biesalskiemu. Lange już wte- dy musiał dostrzec w młodym człowieku nie tylko materiał na doskonałego lekarza, ale także znakomitego organizatora i spo- łecznika. W 1909 roku Wierzejewski został pierwszym asystentem Biesalskiego w jego Berlińsko-Brandenburskim Zakładzie Leczniczo- Wychowawczym dla Kalek. Le- czył, a jednocześnie pisał doktorat oraz wymyślał i konstruował protezy i sprzęty ortopedyczne. To ostatnie może wydawać się dosyć nietypowym zajęciem dla leka- rza, ale nie dla Wierzejewskiego, który po zakończeniu nauki w Królewskiej Szkole Realnej Bergera w Poznaniu odbył roczne praktyki w fabryce Cegielskiego, ucząc się tokarstwa, kowalstwa i ślusarstwa. W Berlinie Wierzejewski poznał bogatą właścicielkę ziemską Helenę Gąsiorow- ską. Razem postanowili otworzyć w Po- znaniu pierwszy na ziemiach polskich szpital ortopedyczny. Ona wyłożyła dwa miliony marek, a on zajął się resztą. W 1913 roku szpital przyjął pierwszych Jk ate Ćwiczenia kompanii sanitarnej Armii Wielkopolskiej, październik 1919. Gen. ppor. lek. Ireneusz Wierzejewsk na koniu drugi od prawej. pacjentów, a Wierzejewski przeniósł się z żoną do Poznania i objął stanowiska naczelnego lekarza i dyrektora Zakładu. Szpital przy ul. Alejowej (dzisiaj ul. Gą- siorowskich) prowadził aż do śmier- ci w 1930 roku (placówkę zamknięto w 2010 roku, a oddziały przeniesiono do szpitala przy ul. Lutyckiej). W czasie I wojny światowej władze pru- skie zamieniły Zakład Gąsiorowskich w szpital forteczny V korpusu armii, a Wierzejewskiego mianowały jego sze- fem. Co więcej, oddano pod jego kie- rownictwo jeszcze dwie inne medyczne placówki i uczyniono doradcą ortope- dycznym V korpusu. To do niego przy- wożono z Frontu Wschodniego wszyst- kich żołnierzy z urazami kręgosłupa (zoperował ponad 4 tys. takich przypad- ków!). Rząd niemiecki chciał mu nawet nadać tytuł profesora, ale w porę się zre- flektował, że ze względów politycznych byłoby to raczej niewskazane. A w tym czasie Wierzejewski robił swo- je — za plecami swoich niemieckich do- wódców działał w konspiracyjnej Polskiej Organizacji Wojskowej Zaboru Pruskie- go. Wraz z innymi lekarzami uchronił tysiące polskich rekrutów przed służ- bą w wojsku niemieckim, organizował i szkolił służbę medyczną dla potrzeb przyszłego powstania. W grudniu 1918 roku wstąpił jako ochotnik do wojsk po- wstańczych i został naczelnym chirur- giem w Głównym Szpitalu Fortecznym przy ul. Libelta. Od stycznia 1919 roku był naczelnym lekarzem powstania i or- ganizował służbę medyczną w całej Wiel- kopolsce. Potem wziął udział w wojnie polsko-bolszewickiej i został szefem sani- tarnym 1. Armii na Froncie Wschodnim. We wrześniu 1921 roku ze względu na stan zdrowia przeniesiono go do rezerwy. Wrócił do Poznania i do Zakładu Gąsio- rowskich. Tam pod jego czujnym okiem zaczynali swoją przygodę z ortopedią późniejsi wybitni profesorowie Franci- szek Raszeja i Wiktor Dega. Podjął też pracę na nowo utworzonym Uniwersyte- cie Poznańskim. Prowadził wykłady z or- topedii, w 1922 roku habilitował się, a rok później został profesorem i kierownikiem pierwszej w Polsce Kliniki Ortopedycznej przy UP. Gdy zmarł w 1930 roku, nie miał jeszcze 49 lat. W Cyrylu można obejrzeć bogatą kolek- cję pamiątek po prof. Wierzejewskim, zgromadzonych w Muzeum Uniwersyte- tu Medycznego im. Karola Marcinkow- skiego w Poznaniu - znakomite zdjęcia, prywatne i zawodowe (np. fotografie pa- cjentów ze skonstruowanymi przez Wie- rzejewskiego protezami), wspaniałe listy do narzeczonej, a potem żony Walentyny Ślężykówny, dokumenty, rękopisy wykła- dów, ale także tekstów nie związanych z medycyną, np. o rozwoju opery wło- skiej (był wielkim, umuzykalnionym mi- łośnikiem tej sztuki). W historii Poznania bardziej znani są jego uczniowie - teraz przyszedł czas na Mistrza. Danuta Bartkowiak FOT. X3 WWW.CYRYL.POZNAN.PL Prof. Ireneusz Wierzejewski w mundurze generała brygady Wojska Polskiego, Il poł. lat 20. XX w. Atelier Mikulla/Muzeum UMP Poznański Zakład Ortopedyczny i im. Bronisława Saturnina Gąsiorowskiego niedługo po otwarciu, Poznań, 1913. Autor nieznany/Muzeum UMP aktywny senior POZnań Lipiec zOl8 r. www.wmposnania.pl OMOĆ DLA KLUBÓW Już wkrótce do poznańskich klubów seniora wyruszą animatorzy, luby seniora to miejsca spo- Ki» osób starszych. Dzia- łają niezależnie oraz samo- dzielnie i są prowadzone przez samych seniorów. W Poznaniu działa ponad 50 takich klubów i nadal, z inicjatywy seniorów, tworzone są nowe. Projekt Animator Senioralny po- wstał z inicjatywy radnych oraz Urzędu Miasta Poznania. W ramach projektu pracownicy Centrum Ini- cjatyw Senioralnych przeprowadzili diagnozę potrzeb seniorów działa- jących i korzystających z oferty klu- bów seniora. - Opinie seniorów dotyczące po- trzeb, oczekiwań czy wyzwań w funkcjonowaniu klubów uznali- śmy za priorytetowe. Stworzone na ich podstawie odpowiednie narzę- dzie ułatwi nam zaspokojenie tych potrzeb, przy jednoczesnym zacho- waniu różnorodności i niezależno- ści klubów - mówi dr nauk społecz- nych Nina Woderska z Centrum Inicjatyw Senioralnych, autorka ba- Zainteresowani pracą z animatora- mi proszeni są o kontakt z Zuzanną Macko, zuzanna.mackoQcentrumis.pl lub tel. 61 847 21 11, a także osobiście w siedzibie Centrum Inicjatyw Senio- ralnych, ul. Mielżyńskiego 24. FOT. ARCHIWUM CIS IX Forum Liderów Klubów Seniora zorganizowane w grudniu 2017 roku przez CIS dania. -Aby dokonać diagnozy, zde- cydowaliśmy się na przeprowadze- nie badań sondażowych - dodaje. Bazą do sporządzenia diagnozy sta- ła się analiza anonimowych ankiet pochodzących od 240 osób z po- nad 20 klubów seniora. W oparciu o przedstawioną diagnozę pod- czas Poznańskiego Forum Liderów Klubów Seniora, wspólnie z grupą niemal 40 klubowiczów reprezen- tujących kolejnych 20 klubów, wy- pracowano propozycje rozwiązań dla zgłaszanych problemów. Wnio- ski z tego warsztatu posłużyły do sformułowania rekomendacji na rzecz wzmocnienia klubów seniora. Zostały one, zgodnie z wynikami diagnozy, podzielone na pięć obsza- rów, do których należą: wyzwania dotyczące zasobów lokalowych, fi- nansów i oferty klubów, a także są związane z liderowaniem i zarzą- dzaniem klubem oraz aktywnością klubowiczów i atmosferą w klubie. - Zebrane dane miały wskazać z jednej strony na wyzwania, z ja- kimi mierzą się seniorzy w działa|- ności klubu, z drugiej natomiast na dobre praktyki i konkretne działa- pożycz sprzęt rehabilitacyjny Pakiet „Viva senior” czyli bezpłat- ne usługi dla poznańskich senio- rów, wzbogacił się o nowe świad- czenie. Osoby, które ukończyły 70 lat i pilnie poszukują sprzętu rehabilitacyjnego, mogą wypoży- czyć go bezpłatnie. Wypożyczalnia dysponuje łóżkami rehabilitacyjnymi, wózkami inwa- lidzkimi, kulami i laskami, matera- cami zwykłymi i przeciwodleżyno- wymi, balkonikami i chodzikami, wodoodpornymi pokrowcami na materace, odsysaczami, wózkami toaletowymi, krzesłami toaletowy- mi oraz inhalatorami i nebulizatora- mi. Aby wypożyczyć sprzęt, trzeba zadzwonić pod numer 61 646 33 44, który jest czynny od poniedziałku do piątku w godzinach 7.30-20. Wypożyczający musi posiadać za- świadczenie lekarskie, które po- twierdza konieczność skorzysta- nia ze sprzętu rehabilitacyjnego wraz ze wskazaniem rodzaju sprzę- tu, który chory powinien posiadać. Załatwianiem wszelkich formalno- ści związanych z wypożyczeniem, odbiorem i zwrotem sprzętu zajmu- je się poznański Caritas, który mie- ści się przy Rynku Wildeckim 4a. W przypadku, gdy wypożyczający nie może osobiście wypożyczyć lub odebrać sprzętu, może upoważ- nić osobę trzecią reprezentującą go w chwili podpisywania umowy. Sprzęt rehabilitacyjny jest wypo- życzany na trzy miesiące, jednak w wyjątkowych sytuacjach istnieje możliwość przedłużenia umowy do sześciu miesięcy, czyli do czasu, kiedy osoba wypożyczająca załatwi formalności związane z uzyska- niem dofinansowania do zakupu potrzebnego sprzętu. Od osób wypożyczających będzie pobie- rana jednorazowa kaucja zwrot- na, która ma być zabezpieczeniem sprzętu przed zniszczeniem oraz stanowić gwarancję jego oddania. Szczegółowe informacje dotyczące wypożyczania sprzętu na stronie http://caritaspoznan.pl/miejska- -wypozyczalnia-sprzetu-rehabili- tacyjnego. Piotr Frydryszek nia, dzięki którym kluby są w stanie poradzić sobie z przeciwnościami - mówi Woderska. Rekomendacje mogą posłużyć jako inspiracja i wskazanie pola do działań dla animatorów, których zadaniem będzie wsparcie działal- ności klubów seniora w Poznaniu. Animatorzy to dwie osoby, które dołączą do zespołu Centrum Ini- cjatyw Senioralnych i od września rozpoczną spotkania ze społeczno- ściami zainteresowanych współpra- cą klubów. Magdalena Krysińska-Sowa - Opinie seniorów dotyczące potrzeb, oczekiwań czy wyzwań w funkcjonowaniu klubów uznaliśmy za priorytetowe - mówi dr nauk społecznych z Centrum Inicjatyw Senioralnych, autorka badania. 2>k as — aktywny senior POZnarń Lipiec 2018 r. www.wmposnania.pl Lato z wnukiem na targach W lipcu i sierpniu władze miasta oraz Międzynarodowe Targi Poznańskie po raz kolejny zapraszają poznaniaków w ramach akcji Lato na Targach do korzystania z przyjaznej przestrzeni terenów targowych i udziału w ogólnodostępnych imprezach. tym roku do niezwykle We: oferty przygo- towywanej przez MIP i partnerów akcji dołączy szereg wy- darzeń organizowanych w partner- stwie z Urzędem Miasta Poznania. W ramach akcji Lato na Targach w trzy środy lipca i dwie środy sierp- nia w g. 12-18 pojawią się w progra- mie dodatkowe atrakcje i propozy- cje dla rodzin. Z pewnością będzie to także ciekawy punkt do odwie- dzenia terenów MTP wspólnie przez seniorów z wnukami, które często w trakcie wakacji pozostają pod opieką babć i dziadków. Wśród propozycji znajdą się te do- tyczące zdrowia i profilaktyki, np. nauka udzielania pierwszej pomocy przedmedycznej, badania profilak- tyczne (ciśnienia tętniczego, słuchu, znamion), poradnictwo dietetycz- ne, bezpłatne konsultacje w zakre- Szczegółowy program Lata na Tar- gach poznamy wkrótce. Warto szukać go w miejskich jednostkach i punk- tach informacji, w Centrum Inicjatyw Rodzinnych i Centrum Inicjatyw Se- nioralnych oraz na stronie interneto- wej www.poznan.pl. sie podologii i fizjoterapii. W pla- nie znajdują się także warsztaty dla dzieci i dorosłych: artystyczne, plastyczne, ogrodnicze, muzyczne, arteterapeutyczne, chustowe dla ro- dziców niemowląt oraz językowe. Wiele działań dotyczyć będzie bezpieczeństwa w każdym wieku. Warsztaty i pokazy profilaktyczno- -edukacyjne dotyczyć będą m.in. negatywnych skutków zażywa- nia narkotyków i dopalaczy przez dzieci i młodzież, bezpieczeństwa w ruchu drogowym i w sieci oraz ochrony przed przestępstwami dokonywanymi na osobach star- szych. Wydarzeniom towarzyszyć będą lubiane przez dzieci konkursy i zabawy edukacyjne. Z pewnością jedną z największych atrakcji dla najmłodszych będzie pokaz sprzętu pożarniczego. Rodzicom zainteresowanym porad- nictwem organizatorzy zaproponują m.in. konsultacje psychologiczno- -pedagogiczne, dotyczące profi- laktyki logopedycznej, hortiterapii (ogrodolecznictwa) _ uzupełnione pokazem stymulacji polisensorycz- nej. Na wszystkie imprezy w ramach Lata na Targach wstęp jest wolny. Magdalena Krysińska-Sowa Mickiewicz, park, woda i joga Wakacyjna Joga przy fontannie odbędzie się w tym roku po raz szósty. Po raz kolejny także akcja objęta została honorowym patro- natem prezydenta Poznania, a do grona partnerów dołączyło Cen- trum Inicjatyw Senioralnych. Joga przy fontannie to wspólne ćwiczenie na świeżym powietrzu. W każdą wakacyjną niedzielę od 1 lipca do 26 sierpnia o g. 9 miło- śnicy jogi spotykać się będą przy fontannie w parku im. Adama Mickiewicza naprzeciwko opery. Spotkanie trwa ok. 1,5 godziny, każdy uczestnik powinien przy- nieść ze sobą matę i włożyć wy- godny strój. Udział wziąć mogą wszystkie osoby bez względu na poziom zaawansowania w prak- tykowaniu jogi. Instruktorzy za- opatrzeni są w mikrofon, dzięki czemu można ich usłyszeć nawet z większej odległości. Podobnie jak w poprzednich la- tach w ramach akcji Joga przy fontannie organizatorzy wraz z Regionalnym Centrum Krwio- dawstwa i Krwiolecznictwa w Po- znaniu zaplanowali dwukrotnie zbiórkę krwi - 15 lipca i 12 sierp- nia. W tych dniach na pl. im. Ada- ma Mickiewicza przyjedzie ambu- lans do pobierania krwi. W akcję zaangażowanych jest kilka poznańskich szkół jogi, a wszyscy profesjonalni instruk- torzy poprowadzą zajęcia bez wy- nagrodzenia. Udział w zajęciach jest bezpłatny. mks "a FOT. CENTRUM PRASOWE MTP Dużym powodzeniem podczas poprzednich edycji Lata na Targach cieszyło się letnie kino Granty zostały rozdane Pierwszą edycję programu przy- stosowywania mieszkań komu- nalnych do potrzeb ludzi w po- deszłym wieku Poznań ma już za sobą. W tym roku przewidziano na ten cel pół miliona złotych. O to, ja- kie są wyniki pierwszego naboru wniosków o finansowe wsparcie remontów i adaptacji komunalnych mieszkań, których właścicielami są seniorzy, pytamy Tomasza Gawry- siaka, dyrektora do spraw zasobów lokalowych Zarządu Komunalnych Zasobów Lokalowych w Poznaniu. Ile wniosków o granty wpłynęło? Około 140, z czego komisja pozy- tywnie zaopiniowała około 50 wnio- sków. Czy pierwszy nabór wyczerpał li- mit środków przeznaczonych na ten rok i kolejnego naboru w tym roku już nie będzie? Najprawdopodobniej środki na re- alizację programu zostaną wyczer- pane w ramach pierwszej edycji. Nie można jednak przesądzić, czy na pewno, ponieważ postępowania przetargowe na wykonanie remon- tów grantowych jeszcze przed nami. Czy komisja miała duże trudności przy selekcji wniosków? FOT. PIOTR FRYDRYSZEK Tomasz Gawrysiak, dyrektor do spraw zasobów lokalowych Zarządu Komunalnych Zasobów Lokalowych w Poznaniu Nie, ponieważ duża część wniosków nie spełniała wymogów formalnych. Jakiego rodzaju prace adaptacyjne i remontowe najczęściej zgłaszano we wnioskach? Zdecydowanie najwięcej wniosków dotyczyło prac adaptacyjnych w ła- zienkach, także sporo osób wnio- skowało o wymianę okien. Z jakich dzielnic Poznania było najwięcej wniosków? Trudno tu wskazać, czy któraś z dzielnic przeważała w liczbie zło- żonych wniosków. Oczywiście wnio- ski mogły dotyczyć tylko mieszkań komunalnych, które są w posiada- niu Zarządu Komunalnych Zaso- bów Lokalowych. Nie realizujemy wniosków np. z zasobu spółdzielcze- go, naturalne jest więc, że nie było wniosków z rejonów osiedlowych, jak Rataje czy Piątkowo. Jakie nasuwają się Panu wnioski po tym pierwszym grantowym rozdaniu? Na pierwszy rzut oka widać, że to pierwsza edycja programu. Wszyscy musimy się nauczyć tego programu - i my, i seniorzy wnioskujący o gran- ty. Potrzeba też czasu, aby program upowszechnić. Wymaga on promocji, a najlepszą formą promocji jest duże grono zadowolonych uczestników. Dlatego zakładam, że z roku na rok to grono będzie się systematycznie powiększać, a program na dobre za- korzeni się w Poznaniu. Wtedy inne miasta będą mogły brać z nas przy- kład. Z tego co mi wiadomo, nasz pro- gram jest pierwszym takim w Polsce. rozmawiał: Piotr Frydryszek POZnarń Lipiec 2018 r. www.wmposnania.pl as — aktywny senior > E W życiu niekoniecznie trzeba się bić - To nauka moich dziadków, że wszystko ma swój czas i że spokojnie trzeba robić swoje. Nauczyli mnie, że najlepsze i najskuteczniejsze jest szukanie rozwiązań — mówi Tomasz Sadowski, współzałożyciel Fundacji Pomocy Wzajemnej „Barka”. adowski w marcu obchodził O urodziny. Jest z wykształ- cenia psychologiem. W 1989 roku wspólnie z żoną Barbarą założył Fundację Pomocy Wzajemnej „Bar- ka, która przez system wspólnego życia i wspólnej pracy wspiera oso- by po najtrudniejszych przejściach. Jest współtwórcą obywatelskich roz- wiązań prawnych — ustaw dotyczą- cych współpracy społecznej, w tym Ustawy o Działalności Pożytku Pu- blicznego i Wolontariacie, Zatrud- nieniu Socjalnym i Spółdzielniach Socjalnych. Na wielu polach działa na rzecz ekonomii solidarnej, tak- że na rzecz solidarnej wspólnoty spo- łecznej. Przez całe swoje zawodowo- -społeczne życie udowadnia, że każ- dy człowiek ma swoją jasną stronę. System organizacji pomocy wzajem- nej Fundacji „Barka” uznawany jest w Europie i w Afryce za pionierski i wzorcowy. Za swoją pracę był wie- lokrotnie nagradzany w kraju i za granicą. W 2016 roku wraz z żoną otrzymał tytuł „Zasłużony dla Mia- sta Poznania. Jest prezesem Zarzą- du Fundacji Pomocy Wzajemnej „Barka, doradcą i ekspertem wielu organizacji i ciał społecznych. Roz- mawiamy w domu rodziny państwa Sadowskich w Chudobczycach nie- opodal Kwilcza. W pobliżu działa Stowarzyszenie Integracji Wspólno- ty „Barka” w Chudobczycach. Ile jest w Tomaszu Sadowskim ra- dosnego chłopca, który potrafi się cieszyć każdą chwilą życia, a ile doświadczonego i trochę już zmę- czonego seniora? Tomasz Sadowski: To jest pół na pół. Tamten chłopiec z mojego dzie- ciństwa, który po naukach babci i dziadka poszedł swoją drogą, cią- gle żyje i ma się z czego cieszyć. Se- nior już mniej. To jest taka rola, na którą świadomie i z wyprzedzeniem przygotowuję moją rodzinę, nasze kręgi społeczne. Kiedy moje poko- lenie już odejdzie, byłoby dobrze, żeby to wszystko, co zrobiliśmy, miało sens i się rozwijało. Jak na co dzień radzisz sobie z bio- logiąż 75 lat bardzo aktywnego i niestandardowego życia to nie w kij dmuchał. Tomasz Sadowski: Kiedyś uprawia- łem sport. Byłem przecież na AWF- -ie, przed psychologią... Ponoć bardzo unikasz lekarzy? Tomasz Sadowski: Ja ich w ogóle nie potrzebuję! Nie pamiętam momen- tów, żebym prosił żonę, że powin- niśmy pojechać do lekarza. Kości są oczywiście słabsze, to czuję, ale jeżeli chodzi o głowę, to uważam, że wiek nie ma tu większego wpływu. A jakie zalety ma Twój wiek? Tomasz Sadowski: Pierwsze 25 lat, potem drugie i trzecie - cieszę się, że znalazłem się w takim momencie życia, że mogę spoglądać z perspek- tywy swojego wieku na trzy poko- lenia. Masz swoje codzienne rytuały, któ- re Cię trzymają w pionie? Tomasz Sadowski: To są telefony Ż i esemesy z informacjami i sygna- łami, jak idą sprawy „Barki. Ja je przyjmuję z wielką radością i mogę powtarzać, że OK, że idziemy dalej. Teraz rodzina przejęła wiele zadań. A ja się cieszę, że przestrzeń społecz- na, którą tyle lat się zajmowałem, ma teraz uporządkowane sprawy na po- ziomie systemowym, ustawowym. Przyjeżdża Barbara Sadowska. Była w Puszczykowie pomagać niedużej spółdzielni socjalnej. Spółdzielnia musi teraz sama utrzymać się eko- nomicznie i zadbać o promocję — wy- jaśnia i prosi, byśmy kontynuowali rozmowę. W życiu niekoniecznie trzeba się bić. Skąd te słowa i co z nich wy- nika? Tomasz Sadowski: To nauka moich dziadków, że wszystko ma swój czas i że spokojnie trzeba robić swoje. Bi- twa to przecież rewolucja, a dziad- kowie nauczyli mnie, że najlepsze i najskuteczniejsze jest szukanie rozwiązań. Skąd wiedziałeś już w 1989 roku, że to będzie kapitalizm dla połowy Polaków? Tomasz Sadowski: To znowu była nauka i wiedza moich bardzo dobrze wykształconych dziadków, potem moje doświadczenia z rówieśni- kami z państwowych gospodarstw rolnych. Ojciec był dyrektorem PGR-ów. Przenosiliśmy się 13 razy i znałem różne miejsca oraz śro- dowiska. Zdawałem sobie sprawę, że kiedy przyjdzie moment wolno- ści, to pierwsze, co nastąpi, to pry- watyzacja. Od razu było widać, że 40 proc. społeczeństwa załapie się na AL o la Barbara i Tomasz Sadowscy OT. WOJCIECH BIEDAK zupełnie nowy czas i będą starać się być bardzo przedsiębiorczy, co nie zawsze jest chwalebne. Dlatego że można przejść z etapu solidarności do absolutnego egoizmu - rodzin- nego czy grupowego. To ma już duży wpływ na rozwój w ogóle. A prze- cież na tę radość wolności pracowały pokolenia. Jedna trzecia, z natury sprawniejsza, znalazła dla siebie przestrzeń, pozostawiając komplet- nie z tyłu innych. Zdawałem sobie sprawę, że te najsłabsze dziewczy- ny i chłopaki, te środowiska, które znałem bardzo dobrze, mogą zostać z tyłu. Będą mieli odczucie general- nej i moralnej porażki. Wtedy już wiedziałem, że należy tak myśleć, żeby stworzyć schody, po których ci, co idą wolno, też będą mogli wejść. Żeby nie tracić idei solidarności. Dlatego podkreślasz zawsze, że potrzebna nam gospodarka i eko- nomia solidarna? Tomasz Sadowski: To przecież jest wpisane w konstytucję. Ale jest trudne, bo wymaga patrzenia szer- szego niż tylko na rozwój firmy. Kiedy rozmawiałem z barkowicza- mi, to wszyscy podkreślali, że tu- taj jest wzajemność i rozmowy na równych prawach. Tomasz Sadowski: Powołując funda- cję, nazwaliśmy ją Fundacją Pomocy Wzajemnej. To jest kwestia świado- mości zobowiązań, mądrego Życia społecznego i poszanowania god- ności drugiego człowieka. A wza- jemność to także rozmowa. Nawet tutaj, w tym domu, odbywają się trzy razy w roku spotkania liderów wspólnot „Barki” i przedsiębiorstw społecznych. To jest ważne, żeby się zbierać, żeby ocenić sytuację - gdzie jesteśmy, co robimy. Każdy się wtedy wypowiada. Ci ludzie, którzy tutaj przyjeżdżają, to wyjątkowa grupa osób - często po więzieniach, alkoholizmie, bezdomności i innych skrajnych sytuacjach. Gdybyś tutaj był, to widziałbyś, jak oni roztropnie podchodzą do tego, co robią. Ale za- wsze u dołu jest ten dzwoneczek, że kiedyś było bardzo ciężko. Barbara Sadowska: Te rozmowy tu- taj to są wielogodzinne spotkania, przez cały dzień. Przyjeżdża 30-40 osób. Wszyscy mówią, co się wy- darzyło w ostatnim okresie, jakie mają problemy, jak sobie radzą eko- nomicznie. To są otwarte rozmowy z prawem do krytyki i — jeśli trze- ba — do żalów. Te rozmowy uczą od- powiedzialności za siebie nawzajem. Tomasz Sadowski: Dlatego tak po- trzebna jest wspólna refleksja przez szczerą rozmowę. Oni świadczą sobą, że ta droga jest też dla innych. Lider wspólnoty w Chudobczycach, Tomek Flinik, przyszedł tutaj po po- prawczaku, a jest teraz szanowanym radnym gminnym. Barbara Sadowska: W Chudobczy- cach jest najliczniejsza wspólnota barkowa. Liczy 90 osób, w tym kil- kanaście starszych i chorych, wyma- gających opieki. Jest niezwykła, bo prowadzi przedsiębiorstwo społecz- ne i Centrum Integracji Społecznej. Ma ogród ekologiczny, usługi kra- wieckie, pielęgnację zieleni, usługi remontowo-budowlane - z tego się utrzymuje. Ekonomia solidarna, ekonomia społeczna to w Polsce ciągle mar- gines marginesu. Dlaczego tak się dzieje? Tomasz Sadowski: To jest na pewno w marzeniach wielu ludzi, ale nikt nie powiedział, że to takie proste. Ważne są rozwiązania prawne, po- tem centra integracji społecznej, spółdzielnie socjalne, porozumienia lokalne na rzecz ekonomii społecz- nej. To się dzieje między ludźmi, na- wet jeśli u nas nie byli. Jakie cele stawiasz sobie teraz? Tomasz Sadowski: Nie mam już ich wiele. Te nasze działania w Polsce to- czą się dalej w szerokim zakresie. Jest już przecież około 200 centrów inte- gracji społecznej! Te idee idą w świat, od jednego człowieka do drugiego, od jednej gminy do drugiej. Nie należy tego popędzać. Ostatnie półtora roku pracowaliśmy w Macedonii, by przy- gotować tam projekt ustawy o przed- siębiorstwach społecznych. Jak widzisz siebie za kilka lat? Tomasz Sadowski: Dla takiego sta- ruszka jak ja ten etap życia i dzia- łania wymaga pokory. Muszę teraz ustępować, bo więcej do powiedze- nia mają już ci, którzy w „Barce” stanęli na nogi. Nie nosi Ciebie, buntownika z na- tury? Tomasz Sadowski: To tak musi być. Mądry ojciec patrzy na rodziny swo- ich dzieci. Może ich odwiedzać, ale to musi wystarczyć. To jest oczywiście także trudny etap, bo nie mogę swo- jego palca wszędzie wtykać. To, co ro- biłem, realizuje się teraz poprzez in- nych. Bo gdyby miało mnie trzymać przy życiu to, że ja ciągle pędzę — to już nie. Ja się teraz uczę tego, co zosta- je dla takich staruszków... (śmiech) Trudna nauka? Tomasz Sadowski: Trudna. Choć mam świadomość, że nie spartoli- łem pomysłu na społeczną gospo- darkę, która się kojarzy z tym, że przekazuje się dobro, często rezy- gnując z dobra własnego. Tak na- prawdę rzeczy ważne i duże są tyle ważne, ile kosztują. rozmawiał: Wojciech Biedak 10 Lipiec 2018 r. www.wmposnania.pl as – aktywny senior/informator CENTRUm iNFORmACji miEjsKiEj Centrum informacji miejskiej i salon Posnania ul. Ratajczaka 44 (w budynku Arkadii) pon.–pt. g. 10–19 sob. g. 10–17 www.cim.poznan.pl centrum@cim.poznan.pl ............................ 61 851 96 45 ................................. 61 194 31 CENTRUm iNiCjATYW sENiORALNYCH ul. Mielżyńskiego 24 pon.–pt. g. 8–16 centrum@centrumis.pl www.centrumis.pl ............................ 61 847 21 11 ............................ 61 842 35 09 miEjsKA RADA sENiORÓW ul. 3 Maja 46 ............................ 61 878 15 52 ............................. 885 960 352 Dyżury miejskiej Rady seniorów Urząd Miasta pl. Kolegiacki 17, pok. 52 (Koło Emerytów, parter), w każdy wtorek, g. 12–14 ............................ 61 878 52 19 Centrum inicjatyw senioralnych ul. Mielżyńskiego 24 w każdy czwartek, pok. 106, na i piętrze, g. 11–12.30 (zalecane wcześniejsze zgłoszenie telefoniczne) ............................ 61 842 35 09 Hospicjum Domowe ul. Bednarska 4, w każdy czwartek, g. 11–13 w Centrum seniora (zalecane wcześniejsze zgłoszenie telefoniczne) ............................ 61 855 11 76 iNFORmACjA PKP ...................................... 19 757 PKs ............................. 703 303 330 MPK ............................ 61 839 62 05 Wielkopolski Oddział Wojewódzki narodowego Funduszu Zdrowia ul. Grunwaldzka 158 ............................. 800 800 805 ............................ 61 850 60 36 sZPiTALNE ODDZiAŁY RATUNKOWE Wielospecjalistyczny szpital Miejski im. J. strusia z Zakładem Opiekuńczo-Leczniczym ul. szwajcarska 3 ............................ 61 873 93 46 Centrum Medyczne HCP ul. 28 Czerwca 1956 r. 194 ............................ 61 831 29 11 szpital Wojewódzki ul. Juraszów 7/19 ............................ 61 821 23 64 ............................ 61 847 35 41 szpital im. prof. s.T. Dąbrowskiego w Puszczykowie ul. Kraszewskiego 11 ............................ 61 898 41 01 samodzielny Publiczny Zakład Opieki Zdrowotnej w szamotułach, ul. sukiennicza 13 ............................ 61 292 71 50 szpital w Śremie ul. Chełmońskiego 1 ............................ 61 281 56 18 ............................ 61 281 56 19 CENTRUm KULTURY ZAmEK ul. Św. Marcin 80/82 ............................ 61 646 52 76 miEjsKi OśRODEK POmOCY RODZiNiE Jednostka miejska, w której można uzyskać wsparcie w trudnej sytuacji życiowej. siedziba główna: ul. Cześnikowska 18 ............................ 61 646 33 44 Filie MOPR-u: Grunwald, ul. Matejki 50 ............................ 61 878 48 72 Jeżyce, ul. Długosza 18a ............................ 61 843 08 86 nowe Miasto, os. Piastowskie 81 ............................ 61 872 36 00 Piątkowo, ul. Karpia 9 ............................ 61 824 02 01 stare Miasto, ul. Kościuszki 103 ............................ 61 850 36 17 Wilda, ul. Opolska 58 ............................ 61 830 49 11 POZNAŃsKiE CENTRUm śWiADCZEŃ Zajmuje się m.in. wypłatą zasiłków i innych świadczeń z zakresu pomocy społecznej. ul. Wszystkich Świętych 1 swiadczenia@pcs-poznan.pl ............................ 61 646 33 44 miEjsKiE CENTRUm iNTERWENCji KRYZYsOWEj Udziela pomocy w nagłych przypadkach, prowadzi ho- stel dla osób, które znalazły się bez dachu nad głową. siedziba: ul. Dolne Chyby 10 ............................ 61 814 22 71 siedziba w centrum: Punkt interwencji Kryzysowej (24 h) ul. niedziałkowskiego 30 ............................ 61 835 48 66 niebieska Linia (dla ofiar przemocy; 24 h) ............................ 61 814 17 17 Hostel (24 h) ............................ 61 816 06 78 DOmY POmOCY sPOŁECZNEj Dom Pomocy społecznej ul. Konarskiego 11/13 ............................ 61 877 57 51 ............................ 61 877 57 67 Oddział Domu Pomocy społecznej ul. Zamenhofa 142a ............................ 61 872 38 00 Dom Pomocy społecznej ul. Bukowska 27/29 ............................ 61 848 07 09 Dom Pomocy społecznej ul. Ugory 18/20 ............................ 61 828 43 00 Dom Pomocy społecznej im. bł. Edmunda Bojanowskiego ul. niedziałkowskiego 22 ............................ 61 833 19 41 Dom Pomocy społecznej ul. sielska 13 ............................ 61 866 37 33 ............................ 61 864 66 60 oddział przy ul. Mińskiej14 ............................ 61 879 26 62 Dom Pomocy społecznej Pokrzywno, ul. Pokrzywno 1 ............................ 61 879 83 81 Prywatne domy opieki – informacje o standardach funkcjonowania placówek oraz wykaz miejsc: Wielkopolski Urząd Wojewódz- ki w Poznaniu Wydział Polityki społecznej i Zdrowia al. niepodległości 16/18, Viii piętro, bud. A, pok. 870 i 871 ............................ 61 854 18 32 ............................ 61 854 16 38 ............................ 61 854 18 23 HOsPiCjA i OPiEKA PALiATYWNA Wielkopolskie stowarzyszenie Wolontariuszy Opieki Paliatywnej Hospicjum Domowe Prowadzi poradnie: geriatryczną, leczenia bólu, medycyny paliatywnej oraz żywienia dojelitowego, a także tlenoterapię w warunkach domowych. ul. Bednarska 4 ............................ 61 855 11 76 ............................. 504 027 738 Poznańskie Centrum seniora ............................ 61 852 92 99 Polskie Towarzystwo Opieki Paliatywnej, Oddział w Poznaniu Hospicjum Palium Powadzi poradnie: medycyny paliatywnej, leczenia bólu przewlekłego, geriatryczną i psychologiczną, a także hospicjum domowe, oddział medycyny paliatywnej, ośrodek rehabilitacji dziennej wraz z pracownią fizjoterapii. os. Rusa 55 ............................ 61 873 83 12 DZiENNE DOmY POmOCY sPOŁECZNEj NA TERENiE POZNANiA Zespół Dziennych Domów Pomocy ul. Konopnickiej 18 ............................ 61 865 81 19 Filia Zespołu Dziennych Domów Pomocy Klub Centrum ul. Konopnickiej 18 ............................ 61 865 81 19 Filia Zespołu Dziennych Domów Pomocy Klub Ogrody ul. nowy Świat 7/11 ............................ 61 847 32 91 Filia Zespołu Dziennych Domów Pomocy Klub Promień os. Piastowskie 101 ............................ 61 875 41 69 Filia Zespołu Dziennych Domów Pomocy Klub starówka ul. Wielka 1 ............................ 61 855 76 47 Filia Zespołu Dziennych Domów Pomocy Klub Winogrady os. Kosmonautów 15 ............................ 61 820 55 41 Dzienny Dom Pomocy Klub sło- neczna Przystań prowadzony przez Polski Komitet Pomocy społecznej ul. Racjonalizatorów 3 ............................ 61 832 04 62 Zakład Opiekuńczo-Leczniczy i Rehabilitacji Medycznej ul. Mogileńska 42 ............................ 61 873 87 00 ............................ 61 873 87 03 WYDAWANiE ORZECZEŃ O NiEPEŁNOsPRAWNOśCi i śWiADCZENiA starostwo Powiatowe w Poznaniu ul. słowackiego 8 Powiatowy Zespół do spraw Orzekania o niepełnosprawności ............................ 61 841 07 05 ............................ 61 841 07 06 Wojewódzki Zespół do spraw Orzekania o niepełnosprawności w Województwie Wielkopolskim ul. Kazimierza Wielkiego 24/26 ............................ 61 850 87 60 Poznańskie Centrum Świadczeń ul. Wszystkich Świętych 1 ............................ 61 646 33 44 WsPARCiE DLA OsÓB Z CHOROBAmi ONKOLOGiCZNYmi Fundacja Rak Off ul. Wawrzyniaka 13 ............................. 883 655 633 stowarzyszenie Psyche soma Polis Akademia Walki z Rakiem ul. Wierzbięcice 18/5 ............................. 501 080 663 Redaktor naczelny: Karol Szaładziński, Szef działu miejskiego: Mateusz Malinowski, Redaktor techniczny: Wojciech Szybisty, Korekta: Anna No- wotnik, Wydawca: Wydawnictwo Miejskie Posnania, ul.  F. Ratajczaka 44, 61-728 Poznań, e-mail: informator@wm.poznan.pl, tel. +48 61 851 86 01, faks +48 61 856 04 56, www.wm.poznan.pl redaKcja alarmowy 112 Policja ................................................................ 112, 997 straż pożarna .................................................. 112, 998 Pogotowie ratunkowe ................................. 112, 999 straż Miejska ................................. 986, 606 986 986 Pogotowie energetyczne ......................................991 Pogotowie gazowe ..................................................992 Pogotowie ciepłownicze .......................................993 Pogotowie wodno-kanalizacyjne ......................994 Pogotowie techniczne MPGM ......... 61 639 72 38 Centrala nadzoru Ruchu MPK ...................... 19 445 schronisko dla zwierząt ..................... 61 868 10 86 miEjsKi PROGRAm „ZŁOTA RąCZKA” Bezpłatna pomoc przy usuwaniu drobnych domowych usterek. Program kierowany jest do emerytów w wie- ku 65+, mieszkających na terenie Poznania (zwłaszcza osób samotnych), którzy nie potrafią poradzić sobie z  wykonaniem podstawowych czynności technicz- nych (wymiana żarówki, klamki, wbicie gwoździ, na- prawa cieknącego kranu, spłuczki i podobne drobne czynności, niewymagające specjalistycznej wiedzy oraz specjalistycznych uprawnień, np. gazowych). POZnan kontakt ................................. 61 646 33 44 POZnan w internecie Nasza gazeta oprócz wersji papierowej dostępna jest także w  formie elektronicz- nej. Na stronie Wydawnictwa Miejskiego Posnania wmpo- snania.pl, w dziale Dzieje się w Wydawnictwie, zamieszcza- my aktualne wydanie gazety w  wersji PDF. Informujemy o tym również na profilu face- bookowym Wydawnictwa. Taksówka dla seniora Z bezpłatnego przejazdu taksówką skorzystać może każda osoba, która ma ukończone 70 lat, jest miesz- kańcem Poznania, a także dodatkowo spełnia jedno z kryteriów: samodzielnie lub z drugą osobą prowadzi gospodarstwo domowe, ma niski dochód, jest przewlekle chora lub niepełnosprawna. Usługi są świadczone tylko na terenie Poznania. .............. 22 439 00 50 Książka dla seniora Akcja skierowana jest do osób po 60. roku życia, którym z  powodu nie- pełnosprawności i  innych ograniczeń trudno jest sa- modzielnie dotrzeć do wy- pożyczalni. Seniorzy mogą wypożyczyć książki, audio- booki i  filmy ze zbiorów Biblioteki Raczyńskich. Zostaną one bezpłatnie dostarczone do domu. POZnan kontakt ........... 61 646 33 44 POZnarń Lipiec 2018 r. www.wmposnania.pl co w kulturze gra >K ANIMATOR Z LENI Bohaterem tegorocznej edycji Animatora będzie Jan Lenica. Ale nie tylko wokół dorobku współtwórcy polskiej szkoły plakatu ułożony został program 11. Międzynarodowego Festiwalu Filmów Animowanych. technikach animacji, pokazy kon- kursowe - czyli przegląd najnow- szych trendów w światowej animacji, retrospektywy mistrzów, projekcje fil- mowe z muzyką na żywo, Animator Pro, Animator dla dzieci, warsztaty i wykłady. To wszystko (i wiele więcej!) tworzy pro- gram tegorocznej edycji festiwalu, który rozpocznie się 6 lipca. - W trakcie sied- miu festiwalowych dni pokażemy ponad 300 filmów z całego świata - wyliczają organizatorzy. W międzynarodowym konkursie o Zło- tego Pegaza rywalizować będzie ok. 50 filmów wybranych spośród tysiąca nade- słanych z 63 krajów świata, w tym z tak odległych jak Dominikana, Madagaskar, Liban, Urugwaj czy Ekwador. W tym roku po raz pierwszy odbędzie się także Konkurs Polskich Filmów Animowanych Animator.pl, prezentujący najnowsze do- konania rodzimych animatorów. W bloku zatytułowanym Labirynty animowanej rewolucji pokazana zosta- nie retrospektywa Jana Lenicy - arty- sty, który swoje pierwsze kroki stawiał = zrealizowane we wszystkich b 11. Międzynarodowy Festiwal Filmów Animowanych Animator: 6-12.07 > m.in. Scena na Piętrze, Galeria OKO/UCHO, CK Zamek, klub festiwalowy w parku im. H. Wieniawskiego ) szczegóły: www.animator-festival.com Święto najmniejszych widzów Raczkują, pełzają, lekko się chwieją, stawiając pierwsze kroki. Ale już roz- poczynają swoją przygodę ze sztuką: najnaje - widzowie 0+. To dla nich od 3 do 8 lipca odbędzie się w Poznaniu, już po raz 12., festiwal Sztuka Szuka Malucha. Z roku na rok przybywa festiwalowi no- wych widzów, a organizatorzy zaskakują propozycjami autorstwa twórców z róż- nych zakątków świata. Program tworzą przede wszystkim spektakle teatralne oraz warsztaty, a także wydarzenia z po- granicza sztuk wizualnych i teatralnych. Przez sześć festiwalowych dni najnaje wezmą udział w kilkudziesięciu wydarze- niach. Całość otworzy 3 lipca spektakl Księży- cowo - koprodukcja Teatru Ochoty i Art w Poznaniu jako uczeń szkoły muzycz- nej. Będzie okazja przyjrzeć się dwóm technikom animacyjnym najczęściej przez niego stosowanym: wycinan- ce i kolażowi. - Pokażemy filmy na co dzień trudno dostępne, sprowadzamy je z różnych stron świata, często to jedyne kopie - zaznacza Anna Głowińska, pro- gramerka festiwalu. Pokazom filmów towarzyszyć będzie konferencja poświę- cona rewolucyjnej twórczości Lenicy. Wśród nazwisk mistrzów obok Lenicy pojawią się w tym roku także m.in. Nor- man McLaren, Stan Vanderbeek, Michel Ocelot, Daniel Szczechura. Gościem fe- stiwalu będzie znany rumuński twórca, Dan Panaitescu, który m.in. poprowadzi warsztaty z animacji wycinankowej. Do Poznania przyjedzie także David Sprox- ton, jeden z ojców założycieli legendarne- go studia Aardman Animations z Wiel- kiej Brytanii (Wallace i Gromit, Baranek Shaun, Uciekające kurczaki). Tegoroczny Animator to także szerokie spojrzenie na holenderską animację - obejmujące zarówno filmy uznanych twórców, jak i nowe animacje. W programie również blok Animacja i efekty specjalne, przybliżający tajniki nowych technologii; znak rozpoznawczy poznańskiego festiwalu, czyli pokazy łą- czące animację i muzykę na żywo (m.in. festiwal zainauguruje projekt Whispers poznańskiego kompozytora i muzyka Zbigniewa Kozuba, który z zespołem Animatik zagra na żywo do animacji Fraction Foundation. To interaktywny spektakl dla rodzin z dziećmi do 2. roku życia, który inspirowany jest naturą i ar- chitekturą wyspy Lanzarote oraz twórczo- ścią hiszpańskiego malarza, rzeźbiarza i ekologa Cesara Manriquea. Kolejne dni przyniosą spotkanie z meksykańską grupą Compańia Teatro al Vacio, która pokaże w Poznaniu dwa spektakle: Cer- ca (Blisko) oraz Pulsar (Puls). Sąsiedzi ze Słowacji - grupa Odivo - z kolei przywio- zą na festiwal spektakl Aero. To opowieść „o lataniu, poruszaniu się w powietrzu, ruchu różnych materiałów i wibracji po- wietrza, która brzmi jak prawdziwy kon- cert. Nieco starszym widzom dedykowa- ny jest Kwadratowy świat Daryla Beetona z Wielkiej Brytanii. Teatralna część pro- gramu to także Mała wielka podróż Open FOT. W KADRZE - PIOTR BEDLIŃSKI/MATERIAŁY ORGANIZATORÓW powstałych na Wydziale Animacji UAP). Będzie też osobny blok dedy- kowany profesjonalistom: Animator Pro, dzieciom — Animator dla dzieci oraz coś dla fanów The Beatles: wyda- rzenia związane z 50. rocznicą powsta- nia kultowej pełnometrażowej animacji Żółta łódź podwodna. Sylwia Klimek Window Theatre i Teatru Narodowego z Bergen. Program dopełnią instalacje i akcje ar- tystyczne dedykowane całym rodzinom, jak m.in. Wiedzący las, której autorką jest japońska artystka Yuka Kawamoto, czy Pejzaże Alessandro Lumarea z Włoch. Będą też plenerowe warsztaty twór- cze, animacje na placu, sety didżejskie i warsztaty looperskie. sk b 12. Międzynarodowy Festiwal Sztuki dla Najnajmłodszych Sztu- ka Szuka Malucha: 3-8.07 > Sce- na Wspólna ) Organizatorzy: Art Fraction Foundation i Centrum Sztuki Dziecka )> szczegóły: www. sztukaszukamalucha.pl producentka festiwalu. - Mam nadzieję, że spotkamy się już 3 lipca, na festiwalowych przedbiegach, czyli Animatorze bez selekcji. Pokazy animacji, które nie zakwalifikowały się do konkursu głównego, co roku poprzedzają oficjalne otwarcie festiwalu - mówi Marianna Piskorz, Unieś się Na Falach Festiwal £NaFalach to nowa odsłona Maltańskiej Sceny Muzycznej, która od lat w czasie wakacji przyciągała wi- dzów nad Jezioro Maltańskie. W tym roku plenerowe koncerty będą odby- wać się przez całe lato w dwóch miej- scach: nad Maltą oraz nad Jeziorem Strzeszyńskim. Na wszystkie wstęp jest wolny. W każdy z letnich weekendów (aż do 18 sierpnia) obie plenerowe sceny wypełni muzyka bardzo różnorodna. Jest zatem duża szansa, że wśród koncertowych pro- pozycji każdy znajdzie dla siebie coś inte- resującego. Nowy festiwal otworzył 23 czerwca nad Maltą koncert specjalistki od klimatycz- nych songów - Anity Lipnickiej. 8 lipca na tej samej scenie pojawią się raperzy: Otsochodzi, Dwa Sławy i Arbak. Nad Strzeszynkiem 13 lipca zagra Big Cyc, a dwa dni później nad Maltą - The Dumplings. Tydzień później scenę wy- pełni swym oryginalnym brzmieniem z pogranicza jazzu i trip-hopu zespół Mikromusic. Ostatni lipcowy piątek nad Jeziorem Strzeszyńskim będzie należał do poznańskiej Luxtorpedy. W sierpniu na obu plenerowych scenach zagrają: Lao Che (3.08), Fisz Emade (10.08), Xxanaxx (17.08), a na zakończenie cy- klu - 18 sierpnia nad Maltą - Barbara Wrońska. sk ) Festiwal iNaFalach: 23.06-18.08 )- sceny nad Jeziorem Maltańskim i Strzeszyńskim > wstęp wolny b) szczegóły: www.poznan.pl/na- falach co w kulturze gra 12 spacer Zamek od podszewki, zbiórka: wejście główne CK ZAMEK, g. 18, bilety: 5 zł Koncert: tancerka flamenco z towarzyszeniem gitary, La Guitarra – jadłodaynia artystyczna, g. 20, bilety: 30 zł 5 lipca, czwartek Warsztaty A jak Antylopa, B jak Behemot i Jasno (dzieci: 5–14 lat), park starego Browaru, g. 10, bilety: 5 zł spotkanie dla dzieci Dołącz do powstańców wielkopolskich, w ramach akcji Wakacje w muzeum, Wielkopolskie Muzeum Wojskowe, g. 12.15, bilety: 8 zł Zajęcia i warsztaty survival art, Fort ix, Świerczewo, g. 16, wstęp wolny Wykład Nie daj się puścić z torbami. O kaletnictwie, z cyklu Rzeczy od podszewki, prowadzenie: M. Kromuszyński, CK ZAMEK, Hol Balkonowy, g. 18.30, wstęp wolny Koncerty charytatywne Pozwólmy wybrzmieć muzyce!: Międzynarodowy Turniej Mistrzów, A. Banaszkiewicz – skrzypce, D. Harea (Mołdawia) – fletnia Pana, A. Melnyk (Ukraina) – akordeon, Galeria u Jezuitów, g. 19, wstęp wolny (po koncercie zbiórka pieniędzy na renowację organów w kościele oo. Jezuitów) staromiejskie Koncerty Organowe: Ksenia Pogorelaya (Białoruś), fara poznańska, g. 20, wstęp wolny Koncert: Tres Hombres – rock połączony z tańcem flamenco, La Guitarra – jadłodaynia artystyczna, g. 20, bilety: 30 zł Projekcje filmowe, Fort ix, Świerczewo, g. 21.30, wstęp wolny 6 lipca, piątek Warsztaty Ciemno i Świat Marzycieli i Podróżników (dzieci: 5–14 lat), park starego Browaru, g. 10, bilety: 5 zł Warsztaty Poznaj pracę podwodnego archeologa w ramach Letniej Akademii Malucha, Muzeum Archeologiczne, g. 11, bilety: 5 zł Akcja Lato z szermierką, czyli wakacyjne zajęcia dla dzieci i młodzieży z szermierki historycznej, Rezerwat Archeologiczny Genius loci, g. 11, wstęp wolny spotkanie dla dzieci Horror szlachcica, w ramach akcji Wakacje w muzeum, Muzeum sztuk Użytkowych – Zamek Przemysła, g. 12.15, bilety: 8 zł Lipiec 2018 r. www.wmposnania.pl 1 lipca, niedziela Akcja Lato z książką (trwa cały miesiąc), filie Biblioteki Raczyńskich: Biblioteka dla Dzieci, F2, F23, F35, F38, F53, F59, F62 i Fn, wstęp wolny (obowiązują zapisy) Akcja Wakacje z Blokami 2018 w Osiedlowym namiocie Kultury (trwa cały miesiąc); w programie: warsztaty artystyczne, spotkania, dyskusje, koncerty, projekcje filmowe, potańcówki, os. Bolesława Chrobrego, wstęp wolny Akcja Kulturalne Lato AZK 2018 (w każdą sobotę i niedzielę lipca); w programie: koncerty, potańcówki, plenerowe spektakle teatralne oraz kino w plenerze, Antoninek, Zieliniec, Kobylepole, wstęp wolny Warsztaty budowania ogrodów bioretencyjnych Ogród deszczowy dla miasta i rzeki, Amfiteatr nad Cybiną, g. 10, wstęp wolny spacer po wystawie Życie sztuką. Gołuchów Izabeli z Czartoryskich Działyńskiej, Muzeum narodowe, g. 12, bilety: 8 zł spacer PoKoziołek – od Starego Miasta do Dzielnicy Zamkowej, zbiórka: przed ratuszem, g. 12.05, opłata dobrowolna Kulturalny stary Rynek: Swingująca Starówka – koncert Dixie Company połączony z Małą Akademią Jazzu, Odwach, g. 12.30–15, wstęp wolny Koncert interaktywny dla dzieci i dorosłych Muzyka dalekiego Podkarpacia, Amfiteatr nad Cybiną, g. 13, wstęp wolny Targ średniowieczny W oczekiwaniu biskupa Jordana, most Biskupa Jordana, g. 13.15, wstęp wolny Warsztaty cyjanotypii Wodna fotografia, Amfiteatr nad Cybiną, g. 14, wstęp wolny Kulturalny stary Rynek: Popołudniowy Salon Sąsiedzki na Zamkowej, Mały Dom Kultury, ul. Zamkowa 3/4, od g. 14.30, wstęp wolny Koncerty sołackie 2018: De Jacaranda – muzyka z Andów i Amazonii, taras restauracji Meridian’s, g. 18, wstęp wolny milonga Open Air, Przylądek Arkadia, pl. Wolności, g. 19, wstęp wolny Kulturalny stary Rynek: koncert Futurelight, scena na Quadro, g. 19, wstęp wolny zapowiedzi wydarzeń recenzje rozmowy 2 lipca, poniedziałek 19. Letnie Pogotowie sztuki, 2– 20.07, park starego Browaru i Park Cytadela, bilety: 5 zł Warsztaty Mapa mojego świata i Pod słońce (dzieci: 5–14 lat), park starego Browaru, g. 10, bilety: 5 zł 3 lipca, wtorek Letni kurs aktorsko-filmowy, 3–14.07, Teatr Polski, koszt: 700 zł Warsztaty Przenikanie i Baza (dzieci: 5–14 lat), park starego Browaru, g. 10, bilety: 5 zł Wspólna zabawa rodziców z dziećmi drewnianą makietą grodu poznańskiego, Rezerwat Archeologiczny Genius loci, g. 12 i 14, wstęp wolny spotkanie dla dzieci Przestrzenie wyobraźni, w ramach akcji Wakacje w muzeum, Muzeum sztuk Użytkowych – Zamek Przemysła, g. 12.15, bilety: 8 zł Wykład izabeli Wyszowskiej Wojtuś z Zawad – tajemniczy felietonista, Biblioteka Raczyńskich, Galeria Atanazego, g. 18, wstęp wolny spotkanie z Beatą Chomątowską: Betonia. Dom dla każdego, prowadzenie: Jakub Głaz, CK ZAMEK, Hol Balkonowy, g. 18, wstęp wolny 4 lipca, środa Warsztaty Mapowanie i Świat Tajemniczych Potworków (dzieci: 5–14 lat), park starego Browaru, g. 10, bilety: 5 zł Zajęcia dla dzieci z elementami języka angielskiego Discover the Island! – Odkryj wyspę!, 4–6.07, Brama Poznania, g. 10, wstęp wolny Film Traktorek Florek, w ramach Zamkowego lata dla dzieci (dzieci: od 6 lat), CK ZAMEK, sala Kinowa, g. 11, bilety: 10 zł Warsztaty Od tego się zaczęło…, a więc początki podwodnych poszukiwań, w ramach Letniej Akademii Malucha, Muzeum Archeologiczne, g. 11, bilety: 5 zł Oprowadzanie po ekspozycji dla seniorek i seniorów Ostrów Tumski przez wieki, Brama Poznania, g. 12, wstęp wolny spotkanie dla dzieci Warsztat artysty, w ramach akcji Wakacje w muzeum, Muzeum narodowe, g. 12.15, bilety: 8 zł Koncert Lata dwudzieste, lata trzydzieste, Retro Jazz Quartet, Aula im. s. stuligrosza, g. 17, wstęp wolny Animacje kulturalne dla dużych i małych, obiekt sportowy przy ul. Braniewskiej 1, Poznań- -smochowice, g. 16, wstęp wolny Prezentacja konserwatorska Piękne metresy Henryka IV – galeria portretów francuskich i ich konserwacja w ramach wystawy Życie sztuką. Gołuchów Izabeli z Czartoryskich Działyńskiej, Muzeum narodowe, g. 19, bilety: 8 zł Koncert: Wojtek Hoffmann & Witek Łukaszewski – wirtuozi gitary flamenco & rock, La Guitarra – jadłodaynia artystyczna, g. 20, bilety: 30 zł Kino plenerowe, obiekt sportowy przy ul. Braniewskiej 1, Poznań- -smochowice, g. 21.30, wstęp wolny 7 lipca, sobota Turniej gier planszowych W pustyni i w puszczy, Muzeum Literackie Henryka sienkiewicza, g. 10, wstęp wolny Zajęcia dla rodzin z dziećmi z cyklu Magiczny dywan, Brama Poznania, g. 10.30 i 12, wstęp wolny Zwiedzanie dla rodzin Wyprawa z Mieszkiem, Brama Poznania, g. 11, wstęp wolny Kulturalny stary Rynek: Salon Sąsiedzki, Mały Dom Kultury, ul. Zamkowa 3/4, g. 11, wstęp wolny spacer PoKoziołek – Stare Miasto, zbiórka: przed ratuszem, g. 12.05, opłata dobrowolna Wycieczka Trakt na kole, zbiórka: plac przed Śluzą Katedralną, g. 17, udział bezpłatny spacer Poznań w anegdocie i z przymrużeniem oka, zbiórka: przed ratuszem, g. 18, opłata dobrowolna 8 lipca, niedziela Film Blanka, w ramach Zamkowego lata dla dzieci (dzieci: od 9 lat), CK ZAMEK, sala Kinowa, g. 12, bilety: 10 zł Piknik sąsiedzki na dziedzińcu, scena Robocza, g. 12–18, wstęp wolny spacer PoKoziołek – od Starego Miasta do Dzielnicy Zamkowej, zbiórka: przed ratuszem, g. 12.05, opłata dobrowolna Kulturalny stary Rynek: Popołu- dniowy Salon Sąsiedzki na Zamko- wej, Mały Dom Kultury, ul. Zamko- wa 3/4, g. 14.30, wstęp wolny Koncert operowy Kulturalne lato nad Wartą, TRE Voci, przy Plaży szeląg, g. 17, wstęp wolny milonga Open Air, Przylądek Arkadia, pl. Wolności, g. 19, wstęp wolny 9 lipca, poniedziałek Lato w Teatrze: warsztaty NIE(zależność) (dzieci: 10–13 lat), 9–22.07, Teatr Polski, g. 9.30– 15.30, koszt: 50 zł Warsztaty Spacer pośród dobrych słów i Konstelacje (dzieci: 5–14 lat), Park Cytadela, g. 10, bilety: 5 zł Zwiedzanie Ps (piwnica i strych), CK ZAMEK, Hol Wielki, g. 18.30, bilety: 25 zł 10 lipca, wtorek Warsztaty Małe na pierwszym planie i Mały–duży (dzieci: 5–14 lat), Park Cytadela, g. 10, bilety: 5 zł Warsztaty Kolor na warsztat (dla młodzieży: 15–18 lat), MDK nr 2, sala 104/18, g. 10, wstęp: 20 zł (1 dzień) i 50 zł (3 dni) spektakl Księżniczka na ziarnku grochu teatru scena Elffów w Warszawie (dzieci: od 6 lat), w ramach Zamkowego lata dla dzieci, CK ZAMEK, sala Wielka, g. 11, bilety: 7 zł (dziecko), 10 zł (dorosły), 20 zł (dla posiadaczy Karty Rodziny Dużej) Oprowadzanie dla rodzin Sekrety dźwięcznej wyspy, Brama Poznania, g. 11, wstęp wolny spotkanie dla dzieci Zamkowe opowieści, w ramach akcji Wakacje w muzeum, Muzeum narodowe, g. 12.15, bilety: 8 zł 11 lipca, środa Warsztaty Lalki w parku i Na wypadek otwarcia... serca (dzieci: 5–14 lat), Park Cytadela, g. 10, bilety: 5 zł Warsztaty Zatopione miasta, w ramach Letniej Akademii Malucha, Muzeum Archeologiczne, g. 11, bilety: 5 zł spotkanie dla dzieci Tajemnice garncarskiego koła, w ramach akcji Wakacje w muzeum, Muzeum Etnograficzne, g. 12.15, bilety: 8 zł spacer Zamek od podszewki, zbiórka: wejście główne przed CK ZAMEK, g. 18, bilety: 5 zł Koncert: tancerka flamenco z towarzyszeniem gitary, La Guitarra – jadłodaynia artystyczna, g. 20, bilety: 30 zł 12 lipca, czwartek spektakl Karmelek (dzieci: od 5 lat), scena Wspólna, g. 10, bilety: 18 zł Warsztaty Pomnik miłości nr 6 i Jak w niebie (dzieci: 5–14 lat), Park Cytadela, g. 10, bilety: 5 zł 13 co w kulturze gra 13 Lipiec 2018 r. www.wmposnania.pl co w kulturze gra więcej na: spektakl O kocie, który słuchał śpiewu słowika teatru Łobuziaki w Poznaniu (dzieci: od 6 lat), w ramach Zamkowego lata dla dzieci, CK ZAMEK, scena nowa, g. 11, bilety: 7 zł (dziecko), 10 zł (dorosły) spotkanie dla dzieci Wakacyjne krajobrazy, czyli dokąd dawniej podróżowano, w ramach akcji Wakacje w muzeum, Muzeum narodowe, g. 12.15, bilety: 8 zł Uroczystość poświęcenia urny z ziemią przywiezioną z miejsc mordów na Wołyniu i spotkanie połączone z prelekcją, kościół oo. Dominikanów, salka przyklasztorna, g. 13, wstęp wolny Warsztaty artystyczne i animacje kulturalne dla dużych i małych Górczyńskie Kulturobranie 2018, park Górczyński, g. 15, wstęp wolny Koncert i potańcówka z nauką tańca Ratajskie Fajfy, Park Rataje, g. 17, wstęp wolny staromiejskie Koncerty Organowe: Daniel Zaretsky (Rosja), fara poznańska, g. 20, wstęp wolny Koncert: Tres Hombres – rock połączony z tańcem flamenco, La Guitarra – jadłodaynia artystyczna, g. 20, bilety: 30 zł Film Więcej niż Bergman, Przystań sztuki, Concordia Design, g. 21, wstęp wolny #NAWOLNYm: Gala 12. Międzynarodowego Festiwalu Filmów Animowanych Animator: Solar Walk – pokaz animacji Reki Bucsi z muzyką na żywo, dziedziniec Urzędu Miasta, g. 21.30, wstęp wolny 13 lipca, piątek spektakl Karmelek (dzieci: od 5 lat), scena Wspólna, g. 10, bilety: 18 zł Warsztaty Marcepan i madrugada i Dżungla (dzieci: 5–14 lat), Park Cytadela, g. 10, bilety: 5 zł Warsztaty Podwodne cmentarzyska wraków w ramach Letniej Akademii Malucha, Muzeum Archeologiczne, g. 11, bilety: 5 zł Akcja Lato z szermierką, czyli waka- cyjne zajęcia dla dzieci i młodzieży z szermierki historycznej, Rezerwat Archeologiczny Genius loci, g. 11, wstęp wolny Warsztaty plastyczne Zielone miasto (dzieci: 3–5 lat), w ramach Zamkowego lata dla dzieci, CK ZAMEK, Bawialnia, g. 11–11.45, bilety: 10 zł Animacje kulturalne dla dużych i małych, boisko szkolne na os. Łokietka, g. 16, wstęp wolny Film Czwarta władza, w ramach Zamkowego lata filmowego, CK ZAMEK, sala Kinowa, g. 18.30, bilety: 10 zł Kulturalny stary Rynek: koncert Amadeusza Wojciechowskiego, scena na Quadro, g. 19, wstęp wolny Koncert: Ballady rockowe na gitarę i wiolonczelę – Witek Łukaszewski & Kova, La Guitarra – jadłodaynia artystyczna, g. 20, bilety: 30 zł #NAWOLNYm: projekcja filmu Amy, dziedziniec Urzędu Miasta, g. 20.30, wstęp wolny Kino plenerowe, obiekt sportowy przy ul. Braniewskiej 1, Poznań- -smochowice, g. 21.30, wstęp wolny 14 lipca, sobota Oprowadzanie dla rodzin Zbudujmy Ostrów Tumski, Brama Poznania, g. 11, wstęp wolny Kulturalny stary Rynek: Salon Sąsiedzki, Mały Dom Kultury, ul. Zamkowa 3/4, g. 11, wstęp wolny spacer PoKoziołek – Stare Miasto, zbiórka: przed ratuszem na starym Rynku, g. 12.05, opłata dobrowolna spacer śladami Baptysty Quadro Autor jednego dzieła?, zbiórka: Muzeum Literackie Henryka sienkiewicza, g. 13, wstęp wolny #NAWOLNYm: Domisie na wakacjach Drama studio, dziedziniec Urzędu Miasta, g. 14, wstęp wolny Kulturalny stary Rynek: koncert Muzykobranie Jacka Hałasa, dziedziniec Ogólnokształcącej szkoły Baletowej, g. 17, wstęp wolny Wystawa Justyny Wojnowskiej Rennes – Poznań. Szkice miejskie (wernisaż), Dom Bretanii, g. 18, wstęp wolny Recital piosenki aktorskiej: Michał Ruksza Piękniejemy, La Guitarra – jadłodaynia artystyczna, g. 20, bilety: 30 zł Film Za jakie grzechy, dobry Boże, Plaża szeląg, g. 21.30, wstęp wolny 15 lipca, niedziela Kulturalny stary Rynek: Fotospacery staromiejskie – Kształty, formy, struktury, zbiórka: scena na Quadro, g. 9.30, wstęp wolny Wycieczka Sąsiedzi Poznania. Czerwonak – wyprawa na Dziewiczą Górę, zbiórka: dworzec kolejowy w Czerwonaku, g. 10, opłata dobrowolna Wystawa Dzielne kobiety z Neubrandenburga, Muzeum Martyrologii Wielkopolan Fort Vii, g. 10, wstęp: 6 zł spektakl Karmelek, scena Wspólna, g. 11.30 i 14.30, bilety: 18 zł Film Najlepsze przyjaciółki (dzieci: od 7 lat), w ramach Zamkowego lata dla dzieci, CK ZAMEK, sala Kinowa, g. 12, bilety: 10 zł spacer PoKoziołek – od Starego Miasta do Dzielnicy Zamkowej, zbiórka: przed ratuszem, g. 12.05, opłata dobrowolna Kulturalny stary Rynek: spacer z przewodnikiem, zbiórka przed ratuszem, g. 12.15, wstęp wolny spektakl Jeremi się ogarnia. LOL, scena Wspólna, g. 13 i 16, bilety: 18 zł spektakl Morskie opowieści, most Biskupa Jordana, g. 13.15, wstęp wolny Kulturalny stary Rynek: Popołu- dniowy Salon Sąsiedzki na Zamko- wej, Mały Dom Kultury, ul. Zamko- wa 3/4, g. 14.30, wstęp wolny Koncerty sołackie 2018: Country spiders Group, taras restauracji Meridian’s, g. 18, wstęp wolny milonga Open Air, Przylądek Arkadia, pl. Wolności, g. 19, wstęp wolny Film Dzieci z Bullerbyn, scena Wspólna, g. 20, bilety: 10 zł 16 lipca, poniedziałek Warsztaty Mój przyjaciel Cień i Co zostawiam, co zabieram? (dzieci: 5–14 lat), Park Cytadela, g. 10, bilety: 5 zł spacer Wchodzimy na górę! Wieżowce w mieście, z cyklu Miasto od podszewki, prowadzenie: Jakub Głaz, CK ZAMEK, Hol Wielki, g. 18, bezpłatne wejściówki 17 lipca, wtorek Warsztaty Gwiazdozbiory i Mały, ciasny, ale własny (dzieci: 5–14 lat), Park Cytadela, g. 10, bilety: 5 zł spektakl Bajka o księciu Pipo i jego czerwonym koniku teatru Gdynia Główna w Gdyni (dzieci: od 6 lat), w ramach Zamkowego lata dla dzieci, CK ZAMEK, sala Wielka, g. 11, bilety: 7 zł (dziecko), 10 zł (doro- sły), 20 zł (dla posiadaczy Karty Rodziny Dużej) Oprowadzanie dla rodzin Spędźmy razem czas, Brama Poznania, g. 11, wstęp wolny Wspólna zabawa rodziców z dziećmi drewnianą makietą grodu poznańskiego, Rezerwat Archeologiczny Genius loci, g. 12 i 14, wstęp wolny spotkanie dla dzieci Jeszcze Pol- ska nie umarła – zwycięskie po- wstanie wielkopolskie 1918–1919, w ramach akcji Wakacje w mu- zeum, Wielkopolskie Muzeum Wojskowe, g. 12.15, bilety: 8 zł Oprowadzanie kuratorskie po wystawie Marceli Motty (1818–1898) i Poznań jego czasów, Biblioteka Raczyńskich, Galeria Atanazego, g. 18, wstęp wolny 18 lipca, środa Warsztaty Moje letnie zawiniątko i Marzenia wiatrem gnane (dzieci: 5–14 lat), Park Cytadela, g. 10, bilety: 5 zł Film Mecz życia, w ramach Zamkowego lata dla dzieci (dzieci: od 12 lat), CK ZAMEK, sala Kinowa, g. 11, bilety: 10 zł Warsztaty złoto i srebro dla zuchwałych, w ramach Letniej Akademii Malucha, Muzeum Archeologiczne, g. 11, bilety: 5 zł spotkanie dla dzieci Do tańca i do różańca, w ramach akcji Wakacje w muzeum, Muzeum Etnograficz- ne, g. 12.15, bilety: 8 zł Oprowadzanie po ekspozycji dla seniorek i seniorów Ostrów Tumski przez wieki, Brama Poznania, g. 16, wstęp wolny Film Pomiędzy słowami, w ramach Zamkowego lata filmowego, CK ZAMEK, sala Kinowa, g. 18.30, bilety: 10 zł 19 lipca, czwartek Warsztaty Taką sieć chciałbym mieć i Do-wolność (dzieci: 5–14 lat), Park Cytadela, g. 10, bilety: 5 zł spektakl Owieczka Bella teatru Gili Gili (dzieci: od 6 lat), w ramach Zamkowego lata dla dzieci, CK ZAMEK, scena nowa, g. 11, bilety: 7 zł (dziecko), 10 zł (dorosły) spotkanie dla dzieci Odkrywcy muzealnych skarbów, w ramach akcji Wakacje w muzeum, Muzeum Historii Miasta Poznania, g. 12.15, bilety: 8 zł Warsztaty artystyczne i animacje kulturalne dla dużych i małych Gór- czyńskie Kulturobranie 2018, park Górczyński, g. 15, wstęp wolny Zajęcia i warsztaty survival art, Fort ix, Świerczewo, g. 16, wstęp wolny Wykład Od deski do nie deski. Co można zrobić z drewna?, z cyklu Rzeczy od podszewki, prowadzenie: P. Miedziak, CK ZAMEK, Hol Balkonowy, g. 18.30, wstęp wolny staromiejskie Koncerty Organowe: Jakub Plewa, fara poznańska, g. 20, wstęp wolny Koncert: Tres Hombres – rock połączony z tańcem flamenco, La Guitarra – jadłodaynia artystyczna, g. 20, bilety: 30 zł spektakl Arka Teatru Ósmego Dnia, w ramach Festiwalu na Wolnym Powietrzu, pl. Wolności, g. 21, wstęp wolny Film Marina Abramović – artystka obecna, Przystań sztuki, Concor- dia Design, g. 21, wstęp wolny 20 lipca, piątek Warsztaty Pociąg pełen kolorów i Lalki w parku (dzieci: 5–14 lat), Park Cytadela, g. 10, bilety: 5 zł Warsztaty Uczta na dnie morza w ramach Letniej Akademii Malucha, Muzeum Archeologiczne, g. 11, bilety: 5 zł Akcja Lato z szermierką, czyli wa- kacyjne zajęcia dla dzieci i mło- dzieży z szermierki historycznej, Rezerwat Archeologiczny Genius loci, g. 11, wstęp wolny spotkanie dla dzieci Rzeźba, w ramach akcji Wakacje w muzeum, Muzeum narodowe, g. 12.15, bilety: 8 zł Kulturalny stary Rynek: koncert Tango pod gwiazdami, dziedziniec Ogólnokształcącej szkoły Baletowej, g. 18, wstęp wolny Film Party, w ramach Zamkowego lata filmowego, CK ZAMEK, sala Kinowa, g. 18.30, bilety: 10 zł #NAWOLNYm: koncert zespołu Hańba! (support Przybył), dziedziniec Urzędu Miasta, g. 20, wstęp wolny Koncert: Wojtek Hoffmann & Witek Łukaszewski – wirtuozi gitary flamenco & rock, La Guitarra – jadłodaynia artystyczna, g. 20, bilety: 30 zł spektakl Poza czasem Teatru Akt, w ramach Festiwalu na Wolnym Powietrzu, pl. Wolności, g. 21, wstęp wolny spektakl Świniopolis Teatru Biuro Podróży, w ramach Festiwalu na Wolnym Powietrzu, teren byłej Rzeźni, ul. Garbary 101, g. 22.30, wstęp wolny 21 lipca, sobota spacer Poznańskie ogrody zoologiczne dla dorosłych z przewodnikiem po starym Zoo i prelekcja na temat poznańskich ogrodów zoologicznych, stare Zoo, g. 10, wstęp wolny Turniej gier planszowych W pustyni i w puszczy, Muzeum Literackie Henryka sienkiewicza, g. 10, wstęp wolny co w kulturze gra 14 Lipiec 2018 r. www.wmposnania.pl więcej na: Wyprawy po Trakcie Królewsko- -Cesarskim dla rodzin z dziećmi z cyklu Choć/dź, zobacz!, zbiórka: przy koziołkach na pl. Kolegiac- kim, g. 10 i 12, wstęp wolny Zajęcia dla rodzin z dziećmi z cyklu Magiczny dywan, Brama Poznania, g. 10.30 i 12, wstęp wolny Animacje dla rodzin z dziećmi na wystawie Rośliny Cybiny, Śluza Katedralna, g. 11, wstęp wolny Kulturalny stary Rynek: Salon Sąsiedzki, Mały Dom Kultury, ul. Zamkowa 3/4, od g. 11, wstęp wolny Warsztaty Hotel dla zapylaczy – warsztaty stolarskie z Tomkiem Stolarzem z Lasu, Amfiteatr nad Cybiną, g. 12, wstęp wolny #NAWOLNYm: spektakl Co w sza- fie piszczy Teatru Fuzja, dziedziniec Urzędu Miasta, g. 14, wstęp wolny Warsztaty kadzidlano- -zapachowe z sarą Grolewską (Dobre Ziele), Amfiteatr nad Cybiną, g. 14, wstęp wolny spacer z przewodniczką Poznańskim szlakiem kobiet, zbiórka: plac przed katedrą, g. 17, wstęp wolny Kulturalny stary Rynek: koncert Dźwiękowóz, dziedziniec Ogólnokształcącej szkoły Baletowej, g. 18, wstęp wolny spektakl Remus Teatru snów, w ramach Festiwalu na Wolnym Powietrzu, Dziedziniec Różany CK Zamek, g. 20, wstęp wolny #NAWOLNYm: projekcja filmu Maria Callas, dziedziniec Urzędu Miasta, g. 20.30, wstęp wolny spektakl Silence – cisza w Troi Teatru Biuro Podróży, w ramach Festiwalu na Wolnym Powietrzu, teren byłej Rzeźni, ul. Garbary 101, g. 21.30, wstęp wolny Film Zacznijmy od nowa, Przystań miejska (Cypel Warty), g. 21.30, wstęp wolny 22 lipca, niedziela Warsztaty śpiewu z Joanną szaflik Pieśń o rzece, Brama Poznania, g. 11, wstęp wolny Film Pim i Pom, w ramach Zamkowego lata dla dzieci (dzieci: od 4 lat), CK ZAMEK, sala Kinowa, g. 12, bilety: 10 zł Oprowadzanie kuratorskie Podróż dookoła rzeki po wystawie Rośliny Cybiny, Amfiteatr nad Cybiną, g. 12, wstęp wolny spacer PoKoziołek – od Starego Miasta do Dzielnicy Zamkowej, zbiórka: przed ratuszem, g. 12.05, opłata dobrowolna Kulturalny stary Rynek: spacer z przewodnikiem, zbiórka: przed ratuszem, g. 12.15, wstęp wolny spacer Śladami Marcelego Mottego wokół placu Kolegiackiego, zbiórka: dziedziniec Urzędu Miasta, pl. Kolegiacki 17, g. 14, wstęp wolny Kulturalny stary Rynek: Popołudniowy Salon Sąsiedzki na Zamkowej, Mały Dom Kultury, ul. Zamkowa 3/4, g. 14.30, wstęp wolny Warsztaty kulinarne z natalią Olejnik z Fundacji inspekt Dzika kuchnia, Amfiteatr nad Cybiną, g. 15, wstęp wolny Potańcówka z zespołem Przodki, Amfiteatr nad Cybiną, g. 17, wstęp wolny Koncerty sołackie 2018: Nieco swingu na Sołaczu: Landowski Brass Band, taras restauracji Meridian’s, g. 18, wstęp wolny Kulturalny stary Rynek: koncert Panoptikum, scena na Quadro, g. 19, wstęp wolny spektakl Carmen Funebre Teatru Biuro Podróży, w ramach Festiwalu na Wolnym Powietrzu, teren byłej Rzeźni, ul. Garbary 101, g. 21, wstęp wolny 23 lipca, poniedziałek Zwiedzanie Ps (piwnica i strych), CK ZAMEK, Hol Wielki, g. 18.30, bilety: 25 zł milonga Dworcowa, FoodHall Poznań, g. 20.30, wstęp wolny 24 lipca, wtorek Zajęcia dla dzieci Na 17. południku!, 24–26.07, Brama Poznania, g. 10, wstęp wolny spektakl Ela hop! Teatru Piki z Pezinok w słowacji, w ramach Zamkowego lata dla dzieci (dzieci: od 6 lat), CK ZAMEK, sala Wielka, g. 11, bilety: 7 zł (dziecko), 10 zł (dorosły), 20 zł (dla posiadaczy Karty Rodziny Dużej) spotkanie dla dzieci Muzealny Piotruś, w ramach akcji Wakacje w muzeum, Muzeum narodowe, g. 12.15, bilety: 8 zł spotkanie z Małgorzatą Czyńską – Dom Polski. Meblościanka z pikasami, prowadzenie: Jakub Głaz, CK ZAMEK, Hol Balkonowy, g. 18, wstęp wolny 25 lipca, środa Film Łapa w ramach Zamkowego lata dla dzieci (dzieci: od 6 lat), CK ZAMEK, sala Kinowa, g. 11, bilety: 10 zł Warsztaty Skarby Bałtyku, w ramach Letniej Akademii Malucha, Muzeum Archeologiczne, g. 11, bilety: 5 zł Warsztaty literacko-artystyczne Co tak szumi, pluska i chlupocze?, w ramach Zamkowego lata dla dzieci (dzieci: 3–5 lat), CK ZAMEK, Bawialnia, g. 11–11.45, bilety: 10 zł spotkanie dla dzieci Zamkowe opowieści, w ramach akcji Wakacje w muzeum, Muzeum narodowe, g. 12.15, bilety: 8 zł Koncerty charytatywne Pozwólmy wybrzmieć muzyce!: Trio Akordeonowe Harmonia w składzie: M. Pankow, M. Holowczak, P. Czyhys, kościół oo. Jezuitów, g. 19, wstęp wolny (po koncercie zbiórka funduszy na renowację organów w kościele oo. Jezuitów) 26 lipca, czwartek spektakl Legendy znad morza Teatru Qfer w Gdańsku, w ramach Zamkowego lata dla dzieci (dzieci: od 6 lat), CK ZAMEK, scena nowa, g. 11, bilety: 7 zł (dziecko), 10 zł (dorosły) spotkanie dla dzieci Historia jak z obrazu!, w ramach akcji Wakacje w muzeum, Muzeum Historii Miasta Poznania, g. 12.15, bilety: 8 zł Koncert i potańcówka z nauką tańca Ratajskie Fajfy, Park Rataje, g. 17, wstęp wolny Oprowadzanie dla dorosłych Poznań, Gniezno – w cieniu katedr, Brama Poznania, g. 17, wstęp wolny Wykład Jak powstają klejnoty? O biżuterii dawnej i współczesnej, z cyklu Rzeczy od podszewki, CK ZAMEK, Hol Balkonowy, g. 18.30, wstęp wolny staromiejskie Koncerty Organowe: Wolfgang seifen (niemcy), fara poznańska, g. 20, wstęp wolny Koncert: Tres Hombres – rock połączony z tańcem flamenco, La Guitarra – jadłodaynia artystyczna, g. 20, bilety: 30 zł Film Frank, Przystań sztuki, Concordia Design, g. 21, wstęp wolny 27 lipca, piątek Warsztaty Co kryją polskie wody?, w ramach Letniej Akademii Malucha, Muzeum Archeologiczne, g. 11, bilety: 5 zł Warsztaty literacko-artystyczne Dobranocka, w ramach Zamkowego lata dla dzieci (dzieci: 3–5 lat), CK ZAMEK, Bawialnia, g. 11–11.45, bilety: 10 zł spotkanie dla dzieci Muzealne anioły, w ramach akcji Wakacje w muzeum, Muzeum narodowe, g. 12.15, bilety: 8 zł Film Zwariować ze szczęścia, CK ZAMEK, sala Kinowa, g. 16.30, bilety: 10 zł Film Neapol spowity tajemnicą, CK ZAMEK, sala Kinowa, g. 18.45, bilety: 10 zł Kulturalny stary Rynek: koncert siostra Braci Grimm, scena na Quadro, g. 19, wstęp wolny #NAWOLNYm: koncert Rebeki (support Przybył), dziedziniec Urzędu Miasta, g. 20, wstęp wolny 28 lipca, sobota Wyprawy po Trakcie Królewsko- -Cesarskim dla rodzin z dziećmi, z cyklu Choć/dź, zobacz!, zbiórka: przy fontannie na pl. Wolności, g. 10 i 12, wstęp wolny Oprowadzanie dla rodzin Spędźmy razem czas, Brama Poznania, g. 11, wstęp wolny spacer śladami Baptysty Quadro Autor jednego dzieła?, zbiórka: Muzeum Literackie Henryka sienkiewicza, stary Rynek 84, g. 13, wstęp wolny spacer z przewodnikiem Szlakiem dziedzictwa żydowskiego, zbiórka: róg ul. Dominikańskiej i szewskiej, g. 17, wstęp wolny spacer Nieznane historie znanych miejsc, zbiórka: przed ratuszem, g. 18, opłata dobrowolna Kulturalny stary Rynek: koncert Unobtainum, scena na Quadro, g. 19, wstęp wolny #NAWOLNYm: projekcja filmu Boska Florence, dziedziniec Urzędu Miasta, g. 20.30, wstęp wolny Film Co ty wiesz o swoim dziadku?, Plaża Rataje, g. 21.30, wstęp wolny 29 lipca, niedziela Kulturalny stary Rynek: Fotospacery staromiejskie – Człowiek – przestrzeń, zbiórka: scena na Quadro, g. 9.30, wstęp wolny spektakl Moja żyrafa, w ramach Zamkowego lata dla dzieci, CK ZAMEK, sala Kinowa, g. 12, bilety: 10 zł spacer PoKoziołek – od Starego Miasta do Dzielnicy Zamkowej, zbiórka: przed ratuszem, g. 12.05, opłata dobrowolna Kulturalny stary Rynek: spektakl familijny Żubr Pompik Teatru Fuzja, scena na Quadro, g. 12.30, wstęp wolny Kulturalny stary Rynek: koncert Old Men Jazz Quartet, Odwach, g. 12.30–15, wstęp wolny spektakl dla dzieci Pokoloruj świat, most Biskupa Jordana, g. 13.15, wstęp wolny #NAWOLNYm: spektakl Tuwim Julek – Para buch, Frazy w ruch Teatru Małe Mi, dziedziniec Urzędu Miasta, g. 14, wstęp wolny Kulturalny stary Rynek: Popołudniowy Salon Sąsiedzki na Zamkowej, Mały Dom Kultury, ul. Zamkowa 3/4, g. 14.30, wstęp wolny 30 lipca, poniedziałek Kulturalny stary Rynek: spektakl familijny Szabadabada Teatru Fuzja, scena na Quadro, g. 12.30, wstęp wolny Film Młodość, CK ZAMEK, sala Kinowa, g. 18.45, bilety: 10 zł milonga Dworcowa, FoodHall Poznań, g. 20.30, wstęp wolny 31 lipca, wtorek Zajęcia dla dzieci Wakacje na wyspie, 31.07–2.08, Brama Poznania, g. 10, wstęp wolny spektakl Ale… cyrk Teatru Czarnego Tła w Chorzowie, w ramach Zamkowego lata dla dzieci (dzieci: od 6 lat), CK ZAMEK, sala Wielka, g. 11, bilety: 7 zł (dziecko), 10 zł (dorosły), 20 zł (dla posiadaczy Karty Rodziny Dużej) Oprowadzanie dla rodzin Zbudujmy Ostrów Tumski, Brama Poznania, g. 11, wstęp wolny Wspólna zabawa rodziców z dziećmi drewnianą makietą grodu poznańskiego, Rezerwat Archeologiczny Genius loci, g. 12 i 14, wstęp wolny spotkanie dla dzieci Stroje i nastroje, w ramach akcji Wakacje w muzeum, Muzeum narodowe, g. 12.15, bilety: 8 zł Koncert Amerykańscy czempioni muzyki Szymanowskiego w USA: Blanka Bednarz – skrzypce, Matthew Bengtson – fortepian, sala Biała Urzędu Miasta, g. 18, bezpłatne wejściówki do odbioru w Cim Film Dziewczyna we mgle, CK ZAMEK, sala Kinowa, g. 18.45, bilety: 10 zł POZnarń Lipiec 2018 r. www.wmposnania.pl polski nie kojarzyła się z żużlem. Co prawda pierwszy mistrz Pol- ski Alfred Weyl pochodził z Poznania, a przed II wojną światową Poznań był silnym ośrodkiem dirt-tracka - protopla- sty dzisiejszego sportu żużlowego - ale już niedługo po wojnie ligowy speedway zniknął z miasta. Pojawił się w nim na moment na początku lat 90., na dobre wrócił dopiero w 2006 roku za sprawą kilkorga zapaleńców z nieżyjącym już Tomaszem Wójtowiczem na czele. To oni powołali do życia Poznańskie Stowarzy- szenie Żużlowe, które w 2006 roku reak- tywowało drużynę żużlową na poznań- skim Golęcinie i przez sześć sezonów walczyło w Li II lidze. Kłopoty finansowe, niszczejący stadion i problemy wynikające z jego przeciąga- jącej się komunalizacji sprawiły, że PSŻ zawiesiło swoje starty w lidze. Wróciło w ubiegłym roku, już na wyremontowa- nym w ramach Poznańskiego Budżetu Obywatelskiego i zarządzanym przez PO- SiR stadionie na Golęcinie. Pierwszy po powrocie do ligowej rywalizacji sezon za- kończyło na czwartym miejscu w II lidze. Teraz poznańska ekipa mierzyła nieco wyżej, ale początek sezonu zweryfikował ambitne plany włączenia się do walki o awans. Drużyna występująca w tym sezonie pod nazwą Iveston PSŻ Poznań z siedmiu spotkań wygrała kj dwa i jedno zremisowała, co daje jej piąte P rzez dziesięciolecia stolica Wielko- miejsce w liczącej siedem zespołów lidze. Planem minimum był awans do czołowej czwórki rozgrywek, który da szansę walki w play-off o awans do I ligi. By ten plan się powiódł, „Skorpiony” mu- szą zacząć wygrywać. Kluczowe będą dwa lipcowe mecze na Golęcinie: 1 lipca z Ko- lejarzem Rawicz i 29 lipca z Polonią Byd- goszcz. O ile w starciu z utytułowanymi, ale odradzającymi się po głębokim kry- zysie bydgoszczanami zespół PSŻ będzie zdecydowanym faworytem, o tyle mecz z ekipą z Rawicza może być bardzo trud- ny. Ekipa Kolejarza to w tym sezonie tak naprawdę rezerwy Unii Leszno. A Unia jest żużlową potęgą, zdecydowanym lide- rem i faworytem najsilniejszej ligi żużlo- wej świata — polskiej ekstraligi. Zaplanowany na pierwszą niedzielę lipca mecz z Kolejarzem może być więc kapi- talnym żużlowym widowiskiem, w któ- rym kibice „Skorpionów” będą ściskać kciuki za swoich najlepszych zawodni- ków: Marcela Kajzera, Davida Bellego i Władimira Borodulina. Poznaniakom będzie zależało nie tylko na zwycięstwie, ale też na zwycięstwie okazałym. Regula- min rozgrywek przewiduje bowiem przy- znawanie tzw. punktów bonusowych za lepszy bilans dwumeczu między dwoma zainteresowanymi drużynami. W Rawi- czu Kolejarz pokonał PSŹ 53:31, a sędzia anulował sześć punktów zdobytych przez Borodulina z powodu niezgodności nu- meru silnika ze zgłoszonym wcześniej FOT. WALDEMAR WYLEGALSKI do protokołu. Aby w rywalizacji z rawi- czanami PSŻ skasował punkt bonusowy, musi w Poznaniu wygrać wyżej. Będzie to możliwe tylko wtedy, jeśli wszyscy zawodnicy z Golęcina wzniosą się na wyżyny swoich umiejętności, a działacze unikną proceduralnych kłopotów niwe- czących wysiłek żużlowców. Paweł Konieczny Warta wróciła do lligi Po pięciu latach przerwy piłkarze Warty Poznań wracają do I ligi. Tylko czy będą mogli w niej grać na własnym stadio- nie? Warta zajęła trzecie miejsce w rozgryw- kach II ligi i wywalczyła bezpośredni awans na zaplecze ekstraklasy. Ten wynik to wielka pozytywna niespodzianka - przed sezonem „Zieloni” celowali naj- wyżej w środek ligowej tabeli. Drużyna prowadzona przez doświadczonego cze- skiego szkoleniowca Petra Nemca w wie- lu meczach spisywała się jednak powyżej oczekiwań i w przyszłym sezonie zoba- czymy ją w I lidze. Gdy wizja awansu stawała się realna, problemem zaczęły być wymogi licen- cyjne stawiane przed pierwszoligowca- mi. Stadionik przy Drodze Dębińskiej na razie nie spełnia warunków wyma- ganych dla obiektów pierwszoligowych i długo wydawało się, że drużyna będzie FOT. WALDEMAR WYLEGALSKI musiała rozgrywać mecze w Grodzisku Wlkp. Warta jednak rozpoczęła na swo- im obiekcie prace remontowe - monto- wany jest już dach nad częścią trybun, remontowane są szatnie. Teraz od PZPN będzie zależało, czy związek zgodzi się na to, by inny wymóg licencyjny - sztuczne oświetlenie - mógł się pojawić na wil- deckim stadionie później niż na począt- ku sezonu. pk Europa bez kibiców Bez wsparcia swoich kibiców powalczą o awans do fazy grupowej Ligi Europy piłkarze Lecha Poznań. To skutek zady- my, jaką wywołali kibice Kolejorza pod- czas kończącego sezon meczu z Legią Warszawa. Ostatni mecz poprzedniego sezonu za- kończył się skandalem. Na nie- spełna kwadrans przed końcem spotkania z Legią Warszawa gru- pa kilkudziesięciu kibiców Lecha wtargnęła na murawę, na której wylądowały też świece dymne i race. Mecz został przerwany, a Lech ukarany walkowerem. Na tym jednak nie koniec kar. Komisja Ligi nałożyła na Kolejorza kary finanso- we, a wojewoda wielkopolski zdecydował o zamknięciu stadionu dla kibiców na pięć najbliższych meczów ligowych i trzy spotkania w europejskich pucharach. To kara dotkliwa dla klubu, który swoje stra- ty z tego powodu szacuje na ok. 3 mln zł - tyle bowiem zarobiłby na biletach, gdyby mógł wpuścić kibiców. Kara dotyka też kibiców, których wsparcia Lech będzie potrzebował w walce o awans do bzy grupowej Ligi Europy. Fani Kole- „ jorza mają świeżo w pamięci wiel- , kie mecze z Juventusem Turyn czy Manchesterem City sprzed ośmiu lat. Lech od tej pory stara się wró- i] cić do czasów, gdy grywał w fazie ij grupowej LE - w ostatnich latach z marnym skutkiem, odpadając z rozgrywek jeszcze latem. Awans byłby niewielkim pocieszeniem po za- kończonym kompletną klapą sezonie li- gowym, w którym Lech roztrwonił prze- wagę, nie wykorzystał idealnego wręcz terminarza i rozgrywki zakończył na roz- czarowującym trzecim miejscu. pk SPORTOWY TERMINARZ m 1 lipca, g. 17, PSŻ Poznań — Unia Kolejarz Rawicz, mecz II ligi żużlowej, stadion na Golęcinie m 7 lipca, g. 9, Parkrun na Cytadeli, amatorski bieg masowy na dystansie 5 km, Park Cytadela m 14 lipca, g. 9, Parkrun na Cytadeli, amatorski bieg masowy na dystansie 5 km, Park Cytadela m 21 lipca, g. 9, Parkrun na Cytadeli, amatorski bieg masowy na dystansie 5 km, Park Cytadela m 28 lipca, g. 9, Parkrun na Cytadeli, amatorski bieg masowy na dystansie 5 km, Park Cytadela m29 lipca, g. 17, PSŻ Poznań — Polo- nia Bydgoszcz, mecz II ligi żużlowej, stadion na Golęcinie oprac. pk 16 rozrywka/promocja POZIOMO: 1. czasami listowy zostawia je w skrzynce, 6. kiedyś wielka gwiazda kintopu, 7. berbelucha z żyta wzięta, 9. autor słów naszego hymnu, 10. dzwoni w kiejdzie, 14. pomieszkanie dla bimby, 15. wykrzywia kalafę, 16. szczun, 19. na flaszce z piwem abo blondką, 20. w rękach babci (kiedy sztrykuje), 22. tam margrabia hodon dostał wiks od mieszka i Czcibora. PIONOWO: 1. jezioro strzeszyńskie abo maltańskie, 2. wśród stworów (nie doczekał niedzieli), 3. jeszcze nie fefry, 4. patrzy z góry na kakaludka, 5. drabowicz (śpiewak) abo Fibak (tenisista), 8. na śrupie, 11. wewnętrzny abo prasowy, 12. sielanka, życie słodkie jak szneka z glancem, 13. z makiem (ale nie rogal), 14. bez szypy jej nie pokonasz, 16. przy niej bojarzy mieli fefry, 17. piękny stwór z długą szyją (a kiedyś był brzydkim kaczątkiem), 18. kunda, klient w sądzie abo na poczcie, 21. w raju, bez lumpów, za to z jabzem. litery z pól ponumerowanych w prawym dolnym rogu, uszeregowane od 1 do 17, utworzą rozwiązanie. co 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 Lipiec 2018 r. www.wmposnania.pl 1 7 2 10 11 15 7 19 17 2 12 3 3 6 9 9 14 4 6 16 12 14 16 20 22 11 5 8 13 17 15 8 10 18 1 13 5 4 21 #NA WOL NYM lato 2018 Współfinansowanie Partnerzy Szczegóły na www.poznan.pl/nawolnym Cykl wydarzeń kulturalnych na Wolnym Dziedzińcu Urzędu Miasta Poznania 12.07 | g. 21:30 | animacja GALA 12. MIĘDZYNARODOWEGO FESTIWALU FILMÓW ANIMOWANYCH ANIMATOR SOLAR WALK pokaz animacji Reki Bucsi z muzyką na żywo g. 22:30 | taniec SILENT DISCO 13.07 | g. 20:30 | film AMY (o Amy Winehouse) g. 22:30 | taniec SILENT DISCO 14.07 | g. 14:00 | teatr DOMISIE NA WAKACJACH spektakl dla dzieci, Drama Studio 20.07 | g. 20:00 | koncert HAŃBA support PRZYBYŁ g. 22:30 | taniec SILENT DISCO 21.07 | g. 14:00 | teatr CO W SZAFIE PISZCZY spektakl dla dzieci, Teatr Fuzja, premiera g. 20:30 | film MARIA CALLAS g. 22:30 | taniec SILENT DISCO 27.07 | g. 20:00 | koncert REBEKA support DECADENT FUN CLUB g. 22:30 | taniec SILENT DISCO 28.07 | g. 20:30 | film BOSKA FLORENCE g. 22:30 | taniec SILENT DISCO 29.07 | g. 14:00 | teatr TUWIM JULEK PARA BUCH FRAZY W RUCH spektakl dla dzieci, Teatr Małe Mi krzyżówka poznańska
  Wokół_Śródki_1.pdf	elegans "Poloruz 1a fa mMibuis Stoje r Chnfizs ISSN 1640-4408 KWARTALNIK OSIEDLA OW TUMSKI-ŚRÓDKA-ZAWADY i -KOMANDORIA = ZL Nr 1 (66) 2018 Kamienica przy Rynku Śródeckim nr 3 Joanna Figuła-Czech W numerze 2 z 2016 r. kwartalnika „Wokół Śródki” przedstawiciel Zarządu Wspól- noty Mieszkaniowej ogłosił konkurs „Kto stał we wnękach kamienicy Rynek Śródec- ki 3?” Na zadane pytanie odpowiedziała Pani Renata Binder, która bardzo rzetelnie i metodycznie przeanalizowała problem. Jedna z największych kamienic na Śródce, wybudowana została w 1904 r. w miejscu wcześniejszych zabudowań widocznych na mapie z 1856 r. i do- kumentach ubezpieczeniowych z ok. 1900 r.' Nieruchomość od Ludwika Gru- na zakupił w 1903 r. nauczyciel z Głów- nej Erasmus Raabe. Nowy właściciel już w 1904 r. przystąpił do budowy nowej, obszernej kamienicy. Z notatki w dodatku do „Dziennika Poznańskiego” z 7 czerwca 1904 r. dowiadujemy się, że „Pan Stani- 1 Akta w Archiwum Państwowym w Poz- naniu dalej APP, Stadt-Feuer Societats Dyrectoin Posen sygn. 1525, s. 3. Ryc. 1. Wnęka na narożniku północno-wschodnim sław Bohn zbudował na Śródce już cztery domy, a teraz rozpoczął budowę piątego, obok kościoła św. Małgorzaty dla nauczy- ciela Raabego z Główny. Będzie to podob- no dom najwspanialszy, o trzech frontach. Zastosowaną przy nim zostanie najnow- sza technika budowlana” W latach 60. XX w. kamienicę „odnowiono” pokrywa- jąc wszystkie elewacje nieodpowiednim tynkiem typu „baranek. Po przeprowa- dzonym w 2016 roku remoncie elewacji, możemy przekonać się, że dziennikarz się nie mylił. Kamienica na rzucie litery C, ze ściętymi narożnikami, zajmuje szerokość całej północnej pierzei, a jej boczne czę- ści ujmują budynek od strony wschodniej i zachodniej. Rozbicie masywnej bryły dachu asymetrycznie rozmieszczonymi, dwoma szczytami od strony kościoła po- zwoliło uniknąć monotonii dużych połaci dachowych. Analogiczny szczyt wieńczy część zachodnią budynku. Elewacje od strony kościoła św. Małgorzaty rozczłon- kowano dwoma wykuszami (nadwieszo- nymi elementami na wysokość pierw- szego i drugiego piętra). Przyziemie do połowy wysokości I piętra wykończono cegłą klinkierową, a między I a II piętrem znajduje się pas dekoracji wykonanej tak- że z czerwonej cegły. Pod oknami parteru, w niewielkich płycinach wykonano deko- rację z ustawionych pod kątem cegieł. Na obu ściętych narożnikach (od strony ul. Śródka i Bydgoskiej) na wysokości II pię- tra znajdują się konchy z postumentem zapraszające do ustawienia w nich rzeźb, W numerze m. in.: * Co było i będzie na Śródce * 10 urodziny Mostu Jordana » Dekarz i taka historia » Święto Ośrodka „Powstanie Wielkopolskie 1918-1919. Pamiętamy!” OB 2 CUULUNCCT + Ostrów Tumski, Śródka i Zawady WZORY UGLIT GA OPACZ SSE CWA CES Przechadzka z Panem Mottym » Stanisław Gromadziński — Ciąg dalszy które po przeprowadzonym remoncie od- zyskały swą pierwotną estetykę. Konchy wsparte są na półokrągłych wspornikach wykończonych w dolnej części cegłą klin- kierową, uskokowo zwężając się ku doło- wi. Wśród innych elementów zdobiących trzy elewacje kamienicy są podokienne płyciny z dekoracją w formie rautów (przypominające szlifowane diamenty), ćwiartka koła ze szczeblinami w kwadra- towej płycinie (od strony zachodniej), kaboszon w obramieniu okuciowym (przypominający kulisty kamień osadzo- ny w dekoracji naśladującej żelazne oku- cia”) ujęty wydłużonymi liśćmi dębu (od strony północnej), asymetryczna tarcza herbowa opleciona kwiatowymi gałązka- mi w zwieńczeniu wschodniego szczytu, oraz motyw czwórliści na zakończeniu spływów szczytów. Kolorystyka kamieni- cy była bardzo zróżnicowana: piaskowy kolor tynkowanych ścian kontrastował 2. Jest to neorenesansowy motyw dekora- cyjny, często wykorzystywany w dekoracji elewa- cji kamienic z przełomu XIX i XX wieku. (ciąg dalszy na str. 6) BEZPŁATNY 2 AKTUALNOŚCI 22 listopada 2017 Edycja Jesienna Koncertów Śródeckich w kościele św. Małgorzaty na Śródce. Wystąpili: Jacek Pupka — organy i Paweł Maćkowiak - obój. 29 listopada 2017 W ramach Koncertów Śródeckich w koś- ciele św. Małgorzaty na Śródce odbył się koncert z okazji 50-lecia Poznańskiej Ogólnokształcącej Szkoły Muzycznej I st. nr 2 im. Tadeusza Szeligowskiego. Wystą- pili nauczyciele, absolwenci i uczniowie szkoły. 6 grudnia 2017 Edycja Jesienna Koncertów Śródeckich w kościele św. Małgorzaty na Śródce. Wystąpili: Chór Dziewczęcy Katedralnej Szkoły Muzycznej pod dyrekcją Karoliny Piotrowskiej-Sobczak. 9 grudnia 2017 - 28 stycznia 2018 Efekt mostu, to wystawa z okazji dziesię- ciolecia powrotu mostu na Śródkę ekspo- nowana w Centrum Turystyki Kulturo- wej TRAKT - Brama Poznania ICHOT. 14 stycznia — 25 marca 2018 Miasto jak się patrzy, to wystawa opo- wiadająca o przeobrażeniach przestrzen- nych Poznania i czynnikach wpływają- cych na kształt tego procesu — Centrum Turystyki Kulturowej TRAKT, Brama Poznania ICHOT. 9 maja 2018 Edycja Wiosenna Koncertów Śródeckich w kościele św. Małgorzaty na Śródce. Wystąpili: Andrzej Kulka — trąbka, Jacek Pupka - organy. WOKÓŁ ŚRÓDKI 10 urodziny Mostu Biskupa Jordana 9 grudnia 2017 r. Spektakl muzyczny na Moście Biskupa Jor- dana w reżyserii Ireny Lipczyńskiej i Michała Frydrycha zgromadził liczne rzesze Poznania- ków. Wystąpili soliści: Natalia Świerczyńska i Zbyszko Tuchołka; kwartet wokalny BeFour: Kamila Tacewska-Mikołajczak, Karolina Pie- sik, Anna Komendzińska, Brygida Sawicka- -Stępińska; Orkiestra „KuSza, czyli Kultura i Szacunek pod dyr. Mateusza Cofty; Schola; Zespół Plastyki Ruchu pod kier. Teresy No- wak i Leszka Rembowskiego; 10-letnie dzieci WYSTAWA CZASOWA 14.01.2018 25.03.2018 BRAMA POZNANIA OTL EM 16 maja 2018 Edycja Wiosenna Koncertów Śródeckich w kościele św. Małgorzaty na Śródce. Wy- stąpił duet organowy: Antoni Pokora i Ja- cek Pupka. EM 18 maja 2018 „Powstanie Wielkopolskie 1918/1919. Pa- miętamy!” to impreza zorganizowana w ramach 100 rocznicy Powstania Wiel- kopolskiego i uzyskania przez Polskę niepodległości. Odbył się m.in. pokaz multimedialny na temat Powstania Wiel- iłu 2007-20 10- 17 LECIE M BISKUPA JORDANA — rówieśnicy mostu, uczniowie POSM nr 2 im. T. Szeligowskiego; Grupa Taneczna „Bounce” z MDK nr 1; uczniowie O.S.W. dla Dzieci Nie- słyszących im. J. Sikorskiego. Uroczystościom rocznicowym towarzyszył Średniowieczny Targ Śródecki przy ul. Ostró- wek. kopolskiego, a w ramach zabaw: możli- wość uczestniczenia w komisji poboro- wej, szpitalu polowym, szwalni, arsenale, czyszczeniu butów i garnków, jazdy kon- nej. Pokaz jeździecki i musztra ukazały sprawność wojskową ułanów (zob. foto- reportaż na str. 4-5) M 23 maja 2018 Koncerty Śródeckie w kościele św. Małgo- rzaty uświetnił występ Orkiestry Kameral- nej POSM II st. im. Mieczysława Karło- wicza „Poznańskie Smyczki” w składzie: Anna Gołębiewska — harfa, Barbara Mi- chalik - flet, Izabela Ratajewska — flet, Aleksandra Zgoła — akordeon, Jacek Pa- wełczak -dyrygent. EM 20 czerwca 2018 Czy fizyka wszystko potrafi? Spotkanie z prof. Krzysztofem Meissnerem w auli Katedralnej Szkoły Muzycznej przy ul. Filipińskiej 4 na Śródce. Podczas spot- kania dr Halina Bogusz wspominała ojca dr Karola Meissnera i dr Czesława Meis- snera, a prof. Krzysztof Meissner oprócz wspomnień rodzinnych próbował odpo- wiedzieć na pytanie zawarte w tytule tego spotkania. M 30 czerwca — 23 września 2018 Rośliny Cybiny — wystawa w Śluzie Ka- tedralnej ukazuje florę na wyciągnięcie ręki — w dolinie rzeki Cybiny. Na wysta- wę „Rośliny Cybiny” szczególnie zapra- szamy najmłodszych. Specjalnie dla nich przygotowano rzeczną salę przygód — ar- tystyczną przestrzeń inspirowaną doliną rzeki. Aranżacja wykonana z natural- nych materiałów, jakie możemy znaleźć nad Cybiną, zachęci dzieci do ekspery- mentowania, buszowania i poznawania tajemnic przyrody. Kwartalnik Osiedla Ostrów Tumski — Śródka - Zawady - Komandoria WOKÓŁ ŚRÓDKI Kwartalnik Osiedla Ostrów Tumski — Śródka — Zawady - Komandoria Wydawca: Miasto Poznań, Osiedle Ostrów Tumski, Śródka, Zawady, Komandoria; Wydział Wspierania Jednostek Pomocni- czych Miasta, ul. Libelta 16/20. 61-706 Poznań. Adres redakcji: ul. Libelta 16/20. 61-706 Poznań. Zespół redakcyjny: Gerard Cofta - tel. 503-961-268 (red. naczelny), Gabriela Klause, Marek Knasiecki, Tomasz Magowski, Barbara Zalewska. Współpraca: Elżbieta Jaśkowiak, Jan Kaczmarek. Zdjęcia: archiwum. Redakcja zastrzega sobie prawo do skracania tekstów i zmiany tytułów nadesłanych materiałów. Redakcja nie zwraca tekstów niezamówionych. Materiały publikowane w gazecie chronione są prawem autorskim. Kwartalnik w internecie: http://www.wkn.com.pl/czasopisma/woko-rodki Kontakt z redakcją: tel. 61 877-35-14. Przygotowanie: Wydawnictwo Kontekst, kontekst2Q©o2.pl; www.wkn.com.pl Dekarz i taka historia Danuta Bartkowiak W 2016 roku robotnicy remontujący dach psałterii na Ostrowie Tumskim znaleźli butelkę, a w niej list napisany przez dekarza Romana Egla 70 lat wcześniej. List trafił naj- pierw do miejskiego konserwatora zabytków, a potem do wir- tualnego muzeum historii Poznania Cyryl. Tam znalazła go wnuczka Egla Elżbieta. „Jestem w szoku — napisała na portalu. — Nie wiedziałam, że takie dokumenty w ogóle istnieją”. A po- tem historia Romana Egla nabrała tempa. Roman Egel palił papierosy Wolność, czytał „Głos Wielko- polski) pracował dużo, zarabiał mało i nie był zadowolony z pa- nującego ustroju. W 1946 roku miał 40 lat, mieszkał na Śród- ce i był dekarzem. Prawdopodobnie nikt by o nim nie usłyszał, gdyby jego pracodawca nie dostał zlecenia na remont psałterii na Ostrowie Tumskim. Wtedy Egel napisał list, schował go do butel- ki, a butelkę ukrył w dachu budynku. Psałterię zbudowano na początku XVI wieku, jej fundatorem był biskup Jan Lubrański. Po- czątkowo budynek służył ko- legium 12 psałterzystów, któ- rzy przez całą dobę na zmianę śpiewali w katedrze psalmy. Później mieszkała w nim służ- ba katedralna. W XIX wieku psałteria była w bardzo złym stanie, szczególnie zniszczona była więźba dachowa, dlatego w latach 1860-61 budynek wy- remontowano, m.in. wymie- niając spróchniałe krokwie. Tak dotrwał do II wojny świa- towej. W czasie walk o Poznań w lutym 1945 roku uszkodze- niu uległy mury i dach psałte- rii. I wtedy do akcji wkroczyła ekipa poznańskiej firmy Wła- dysława Stopy: murarze, dekarze i ich pomocnicy. W 1946 roku załatali dziury w ścianach i naprawili dach. W 2016 roku podjęto decyzję o kolejnym remoncie zabyt- kowego budynku. Remont miał charakter ratunkowy, ponieważ dachówka kryjąca dach psałterii była w katastrofalnym stanie. W czerwcu przystąpiono do jej wymiany. Kiedy robotnicy zrzu- cali z dachu starą dachówkę, w rumorze spadającego gruzu zain- teresował ich dźwięk tłuczonego szkła. Wśród połamanych da- chówek znaleźli rozbitą butelkę, rulon luźnych kartek i papierosa Wolność. W rulonie znajdował się list do „Szanownych braci de- karzy” napisany 1 grudnia 1946 roku przez czeladnika dekarskie- go Romana Egla, fragment gazety, banknot jednozłotowy i dwa kwity wypłaty wynagrodzenia z nazwą firmy. W liście Egel narze- ka na niskie zarobki, drożyznę (wymienia ceny niektórych arty- kułów), niewydolny system kartkowy, ustrój i preferowanie przez władze członków partii. Na odwrocie listu znajdują się nazwiska pracowników remontujących psałterię, ciekawe hasła i informa- cja o cenie litra wódki. Robotnicy, którzy znaleźli butelkę i dla których nie był to pierwszy remont obiektu zabytkowego, przekazali znalezisko Zdjęcie wykonane w 25. rocznicę Ślubu Bronisławy i Romana Eglów Źródło: www.cyryl.poznan.pl miejskiemu konserwatorowi zabytków, a potem trafiły do di- gitalizacji do Cyryla. Dobrym zwyczajem po wykonaniu ko- pii i zgodnie z wolą Romana Egla archiwalne dokumenty wraz z materiałami współczesnymi trafią ponownie pod dach psałterii, tymczasem ich skany pojawiły się na portalu www.cyryl.poznan. pl. Tam zobaczyła je wnuczka Romana Egla i w ten sposób wszy- scy poznali człowieka, który przeszedł do historii Poznania dzię- ki pomysłowości i... jednej butelce. Urodził się w Wigilię Bożego Narodzenia 1905 roku. Jego oj- ciec Wiktor był Niemcem, a matka Klementyna z domu Rymbal- ska — Polką. Bardzo dobrze mówił i pisał po niemiecku i po polsku. W dorosłym życiu często mieszał polski z niemieckim, co czasa- mi dość śmiesznie brzmiało. Mówił: Raus mi stąd albo Dajcie mi wurst (kiełbasę). W wieku 25 lat poślubił Bronisławę Stefaniak (ur. 14 czerwca 1906 roku). Rodzina szybko się powiększyła i na świecie pojawili się kolejno: Wanda Irena (1930), Józef (1932) i najmłodszy Marian (1941). W czasie wojny Roman i Bronisława mieszkali przy ul. Smolnej, a po wojnie Roman własnym sumptem wyremon- tował zbombardowaną kamie- nicę przy ul. Bydgoskiej 5-8 na Śródce, przeniósł się tam z ro- dziną i mieszkał do końca życia. Wspomnienia cudem od- nalezionych potomków Ro- mana Egla dopełniają, a nie- kiedy weryfikują jego obraz naszkicowany na podstawie dokumentów z butelki. Ro- man był podobno bardzo spo- kojnym człowiekiem. Nigdy nie podnosił głosu. Uwielbiał wycieczki i pikniki rodzinne, zbierał grzyby i grał w kar- ty. Po wojnie rzucił palenie. Z żoną Bronią jeździł mo- torem WFM, bardzo lubił bawarkę (herbatę z mlekiem), bigos z kminkiem, a stary placek drożdżowy kroił na plastry i sma- rował masłem. W czasie wojny odmówił podpisania volkslisty, nigdy nie był członkiem żadnej partii. W zakładzie Władysława Stopy przepracował 50 lat. Remontował przede wszystkim bu- dynki sakralne, m.in. kościoły na Śródce i w Konarzewie. Kiedy przeszedł na emeryturę, dorabiał jako złota rączka w Seminarium Duchownym w Poznaniu. To Roman zeswatał swojego współpracownika Stanisława Kluzika z córką Wandą. Było to w 1946 roku krótko po powrocie Stanisława z Auschwitz. Był jednym z pierwszych więźniów tego obozu. Do końca życia zasłaniał tatuaż długim rękawem i nosił w kieszeniach kromki chleba. Roman i Bronisława Eglowie tworzyli zgodne małżeństwo przez długich 50 lat. Roman przeżył żonę o 10 lat. Bronisława zmarła na zawał dzień przed kolejną pielgrzymką, za to po wizy- cie u fryzjera. Roman odszedł w 1991 roku. Został pochowany na cmentarzu Miłostowskim. Jego list znaleziono 25 lat później. (Przedruk za zgodą Autorki z gazety Poznań, Informator Samorządowy Metropolii Poznań, wydanie lipiec 2017 r.) PARAFIA Nr 1 (66) 2018 3 W Ośrodku Szkolno- Wychowawczym dla Dzieci Niesły- szących w Poznaniu przy ulicy Bydgoskiej w dniu 18 maja br. odbyło się Święto Ośrodka pod hasłem: „Powstanie Wielko- polskie 1918/1919. Pamiętamy ". Społeczność Ośrodka chciała uczcić w ten sposób stulecie wybuchu Powstania Wielkopol- skiego oraz realizację projektu „Pomigajmy o Powstaniu Wiel- kopolskim”. W tym dniu gościliśmy grupy rekonstrukcji historycznej: Towarzystwo byłych Żołnierzy i Przyjaciół 15. Pułku Ułanów Poznańskich, Stowarzyszenie Twierdza i Dawny Garnizon Poz- nań oraz Klub Modelarski „Jaźwiec”. Działo się, oj działo! Dzieci nauczyły się jak to na wojen- ce bywało! Dzień zaczął się krótkim apelem i przedstawieniem zaproszonych gości. Następnie odbyły się prezentacje multi- medialne na tematy historyczne oraz dla młodszych uczniów pokazy filmów pt. „Przyjazd Mistrza 26 grudnia 1918 r: i „Zdo- bycie Ławicy 6 stycznia 1919 r., zrealizowanych na zlecenie Sa- morządu Województwa Wielkopolskiego. Potem uczestnicy stawili się przed komisją poborową, gdzie otrzymali książeczki wojskowe z pieczątką „zdolny do służby wojskowej”. Później każdy musiał pokonać szlaban, aby już za chwilę znaleźć się przed kuchnią polową, gdzie trzeba było czyścić garnki popio- łem oraz buty wojskowe pod czujnym okiem pana Zbysława Jankowskiego - prezesa Stowarzyszenia Przyjaciół Śródki i oko- lic „Śródeja”, który od lat wspiera działania naszego Ośrodka. Potem przyszła pora na zwiedzanie kolejnych stanowisk ta- kich jak szpital polowy, gdzie sanitariuszki i chirurg wojskowy opatrywali rany i złamania. Uczestnicy imprezy obowiązkowo musieli odwiedzić szwalnie wojskową, gdzie Rada Rodziców i Drużyna Harcerska ZHP „Cisza” wykonywały przypinki po- wstańcze. Kolejnym punktem programu była mundurowania i arsenał. Strzałem w dziesiątkę okazała się makieta okopów z okresu I wojny światowej, o której w bardzo interesujący spo- sób opowiadał pan Dale Taylor. W czasie święta można było też zamówić sobie portret u pana Dominika i wykonać czap- kę wojskową z panią Heleną. Dużym powodzeniem cieszył się namiot fotografa wojskowego. Pamiątkowe zdjęcia wykonywali pani Anna, pan Artur i uczniowie technikum fotograficznego. Po zabawie na wybranych stanowiskach przyszedł czas na spo- tkanie z panem Michałem Andrzejakiem, który przeprowadził ćwiczenia na drewnianym, ćwiczebnym koniu i prawdziwy ułański pokaz władania szablą i lancą z użyciem pozorników. Kto się zmęczył atmosferą obozu wojskowego, mógł skorzystać ze strefy animacji powstańczych pod opieką pani Sylwii Pacz- kowskiej — instruktor z klubu „Cybinka. Na zakończenie dnia, jak to w obozie wojskowym bywa, nie zabrakło pysznej grochówki i kiełbasy z prawdziwej kuchni po- lowej oraz pajdy chleba ze smalcem i ogórkiem. Święto Ośrodka „Powstanie Wielkopolskie 1918/1919 | Pamiętamy! 1” ARCHEOLOGIA Kamienica przy Rynku Śródeckim nr 3 (dokończenie ze str. 1) z czerwienią klinkierowego cokołu i ele- mentów dekoracyjnych, oraz zielonymi oknami i szmaragdowymi balkonami. Podobne budynki z analogiczną klin- kierową dekoracją możemy zobaczyć chociażby na Wildzie, są to kamienice narożnikowe przy ul. Przemysłowej 29 / św.Czesława 1 oraz przy ul. Różanej 16 l św. Czesława 9, których projektantem może być ten sam architekt. Od lat wielu mieszkańców Śródki i nie tylko tej dzielnicy, nurtuje pytanie, jakie rzeźby mogły stać na narożach kamienicy. Nie zachowały się żadne zdjęcia z początku XX w. które przedstawiałyby zabudowę tej części Śródki. Wartościowe są uwagi Pani Renaty Binder, która rozpatruje usytuowa- nie naszej kamienicy w kontekście znajdu- jących się w jej sąsiedztwie znaczących budynków. Odnosi się ona do symboliki chrześcijańskiej, metodycznie analizując wszystkie elementy dekoracji budynku. Gałązki ujmujące tarczę herbową inter- pretuje jako elementy symbolizujące dzie- wictwo, szczególne ze względu na ich zdublowanie, sugerując, że domniemana figura stojąca we wnęce „jest mistycznie zaślubiona Jezusowi”. A samą tarczę inter- pretuje jako „definiującą sprawiedliwego” co doprowadza do końcowego wniosku, że we wnęce powinna stać „postać dziewicy świętej zaślubionej Jezusowi”. Symbolikę tę wzmacnia dekoracja na ścianie wschod- niej - z fragmentem koła, co reasumując może wskazywać na postać świętej Kata- Ryc. 1. Wnęka na narożniku północno-zachodnim WOKÓŁ ŚRÓDKI Kwartalnik Osiedla Ostrów Tumski — Śródka — Zawady - Komandoria 40 PPR" RB] R SEBEBESEEHECE| ALFEEEEFU a 8 £|| EEEEEHHE PH | -|Idal JE "HEF / -EEEEEEEEFR [DITLI "POBENEM HEEEEEEEEUE" HEH EEPEHEEEEREEL Ryc. 3. Rzut kamienicy z APP, Stadt-Feuer Societats Dyrection Posen sygn. 1525, s. 3 rzyny Aleksandryjskiej. Dodatkowym ar- gumentem na umieszczenie w tym miej- scu rzeźby świętej było funkcjonowanie na Śródce zaułka Katarzynek z młynem kata- rzynek usytuowanym przy rzece Cybinie. Wśród elementów dekoracyjnych autorka listu wskazuje także na motyw cztero- płatkowego kwiatu odczytanego jako fio- łek symbolizujący skromność i pokorę. Nieco inaczej sytuacja przedstawia się od strony narożnika północno-zachodniego. Zdaniem R. Binder w tym miejscu mo- gła stać rzeźba patrona zakonu męskiego czyli Filipa Neri, założyciela zgromadze- nia filipinów, z siedzibą kongregacji przy ul. Filipińskiej. Rozety kwiatowe — sny- cerskie dekoracje na drewnianej Ściance szczytowej zadaszenia (o obrysie trójkąta) nad balkonem wiąże z symboliką światła. A cały układ dużej rozety i trzech mniej- szych zamkniętych w trójkątnym kształ- cie wspornika odnosi do symbolu Trójcy Świętej. Wklęsło wypukłe zamknięcie szczy- tów od strony wschodniej i zachodniej odczytuje jako fale. Musimy pamiętać, że nasze rozwa- żania dotyczą kamienicy wybudowanej przez Erasmusa Raabe nauczyciela ze wsi Główna (od 1925 r. znajdującej się w gra- nicach Poznania). E. Raabe (niemiecki ka- tolik) w latach 1889-1905 był nauczycie- lem w gminnej szkole symultannej we wsi Główna”. Tak intensywne odwoływanie się do symboliki chrześcijańskiej w świec- 3__W. Karolczak, Z dziejów gminy Główna na przełomie XIX i XX wieku, „Kronika Miasta Poznania” 2001/2, s. 129-130 kiej kamienicy może budzić wątpliwości. Niezaprzeczalnym jest fakt, że w świecie kultury chrześcijańskiej istnieje tradycja umieszczania na budynkach mieszkalnych figur świętych. Często odnoszących się do patrona inwestora, lub świętego darzone- go wielką atencją lub jako dziękczynienie za otrzymane łaski. Erasmus Raabe zmarł krótko po wy- budowaniu kamienicy, po jego śmierci po- została ona własnością jego żony Johanny z domu Hlibner. Kamienica została ubez- pieczona 10 sierpnia 1904 r.*, lecz praw- dopodobnie nie była jeszcze wykończona. Johanna Raabe funkcjonuje w księdze meldunkowej kamienicy od 5 grudnia 1905 r.*, a w innym spisie mieszkańców Rynku Śródeckiego od 1 listopada 1905 r. jako właścicielka kamienicy mieszkająca w mieszkaniu nr 2 do 5 lipca 1932 r. Należy przypuszczać, że wdowa po na- uczycielu musiała zaangażować się w nad- zór nad pracami wykończeniowymi, które pozwoliłyby na wynajęcie mieszkań. Z du- żym prawdopodobieństwem możemy przy- jąć, że nisze od samego początku były puste. Joanna Figuła-Czech (dokończenie w następnym numerze) Przy pisaniu artykułu korzystałam także z białej kar- ty obiektu autorstwa Malwiny Wakulik oraz publika- cji B. Krzyślak i Z. Kurzawa, Kościół św. Małgorzaty na Śródce w Poznaniu, Poznań 2009. 4 APP Dyrekcja Miejskiego Towarzystwa Ubezpieczeń Ogniowych 1525, s. 33 i dalej >. APP AmP 13496 $. APP AmP 15594 Efekt mostu Wystawa z okazji dziesięciolecia powrotu mostu na Śródkę 9.12.2017 — 28.01 2018r. Most Biskupa Jordana jest mostem nie- zwykłym. O jego niezwykłości świad- czy już to, że świętowaliśmy w grudniu 10. lecie jego odbudowy. W końcu raczej nie obchodzimy kolejnych rocznic otwar- cia innych obiektów komunikacyjnych. Most ten jest niezwykły także dlatego, że prawdopodobnie jest najstarszym mo- stem na terenie obecnego Poznania. Jego początki sięgają X wieku, a więc związane są z początkami naszego miasta. Wówczas, jak wynika z badań archeologicznych, ist- niał drewniany most, który łączył gród na Ostrowie Tumskim z terenem obecnej Śródki. Na Śródce z kolei rozwinęła się osada, która stanowiła zaplecze usługowe dla grodu książęcego. Tak więc od samego początku swego istnienia Śródka i Ostrów Tumski są ściśle ze sobą powiązane. Przez następne stulecia istniały w tym miejscu kolejne przeprawy przez rzekę, most był przebudowywany zgodnie z potrzebami i aktualnymi możliwościami techniczny- mi. Kolejne oblicza mostu na przestrzeni dziejów prezentuje plenerowa część wy- stawy Efekt mostu, którą można było oglą- dać przed budynkiem Bramy Poznania do 28 stycznia 2018 r. Ta część wystawy zosta- ła przygotowana przez Cyfrowe Repozyto- rium Lokalne Cyryl i prezentuje archiwal- ne zdjęcia mostu ze zbiorów dostępnych na portalu: ww.cyryl.poznan.pl. Most Cybiński zniknął pod koniec lat 60. XX wieku. Po budowie nowej trasy komunikacyjnej wschód-zachód i leżące- go na niej mostu Mieszka I, most Cybiń- ski przestał być potrzebny. Ponieważ był w złym stanie technicznym, zdecydowano o jego rozbiórce. I w tym miejscu ta historia mogłaby się zakończyć. Wspominalibyśmy dziś most Cybiński, jak wiele innych budynków i obiektów, których już w mieście nie ma, a możemy je zobaczyć jedynie na starych fotografiach. Mogłaby się zakończyć, ale dzięki mieszkańcom Śródki się nie zakończyła. To oni niemal zaraz po rozbiórce mostu podjęli starania o jego odbudowę. To ich determinacji zawdzięczamy fakt, że most powrócił dziesięć lat temu na Śródkę. Wystawa Efekt mostu, którą prezen- towaliśmy w Bramie Poznania opowiada właśnie o tych 10 latach ponownej obec- ności mostu na Śródce. Opowiadała ona o wyjątkowej roli, jaką most Biskupa Jor- dana pełni. Bo właśnie tu pojawia się jego wyjątkowość: nie jest on tylko obiektem komunikacyjnym ale pełni wiele funkcji społecznych i symbolicznych. Można na- wet powiedzieć, że funkcja komunikacyjna — dla innych mostów kluczowa i jedyna - w przypadku tego mostu jest drugorzędna. Na wystawie ukazaliśmy te nieco- dzienne role mostu. Jest on połączeniem Śródki z miastem. Jest mostem o bogatym życiu kulturalnym — tu odbywają się licz- ne wydarzenia artystyczne. Jest miejscem, gdzie okoliczni mieszkańcy i nie tylko, spędzają swój wolny czas, spotykają się, spacerują. Jest to także poznański „most za = = = u AMM Wernisaż wystawy — 9.12.2017 r., fot. Łukasz Gdak miłości”. Jego poręcze obwieszone są kłód- kami, które pozostawiają zakochani na znak swojego uczucia. Jest także bardzo popularnym miejscem sesji ślubnych. Jest w końcu kołem zamachowym zmian na Śródce. To jego powstanie zapoczątkowa- ło zmiany tej dzielnicy. Przygotowując wystawę podjęliśmy współpracę z Instytutem Socjologii UAM. Studenci Instytutu przeprowadzili wywia- dy z mieszkańcami i osobami związanymi ze Śródką. Rozmawiali o moście Biskupa Jordana, o jego roli na Śródce, o osobistym postrzeganiu tego miejsca. Wystawa jest w dużej części opowie- dziana cytatami z wypowiedzi mieszkań- ców Śródki. Chcieliśmy, aby zwiedzający ją goście mogli spojrzeć na most Biskupa Jordana oczyma tutejszych mieszkańców i dowiedzieć się dlaczego jest on dla nich wyjątkowy. Wśród wypowiedzi pojawiały się także tematy trudne, ciemne strony zmian, jakie zachodzą na Śródce — o nich też mówimy na wystawie, gdyż inaczej ob- raz tego miejsca nie byłby pełen. Chciałam jeszcze raz podziękować wszystkim osobom, które zaangażowały się w realizację wystawy. Tym, którzy po- dzielili się z nami swoimi opiniami, czy przekazali zdjęcia ze swoich prywatnych zbiorów. Anna Pikuła Efekt mostu. Wystawa z okazji dziesięciolecia powrotu mostu na Śródkę (09.12.2017-28.01.2018) Scenariusz: Anna Pikuła, Michał Kępski Projekt graficzny: Marcin Dzbanuszek Współpraca: Wydawnictwo Miejskie Posnania/ www.cyryl.poznan.pl, Instytut Socjologii Uni- wersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Produkcja: Centrum Turystyki Kulturowej TRAKT Nr 1 (66) 2018 NI) HISTORIA OSTRÓW TUMSKI, ŚRÓDKA I ZAWADY W STAREJ FOTOGRAFII KE Lal 2>—<koóna A na” Ostrów Tumski — panorama z lotu ptaka, w głębi Śródka i Zawady (ok. 1960) Mijały prędko, kolejne, szalone lata, Włodzimierz Ścisłowski Stanisław Gromadziński Idąc do Katedry prosto na wschód, a ludność z Zagórza, Wyspy Tumskiej i Śródki Most Cybiński mieszkańców i turystów na ciągle martwiła starego mostu strata. Przechadzka z Panem Mottym (Ciąg dalszy Śródkę wiódł. Zaczęły się starania o budowę mostu. Tędy, przed wojną przez most na Cybinie, powstała grupa osób z pomysłem i inicjatywą, I. Pan Motty surdut piękny włożył, II. Już nie ma na Czartorii Warty! tramwaje linii numer dwa jeździły. i budowa nowego mostu, stała się faktem po prostu. czuje się dzisiaj nie najgorzej. Chciałbym tak dzisiaj bez patosu, A w czasie okupacji i po wojnie, Fragment starego mostu Św. Rocha Więc znów na spacer ruszyć może, mówić szczerze, od niechcenia. ciche trolejbusy ludność przewoziły. zwielkim trudem i mozołem, gdzie ulicznanych gwar... Tak zwyczajnie, po swojemu, ..Adzisiaj? Co Pan na to powie — Panie przesunięto nad naszą, starą Cybinę. Lecz wzrok go chyba tutaj mami, ale nie potrafię temu sprostać. . Motty? I stało się! Można już teraz dumnie — ktoś obraz tamten starł... Tak bogate są moje wspomnienia. Nowa trasa zrobiła ze Śródką proces krótki. przejść z Zagórza i Wyspy Tumskiej na Śródkę ... Ato przecież jego Poznań, Na Zagórzu, na Ostrowiu Tumskim się urodziłem I nie da się już przejść, tak prosto — i nawiedzić,Śródecką Perłę” pw. a to przecież jego gród. stąd z tornistrem na plecach na Śródkę — z Katedry po moście, do starej Śródki. Św. Małgorzaty świątyni. Choć go czasem trudno poznać, Mostem Cybińskim do szkoły nr 3 chodziłem. Ale chwileczkę, Panie Motty, jedną „Śródejo” — ty nasza kochana! Rozwijaj się na aż zakrawa to na cud... Tutaj w szarym, harcerskim mundurze, chwileczkę! nowo i nie zostań nigdy zapomniana! ... Pan Motty wybrał się za Wartę, ze zbiórek śpiewaczej, śródeckiej Dwójki” Mam jeszcze coś pozytywnego do . a tutaj — prawda to, czy żarty?... żwawo do domu, kroczyłem na Zagórze. powiedzenia. Iekiem ELH Ważne telefon y Dzielnicowy - Komandoria Straż Miejska st. post. Marcin Walczak Plac Kolegiacki 17 (24 h) — tel. 986 Komisariat Policji Poznań tel. kom. 519-064-606 — Nowe Miasto Straż Miejska Dzielnicowy - Śródka, Zagórze, Ostrów Tumski ON AMACO) Agnieszka Suszek tel. kom. 786-936-020 Poznań ul. Polanka 24, tel. 61 841-23-12 (dyżurny) os. Bohaterów II Wojny Światowej 36 tel. 61 878-50-31
  Wokół_Śródki_2.pdf	WO KÓ ŁA „A - ŚRÓDKI -żĄ- KWARTALNIK OSIEDLA OSTRÓW TUMSKI-ŚRÓDKA-ZAWADY 3/2 -KOMANDORIA >| BEZPŁATNY 2007-2017 - 10-LECIE MOSTU BISKUPA JORDANA ISSN 1640-4408 Nr 2/3 (64/65) 2017 Most Biskupa Jordana — spełnione marzenia mieszkańców Śródki ierwsza w historii Ostrowa Tum- PD: Śródki i Zawad Rada Osiedla wyłoniona została w wy- borach cztery lata temu. Właśnie koń- czy się jej kadencja. Wśród wielu spraw, jakie podjęliśmy w tym czasie, niewąt- pliwie najważniejszym było zainicjowa- nie działań związanych z odbudową hi- storycznego połączenia, jakim był most łączący Śródkę z Ostrowem Tumskim. Inicjatywa nasza spotkała się z popar- ciem autorytetów Poznania reprezen- tujących najróżniejsze dziedziny, jak 10-LECIE MOSTU też pozostałych mieszkańców naszego miasta. Niewielka budowla, która funkcjo- nowała od początków państwa polskie- go, została rozebrana kilkadziesiąt lat temu [w 1970 r.]. Rekonstrukcja mostu ma na celu nie tylko zaspokojenie po- trzeb mieszkańców tego regionu Pozna- nia, ale — co ważniejsze — przywrócenie historycznego wyglądu tej części mia- sta. Za wszystkie sygnały popierające nasze działania dziękujemy. Jesteśmy wdzięczni autorom tekstów i wypowie- dzi, które zostały zamieszczone oraz wielu innym osobom, które bezintere- sownie poświęciły swój czas pomagając w przygotowaniu folderu. Rada Osiedla Ostrów Tumski — Śródka — Zawady [2003 r.] Fot. Robert Woźniak Cytowany powyżej wstęp do folderu wydanego w 2003 roku przez Radę Osiedla, zapowiadający starania o budowę mostu Cybińskiego otwierał — jak się później okazało — czteroletnią batalię o połączenie Śródki na powrót z Ostrowem Tumskim. W tym numerze gazety prezentujemy również materiały, które ukazały się w folderze przygotowanym przez Wydawnictwo Miejskie w rocznicę budowy przeprawy nad Cybiną - tj. w roku 2008. Przypominamy m.in. opracowania śp. prof. Andrzeja Ryżyńskiego (rektora Politechniki Poznańskiej w latach 1985-1990), archeologa Pawła Pawlaka z Pra- cowni Archeologiczno-Konserwatorskiej, Kalendarium budowy mostu Cybińskiego opracowane przez Zarząd Dróg Miej- skich oraz liczne materiały zdjęciowe ukazujące historię przepraw na Cybinie, ich kolejne odsłony i ostatnią — związaną z mostem (w 2007 r.) - skomplikowaną operację przesunięcia starego mostu Rocha na nowe miejsce. ZET CSEI Historia mostu Cybińskiego Andrzej Ryżyński ost przez stosunkowo wąską Cybinę budowa- no od czasu powstania na Ostrowie Tumskim pierwszych osad ludzkich. Był on, do momentu lokacji miasta w 1253 roku, ważnym elementem komuni- kacyjnym i gospodarczym, łączącym sąsiadujące ze sobą siedziby księcia i biskupa z intensywnie rozwijającym się podgrodziem na Śródce. Kto był właścicielem mostu — książę, biskup czy może gmina śródecka — nie wiadomo. Nie wiadomo również, kto most budował, kto płacił za bu- dowę i utrzymanie i czy już wtedy pobierano myto za prze- jazd przez most. Po przeniesieniu miasta na lewy brzeg Warty zmieniły się funkcje i zadania mostu. Rola osady na Śródce zmalała, a most stał się ważnym ogniwem komunikacyjnym łączą- cym siedzibę księcia i nowe, szybko rozwijające się miasto ze wschodnimi częściami kraju. Most przejęła na własność kuria biskupia i do niej należało jego utrzymanie i pobieranie myta. [PosN WOKÓŁ ŚRÓDKI Najstarszy zachowany widok mostu Cybińskiego (lub, jak go też nazywano, Śródeckiego) znaleźć można na planie Brauna i Hogenberga z 1618 roku. Widać na nim solidną bramę strażniczą na Ostrowie Tumskim, nawiązującą do muru obronnego; są to prawdopodobnie pozostałości o sto lat starszych fortyfikacji biskupa Lubrańskiego. Z planu wynika, że most Cybiński miał podobną do innych, prostą konstrukcję leżajową i około 50 m długości. Podobnie jak inne poznańskie mosty, narażony był na uszkodzenie przez wodę powodziową, w mniejszym natomiast stopniu zagra- żał mu przepływający lód. Cybina była rzeką spokojniejszą od Warty i niebezpieczeństwo katastrofalnego zniszczenia mostu było mniejsze. Ze względu na gnicie drewna w pod- porach most musiał być odbudowywany (wymieniany na nowy mniej więcej co 25 lat). W XIX wieku most Cybiński, mimo że był usytuowany wewnątrz twierdzy pruskiej i odgrywał na co dzień niewątpli- wie ważną rolę komunikacyjną, przez władze miasta i twier- dzy traktowany był po macoszemu. Około 50 m na północ od niego znajdowała się śluza z górnym pomostem należąca do fortyfikacji i służąca wojsku jako most. Podczas nieodzownych remontów mostu Śródeckiego władze wojskowe niechętnie, za opłatą, udostępniały most na śluzie dla ruchu cywilnego. Zachowana fotografia z 1888 roku pokazuje drewniany most Cybiński zbudowany z obrabianych belek, krawędzia- Kwartalnik Osiedla Ostrów Tumski — Śródka - Zawady - Komandoria Wydawca: Miasto Poznań, Osiedle Ostrów Tumski, Śródka, Zawady, Komandoria; Wydział Wspierania Jednostek Pomocni- czych Miasta, ul. Libelta 16/20. 61-706 Poznań. Adres redakcji: ul. Libelta 16/20. 61-706 Poznań. Zespół redakcyjny: Gerard Cofta - tel. 503-961-268 (red. naczelny), Gabriela Klause, Marek Knasiecki, Tomasz Magowski, Barbara Zalewska. Współpraca: dy : j Elżbieta Jaśkowiak, Jan Kaczmarek. Zdjęcia: archiwum. Redakcja zastrzega sobie prawo do skracania tekstów i zmiany tytułów IRYS 4B7a OSIEDLA WOKÓŁ ŚRÓDKI Kwartalnik Osiedla Ostrów Tumski — Śródka — Zawady — Komandoria nadesłanych materiałów. Redakcja nie zwraca tekstów niezamówionych. Materiały publikowane w gazecie chronione są prawem autorskim. Kwartalnik w internecie: http://www.wkn.com.pl/czasopisma/woko-rodki Kontakt z redakcją: tel. 61 877-35-14. Przygotowanie: Wydawnictwo Kontekst, kontekst2Q©o2.pl; www.wkn.com.pl 2007-2017 Most Cybiński w czasie wielkiej powodzi w 1888 r. Przy prawym krawężniku od strony napierającej wody widoczne szyny tramwajowe balastujące most. W tle kościół św. Małgorzaty (Muzeum Historii Miasta Poznania) ków i desek, odpowiednio do XIX-wiecznej sztuki ciesiel- skiej. W tle widać Śródkę z dominującym szczytem kościo- ła św. Małgorzaty. Aczkolwiek na początku XX wieku ruch Budowa nowego mostu Cybińskiego Andrzej Ryżyński katedry i zbudowaniu mostu Mieszka I, połączenie między Ostrowem Tumskim i Śródką, a dalej z cen- trum miasta stało się kłopotliwe — szczególnie dla miesz- kańców Śródki, natomiast mieszkańcy miasta oraz turyści na Śródkę nie zaglądali. Znalazła się ona na marginesie życia miasta. Tę wyjątkową, starą dzielnicę Poznania znisz- czyła niefortunna decyzja przeprowadzenia przez nią jed- nej z głównych tras komunikacyjnych - trasy w kierun- ku Warszawy. Likwidacji uległ rynek Śródecki — miejsce o swoistym klimacie. Miał on co prawda dość podnisz- czoną zabudowę — południową pierzeję stanowiły jeszcze drewniane, ustawione szczytami od frontu domy, ale istnia- ła możliwość ich architektonicznie przemyślanej rewitali- zacji. Rynek jako centrum najstarszej dzielnicy Poznania zniknął już nieodwracalnie. Do września 1939 roku na Śródkę dojeżdżał tramwaj, a z rynku Śródeckiego kursowały trolejbusy do Głównej i na osiedle Warszawskie. Trolejbusy były jedynym funk- cjonującym, zresztą aż do roku 1970, miejskim środkiem p: rozebraniu w 1970 roku drewnianego mostu koło 10-LECIE MOSTU BISKUPA JORDANA ciężarowy i podróżny odbywał się za pomocą wozów kon- nych, to jednak ich ładowność rosła, a spotykające się na moście kierunki: bydgoski, wrzesiński i kaliski były celem i źródłem coraz częstszych przejazdów. Według pomiarów ruchu drogowego na moście Cybińskim na przełomie paź- dziernika i listopada 1902 roku w dni powszednie cykli- stów. Ruch pieszych i wozów konnych miał swoje szczy- ty, ale załóżmy, że odbywał się on równomiernie podczas 12 godzin dziennych, co daje około 800 pieszych na godzi- nę lub 12 pieszych na minutę. Rachunek ten, choć mocno uproszczony, jest jednak dobrym elementem informującym o codziennym życiu Śródki w przeszłości. Brak natomiast wiadomości, jak długo za przeprawę mostem Cybińskim pobierano myto. Drewniany, wąski most Cybiński takiego obciążenia nie wytrzymywał, a każda naprawa, która z konieczności musiała ruch kierować przez Tamę Berdychowską lub most wojskowy na tamie, była wielkim utrapieniem dla wozów i pieszych. Pomimo że koryto Cybiny dla wysokiej wody było tylko korytem ulgi uruchamiającym się podczas bar- dzo wysokich stanów wody, to każda z powodzi wyrządzała mostowi szkody. Zabezpieczeniem przed zerwaniem przez wodę powodziową były np. szyny tramwajowe ułożone na moście i balastujące go. Rozbiórka starego Mostu Rocha, demontaż przęsła, które zostanie wykorzystane do zbudowania nowego Mostu Biskupa Jordana — 28 października 2002 r. (fot. Robert Woźniak — archiwum gazety „Wokół Śródki”) komunikacyjnym do tych dzielnic. Śródka była więc — odpowiednio do wspomnianego czasu — swego rodzaju węzłem komunikacji miejskiej. Przemieszczający się ludzie ożywiali dzielnicę, rynek oraz handel dzielnicowy. Na ryn- ku odbywały się targi produktów wiejskich (warzyw, jaj, drobiu, kwiatów). Była też piekarnia, w której wypiekano najlepsze w Poznaniu „wieńce”. Nr 2/3 (64/65) 2017 $ Historia mostu Cybińskiego Most Cybiński z 1905 r. (Biblioteka Uniwersytecka UAM) Stałego mostu o konstrukcji żelaznej przeprawa cy- bińska doczekała się dopiero w 1905 roku. Decyzję o jego budowie podjęto w 1903. Przez rok trwały pertraktacje z władzami wojskowymi - przyczółek mostu od strony Ostrowa Tumskiego trzeba było wbudować w mur for- teczny. Ostatecznie w lipcu 1904 roku rozpoczęto budo- wę mostu, a w lipcu 1905 roku oddano go do użytku. Na czas budowy obok mostu zbudowano drewniany most ob- Most Cybiński — pocztówka sygnowana datą 1905 r. (archiwum gazety „Wokół Śródki”) jazdowy. Budowę zrealizowała gdańska firma „Alex Frey Hoch- und Tief Aktiengesellschaft, której reprezentantem na terenie Poznania był budowniczy Edmund Baranowski. Most Cybiński miał 64,4 m długości przy świetle w prze- strzeni podpór 62,8 m, 13 m szerokości, w tym 8 m jezdni i 2,5-metrowe obustronne chodniki zwężone o wbudowaną w nie stalową konstrukcję nośną mostu. Jego ustrój nośny tworzyły dwa stężone górą dźwigary kratowe o bardzo wy- Nieistniejący już fresk wykonany przez Katarzynę Kujawską oraz studentów ASP w Poznaniu na bocznej ścianie kamienicy przy ul. Ostrówek 6 - 3 czerwca 2006 r. 2007-2017 10-LECIE MOSTU BISKUPA JORDANA z m Żelazny Most Cybiński — akwarela artysty plastyka Henryka Kota delikaconej konstrukcji. Nowy most usytuowano w miej- scu dotychczasowego, drewnianego. Inwestorem była pro- wincja poznańska, odpowiednik obecnego województwa wielkopolskiego. Informacja ta jest o tyle ważna, bo wynika z niej, że ówczesna Trasa Chwaliszewska zaliczana była nie tylko do dróg miejskich, ale też krajowych. Pomimo że była ona wąska i kręta, jej rangę komunikacyjną uznawano za ważną. 0 | | R: da =ałJESEC = 1 Rozbiórka starego Mostu Rocha, demontaż przęsła, które zostanie wykorzystane do zbudowania nowego Mostu Biskupa Jordana — 30 października 2002 r. (fot. Robert Woźniak — archiwum gazety „Wokół Śródki”) W okresie międzywojennym i po wojnie do roku 1968 przez Śródkę odbywał się również ruch samochodów — we- dług obecnych ocen nieduży. Most Cybiński był jedynym mostem przez Cybinę na trasie z Poznania do Warszawy. Innej drogi nie było. Rozebrany około roku 1970 drewniany most Cybiński przekształcił Śródkę w dzielnicę (w randze osiedla) odizo- lowaną od centrum miasta, a przebita trasa komunikacyjna Budowa nowego mostu Cybińskiego Andrzej Ryżyński Żelazny Most Cybiński zbudowany w 1913 r. — widok od strony Ostrówka. (fot. Roman Stefan Ulatowski — 1927 r.; Muzeum Historii Miasta Poznania) Podczas przejazdu cięższych pojazdów niektóre z deli- katnych elementów ulegały wyboczeniu (traciły nośność) i most stracił wymaganą zdolność do przenoszenia obcią- żeń. Po sześciu latach użytkowania przy trudnych do wy- egzekwowania ograniczeniach w ruchu drogowym zdecy- dowano się most rozebrać i wybudować nowy. Do przygotowania projektu nowej przeprawy przez Cy- binę przystąpiono w 1912 roku, a w listopadzie 1913 most Demontaż przęsła starego mostu Rocha — 30 października 2002 r. (fot. Robert Woźniak — archiwum gazety „Wokół Śródki”) — bez zjazdu na Śródkę od strony miasta — tę izolację pogłę- biała. W ten sposób Śródka zaczęła podupadać. Brak mostu Cybińskiego - mostu ze Śródki na Ostrów Tumski - dla mieszkańców Śródki był bardzo odczuwal- ny. Staranie o jego odbudowę, a dokładnie rzecz biorąc, budowę nowego mostu podejmowała z umiarkowanym skutkiem Rada Osiedla Ostrów Tumski-Śródka-Zawady. Starania nabrały realnych form od czasu podjęcia decyzji Nr 2/3 (64/65) 2017 EB Historia mostu Cybińskiego Żelazny Most Cybiński zbudowany w 1913 r. — widok od strony Ostrowa Tumskiego (ze zbiorów Narodowego Archiwum Cyfrowego) przekazano do użytkowania. Projekt wykonał budowniczy rządowy Schlusselburg i on również nadzorował inwestycję. Budowa polegała na wykonaniu nowego przyczółka od stro- ny Śródki, tak aby nowy most był prostym przedłużeniem ulicy Ostrówek, oraz zdemontowaniu starej i ustawieniu nowej konstrukcji nośnej. Budowę przyczółka rozpoczęto Zdemontowane przęsło starego mostu Rocha w oczekiwaniu na dalszy transport — 30 października 2002 r. (fot. Robert Woźniak — archiwum gazety „Wokół Śródki”) o budowie nowej konstrukcji mostu św. Rocha, a później o realizacji Miejskiego Programu Rewitalizacji, w ramach której most ostatecznie został odbudowany. Na nową moż- liwość wykorzystania dotychczasowej stalowej konstrukcji przęsła starego mostu św. Rocha zwrócił uwagę prof. Wi- told Wołowicki, kierownik Zakładu Budowy Mostów na Politechnice Poznańskiej. Konstrukcja ta była zbyt wąska dla nowego mostu św. Rocha, natomiast jej stan techniczny WOKÓŁ ŚRÓDKI Kwartalnik Osiedla Ostrów Tumski — Śródka — Zawady - Komandoria Żelazny Most Cybiński wysadzony przez wycofujące się polskie wojsko w 1939 r. — zdjęcie niemieckie (archiwum gazety „Wokół Śródki”) w czerwcu 1913 roku, w sierpniu firma „Gollnow i Syn” ze Szczecina rozebrała starą konstrukcję i zmontowała nową, a 13 listopada tego samego roku uroczyście otwarto most. Nowy ustrój nośny mostu również był stalowy kratowy, o wyraźnie silniejszych elementach wykratowania. Krato- we dźwigary główne, zgodnie z ówczesną modą, otrzymały Zdemontowane przęsło starego mostu Rocha w oczekiwaniu na dalszy transport — 19 listopada 2002 r. (fot. Robert Woźniak — archiwum gazety „Wokół Śródki”) był bardzo dobry, a rozpiętość 70 m idealnie zgodna z roz- piętością przedwojennego stalowego mostu Cybińskiego. Podczas rozbiórki starego mostu św. Rocha konstrukcję przęsła w całości przeniesiono nad Cybinę i ułożono na prowizorycznych podporach w poprzek rzeki. Koncepcja wykorzystania konstrukcji mostu św. Rocha jako mostu Cybińskiego spotkała się z rozbieżnymi poglądami. Prze- transportowanie ważącej 400 ton konstrukcji na odległość Andrzej Ryżyński 10-LECIE MOSTU BISKUPA JORDANA Odbudowany po wojnie drewniany Most Cybiński — 1947 r. (archiwum gazety „Wokół Śródki”) tzw. kształt kapelusza napoleońskiego. Szerokość jezdni wynosiła 7 m, a obustronne chodniki miały po 3 m, zwężo- ne wbudowaną w nie konstrukcją dźwigarów. Historia Cybińskiego mostu żelaznego zakończyła się 5 września 1939 roku. Wycofujące się wojsko polskie wy- sadziło most. Nie nadawał się już do naprawy i Niemcy lepya a — = SESGĘcc "RM AF z, ==. == — —=>=*= z-*J = Zdemontowane przęsło starego mostu Rocha transportowane Wartą w kierunku Cybiny — 4 grudnia 2002 r. (fot. Robert Woźniak — archiwum gazety „Wokół Śródki”) af: am A" == BE m około jednego kilometra i przeniesienie jej nad istniejącym mostem Mieszka I było zadaniem technicznie trudnym. W połączeniu z koniecznością budowy nowych, odpowied- nich dla konstrukcji fundamentów, koszt operacji niewiele odbiegał od kosztu budowy nowego mostu przez Cybinę. Podejmując decyzję, trzeba było brać pod uwagę rów- nież opinię mieszkańców Poznania. Cięcie na złom istnie- jącej konstrukcji całego mostu, do którego wielu poznania- Budowa nowego mostu Cybińskiego Andrzej Ryżyński Most Cybiński po Il wojnie światowej (Muzeum Historii Miasta Poznania) w jego miejsce zbudowali most drewniany, który przetrwał do lutego 1945 roku. Po II wojnie światowej władze polskie dość szybko przystąpiły do odbudowy mostu Cybińskiego. Ustrój no- śny stanowiły walcowe dźwigary stalowe o rozpiętości około 8 m z drewnianą jezdnią i chodnikami. Drewniane Przęsło starego mostu Rocha transportowane ma podkładach kolejowych brzegami Cybiny — 14 września 2007 r. (fot. Gerard Cofta — archiwum gazety „Wokół Śródki”) ków miało swój osobisty sentyment, i budowanie kawałek dalej mostu nowego, spotkałoby się z oporami i protestami obywateli. Przetransportowaniem przęsła zajęło się Przedsię- biorstwo Usług Technicznych „Intercor” Sp. z 0.0. z Za- wiercia, które wraz z Biurem Inżynieryjno-Technicznym „Karo” s.j. wygrało ogłoszony przez Zarząd Dróg Miejskich przetarg na budowę nowego mostu Cybińskiego. Nr 2/3 (64/65) 2017 ik "iz ? Most Cybiński po Il wojnie światowej — widok od Śródki (archiwum Miejskiego Konserwatora Zabytków) podpory od strony górnej wody chronione były mocno po- chyłymi drewnianymi izbicami ze stalowym nożem. Most był bardzo starannie wykonany przez przedwojennych mi- strzów i należycie utrzymywany przez służby drogowe. W wyniku nasilania się procesów gnilnych około roku 1960 Prace podjęto w czerwcu 2007 roku, a zakończono pod koniec listopada 2007 roku. W tym czasie od czerwca do sierpnia wykonano oczyszczenie, malowanie i prace przy- gotowujące konstrukcję do ustawienia na nowych, innych podporach. Transport mostu miał kilka technicznie podob- nych, ale funkcjonalnie zróżnicowanych etapów: « przesunięcie konstrukcji mostu opartej po obu stro- nach Cybiny o 850 metrów; » podniesienie konstrukcji na wysokość 9 metrów, to znaczy na wysokość nawierzchni mostu Mieszka I; « przesunięcie konstrukcji przez most Mieszka I; « opuszczenie konstrukcji przęsła po drugiej (pół- nocnej) stronie mostu Mieszka I; « nasunięcie konstrukcji na nowo pobudowane przy- czółki mostowe. Biorąc pod uwagę fakt, że konstrukcja przęsła ważyła 400 ton i miała długość 70 m oraz szerokość 15 m, wykonanie tych zadań nie było łatwe. Ze względu na to, że odbywało się ponad korytem czynnej rzeki Cybiny, w ograniczonym ob- szarze jej koryta, operacja wymagała dużego doświadczenia i pomysłowości. Pracę przy przemieszczeniu konstrukcji przęsła podjęła dwudziestoosobowa grupa robocza Przed- siębiorstwa „Intercor” pod kierownictwem Kazimierza Witkowskiego. Było dużo zróżnicowanych czynności do wykonania, które zmieniały się w miarę postępu robót. Dla mnie jako inżyniera budowy mostów wielką przyjemnością było obserwowanie tych pilnie pracujących ludzi, z których każdy doskonale wiedział, co w danej chwili i występującej WOKÓŁ ŚRÓDKI Kwartalnik Osiedla Ostrów Tumski — Śródka — Zawady - Komandoria Drewniany Most Cybiński — lata 60-te XX w. (archiwum gazety „Wokół Śródki”) wymienić trzeba było podpory mostu. Jako ustrój nośny, oparty na drewnianych podporach, wykorzystano składa- ny most wojskowy autorstwa amerykańskiego inżyniera Baileya montowany z przewożonych stalowych elementów łączonych na sworznie. Most Baileya oparty był na przy- fazie prac ma robić. Na wyróżnienie zasługuje kierownik robót Kazimierz Witkowski, doświadczony technik o wy- jątkowym talencie organizacyjnym. Nadzór inwestorski nad robotami pełnił mgr inż. Andrzej Urbaniak — bardzo doświadczony inżynier budowy mostów, który wcześniej kierował budową nowego mostu św. Rocha. Przęsło mostu przemieszczano rozpięte nad Cybiną. Czynności związane z przesuwaniem dokonywane były więc równocześnie po obu stronach rzeki. Wymagało to starannej koordynacji pracy grup pracujących na obu brze- gach. Po każdej stronie czynności były jednakowe. Na każdej ze stron rzeki na „taśmie” o długości 30 m i szerokości 3 m, zespawanej z blach stalowych o grubo- ści 3 cm ułożony był trzydziestometrowy tor kolejowy, a na nim ustawiony specjalnie skonstruowany ośmioosio- wy wagon o długości 16 m. Na wagonie opierano koniec przęsła i ciągnąc wagony równocześnie po obu stronach rzeki, przemieszczano przęsło mostu do końca toru. Potem przęsło podnoszono i stalową „taśmę” z torem przeciągano po wyrównanym gruncie o 15 m do przodu, opuszczano przęsło na wagony i przeciągano o kolejne 15 m do przo- du. Wagon z przęsłem zajmował na torze 15 m. W ciągu jednego dnia roboczego takich czynności można było wy- konać trzy lub cztery. To znaczy, że przęsło przemieszczano z prędkością 45 lub 60 m na dzień. Przesunięcie przęsła o 850 m trwało więc około trzech tygodni. Do podnoszenia przęsła korzystano z czterech napędzanych pompą olejową podnośników hydraulicznych o wielkości przeciętnego Andrzej Ryżyński Most Cybiński (Muzeum Hist 2007-2017 10-LECIE MOSTU BISKUPA JORDANA po Il wojnie światowej orii Miasta Poznania) czółkach dawnego mostu Cybińskiego i łączył bezpośred- nio Śródkę z Ostrowem Tumskim. Most ten dobrze spełniał swoje zadanie do 1970 roku. Po wybudowaniu około 200 m na południe nowego mostu z betonu sprężonego — mostu Mieszka I, most Bailey'a został rozebrany. wiadra i tłokiem wysuwanym do 5 cm, mających zdolność udźwigu i podnoszenia 400 ton każdy. Po każdej stronie rzeki pracowały dwa takie podnośniki. Siłą pociągową przemieszczającą wagony obciążone przę- słem były dwa niewielkie traktory wyposażone w łyżkę spy- chaczową od przodu i łyżkę koparkową na ramieniu od tyłu - po jednym z każdej strony rzeki, natomiast do podnoszenia elementów rusztowań i ich montażu — dwa samojezdne dźwigi. W ten sam sposób przesunięto przęsło przez most Mieszka. Aby nie przeciążyć konstrukcji mostu, tory do przesuwu przęsła ułożone zostały nad podporami mostu Mieszka. Aby przesunąć przęsło mostu św. Rocha przez most Mieszka I, trzeba było je ustawić na stalowych rusztowa- niach o wysokości 9 m (odpowiednik trzech pięter). Doko- nano tego przy pomocy czterech wcześniej opisanych pod- nośników — po dwa po obu stronach rzeki. Etapy działania były następujące: ustawienie podnośników na pierwszym segmencie stalowego rusztowania — podniesienie przęsła o 15 cm (tyle wysuwa się tłok z podnośnika) — podparcie konstrukcji — przestawienie podnośników na stalowych elementach o 15 cm wyżej — podniesienie przęsła i kolejne powtórzenie cykli. Dla podniesienia przęsła mostu św. Ro- cha na wysokość 9 m operację taką trzeba było powtarzać 60 razy, co trwało około trzech dni. Podobnie przebiegało opuszczanie przęsła po drugiej stronie mostu Mieszka I. W całości z przesuwaniem przęsła, z budową na- wierzchni na moście i robotami wykończeniowymi ope- Już w latach 60-tych ubiegłego wieku most Cybiński był miejscem pamiątkowych zdjęć Andrzej Ryżyński IBENCZEEW | 15 Zc5E- AES (archiwum gazety „Wokół Śródki”) Oba artykuły autorstwa prof. Andrzeja Ryżyńskiego pochodzą z fol- deru Most Biskupa Jordana szansą dla Śródki, opracowanego przez Oddział Rewitalizacji Wydziału Rozwoju Miasta, który ukazał się w 2008 r. nakładem Wydawnictwa Miejskiego w Poznaniu. ANDRZEJ RYŻYŃSKI (1926-2017) - eme- OWZINJ ACTA Politechniki Poznańskiej, w latach 1985-1990 rek- tor tej uczelni. Wieloletni kierownik Zakładu Budo- wy Mostów w Instytucie Inżynierii Lądowej. Autor książki pt.„750 lat poz- EA doo racja trwała sześć miesięcy. Samo przesuwanie mostu po moście zajęło kilka godzin. Transport przęsła mostowego i przenoszenie mostu przez most cieszyło się dużym zain- teresowaniem społeczeństwa Poznania i okolic. Wieczorem 7 grudnia 2007 roku odbyło się uroczyste otwarcie nowo odbudowanego mostu ze Śródki na Ostrów Tumski. Oficjalnie most otworzyli: marszałek województwa wielkopolskiego — Marek Woźniak, przewodniczący Rady Miasta Poznania — Grzegorz Ganowicz oraz wiceprezydent miasta Poznania — Mirosław Kruszyński. Uświetniający swoją obecnością oraz dokonujący obrzędu poświęcenia nowo zbudowanego mostu metropolita poznański ksiądz arcybiskup Stanisław Gądecki patronem mostu uczynił pierwszego historycznego biskupa Polski i Poznania — Jor- dana, który 1000 lat temu chrzcił księcia Mieszka I. Od tego dnia most dawniej zwany Cybińskim nosi nazwę mostu Biskupa Jordana. Budowa nowego mostu Cybińskiego Nr2/3 (64/65) 2017 Q) Najstarszy poznański most Ewa Pawlak i Paweł Pawlak 2007 roku przez budowę mostu Biskupa Jorda- na przywrócono łączność drogową między kate- dralnym członem Ostrowa Tumskiego a Śródką z Ostrówkiem. Przedsięwzięcie to poprzedzone zostało ba- daniami archeologicznymi w miejscu usytuowania obydwu przyczółków mostowych. W wykopie pod podporę przęsła o wymiarach: 12 x 17 m, znajdującym się na terenie Ostro- wa Tumskiego, bezpośrednio przed ceglaną konstrukcją w , z ; EŃ GÓR, dą FA nę Fi LE aa ? „A. = + R + Bi B ZENON -. = Wykop pod zachodni przyczółek mostu Biskupa Jordana. Pale i elementy konstrukcyjne z przepraw mostowych istniejących od lat 70. X wieku (fot. Paweł Pawlak) 2007-2017 10-LECIE MOSTU BISKUPA JORDANA Ci Ide Wykop pod zachodni przyczółek mostu Biskupa Jordana. Prace przy odsłanianiu elementów konstrukcji mostów (fot. Paweł Pawlak) z czasów pruskich, na której od połowy XIX wieku wspie- rane były mosty zarówno drewniane, jak i metalowe, od- słonięto relikty drewnianych przepraw. Dodajmy, że mimo upływu czasu świadomość tego odkrycia w zasadzie nie wyszła poza środowisko archeologiczne, stąd mimo uka- Podstawowe dane geometryczne nowego mostu Cybińskiego Rodzaj konstrukcji most łukowy, jednoprzęsłowy Technologia stalowy most nitowany Projekt Lucjan Ballenstaedt (1949/1950) Pierwotne przeznaczenie most św. Rocha Rozpiętość teoretyczna 70,0m Długość całkowita 72,30 m Szerokość całkowita 14,878 m Wysokość od dolnej krawędzi do górnej krawędzi konstrukcji 9,495 m Rozstaw poprzeczny łuków 9,53m Wysokość dźwigarów głównych od 1775 mm do 1835 mm Masa całkowita 360 t Nity 48986 sztuk zania się publikacji temu poświęconych [P. Pawlak 2008a; 2008b], dostrzegamy potrzebę ponownego naświetlenia tej problematyki, mając nadzieję, że wyjdzie ona tym ra- zem poza nasze „branżowe opłotki”'. W trakcie naszych badań wydobyto ogółem 37 elementów, niemal wyłącznie dębowych, które w świetle analiz dendrochronologicznych łączyć można bez wątpienia z konstrukcjami wczesnośre- dniowiecznych mostów (rycina dolna na str. 10)”. Zacho- wały się dwa szeregi pali rozmieszczonych wzdłuż linii wschód-zachód, a więc zgodnie z osią mostu. Szereg połu- dniowy tworzyło 19 pali wbitych w dno doliny w trzech lub czterech nieregularnych rzędach, w pasie o długości 8,5 m i szerokości 2-2,4 m. Drugą linię, oddaloną ok. 2,6 m na północ, tworzyło 6 pali dębowych oraz fragment sosnowej dranicy stanowiącej pozostałość nawierzchni mostu. Pale rozmieszczone były tutaj w dwóch rzędach oddalonych od siebie o około 1,2-1,4 m, usytuowanych równolegle do reliktów omówionych wcześniej. Wystąpiły one w pasie o długości 6 m i szerokości 1,5-1,9 m. Zachowana długość ! _ Wydaje się konieczne, by w miejscu odkrycia najstarszego po- znańskiego mostu z czasów pierwszych Piastów, umieścić stosowną in- formację. 2 Szczegółowa charakterystyka odkrytych reliktów została już opu- blikowana [P. Pawlak 2008a]. Opis mostu w wersji zbliżonej do prezento- wanej w niniejszej książce, zamieszczony został w wydawnictwie poświę- conym budowie mostu Biskupa Jordana [P. Pawlak 2008b, s. 16-18]. Kalendarium budowy nowego mostu Cybińskiego I października 2002 r. Stalowa konstrukcja mostu św. Rocha zostaje podniesiona z miejsca, w którym znajdowała się 89 lat. Do demonta- żu przęsła nurtowego użyto dwóch pontonów. Wyporność każdego z nich wynosiła 600 ton. Na ich wzmocnionych pokładach ustawiono po jednej parze wież obejmujących przęsło z obu stron. Za pośrednictwem trawersu, na któ- rym oparło się przęsło, podniesiono konstrukcję stalową przęsła. Około godz. 14 barki razem z przęsłem zaczęły płynąć z nurtem rzeki. Po 2,5 godzinach powolnego opusz- czania stalowa konstrukcja przęsła nurtowego spoczęła nad cybińskim kanałem ulgi. Tutaj czekała na podróż na nowe miejsce w roli konstrukcji mostu Cybińskiego. 7 marca 2006 r. Uchwałą nr LXXXIX/1006/IV /2006 Rady Miasta Pozna- nia z dnia 7.03.2006 r. został przyjęty Miejski Program Rewitalizacji — etap pilotażowy: „Śródka. Kluczowym projektem pierwszej edycji Miejskiego Programu Rewi- talizacji była Budowa mostu Cybińskiego między Śródką a Ostrowem Tumskim w Poznaniu. Celem tego przedsię- wzięcia jest reintegracja Ostrowa Tumskiego i Śródki oraz jej ożywienie. Nr 2/3 (64/65) 2017 | |] (fot. Robert Woźniak — archiwum gazety „Wokół Śródki”) Najstarszy poznański most * > Wykop pod wschodni przyczółek mostu Biskupa Jordana. Eksploracja i doczyszczanie Budowa przyczółków do osadzenia przęsła nowego mostu - 13 sierpnia 2007 r. warstwy z reliktami nowożytnej zabudowy Ostrówka (fot. Paweł Pawlak) elementów nośnych mostu (pali) była zróżnicowana i mie- ściła się w granicach: 64-228 cm, a ich średnica zasadniczo nie przekraczała 20 cm (zwykle od 12-13 cm do 17-19 cm, sporadycznie 22-23 cm). Pale z cybińskiego mostu były zaciosane wielobocznie, wyłącznie przy użyciu siekiery. Analiza dendrochronolo- giczna wykonana przez profesora Marka Krąpca z Akade- (fot. Robert Woźniak — archiwum gazety „Wokół Śródki”) 20 lipca 2006 r. Zarząd Województwa Wielkopolskiego skierował projekt Budowa mostu Cybińskiego między Śródką a Ostrowem Tumskim w Poznaniu do dofinansowania ze Zintegrowa- nego Programu Operacyjnego Rozwoju Regionalnego, w ramach priorytetu III Rozwój lokalny, działanie 3.3 Zde- gradowane obszary miejskie, poprzemysłowe i powojsko- we; poddziałanie 3.3.1 Rewitalizacja obszarów miejskich. Umowa została podpisana 8 grudnia 2006 roku. Przy war- WOKÓŁ ŚRÓDKI Kwartalnik Osiedla Ostrów Tumski — Śródka — Zawady - Komandoria „AE mii Górniczo-Hutniczej w Krakowie, wykazała w badanym materiale znaczną liczbę przyrostów (w wielu przypadkach wynosiła ona powyżej 150, natomiast w jednym aż 227). W kontekście stosunkowo niewielkiej średnicy pali może to świadczyć o ćwiartowaniu grubych pni drzew w celu uzyskania budulca o mniejszych gabarytach. Oprócz od- krytych pozostałości filarów mostu wydobyto 4 dębowe belki pochodzące z górnej konstrukcji mostu, z których tyl- ko jedna zachowała się w całości. W pierwszym przypadku mamy do czynienia z okrąglakiem, z umieszczonymi w od- ległości 150 cm od siebie dwoma siodłowatymi zaciosami. Z jezdnią mostu łączyć można fragmenty dwóch dranic: jedna z nich wykonana została z drewna sosnowego, druga natomiast — z drewna dębowego. Na uwagę zasługuje to, że nawet w efekcie tak szero- ko zakrojonych prac badawczych, jakie przeprowadzono na dnie Jeziora Lednickiego, o większym zakresie niż te, które miały miejsce w Poznaniu, pozyskano bardzo małą liczbę elementów stanowiących relikty jezdni mostu. Jak przypuszcza Gerard Wilke [2000, s. 61-62], opierając się na przekazach pisanych, konstrukcja mostów umożliwiała stosunkowo szybki demontaż jezdni w razie zagrożenia mi- litarnego. Odsłonięte podczas wykopalisk elementy pozwalają od- tworzyć z pewnym prawdopodobieństwem zarówno rodzaj konstrukcji, jak i wielkość mostu łączącego Ostrów Tumski z Ostrówkiem i Śródką. Na podstawie analizy odkrytych tości projektu: 8 604 600,98 zł, kwota dofinansowania wy- niosła: 7 313 918,47 zł. 22 sierpnia 2006 r. Dokonano wyboru najkorzystniejszej oferty w przetargu na „Opracowanie projektu budowlano-wykonawczego wraz z wykonaniem robót budowlanych związanych z budową mostu Cybińskiego w Poznaniu (między Śródką a Ostro- wem Tumskim)”. Przetarg wygrało konsorcjum, w skład którego wchodzą: „Intercor” sp. z 0.0. z Zawiercia, Gra- bowski, Król i wspólnicy, Biuro Inżynieryjno-Techniczne „Karo” sj. Umowa z wykonawcą została podpisana 31 sierpnia 2006 roku. Wrzesień 2006 r. — styczeń 2007 r. Zakończenie opracowania dokumentacji technicznej i uz- godnienie projektu mostu. Luty - sierpień 2007 r. Konserwacja starego przęsła mostu św. Rocha. Przęsło zo- staje ocynkowane, wymienione są elementy skorodowane, konstrukcja przystosowana jest do nowej funkcji — kładki dla pieszych. Rozpoczynają się przygotowania do transpor- tu. Maj — czerwiec 2007 r. Badania archeologiczne w miejscu budowy przyczółków. Instytut Prahistorii UAM odkrywa pozostałości dawnych 2007-2017 10-LECIE MOSTU BISKUPA JORDANA Wykop pod wschodni przyczółek mostu Biskupa Jordana. Prof wschodni wykopu z zabudową późnośredniowiecznego Ostrówka (fot. Paweł Pawlak) elementów sądzimy, że konstrukcję mostu tworzyły filary zbudowane z kilku (zapewne 5-6) pali tworzących rodzaj wiązek. Przyjąć można, na podstawie analizy rozmieszcze- nia wspomnianych skupisk, że długość przęseł mostu, czyli odległości między filarami w układzie wzdłużnym kon- strukcji, wynosić mogła około 1,7-2 m. Zachowana w ca- łości belka z dwoma zaciosami stanowi prawdopodobnie WERE Kalendarium budowy nowego mostu Cybińskiego (a A zt zc, Ewa Pawlak, Paweł Pawlak pozostałość jednego z legarów, usytuowanych pierwotnie wzdłuż osi mostu, spoczywających na ułożonych wcześniej poprzecznie do nich tzw. belkach jarzmowych (stężniach), łączących dwa sąsiadujące filary mostu. Taka konstrukcja stanowiła podstawę do montowania jezdni. Jedynym elementem pozwalającym określić choćby w przybliżeniu szerokość mostu cybińskiego, są odległości dzielące obydwa rzędy pali. Na tej podstawie całkowitą sze- rokość konstrukcji szacować można na około 5 m. Z badań prowadzonych na wielu stanowiskach wynika, że szerokość mostów wczesnośredniowiecznych zawierała się w gra- nicach od około 3 do 5 m [G. Wilke 2000, s. 69; A. Kola, G. Wilke 2000, s. 44]. Zaproponowana rekonstrukcja oparta jest wprawdzie w dużej mierze na wynikach badań przeprowadzonych dla mostów lednickich [A. Kola, G. Wilke 2000, ryc. na str. 12], jednak przyjąć można, że w analogiczny lub zbliżony spo- sób wzniesiono most w Poznaniu. Oryginalny stan zacho- wania górnych partii niektórych pali daje możliwość próby odtworzenia wysokości bezwzględnej, na której znajdował się jego poziom użytkowy. Wynosić ona mogła od około 51,50 do 52,00 m n.p.m. Jak przypuszcza profesor Alfred Kaniecki [2004, s. 70], poziom wód w rzekach w Poznaniu wynosił w 2. połowie X wieku około 51,50 m n.p.m. Z po- wyższych uwag wynika wniosek, iż most rozpięty był sto- sunkowo nisko nad lustrem wody oraz — co należy szcze- gólnie mocno zaakcentować — nad tą częścią dna doliny Operacja przeniesienia przęsła nowego mostu nad mostem Mieszka | — 28- 30 września 2007 r. (fot. Robert Woźniak — archiwum gazety „Wokół Śródki”) przepraw mostowych z czasów Mieszka I i Bolesława Chro- brego oraz późnośredniowiecznej ulicy przez Ostrówek. 6-19 września 2007 r. Operacja transportu przęsła dawnego mostu św. Rocha. Konstrukcja, która waży ok. 360 ton, przewożona jest krót- kimi odcinkami, po torach kolejowych. Pokonuje od kilku- nastu do kilkudziesięciu metrów dziennie. Cała trasa liczy około jednego kilometra długości. W tym czasie trwają też przygotowania do przeniesienia przęsła nad mostem Mieszka I. Budowane są rusztowania. 20-27 września 2007 r. Specjalne siłowniki podnoszą przęsło na wysokość 9 m. 28 września - I października 2007 r. Trwa najbardziej widowiskowa operacja inżynierska w Polsce. Po raz pierwszy w kraju transportowany jest most przez most. Tym razem tory kolejowe zostały ułożone w poprzek mostu Mieszka I. Przez dwa dni, pod czujnym okiem specjalistów, przęsło transportowano na rusztowanie po drugiej stronie mo- stu Mieszka I. Widowisko było relacjonowane przez większość mediów, obserwowane przez tysiące mieszkańców Poznania. Nr 2/3 (64/65) 2017 |] B Osadzenia przęsła mostu na wybudowanych przyczółkach — 25 października 2007 r. Najstarszy poznański most identyfikowanej przez nas nie z Cybiną lecz z Wartą..., która okresowo mogła być zalewana wodą, stanowiąc trud- ny do przebycia, bagnisty teren. Dokonana analiza pozwala przyjąć, iż poziom mostu znajdował się około 3-4 m poni- żej ówczesnych poziomów użytkowych zarówno na Ostro- wie Tumskim, jak i na przeciwległym Ostrówku. Długość przeprawy funkcjonującej w 2. połowie X i w 1. połowie XI wieku rekonstruować można na około 70-75 m. Wiek opisanej konstrukcji ustalono na podstawie ana- lizy dendrochronologicznej wykonanej przez M. Krąpca. W świetle przeprowadzonych badań most został wzniesio- ny prawdopodobnie w 979 roku lub dwa lata wcześniej”. Drugi etap funkcjonowania tego obiektu rozpoczął się za- pewne w 987 roku, trzeci — w 1006 roku, a czwarty — w 1021 roku. Wskazane daty, stanowiące cezury poszczególnych etapów użytkowania mostu, informują nas tak naprawdę o dokonywanych naprawach tego samego obiektu, którego lokalizacja nie ulegała zmianie. Wyniki badań dendrochronologicznych pozwalają są- dzić, iż mamy do czynienia wprawdzie z elementami róż- noczasowymi, lecz reprezentującymi jedno założenie pod- 3 _ Najstarsze dwa elementy pochodzą z drzew ściętych w 977 roku, natomiast jeden z drzewa ściętego w 977 (-5/+8) AD. Trudno jedno- znacznie stwierdzić, czy budowę rozpoczęto w 977, czy w 979 roku. Nie można wykluczyć, że ścinki części drewna przeznaczonego do budowy mostu dokonano wcześniej (tj. w 977 roku). | w: m (fot. Robert Woźniak — archiwum gazety „Wokół Śródki”) 14-24 października 2007 r. Ostatni etap transportu, od mostu Mieszka I do miejsca wbudowania, przęsło pokonuje po torach kolejowych uło- żonych na rusztowaniu. 25 października 2007 r. Konstrukcja zostaje osadzona na nowo wybudowanych przyczółkach. 26 października — 30 listopada 2007 r. Następuje betonowanie płyty pomostowej, montaż dylata- cji, układanie nawierzchni z kostki granitowej, sprężenie WOKÓŁ ŚRÓDKI Kwartalnik Osiedla Ostrów Tumski — Śródka — Zawady - Komandoria dawane modyfikacjom i naprawom. Podane daty świadczą o tym, że napraw dokonywano dość często, co 10-15, mak- symalnie 20 lat. Nie od rzeczy będzie wspomnieć, że na terenie rozciągającym się wzdłuż południowego muru ka- tedry odkryto dwa drewniane moszczenia drogi, które od- nieść można na podstawie badań dendrochronologicznych do końca X, względnie przełomu X i XI wieku, co świadczyć może o szeroko zakrojonych inwestycjach obejmujących za- równo trakt we wnętrzu grodu, jak i przeprawę przez rzekę wiodącą w kierunku szlaków na Gniezno i Kalisz. Warto dodać, że podczas badań, oprócz elementów naj- starszych przepraw, odkryliśmy 16 pali sosnowych o śred- nicy około 30 cm (wbitych przy użyciu kafara), związanych z konstrukcją mostu wzniesionego w końcu 1939 roku, po wkroczeniu wojsk niemieckich do Poznania. Zastąpił on zniszczoną przez wycofującą się armię polską metalową przeprawę, której konstrukcja powstała w 1913 roku*. Ewa Pawlak, Paweł Pawlak 4 Pierwszy most żelazny powstał w 1905 roku, jednakże zo- stał on rozebrany zaledwie po ośmiu latach ze względu na wadli- wą konstrukcję [W. Karolczak 1997, s. 177 i n.]. > Artykuł Ewy Pawlak i Pawła Pawlaka został zaczerpnię- ty z książki ich autorstwa pt. Serce miasta jest po prawej stronie. Archeologia o przeszłości poznańskiej Śródki i Ostrówka, opubli- kowanej przez Wydawnictwo Kontekst w roku 2015. konstrukcji mostu stalowymi kablami, wybudowanie dojść do mostu Cybińskiego, obudowanie przyczółków ozdobną cegłą klinkierową. Wyposażenie mostu w instalacje odpro- mieniowe i balustrady. Zakładanie oświetlenia i iluminacji. Prace na moście z uwagi na warunki atmosferyczne prowa- dzone są pod specjalnym namiotem. 20 listopada 2007 r. Na wniosek Rady Osiedla Ostrów Tumski-Śródka-Zawady, Rada Miasta Poznania przyjęła uchwałę nr XXVI/254/V 12007 Rady Miasta Poznania z dnia 20.11.2007 r. w sprawie nadania mostowi imienia biskupa Jordana. 7 grudnia 2007 r. Uroczyste otwarcie mostu Biskupa Jordana. Z tej okazji dla mieszkańców Poznania przygotowano wiele atrakcji. Zgro- madzeni mogli podziwiać spektakl teatralny przygotowa- ny przez Teatr Usta Usta Republika oraz pokaz sztucznych ogni, po którym nastąpiło pierwsze historyczne przejście zaproszonych gości oraz mieszkańców przez most. Witali ich przedstawiciele Rady Osiedla Ostrów Tumski-Śródka- -Zawady koszem śródeckich sznek z glancem. W tym mo- mencie rozpoczął się także zaplanowany happening. Każdy mieszkaniec przechodząc przez most mógł sam ozdobić i „oświetlić” most przygotowanym specjalnie na tę okazję światełkiem. Oprac. Zarząd Dróg Miejskich „AE 2007-2017 10-LECIE MOSTU BISKUPA JORDANA Wystawa z okazji dziesięciolecia powrotu mostu na Śródkę Efekt mostu mai. ira EHF a mu POZnań IF- Most Cybiński jest jednym z symboli Śródki. Cha- rakterystyczne, czerwone łuki zaprojektowane pierwotnie przez Lucjana Ballenstaedta na po- trzeby mostu Świętego Rocha, pojawiają się na wielu pamiątkowych fotografiach. Przez ostat- nie dziesięć lat obiekt stał się kołem zamacho- wym zmian na Śródce. Czy możemy już mówić o efekcie mostu? Na przełomie lat 60. i 70. XX w. na Śródce zakoń- czyła się pewna epoka. Zamilkł klekot desek słysza- ny za każdym razem, gdy jakiś pojazd przejeżdżał przez drewniany most cybiński. Pojawił się szum samochodów mknących kilkadziesiąt metrów dalej w górę rzeki, po nowym moście. Budowa trasy szyb- kiego ruchu, konieczna z punktów widzenia ogól- nomiejskiej infrastruktury i komunikacji, „przepruła” miasto na pół - niszcząc cześć ogrodu arcybiskupie- go na Ostrowie Tumskim oraz plac Rynku Śródeckie- go i okalające go kamienice. Na ponad czterdzieści lat mieszkańcy Śródki zostali pozbawieni dogodne- go połączenia z Ostrowem Tumskim, Starym Mia- stem i dalej. Powrót mostu nad Cybinę to zasługa zabiegów wielu mieszkańców, działaczy Rady Osiedla oraz for- malny efekt Miejskiego Programu Rewitalizacji. Po- jawienie się nowej” przeprawy wiąże się także z roz- biórką przęsła pobliskiego mostu świętego Rocha. Pomysł wykorzystania starego przęsła był odważną decyzją i po licznych dyskusjach i konsultacjach zde- cydowano się... przenieść most. Zadanie to było jedną z pierwszych tego typu operacji inżynieryjnych w Polsce. Wymagało nie- zwykłej precyzji i współpracy inżynierów po obu stronach rzeki. Ich zaangażowanie doceniane było przez mieszkańców Śródki, którzy czekając i ciesząc się z powrotu kładki nad Cybinę, codziennie obser- wowali stan prac. Po prawie trzech miesiącach „wę- drówki', most stanął na Śródce 25 października 2007 roku. Z inicjatywy Rady Osiedla, decyzją Rady Miasta Poznania z dnia 22 listopada 2007 r. nadano mu imię Biskupa Jordana. Nazwa miała nawiązywać do wie- lowiekowej historii Śródki oraz działalności biskupa Jordana na pobliskim Ostrowie Tumskim. Most Biskupa Jordana — otwarty oficjalnie 7 grud- nia 2007 roku — to nie tylko pieszo-rowerowa kładka nad Cybiną. Obiekt pełni wiele ról. Jest długo wy- czekiwanym łącznikiem „z miastem placem zabaw, plenerową sceną. Przez ostatnie dziesięć lat, obiekt wrósł w społeczny i fizyczny krajobraz Śródki. Z okazji powrotu mostu, w Bramie Poznania pre- zentujemy wystawę czasową „Efekt mostu. Wystawa z okazji dziesięciolecia powrotu mostu na Śródkę”. Serdecznie zapraszamy. Anna Pikuła, Michał Kępski Nr 2/3 (64/65) 2017 | B 4 Po Doczekaliśmy się realizacji ważnego celu na- szej śródeckiej społeczności: wybudowany został most cybiński Biskupa Jordana, który — jak jasno wyrażaliśmy od pierwszego dnia istnienia naszej lokalnej rady osiedla — był jednym z podstawo- wych celów naszej aktywności. Musimy przyznać, , że sukces ten zasadniczo graniczy z cudem. __0-LECIE MoSrU BISKUPA JORDANA Tymi słowami rozpoczynaliśmy 10 lat temu numer „Wokół Śródki” [4(31)2007] poświęcony 1 uroczystemu otwarciu mostu Biskupa Jordana. Bez wątpienia budowa mostu spowodowała w dalszych latach wspaniały rozkwit całej Śródki... | Bi - NOE RC SĘ JURZE W; 5 „PA ra: aa M 5 * H ł kJ 7 ar A 1 kj w. 4 SF. | r f RW. | je ono 5 ' Ii Gi R o Ji i gat; |" D k - ir * pri NIS |F Ę w mw F|-f Fot. Robert Woźniak
  Wokół_Śródki_3.pdf	e SK za i *y> SE 7 ŻE OKÓŁ ż' BISKU POSNANIA ele (sjarL5 *Poloruz 1a fa Mibuis Silofiw Chania 2007-2017 10-LECIE MOSTU PA JORDANA / / ISSN 1640-4408 -KOMANDORIA Nr 1 (63) 2017 Archeolodzy cały czas poznają bogatą przeszłość Śródki Paweł Pawlak Od wiosny bieżącego roku trwają badania archeologiczne na terenie Śród- ki. W kwietniu i maju prowadzony był nadzór towarzyszący budowie przyłącza kanalizacji deszczowej przy ul. Rynek Śródecki 16 (prace archeologiczne wy- konał Paweł Pawlak przy współudziale Ewy Pawlak i Pauliny Wesołowskiej na zlecenie Fundacji Uniwersytetu im. Ada- ma Mickiewicza w Poznaniu). Od maja do chwili obecnej trwają również wyko- paliska, które są kontynuacją prac z lat 2012-13, poprzedzające budowę kamie- nicy przy ul. Śródka 7 (informacje o ich Ryc. 1. Kościany stilus — rylec. Oprac. P. Wesołowska, P. Pawlak przebiegu zamieszczono w „Wokół Śród- ki” nr 3 (48) 2012 oraz 1 (50) 2013). Wy- niki tych ostatnich prac zaprezentowane zostaną na łamach „Wokół Śródki”. Warto nieco uwagi poświęcić nadzorowi związa- nemu z budową przyłącza kanalizacyjne- go, gdyż uzyskane w jego trakcie rezultaty dość znacznie poszerzają naszą wiedzę o przeszłości Śródki. Warto podkreślić duże znaczenie badań archeologicznych, które pozwalają poznać poszczególne eta- py zasiedlenia danego terenu, zarówno te, które oświetlone są przez źródła pisane, jak i te, które miały miejsce setki, a nawet tysiące lat przed pierwszymi informacja- mi zawartymi w kronikach, rocznikach czy różnego rodzaju dokumentach. Miejsce prac instalacyjnych - przy wschodniej pierzei rynku oraz w tam- tejszej strefie przyrynkowej - dawało możliwość rozpoznania układu nawar- stwień w tej części Śródki, w zasadzie nie penetrowanej do tej pory pod względem archeologicznym. Dotychczasowe prace archeologiczne (nadzory i stacjonarne ba- dania wykopaliskowe) prowadzone były w jej zachodniej części oraz w mniejszym zakresie w obrębie rynku. Nasze badania dostarczyły niezwykle istotnych danych do poznania historii osadnictwa w tej czę- ści Śródki od pradziejów po czasy współ- czesne. Dzięki naszym pracom możliwe będzie odtworzenie pierwotnego ukształ- towania terenu w czasach bardzo inten- sywnego rozwoju osadnictwa począwszy od wczesnego średniowiecza. Odbiegało ono dość znacznie od obecnego. W trak- cie nadzoru odkryliśmy pozostałości związane z osadnictwem pradziejowym, ŚRÓDKI . KWARTALNIK OSIEDLA ow 'TUMSKI- ŚRÓDKA-ZAWADY - WS W numerze m. in.: IZY EDC * 10 koncertów na 10-lecie Mostu Jordana » Książki Ułomki z mego życia... Album o katedrze OE MOOSE WYLEW ACTH Mostu Jordana - fotoreportaż * Herb Poznania » Andrzej Sikorski - przy Ostrów- ku (poezja: z cyklu śródeckiego) + Ostrów Tumski i Śródka w starej fotografii * Poznańska Policja ostrzega które wstępnie datujemy na III-IV w. po Chrystusie. Niemal na całej długości wy- kopu instalacyjnego występowała cerami- ka związana z osadnictwem wczesnośre- dniowiecznym. Potwierdzeniem trwałego charakteru osadnictwa w okresie od X do połowy XIII wieku są przede wszystkim nawarstwienia ziemne oraz jeden obiekt, które widoczne były w ścianach wykopu. Nawarstwienia te swoją zwartością na- wiązują do warstw i obiektów wczesno- średniowiecznych odkrywanych bardzo licznie w zachodniej strefie Śródki, na terenie posesji przy ul. Rynek Śródecki 4 i Śródka 7. Dość liczne elementy zarówno ru- chome, jak i stałe, łączyć można z póź- nośredniowiecznym miastem lokacyj- nym. Zapewne z początkowym stadium tego okresu lub z przełomem wczesnego i późnego średniowiecza należy wiązać unikatowy, zdobiony kościany stilus — ry- lec służący do pisania (ryc. 1), stanowią- cy być może ślad działającej na Śródce (ciąg dalszy na str. 6) 10 koncertów na 10-lecie Mostu Jordana 29 czerwca — 23 września 2017 r. M 24listopada 2016 Kawiarnia „Hyćka”, Rynek Śródecki 17 - Verba Sacra, XVI Festiwal Sztuki Słowa, szkoła czytania klasyki polskiej - Henryk Sienkiewicz. 14 grudnia 2016 - 6 stycznia 2017 Wystawa malarstwa, fotografii i rzeźby Śródeckie Anioły, prace poznańskich arty- stów prezentowane na terenie Śródki m.in. w restauracjach: „Hyćka, „Wspólny Stół, „Dynx” w hotelu „Śródka” i w oknach ka- mienicy przy Rynku Śródeckim 3. Kurator wystawy: Andrzej Kończal. Artyści: Karol Budziński, Bogusław Doba, Bożena Fibik- -Beim, Weronika Formanek, Julia Kacz- marek-Piotrowska, Anna Klimaszewska, Andrzej Kończal, Anna Kruczkowska, Krzysztof Mankiewicz, Rozalia Nowak, Jagoda Pawelczak, Maria Silska, Andrzej Stanisławski, Klaudia Wyrwas. 6 stycznia 2017 W poznańskim dzienniku „Głos Wielko- polski” ukazał się materiał Karoliny Ko- ziołek Jak stare i nowe walczy na Śródce podejmujący istotny problem wizji dziel- nicy oczami miejskich planistów. Ich po- mysły mijają się z oczekiwaniami miesz- kańców Śródki. Domagamy się podejścia do rozbudowy w sposób nawiązujący do istniejącej architektury — precyzują swoje stanowisko Śródczanie. 12 stycznia 2017 W siedzibie Fundacji Rozwoju Miasta Poznania przy ul. Prymasa Wyszyńskiego 8 WOKÓŁ ŚRÓDKI «29.06 — spektakl „Millenium +50. Początki Państwa Polskiego” «1.07 - Koncert dla Śródczan i Przyjaciół, Poznańska Niesymfoniczna Orkiestra Ukulele «8.07 — „MasterBrass, znane i lubiane arie operetkowe i najsłynniejsze melodie świata «22.07 - TrąbQuartet i Kacper Kolasiński — instrumenty perkusyjne, muzyka filmowa i standardy jazzowe .29.07 — Koncert muzyki elektronicznej .5.08 — Good Staff, muzyka poetycka «19.08 — kwartet puzonowy TrąbQuartet kontra kwartet wokalny BeFour «26.08 — „MasterBrass» zaproszenie do tańca odbyło się noworoczne spotkanie Przy- jaciół Fundacji połączone z koncertem Celiny Kotz (uczestniczki XV Międzyna- rodowego Konkursu im. Henryka Wie- niawskiego) oraz wernisażem Grzegorza Ratajczyka. 19 stycznia 2017 W Bramie Poznania odbyło się spotka- nie związane z promocją książki Trzeba jeszcze by jeszcze powiedzieć powiedzieć * R połączone z wystawą „Z Archiwum Społecznego Śródki”. »2.09 - Roxana Tutaj z zespołem «23.09 - Koncert Finałowy zespół instrumentalny Poznańskiej Orkiestry Sił Powietrznych DWLOT, kierownik artystyczny Paweł Joks Chór Kameralny Dysonans, kierownik artystyczny Magdalena Wdowicka- -Mackiewicz Dziecięcy Zespół Perkusyjny POSM Ist. nr 2 „Gladiatorzy”, kierownik artystyczny Jerzy Mackiewicz 24 marca 2017 Konferencja naukowa z cyklu Roger Sław- ski i jego epoka. Twórczość architekta w krajobrazie wielkopolskich miast i wsi. 30 marca 2017 Śródka na Jazzowo. Koncert w restau- racji „Hyćka” zespołu jazzowego The FriendsTones Quartet w składzie: Kac- per Krupa, Filip Chojnacki, Szymon Wieczorkiewicz i Dawid Wirmański. W programie muzyka jazzowa polskich kompozytorów. 27 kwietnia 2017 Śródka na Jazzowo. Koncert w restau- racji „Dynx” zespołu jazzowego The FriendsTones Quartet. 10 maja 2017 Koncerty Śródeckie w kościele św. Mał- gorzaty. Występ kwartetu puzonowego TrąbQuartet w składzie: Piotr Banyś, Wojciech Jeliński, Marek Kaczor, Tomasz Kaczor. W programie utwory m.in.: Jo- sepha Haydna, Jana Sebastiana Bacha, Piotra Czajkowskiego, Wojciecha Kilara, Claude Debussego. 17 maja 2017 Koncerty Śródeckie w kościele św. Mał- gorzaty. Występ Moniki Dobrolińskiej (sopran) w asyście: Agaty Krawczyk (flet) i Jacka Pupka (organy). W programie utwory m.in.: Williama Matthiasa, Jerzego Fryderyka Haendla, Jana Sebastiana Ba- cha, Wojciecha Kilara, Ennio Morricone. Kwartalnik Osiedla Ostrów Tumski — Śródka - Zawady - Komandoria Wydawca: Miasto Poznań, Osiedle Ostrów Tumski, Śródka, Zawady, Komandoria; Wydział Wspierania Jednostek Pomocni- czych Miasta, ul. Libelta 16/20. 61-706 Poznań. Adres redakcji: ul. Libelta 16/20. 61-706 Poznań. Zespół redakcyjny: Gerard Cofta - tel. 503-961-268 (red. naczelny), Gabriela Klause, Marek Knasiecki, Tomasz Magowski, Barbara Zalewska. Współpraca: Elżbieta Jaśkowiak, Jan Kaczmarek. Zdjęcia: archiwum. Redakcja zastrzega sobie prawo do skracania tekstów i zmiany tytułów nadesłanych materiałów. Redakcja nie zwraca tekstów niezamówionych. Materiały publikowane w gazecie chronione są prawem autorskim. Kwartalnik w internecie: http://www.wkn.com.pl/czasopisma/woko-rodki Kontakt z redakcją: tel. 61 877-35-14. Przygotowanie: Wydawnictwo Kontekst, kontekst2Q©o2.pl; www.wkn.com.pl 2 WOKÓŁ ŚRÓDKI Kwartalnik Osiedla Ostrów Tumski — Śródka — Zawady - Komandoria OOOOTMOTOTPOOTTOTOTOTOTOOOOOOOOOOOOTOTOTOTOTOTOOOOOOOTOTOOONOOMOOOOOYYYONNNNNNNNNO książki « książki » książki » książki » książki » książki » książki » książki + książki + książki + książki + książki + książki Ułomki z mego życia... Pan Jezus po cudownym rozmno- żeniu chleba i nasyceniu rzesz, kazał Apostołom zebrać ułomki chleba. Ze- brali ich dużo, bo dwanaście koszy. W cudowny pod każdym wzglę- dem sposób nasycił mnie Bóg, Dawca Życia. W tej książce — pamiętniku ze- brałem ułomki z mego życia, aby się nie zmarnowały i może kogoś jesz- cze nasyciły, zwłaszcza w czasach, które nadejdą. Ten skromny tekst, który ośmieliłem się wydrukować, niech włączy się w duchowy hymn dziękczynienia Ojcu Niebieskiemu za wszystko, co mi wyświadczył. Ks. Jan Stanisławski ZEBRANE UŁOMKI MOJE IAW Tymi słowami ks. Jan Stanisławski rozpoczyna swoją podróż zabierając czytelnika w okres swojego dzieciństwa, nauki w szkołach, zawieruchy wo- jennej i szalejącego komunizmu. Seminaria duchowne, początki kapłań- stwa, wszystko to spisane po wielu latach na ponad 160 stronach boga- to ilustrowanej książki, stanowi bardzo interesujący obraz niepokonanej przez nic i nikogo miłości do Boga, prawdy i Ojczyzny. Ksiądz Prałat znany nie tylko w Poznaniu, w archidiecezji, ale także w Polsce, potrafił zjednywać sobie ludzi pokorną postawą służenia Bogu i ludziom. Bezinteresowny, prawy i wierny prawdzie, bardzo dobry mówca, ojciec duchowny w Arcybiskupim Seminarium, wielokrotnie narażał się władzy komunistycznej. Toteż znamienne stały się słowa wyrażone w li- ście do ks. Jana Stanisławskiego przez obecnego europosła Marka Jurka: Istotnie, w latach 80-tych istniała w środowiskach opozycyjnych opinia, że Księdza odejście z katedry było spowodowane naciskami komunistów, którzy zaliczyli Księdza do szczególnie „szkodliwych” przeciwników swej władzy. Ks. Stanisławski po odejściu z parafii archikatedralnej trafił do Cho- dzieży, a później w latach 1996-2001, już jako wikariusz biskupi, brał udział w formacji permanetnej duchowieństwa. W roku 2010 przeszedł na eme- ryturę, ale nadal bierze aktywny udział w dziedzinie formacji kapłanów a także pomocy duszpasterskiej. (tm) M 20 czerwca 2017 Nowy album o Katedrze Niniejszym uprzejmie zawiadamia się mieszkańców Śródki i okolic, iż światło dzienne oraz nocny mrok ujrzał nowy album o poznańskiej katedrze. Wprawdzie albu- mów o tej zacnej świątyni było już kilka, jednak ów spo- gląda na ten kościół nieco inaczej. Przede wszystkim odkrywa, że piękno katedry najle- piej pokazuje się w mgliste wieczory, kiedy łuny reflekto- rów tworzą nastrojowy spacer po dziejach tego miejsca. Zauważa też, jak świetnym osiągnięciem była odbudowa katedry z powojennych zniszczeń. Pomaga mu w tym zdjęcie Zbigniewa Zielonackiego z 1945 roku. Oprócz spojrzeń są też opisy, refleksje i ryciny. Wy- dawnictwo może więc stanowić cenną pamiątkę dla krew- nych, znajomych czy gości z Buenos Aires, Kamczatki, Heiligenstadt, Tasmanii, Kamerunu czy nawet z Łazarza. Wszakże tekst w sześciu językach czytać się równolegle pozwala. Obejrzeć i nabyć można album oczywiście „tyl- ko w dobrych księgarniach”. Ale dobry znawca Śródki i Ostrowa znajdzie go także w innych miejscach. Wy- starczy tylko wyczulić nozdrza na zapach kwitnącej chyćki... 2007-2017 10-LECIE MOSTU Śródka i Ostrów Tumski dzieciom - edukacyjna gra miejska mająca na celu m.in. umożliwienie dzieciom i młodzie- ży korzystania z dóbr kultury zgodnie z przesłaniem „Śródka przez wieki”. 22 czerwca 2017 Wernisaż wystawy Elektrownia Gar- bary. Dokument potencjalny. Historia Elektrowni Garbary to historia niedokoń- czona, potencjalna. Monumentalny sym- bol nowoczesności dziś kojarzyć się może jedynie z biało-czerwonym kominem, wi- docznym z wielu miejsc. Postindustrialna przestrzeń na Ostrowie Tumskim żyje na uboczu miasta, oddzielona rzeką i tora- mi kolejowymi. Stawia przed nami pyta- niami - o miejską tożsamość, o potencjał dziedzictwa, a przede wszystkim o na- BISKUPA JORDANA szą wrażliwość i odpowiedzialność. Do współpracy przy wystawie zaprosiliśmy poznańskich twórców: Michała Sitę, któ- ry prezentuje autorski cykl fotografii oraz Marcina Markowskiego, który stworzył wizualną ramę dla tytułowej „potencjal- | ZELL LLC Garbary potencjalny e Ej Ę E e" 9 Q ZAPROSZENIE ności”. Całość dopełnia otwarta narracja historyczna (słowa od organizatorów). Wystawa czynna będzie do 29 paździer- nika 2017 r. 25 czerwca 2017 Awniedzielę po sumie na moście — cykl imprez artystycznych „Pośrodku Śródki”. Zabawy i animacje z zespołem Koło Jana pod wspólnym tytułem „Historie poz- nania sprzed Poznania” dla wszystkich zainteresowanych. 24 września 2017 Dzień Sąsiada — na sportowo. Gry i za- bawy, animacje, konkursy z nagroda- mi, warsztaty malarskie, dobra muzyka i ognisko na terenie Miejskiego Ośrodka Sportowego przy ul. Gdyńskiej 1 zgroma- dziło nie tylko mieszkańców Śródki, ale także innych dzielnic Poznania. (tom) Nr 1 (63) 2017 3 2007-2017 10-LECIE MOSTU BISKUPA JORDANA , ARCHEOLOGIA Archeolodzy cały czas poznają bogatą przeszłość Śródki (dokończenie ze str. 1) szkoły parafialnej, najstarszej na terenie Poznania (wzmiankowa- nej po raz pierwszy w 1410 roku). W zdecydowanej większości przypadków rylce do pisania wytwarzano z żelaza bądź brązu. Okaz śródecki cechuje wyjątkowy kunszt wykonania, przejawia- jący się w szczególnej ozdobności, który świadczy o wysmako- wanym guście jego użytkownika. Z funkcjonowaniem miasta w XIII-XV w. związany jest ponadto stosunkowo liczny zbiór cera- miki (ryc. 3a). W dolnych nawarstwieniach wykopu w obrębie rynku, odkryliśmy liczne fragmenty średniowiecznego obuwia. Nie zadokumentowaliśmy natomiast reliktów związanych z za- budową przyrynkową. Sądzimy, że została ona zniszczona nie- mal w całości przez głębokie wykopy pod piwnice znajdujące się pod kamienicami, które wznoszono wzdłuż wschodniej pierzei sem Ryc. 3. Naczynia o całkowicie odtworzonych kształtach z okresu późnośredniowiecz- nego (a) i nowożytnego (b). Oprac. P. Pawlak rynku począwszy od przełomu XIX i XX w. Wydaje się więc, że pozostałości najstarszych budynków tworzących wschodni blok zabudowy przyrynkowej należy się spodziewać jedynie w pasie jezdni, a rczej w miejscu usytuowania chodnika. Zabudowę działki 69 dokumentują historyczne plany Śródki oraz niezwykle interesująca fotografia wykonana prawdopodob- nie w latach międzywojennych XX w. (ryc. 5)'. Widoczny jest na niej niski parterowy budynek kryty dachem dwuspadowym, zwrócony szczytem do placu rynkowego, odmiennie do pozo- stałych kamienic tworzących linię zabudowy pierzei wschodniej rynku. Kamienice te zwrócone frontem do Rynku, różnią od bu- dynku na działce 69 trzy zasadnicze elementy: ich młodsza metry- ka (przełom XIX i XX w. oraz początek XX w.), wielopiętrowość (cztery kondygnacje) oraz wyraźne przesunięcie owej „nowej” linii zabudowy w kierunku wschodnim. Fotografia ta dobitnie poświadcza archaiczny charakter zarówno samego budynku, jak i jego lokalizacji, wyznaczającej pierwotną, być może sięgającą średniowiecza, linię zabudowy wschodniej pierzei śródeckiego rynku. Charakterystyczne wzniesienie domostwa szczytem do ' _ Uprzejma informacja Pana Gerarda Cofty. WOKÓŁ ŚRÓDKI Kwartalnik Osiedla Ostrów Tumski — Śródka — Zawady - Komandoria 0 3cm nu EK Ryc. 2. Moneta srebrna — półtorak Gustawa Adolfa z 1632 r.: awers i rewers. Oprac. P. Wesołowska, P. Pawlak drogi, nawiązuje do planu Poznania wykonanego przez Jana Rzepeckiego w 1728 roku (ryc. 4). Nowe zabudowa powstała na przełomie XIX i XX w. oraz w początkach XX w. zakłóciła starszą (najstarszą?) linię wyznaczoną przez szczyty domów stojących w parcelach przyrynkowych oraz spowodowała niemal zupełne zniszczenie reliktów owych obiektów znajdujących się zapewne jeszcze do końca XIX wieku na powierzchni, a przede wszystkim pod powierzchnią gruntu. Ryc. 4. Wycinek planu J. Rzepeckiego z 1728 roku. Strzałką zaznaczono budynek znajdujący się na działce 69. Oprac. P. Pawlak Przeprowadzony nadzór dostarczył również licznego zbioru fragmentów naczyń nowożytnych, który pozyskiwano na całej długości odcinka objętego pracami instalacyjnymi. Z ułamków wydobytych z poziomu bruku piwnicy odsłoniętej bezpośrednio na wschód od chodnika, zdołano odtworzyć niewielki garnek dwustronnie polewany brązową polewą (ryc. 3b). Z tego samego bruku pochodzi moneta srebrna — półtorak Gustawa Adolfa, bita w Elblągu w 1632 roku (ryc. 2). Uzyskane wyniki badań archeologicznych przeprowadzo- nych w 2017 roku, w związku z budową przyłącza kanalizacji 2007-2017 Herb Poznania Wydarzenie „Południe w Archiwum Państwowym w Poznaniu” odbyło się 9 czerwca 2017 r. Była to okazja do rozpoczęcia przez Dyrektora Archiwum, Pana Henryka Krystka, tegorocznych ob- chodów Międzynarodowego Dnia Archiwów, a w szczególności do otwarcia wystawy pt. „Herb Poznania w przestrzeni miejskiej i nie tylko, którą do 30 września 2017 r. można było oglądać w gmachu Archiwum przy ul. 23 Lutego 41/43 w Poznaniu. Wy- stawa była również dostępna w wersji plenerowej, przed wejściem do gmachu głównego Archiwum. Organizatorem wystawy było Archiwum Państwowe w Poznaniu wraz z Towarzystwem Miłoś- ników Miasta Poznania im. Cyryla Ratajskiego. + Herb miasta Pozna- | nia na burcie okrętu transportowo-mino- wego ORP „Poznań” fot. Daniel Szysz Herb miasta Poznania na starych pojazdach Straży Miejskiej miasta Poznania fot. Marek Knasiecki Herb miasta Poznania na kadłubie samolotu Boening 767 „Poznań” Polskich Linii Lotni- czych LOT fot. Rafał M. Socha Autor wystawy — Marek Knasiecki Wystawa „Herb Poznania... była owocem długoletniej ko- lekcjonerskiej pasji Pana Marka Knasieckiego — Członka Klubu Posnaniana, działającego w Towarzystwie Miłośników Miasta Poznania im. Cyryla Ratajskiego. Klub Posnaniana, którego po- mysłodawcą jest Pan Krzysztof Gmerek — Wiceprezes TMMP, stanowi platformę, pomocną w kultywowaniu tradycji poznań- deszczowej przy Rynku Śródeckim 16, stanowią bardzo ważny wkład w rozpoznanie nie tylko tej części strefy przyrynkowej, ale również mają duże znaczenie dla badań nad historią osad- nictwa w rejonie Śródki w ogóle. Nadzór ten dostarczył bardzo ważnych danych odnoszących się do pierwotnego ukształtowa- 10-LECIE MOSTU BISKUPA JORDANA skich, tak przez Członków Towarzystwa, jak też przez niezrzeszo- nych w nim Poznańczyków - ludzi, którym bliskie są zagadnienia kultury i historii naszego Miasta. Celem, dla realizacji którego Klub Posnaniana TMMP powstał, jest zachowanie, oraz propa- gowanie, na możliwie jak najszerszą skalę, spuścizny kulturowej Poznania, utrwalonej w szeroko rozumianych posnanianach. Zorganizowana w pomieszczeniach Archiwum Państwowego w Poznaniu wystawa, jest jednym z punktów obchodów 95-lecia powstania tego Towarzystwa (najstarszego tego typu towarzy- stwa w Poznaniu). Celem wystawy było zaprezentowanie szerszej publiczności, nie tylko mieszkańcom Poznania, miejsc w prze- strzeni publicznej oraz przedmiotów, na których eksponowany jest herb naszego grodu. Większą część tej ekspozycji poświęco- no prywatnej kolekcji Autora, jednakże dzięki jego kontaktom przedstawiono także eksponaty z kolekcji wybitnego wielkopol- KK IACJA JA Herb miasta Poznania w Rek- toracie Politechniki przy Placu Marii Curie-Skłodowskiej fot. Marek Knasiecki Herb miasta Poznania w północnej lunecie Katedry Poznańskiej fot. Marek Knasiecki Fragment gobelinu z her- bem w sali sesyjnej Rady Miasta Poznania fot. Wojciech Nawrocki skiego filatelisty Pana Bogdana Michalaka oraz własnych mate- riałów ze zbioru Archiwum Państwowego w Poznaniu. Wirtualna wersja wystawy dostępna w internecie — link: http:// poznan.ap.gov.pl/edukacja-2/wydarzenia-stale/miedzynarodo- wy-dzien-archiwow/miedzynarodowy-dzien-archiwow-2017/ poludnie-w-archiwum-panstwowym-w-poznaniu/ (MK) Ryc. 5. Poznań, ul. Rynek Śródecki. Fotografia z lat międzywojennych XX w. ukazująca pierzeję wschodnią Rynku. Strzałką oznaczono budynek nr 16 zwrócony szczytem do Rynku i wysunięty poza linię zabudowy przyrynkowej. Fotografia pochodzi z archiwum kwartalnika „Wokół Śródki”. Oprac. P. Pawlak nia terenu w tym miejscu oraz daje podstawę do rekon- strukcji etapów zasiedlenia wraz z wyznaczaniem jego zasięgów od czasów pradziejowych po nowożytność włącznie. Pozwolił potwierdzić istnienie reliktów sta- bilnego, silnie rozwiniętego osadnictwa we wczesnym średniowieczu, którego kontynuację stanowiło miasto lokacyjne w młodszym stadium wieków średnich oraz w okresie nowożytnym. Paweł Pawlak Nr 1 (63) 2017 A cz O = © TL 7 =s Złote myśli mieszkańców Sródki 22 Sródlę mozna opuścić, ale o Oródce nie mozna zapomnieć. A - A przy 2007-2017 OSTRÓW TUMSKI IŚRÓDKA | Ostrówku »ssutajówóiyh W STAREJ FOTOGRAFII zamknięci w piwnicach dopiero teraz łapią oddech i pełni spokoju prostują kości bez krwi patrzą zachłannie z dziury jakby to już są gotowi do powstawania gdyby nie zapchane garściami piasku usta i bose stopy kopacze spóźniają się z podaniem ręki (wiernej ekipie archeologów Ewy i Pawła Pawlaków) Andrzej Sikorski Z cyklu śródeckiego „Poznańska Policja ostrzega” Seniorze, Seniorko! W związku z powtarzającymi się przypadka- mi oszustw, których ofiarami stają się osoby starsze, samotnie zamieszkujące, apelujemy do Państwa o zdrowy rozsądek w kontaktach z osobami telefonującymi do Was lub pukają- cymi do drzwi Waszych mieszkań. Oszuści wchodzą do Państwa mieszkań pod różnym pretekstem, np. z prośbą o wodę, ofertą sprzedaży artykułów przemysłowych, powołują się na pracowników administracji, przedstawicieli różnych służb, urzędników, przedstawiając się jako np. listonosz, policjant, pracownik: ZUS, pomocy społecznej, pogotowia ratunkowego, gazowni, za- kładu energetycznego albo innych instytucji. Pamiętajcie Państwo, że oszuści są bez- względni — umiejętnie manipulują rozmową, tak aby uzyskać jak najwięcej informacji, po czym doprowadzają do przypadków podejmowania z kont zgromadzonych oszczędności, nierzadko zaciągania kredytów. W przypadkach podejrzanych należy za- dzwonić na Policję dzwoniąc na numer alarmo- wy 997 lub 112 (z telefonu komórkowego). Poznańscy policjanci Most Cybiński — połowa lat 60. XX wieku Ważne telefon y Dzielnicowy - Komandoria Straż Miejska st. post. Marcin Walczak Plac Kolegiacki 17 (24 h) — tel. 986 Komisariat Policji Poznań tel. kom. 519-064-606 — Nowe Miasto Straż Miejska Dzielnicowy — Śródka, Zagórze, Ostrów Tumski sierż. Marta Pieczurczyk tel. kom. 786-936-020 (Oddział Nowe Miasto) os. Bohaterów II Wojny Światowej 36 tel. 61 878-50-31 Poznań ul. Polanka 24, tel. 61 841-23-12 (dyżurny)
  Wokół_Śródki_4.pdf	[[Posn/ ANIA elegans "Polonuz in_fi Mibuis Sie fa e Cła ISSN 1640-4408 ŚRÓDK KWARTALNIK OSIEDLA OSTRÓW 'TUMSKI- ŚRÓDKA-ZAWADY - -KOMANDORIA Nr 2 (62) 2016. „Kto stał we wnękach kamienicy Rynek Śródecki 3”? KONKURS Jako Wspólnota Mieszkaniowa Ka- mienicy dużym nakładem środków, wyremontowaliśmy naszą kamienicę na Śródce. W ubiegłych latach, w dwóch eta- pach, co było podyktowane możliwościa- mi finansowania, wymieniliśmy pokrycie dachowe a w tym roku została odnowiona elewacja budynku. Wszystkie prace pro- wadzone były pod nadzorem przedstawi- cielki Biura Miejskiego Konserwatora Za- bytków, Pani Joanny Czech, i wykonane z najwyższą starannością i dbałością o od- tworzenie i zachowanie wiernego, histo- rycznego wyglądu budynku. Nie wszystko dało się doprowadzić do pierwotnego wy- glądu. Odkryta klinkierowa cegła, miej- scami była w takim stanie, że nie było innej możliwości jak tylko pokryć ją tyn- kiem i zamalować. Ale w większości uda- ło się. Między innymi odtworzono wnęki w narożnikach kamienicy: jedną od stro- ny północno-wschodniej a drugą od stro- ny północno-zachodniej (foto). Problem w tym, że nie wiemy co lub kto wypełniał te wnęki? Nie dotarliśmy do żadnych wia- rygodnych, historycznych źródeł, które Kamienica Rynek Śródecki 3: wnęka w narożniku północno-wschodnim; BEZPŁATNY W numerze m. in.: * Zespół Szkół Specjalnych nr 105 na nowym... * Święty Charbel w kościele św. Małgorzaty na Śródce * „A w niedzielę po sumie na moście” (fot. Arleta Kolasińska) * Nagroda dla Gerarda Cofty » Promocja Kalendarza H. Kota » Andrzej Sikorski —- Ostrówek (poezja: z cyklu śródeckiego) « Śródka w obiektywie Roberta Woźniaka » Ostrów Tumski i Śródka w starej fotografii by wskazywały jakie figury zajmowały te poczesne miejsca. (ciąg dalszy na str. 2) wnęka w narożniku północno-zachodnim Zespół Szkół Specjalnych nr 105 na nowym... We wrześniu 2016 roku Zespół Szkół Specjalnych nr 105 rozpoczął naukę swoich uczniów w nowym budynku przy ul. Nieszawskiej 21. Problemy lokalowe szkoły wymusiły najpierw przeprowadzkę szkoły podstawowej, a w tym roku pozostałej społeczności uczniowskiej. Dzięki staraniom władz miasta, wydziału oświaty oraz radnych otrzymaliśmy budynek szkolny do adaptacji. Po remoncie i dostosowaniu obiektu do potrzeb uczniów niepełnosprawnych intelektu- alnie czeka nas jeszcze zaadaptowanie terenu wokół szkoły. Szkoła nasza otrzymała nową przestrzeń, dobrze wypo- sażone przyjazne sale i dzięki temu stwarza nowe możliwo- ści rozwoju naszym podopiecznym. Jedynym faktem który nas smuci jest opuszczenie terenu Śródki, w którą przez lata wrośliśmy i w której zadomowiliśmy się. To wyjątkowe miejsce, z którym związali się nasi uczniowie, nauczyciele i pracownicy 105-tki. Wspominamy z sentymentem im- prezy śródeckie, lokalne sklepiki, kawiarnie, a także wielu mieszkańców, których rozpoznawaliśmy na ulicy. Zaprasza- my do odwiedzenia nas na ul. Nieszawskiej 21 i myślę też, że jeszcze nie raz do Was powrócimy... EJ 3. Pracownik naukowo-dydaktyczny Wy- działu Architektury Politechniki Poz- nańskiej — dr hab. arch., Radosław Ba- rek oraz 4. Sponsor nagrody, mieszkaniec Ka- „Kto stał we wnękach kamienicy Rynek Śródecki 3”? KONKURS (ciąg dalszy ze str. 1) e AKTUALNOŚCI Pragnąc, tak jak w dotychczasowych pracach renowacyjnych, zachować wier- ność historii, zwracamy się do wszystkich, którzy znają odpowiedź na pytanie „Kto stał we wnękach kamienicy Rynek Śró- decki 3 ?” Aby zmobilizować Państwa do aktyw- nego udziału w poszukiwaniu odpowie- dzi na to pytanie, ogłaszamy konkurs na ten temat. Wyznaczamy nagrodę w wyso- kości 500 PLN za najlepszy materiał, jaki do nas trafi. Sponsorem nagrody jest mieszkaniec kamienicy Rynek Śródecki 3. Podstawowym i pierwszym kryterium w ocenie nadesłanych materiałów, będą udokumentowane historycznie prace (stare ryciny, zdjęcia, opisy historyczne z powołaniem się na źródło i inne). W przypadku braku możliwości po- wołania się na historię, a do niej trudno WOKÓŁ ŚRÓDKI jest dotrzeć, o czym sami się przekona- liśmy, będą mile widziane propozycje „prywatne, bez historycznych konotacji. Ważne, aby te propozycje były związane z historią Śródki lub otoczeniem naszej kamienicy. W zależności od tego, jaka propozy- cja zdobędzie uznanie i uzyska akceptację Biura Miejskiego Konserwatora Zabyt- ków, podejmiemy starania, aby w przy- szłości zmaterializowała się w postaci fi- gur wstawionych w należne im miejsce. Zastrzegamy: nie „od zaraz” KASA! Konkurs rozstrzygać będzie powołana do tego celu komisja, w której skład zosta- [i zaproszeni: 1. Red. Naczelny „Wokół Śródki” - Pan Gerard Cofta, 2. Przedstawicielka Biura Miejskiego Konserwatora Zabytków — Pani mgr Joanna Czech, mienicy. Komisja konkursowa pozostawia do swojej decyzji sposób podziału kwoty na- grody. Odpowiedzi i swoje propozycje na kon- kurs prosimy przesyłać na adres Redak- tora Naczelnego gazety — Gerard Cofta, Rynek Śródecki 1, 61-126 Poznań. Rozstrzygnięcie konkursu zostanie podane do wiadomości na łamach naszej gazety „Wokół Śródki”. Wszystkich posiadających wiedzę na ten temat lub mających, nawet szalo- ne pomysły, namawiamy do aktywności i wzięcia udziału w naszym konkursie. Roman Obuchowicz Członek Zarządu Wspólnoty Mieszkaniowej Kwartalnik Osiedla Ostrów Tumski — Śródka - Zawady — Komandoria Wydawca: Miasto Poznań, Osiedle Ostrów Tumski, Śródka, Zawady, Komandoria; Wydział Wspierania Jednostek Pomocniczych Miasta, ul. Libelta 16/20. 61-706 Poznań. Adres redakcji: ul. Libelta 16/20. 61-706 Poznań. Zespół redakcyjny: Gerard Cofta - tel. 503-961-268 (red. naczelny), Gabriela Klause, Marek Knasiecki, Tomasz Magowski, Barbara Zalewska. Współpraca: Elżbieta Jaśkowiak, Jan Kaczmarek. Zdjęcia: archiwum. Redakcja zastrzega sobie prawo do skra- cania tekstów i zmiany tytułów nadesłanych materiałów. Redakcja nie zwraca tekstów niezamówionych. Materiały publikowane w gazecie chronione są prawem autorskim. Kwartalnik w internecie: http://www.wkn.com.pl/czasopisma/woko-rodki Kontakt z redakcją: tel. 61 877-35-14. Przygotowanie: Wydawnictwo Kontekst, kontekst2Q©o2.pl; www.wkn.com.pl WOKÓŁ ŚRÓDKI Kwartalnik Osiedla Ostrów Tumski — Śródka — Zawady - Komandoria Święty Charbel w kościele św. Małgorzaty na Śródce Relikwie świętego Charbela, słynnego libańskiego zakonnika ze zgromadzenia Maronitów w Annaya, dotarły do nas z parafii św. Jadwigi we Wrocławiu — Kozanowie. Dzięki życzliwości Ojca wrocławskiej parafii, księdza proboszcza Adama Derenia, 23 lip- ca 2015 roku — w przededniu liturgicznego wspomnienia św. Charbela — otrzymaliśmy jego relikwie, olej, który wypływa z ciała Świętego i jest znakiem Chrystusowej mocy uzdrawiania oraz obrazki z wizerunkiem Sarbeliusza. Święty Charbel zrósł się z naszą parafią od jego pierwszych chwil pobytu w niej. Pierwszy raz towarzyszyła nam obecność Świętego podczas Mszy świętej połączonej z adoracją Pana Jezusa w mocy Ducha Świętego we wtorek 24 lipca 2015 roku. W niedługi czas po tym, ofiarowano ikonę przedstawiającą św. Charbela, któ- ra stała się podstawą relikwiarza wykonanego przez pana Bogdana Puchalskiego. Obecnie relikwiarz wraz z wpisaną w niego ikoną znajduje się w bocznej nawie św. Filipa Neri, w kościele św. Małgo- rzaty na Śródce. Kim był święty Charabel? 8 maja 1828 roku w wiosce Beqaakafra, leżącej na północ od Bejrutu przyszedł na świat Youssef Antoun Makhlouf. Youssef wychowywał się w pobożnej rodzinie, w której mocno podkre- ślano rolę modlitwy i osobistej relacji z Panem Bogiem. W 1851 roku Youssef wstąpił do nowicjatu klasztoru św. Marona w Annaya i przyjął imię Charbel. 1 listopada 1853 złożył pierwsze śluby zakon- ne. W latach 1853-1859 Charbel odbył studia teologiczne w klasz- torze św. Cypriana w Kfifane. 23 lipca 1859 roku w Patriarchacie Zakonu Maronitów w Bkerke Charbel przyjął święcenia kapłań- skie. Do roku 1875 oddawał się pracy i modlitwie. W tym czasie ujawniły się jego nadprzyrodzone dary (między innymi uzdrawia- nia i wytrwałej modlitwy). 15 lutego 1875 roku Charbel przeniósł się do Eremu św. Piotra i Pawła, w którym pozostał przez 23 lata — do swojej śmierci. Charbel umarł w swojej pustelni 24 grudnia 1898 roku. Rok po jego śmierci nastąpiło pierwsze otwarcie grobu, podczas którego zauważono, że ciało ojca Charbela nie rozkłada się i wydziela cudowny olej. W roku 1925 rozpoczęto proces kanoni- zacyjny, aby 5 grudnia 1965 roku ogłosić go Błogosławionym, zaś 9 października 1977 roku — Świętym. Cuda świętego Charbela W sanktuarium świętego Charbela w Annaya znajduje się szczegółowa dokumentacja zawierająca opisy ponad sześciu tysiącu cudownych uzdrowień, które przypisywane są wstawiennictwu Świętego. Z pewnością jednak liczba ta nie wyczerpuje interwencji świętego Charbela. Poniżej zamieszczone zostały cuda kanoniza- cyjne (za stroną http://charbelkozanow.pl/index.php/zyciorys/). Siostra Maria Abel Kamari Trzydziestoletnia zakonnica ze Zgromadzenia Najświętszego Serca Pana Jezusa, uległa chorobie, która doprowadziła do skrajnego wycieńczenia, anoreksji, odwapnienia kości, utraty zębów i paraliżu prawej ręki. Po trwającej 6 lat chorobie udzielono siostrze namasz- czenia chorych i wiatyku. Przez kolejne pięć lat pozostawała przy ży- ciu, jej stan wciąż jednak się pogarszał. W cierpieniu błagała o wsta- wiennictwo o. Charbela. Pewnej nocy przyśniło jej się, że mnich ją pobłogosławił. 11 lipca 1950 roku została przewieziona do klasztoru w Annaya. Kiedy dotknęła grobu poczuła porażenie w plecach. Chu- steczką wytarła kilka kropel oleju sączącego się z grobu i położyła na chorym miejscu. Nagle wstała i szła uzdrowiona pośród zgroma- dzonych tam ludzi. Tego samego dnia zaczęła przyjmować pokarmy, a wcześniejsze dolegliwości wszystkie ustąpiły. Iskander Obeid W 1925 roku podczas pracy w kuźni, został uderzony w prawe oko metalowym odłamkiem, co spowodowało leczone bezskutecz- nie, uszkodzenie spojówki i rogówki. Dwanaście lat później doznał kolejnego wypadku, który w tym samym oku spowodował ode- rwanie siatkówki. Lekarze ocenili uszkodzenie jako nieuleczalne i chcieli usunąć oko. Iskander nie zgodziła się na to. Po kolejnych 13 latach, usłyszawszy o cudach o. Charbela, odbył 18 października 1950 roku, pielgrzymkę do Annaya. Tam ból oka się nasilił. 20 paź- dziernika obudził kowala potworny ból oka. Gdy ponownie zasnął ukazał mu się czcigodny Charbel. Po przebudzeniu widział także zranionym okiem. Ból ustąpił. Mariam Assai Award Miriam, syryjka mieszkająca w Libanie, grekokatoliczka, wdowa, analfabetka. Operowana w 1963 i 1965 roku na nowotwór żołądka, jelita i gardła. Lekarze nie dawali nadziei, po operacji (ciąg dalszy na str. 6) Fot. Robert Woźniak PARAFIA Nr 2 (62) 2016 GB NARWAMIEJZAE Wiesław Prządka z zespołem Hot Swing w. =I IEPOKUWME CEEooo** d>- 4 a „i książka, rower i dęciaki 28 sierpnia 2016 r. PSE PEL" SŁUG > „eo m zijk WYDARZENIA Nagroda Fundacja Rozwoju [| = Po Hasta Poznania fi An E, NENA _ Zarząd Fundacji Rozwoju Miasta Poznania przyznaje Panu Gerardowi Cofcie Merowi Śródki doroczną nagrodę Edwarda hrabiego Raczyńskiego za krzewienie idei pracy organicznej w Mieście Śródka Poznań wrzesień 2016 r. Promocja Kalendarza Henryka Kota - „HYĆKA” nia 2016 akt Święty Charbel w kościele św. Małgorzaty na Śródce (dokończenie ze str. 3) zwolnili do domu bez dalszej terapii. Miriam zaczęła błagać o po- moc błogosławionego o. Charbela. Pewnej nocy roku 1967 położy- ła się spać. Obudziła się całkowicie zdrowa, ku zdumieniu lekarzy potwierdzających jej cudowne ozdrowienie. Olej świętego Charbela Święty Charbel umarł mając 70 lat, w Wigilię Bożego Narodze- nia 1898 roku. Współbracia znaleźli ciało Charbela na posadzce w kaplicy. Zaskoczyło ich cudowne światło, jakie wydobywało się z tabernakulum i otaczało ciało zmarłego. Po pogrzebie Charbela, od pierwszego dnia, grób oświetlało jasne światło niewiadomego pochodzenia. Ludzie, widząc je nieprzerwanie przez 45 nocy, przy- chodzili do grobu Świętego. Patriarcha jednak nakazał przenieść ciało Eremity do klasztoru. Kiedy otwarto trumnę stwierdzono, że ciało nie podległo rozkładowi. Ponadto w trumnie znajdowała się siedmiocentymetrowa warstwa oleju, który wydobył się z ciała. Zakonnicy zaczęli rozdawać olej, a wierni przykładać go w chore miejsca. Do dzisiaj z ciała Świętego wydobywa się olej, który jest rozdawany czcicielom Charbela. Dzięki wierze i modlitwie obda- rowanych osób cenną relikwią Ojca Charbela, mogą oni uzyskać uzdrowienie lub potrzebną łaskę, o której proszą. Modlitwy do świętego Charbela Litania do świętego Charbela Kyrie elejson, Chryste elejson, Kyrie elejson. Chryste usłysz nas, Chryste wysłuchaj nas. Ojcze z Nieba Boże, zmiłuj się nad nami. Synu, Odkupicielu świata, Boże, zmiłuj się nad nami. Duchu Święty Boże, zmiłuj się nad nami. Święta Trójco, jedyny Boże, zmiłuj się nad nami. Święta Maryjo, Królowo Pustelników, módl się za nami. Święty Charbelu, módl się za nami. Święty Charbelu, żyjący Cudzie Boga - powtarza się: umocnij naszą wiarę. Święty Charbelu, bohaterze pobożności, miłości i wiary, Święty Charbelu, czyste źródło zaspokajające wszelkie pragnienie, Święty Charbelu, lekarstwo uzdrawiające duszę i ciało, Święty Charbelu, hojny dawco, przepełniający wszystko, WOKÓŁ ŚRÓDKI Kwartalnik Osiedla Ostrów Tumski — Śródka — Zawady - Komandoria Święty Charbelu, pustelniku zdumiewającymi cudami słynący, Święty Charbelu, wzgardzicielu wszelkich bogactw tego świata, Święty Charbelu, baranku pokorny z sercem pełnym współczucia, Święty Charbelu, aromacie drogocenny przenikający świat, Święty Charbelu, wielki sługo Najświętszego Sakramentu i Naj- świętszej Maryi Panny, Święty Charbelu, przykładzie pobożności, zdumiewający dwugo- dzinnym dziękczynieniem po przyjęciu Ciała Chrystusa, Święty Charbelu, hojny dawco napełniający błogosławieństwami stworzenia, Święty Charbelu, wonne kadzidło cedrów Libanu, Święty Charbelu, światło oświecające Kościół Boży, Święty Charbelu, światłości wspaniała, którego grób przez 40 dni nadziemskim blaskiem jaśniał, Święty Charbelu, wdzięczny powierniku wysłuchujący próśb wiernych, Święty Charbelu, niewinny i posłuszny ponad wszelką chwałę, Święty Charbelu, biedaku kochający i przyjmujący z miłością każde cierpienie, Święty Charbelu, głosie wołający i budzący sumienia, Święty Charbelu, doskonały wzorze dany ludzkości naszego stulecia, Święty Charbelu, aniele w naturze człowieka, Święty Charbelu, bezcenny klejnocie zakonów, Święty Charbelu, skarbie nasz i wieczna chlubo. Baranku Boży, który gładzisz grzechy świata, przepuść nam Panie. Baranku Boży, który gładzisz grzechy świata, wysłuchaj nas Panie. Baranku Boży, który gładzisz grzechy świata, zmiłuj się nad nami. P. Módl się za nami św. Charbelu, wielki pustelniku Boga W. Abyśmy się stali godnymi obietnic Chrystusowych. Módlmy się: Boże, Ty św. Charbela, kapłana i pustelnika porwa- łeś i zraniłeś pięknością Swojego Oblicza już tu na ziemi, przez co stał się mocarzem ducha i heroicznym wzorem modlitwy oraz pokuty. Dzięki Kościołowi, Mistycznemu Ciału Chrystusa był w nieustannym zjednoczeniu ze swoim Panem i z ludźmi, poprzez okazywane im miłosierdzie. Spraw, prosimy, abyś za jego wsta- wiennictwem zaszczepił w nasze serca zrozumienie dla ważności życia duchowego, pragnienie zadośćuczynienia oraz tego, co jest konieczne dla naszego uświęcenia i zbawienia, ponieważ nie po- trafimy go tak doskonale naśladować w samotności, umartwianiu i sposobach uświęcania się. Wszechmocny, wieczny Boże, który dałeś nam w osobie św. Charbela wzór, jak mamy nieustannie re- alizować i doceniać życie nadprzyrodzone, a także potrzebę poko- Fot. Aldona Dzielicka Kanonia i mury obronne Ostrowa Tumskiego w Poznaniu NOWE USTALENIA NAUKOWE Przeprowadzona przez prof. Marka Krąpca laboratoryjna analiza dendrochro- nologiczna pobranych przeze mnie pró- bek drewna potwierdziła ten fakt. Drewno użyte w więźbie południowej (gotyckiej) pochodzi z drzew sosny ściętych w roku 1476. Natomiast w więźbie północnej z drzew tego samego gatunku ściętych w latach 1749 i 1750. W świetle tych faktów, próbując dato- wać budowę kanonii, jak we wszystkich dotychczasowych opracowaniach, na XVI wiek, trzeba zmierzyć się z wyjątkowo długim okresem sezonowania drewna. Konfrontując taką tezę z aktualnym po- ziomem nauki jest ona nie do przyjęcia. Zacytujmy badaczy: Andrzej Zielski: „Ww czasach średniowiecznych i wcześniej- szych drewno na wiązania dachowe było używane od razu, albo prawie od razu po wyrębie. Aleksander Konieczny: „Dziś wiadomo, że z reguły drewno budowlane wykorzystywano bezpośrednio po ścince ... w osłoniętych dachem dobrze przewie- trzanych konstrukcjach drewno po wbu- dowaniu miało od razu doskonałe warun- ki do schnięcia.” W przypadku kanonii wykluczyć na- leży wtórne użycie drewna do budowy badanej więźby. Oględziny nie wykazały jakichkolwiek śladów po poprzednich łą- czeniach elementów, które w takich przy- padkach znajdujemy. Mamy więc na Ostrowie Tumskim w Poznaniu do czynienia ze znaczącym odkryciem, które zostało wsparte precy- zyjnym datowaniem często niedocenia- nych więźb dachowych. W podsumowaniu zacytujmy znaw- Aleksander Konieczny: Kompleksowe ba- dania architektoniczne substancji murowa- nej, poparte wnikliwą analizą konstrukcji drewnianych datowanych dendrochronolo- gicznie, mogą przynieść nowe i często zu- pełnie zaskakujące wyniki. Dominik Mączyński: W Polsce kon- strukcje dachowe są jeszcze nie wystarcza- jąco rozpoznane i zbadane... kryją wiele informacji naukowych, które mogą rzucić nowe światło na historię zabytków. Przeprowadzone badania budynku ka- nonii, która oparta została na starszym od niej murze obronnym, w pełni upoważ- niają do przesunięcia datowania jej bu- dowy na koniec lat siedemdziesiątych XV wieku. Wielkie znaczenie tego odkrycia, które dokonało przełomu w stanie badań polega na tym, że rzutuje ono na szeroki kontekst historycznej zabudowy Ostrowa Część II Tumskiego w Poznaniu. W konsekwencji wszystkie następne badania tego obszaru będą musiały uwzględnić ten fakt. Trze- ba zatem zweryfikować historię budowy murów obronnych na Ostrowie Tumskim oraz działalności biskupa Jana Lubrań- skiego, który po objęciu biskupstwa po- znańskiego w 1499 r. nie zapoczątkował inwestycji, lecz jedynie kontynuował prace swoich poprzedników. Zapewne budowę ich rozpoczął biskup poznański Andrzej z Bnina, znany z wielu inicjatyw budowla- nych. Utrwalone tradycją pojęcie Murów Lubrańskiego w świetle najnowszych ba- dań stało się jeśli nie zdezaktualizowane to przynajmniej mocno przesadzone. Wyniki badań zostały opublikowane w „Ochronie Zabytków” nr 1/ 2015. mgr Jerzy Borwiński konserwator zabytków architektury Rysunkowa próba rekonstrukcji piętnastowiecznej kanonii wykonana na podstawie badań ców tematu: architektonicznych w 2014 r. Widok od strony północno-wschodniej. Oprac. i rys. J. Borwiński ry i wyrzeczenia się, racz nam udzielić za jego wstawiennictwem łaski (wymienić łaskę), o którą Cię prosimy. Przez Chrystusa, Pana naszego. Amen. Modlitwa do świętego Charbela Święty Ojcze Charbelu, który wyrzekłeś się przyjemności świa- towych i żyłeś w pokorze i ukryciu w samotności eremu, a teraz przebywasz w chwale nieba, wstawiaj się za nami. Rozjaśnij nasze umysły i serca, utwierdź wiarę i wzmocnij wolę. Rozpal w nas mi- łość Boga i bliźniego. Pomagaj w wyborze dobra i unikania zła. Broń nas przed wro- gami widzialnymi i niewidzialnymi i wspomagaj w naszej codzien- ności. Za Twoim wstawiennictwem wielu ludzi otrzymało od Boga dar uzdrowienia duszy i ciała, rozwiązania problemów w sytuacjach po ludzku beznadziejnych. Wejrzyj na nas z miłością, a jeżeli będzie to zgodne z wolą Bożą, uproś nam u Boga łaskę, o którą pokornie prosimy, a przede wszystkim pomagaj nam iść codziennie drogą świętości do życia wiecznego. Amen. Święty Charbel zaprasza Każdego dnia święty Charbel zaprasza nas na spotkanie do kościoła św. Małgorzaty. Czeka na każdego, chce nas wspomagać, namaszczać, umacniać naszą wiarę, prowadzić w Duchu Świętym i przybliżać do Serca Pana Boga. Nie dajmy się Mu dłużej prosić. Skorzystajmy z zaproszenia. YeSmYy 7 28P Barbara Buk Nr 2 (62) 2016 A cz O E- © TL 7 Ostrówek głęboko kości muł i próchno świeci po piwnicach kamienice w lekkim przyklęku schodzony kamień i krawężniki Pan Gerard O. pokazuje tutaj środek świata kominiarz na muralu łapie się za guzik Andrzej Sikorski Z gklu śródeckiego Śródka w obiektywie Roberta Woźniaka OSTRÓW RZZŻ I ŚRÓDKA W STAREJ HOTOGRANU Chwaliszewo, Ostrów Tumski i Śródka z lotu ptaka — 4 kwiecień 1945 r. Ważne telefon y Dzielnicowy - Komandoria Straż Miejska st. post. Marcin Walczak Plac Kolegiacki 17 (24 h) - tel. 986 Komisariat Policji Poznań tel. kom. 519-064-606 — Nowe Miasto ć Straż Miejska Dzielnicowy - Śródka, Zagórze, Ostrów Tumski sierż. Marta Pieczurczyk tel. kom. 786-936-020 (Oddział Nowe Miasto) os. Bohaterów II Wojny Światowej 36 tel. 61 878-50-31 Poznań ul. Polanka 24, tel. 61 841-23-12 (dyżurny)
  Wokół_Śródki_5.pdf	ISSN 1640-4408 |POSNANI | elegans "Pelonuz ma fa »/ 14 = . - Ę ji mbuis „Suefiz Cuutas. OsTRów T KWARTALNIK OSIEDLA UMSKI-ŚRÓDKA-ZAWADY - -KOMANDORIA Kanonia i mury obronne Ostrowa Tumskiego w Poznaniu NOWE USTALENIA NAUKOWE Część I Jerzy Borwiński Budynek kanonii przy ul. Ostrów Tumski 1l w Poznaniu stoi oparty na murze obronnym po zachodniej stronie Ostrowa. Józef Łukaszewicz w wydanym, w 1838 roku „Obrazie historyczno-sta- tystycznym miasta Poznania w dawniej- szych czasach” zanotował: Mieszkania całego duchowieństwa katedralnego stały podobnie jak dziś, naokół kościoła kate- Widok obecnej kanonii od strony południowo-wschodhniej dralnego. ... Na początku atoli 16. wieku kapituła chcąc majątek kościoła i swój przeciw najazdom zabezpieczyć, postano- wiła w r. 1505. otoczyć murem wszystkie mieszkania duchowieństwa katedralnego. Ks. Józef Nowacki, w monumental- nym dziele: „Kościół katedralny w Poz- naniu” wydanym w 1959 r. napisał: Dla zabezpieczenia katedry i jej okolicy od napaści grasujących wówczas band rozbój- Foto: Jerzy Borwiński Nr 1(61)2016 W numerze m. in.: ZLYINOLEDC I » Młodzieżowy Ośrodek Sportowy PATRON CL UCTLNI » Katedralne miasto - cz. III * Mural (fotoreportaż) » Czytamy wszystkimi zmysłami » Andrzej Sikorski - Szkoda, że (poezja: z cyklu śródeckiego) « Śródka w obiektywie Roberta Woźniaka » Komandoria w starej fotografii ników zapoczątkował biskup [Lubrański] w r. 1504 budowę muru obronnego. Tomasz Ratajczak w „Atlasie archi- tektury, z 2008 roku napisał o budyn- ku: Podpiwniczony w części południowej, wzniesiony w XVI w. Istotne znaczenie mają wyniki prac ar- cheologicznych przeprowadzonych w 2006 roku pod kierownictwem prof. Hanny Ko- ćki-Krenz w budynku Akademii Lubrań- skiego. We wnętrzach odsłonięto pozosta- łości murów, które częściowo rozebrane zostały z chwilą rozpoczęcia budowy gma- chu około 1518 roku. Autorka napisała: Rodzi się więc pytanie: czy rzeczywiście Jan Lubrański był inicjatorem budowy murów obronnych otaczających posiadłości biskup- stwa poznańskiego na Ostrowie Tumskim? Charakter i przebieg odsłoniętych ich frag- mentów wskazuje, że inwestycja ta została zapoczątkowana znacznie wcześniej. Badania architektoniczne kanonii przeprowadzone przez Jerzego Borwiń- skiego w 2014 r. zaprzeczyły wcześniej- szym przekazom historycznym i potwier- dziły zdanie prof. H. Koćki-Krenz. (ciąg dalszy na str. 7) 2 K) 4 6 Św. Małgorzaty e AKTUALNOŚCI kk rzechadzki » kino, kawiarnia, spacef.. wybrane niedziele 3 sierpnia, 6 I 27 września pu ioo0, | POZnań Młodzieżowy Ośrodek Sportowy z nowymi obiektami Po wymianie sztucznej murawy na naj- bardziej nowoczesną w Poznaniu, wykonaniu dwóch nowych boisk do siatkówki plażowej i oddaniu do użytku ośrodka Kibice Razem, na terenie Młodzieżowego Ośrodka Sporto- wego przy ulicy Gdańskiej 1 zakończyła się kolejna inwestycja. Nastąpiło oficjalne otwar- cie siłowni zewnętrznej, sfinansowanej przez Radę Osiedla Ostrów Tumski-Śródka-Zawa- dy-Komandoria. Punktualnie o godzinie 12:00 nowy obiekt poświęcił Proboszcz Parafii Archikatedralnej pw. św. Apostołów Piotra i Pawła ks. kan. Ire- neusz Szwarc. Następnie wstęgę przecięli i ofi- cjalnie otworzyli obiekt Przewodniczący Rady Osiedla Ostrów Tumski-Śródka-Zawady-Ko- mandoria Gerard Cofta oraz Dyrektor Poznań- skich Ośrodków Sportu i Rekreacji Zbigniew Madoński, którzy jako pierwsi skorzystali z no- wych urządzeń. Chwilę później do ćwiczeń przyłączyli się uczniowie z pobliskich szkół. Siłownia zewnętrzna na terenie Młodzie- żowego Ośrodka Sportowego to kolejna in- westycja, którą Poznańskie Ośrodki Sportu i Rekreacji zrealizowały dzięki wsparciu finan- sowemu Rad Osiedlowych. W tym roku dzię- ki pomocy Rady Osiedla Wilda zbudowaliśmy już boiska do siatkówki plażowej na terenie pływalni letniej Chwiałka. Cieszy mnie dobra współpraca z Radami, które są przecież gło- sem społeczności lokalnych - mówił Zbigniew Madoński. Młodzieżowy Ośrodek Sportowy mieści się przy ulicy Gdańskiej I w Poznaniu. Jest organizatorem wielu imprez sportowych dla dzieci i młodzieży, takich jak Igrzyska Mło- dzieży Szkolnej dla uczniów szkół podsta- wowych, gimnazjalnych i średnich. Z nowej siłowni zewnętrznej w godzinach otwarcia obiektu będą mogli korzystać nieodpłatnie wszyscy mieszkańcy Poznania. Po Śródce Błażej Daracz Rzecznik Prasowy, Poznańskie Ośrodki Sportu i Rekreacji Zdjęcia: POSiR WOKÓŁ ŚRÓDKI Kwartalnik Osiedla Ostrów Tumski — Śródka - Zawady — Komandoria Wydawca: Miasto Poznań, Osiedle Ostrów Tumski, Śródka, Zawady, Komandoria; Wydział Wspierania Jednostek Pomocniczych Miasta, ul. Libelta 16/20. 61-706 Poznań. Adres redakcji: ul. Libelta 16/20. 61-706 Poznań. Zespół redakcyjny: Gerard Cofta — tel. 503-961-268 (red. naczelny), Gabriela Klause, Marek Knasiecki, Tomasz Magowski, Barbara Zalewska. Współpraca: Elżbieta Jaśkowiak, Jan Kaczmarek. Zdjęcia: archiwum. Redakcja zastrzega sobie prawo do skra- cania tekstów i zmiany tytułów nadesłanych materiałów. Redakcja nie zwraca tekstów niezamówionych. Materiały publikowane w gazecie chronione są prawem autorskim. Kwartalnik w internecie: http://www.wkn.com.pl/czasopisma/woko-rodki Kontakt z redakcją: tel. 61 877-35-14. Przygotowanie: Wydawnictwo Kontekst, kontekst2Q©o2.pl; www.wkn.com.pl WOKÓŁ ŚRÓDKI Kwartalnik Osiedla Ostrów Tumski — Śródka — Zawady - Komandoria Katedralne miasto (cz. III) Jednym z pierwszych odprawianych w Polsce nabożeństw, które miało miejsce w poznańskiej katedrze, były roraty. Przenieśmy się w jesienny poranek Roku Pańskiego 1256. Na dworze mrok okrywa jeszcze ziemię. Z okolicznych osad Zawad, Komandorii, Groblii Kapi- tulnej, nowego lewobrzeżnego Poznania oraz z miasta Śródki, do katedry zmierza- ją ich mieszkańcy na pierwszą w historii polskiego kościoła Mszę adwentową. Sto- ją w ciszy i ciemności, oczekują na liturgię ku czci Tej, która uczy czekania na Tego, który przyszedł i który przyjdzie. Rozlega się przecudny śpiew scholii, która w przy- szłości przekształci się w kapelę roranty- stów. Schola wykonuje acapella fragment modlitwy proroka Izajasza, błagającego Boga o rychłe przyjście Zbawiciela Świa- ta, „Rorate caeli, desuper et nubes pluant justum.... Podczas śpiewu przez główną nawę katedry przechodzi niezwykła procesja. Na jej czele kroczy książę Przemysł I, a za nim przedstawiciele wszystkich stanów księstwa — biskup, rycerz, mieszczanin, kmieć. Podają oni celebransowi zapalone woskowe świece, które umieszczane są na stojącym na ołtarzu siedmioramiennym lichtarzu. Pierwszy świecę podaje książę Przemysł i głośnym głosem odpowiada na pytanie celebransa „jestem gotowy na sąd Boży”. Była to forma odpowiedzi na słowa Ewangelii, która w I Niedzielę Ad- wentu opisuje Sąd Boży. Po nim czyni to również biskup mówiąc „Sum paratus ad adventum Domini” - jestem gotów na przyjście Pana. Po nich kolejno czynią to samo przedstawiciele pozostałych stanów, składając przed ołtarzem przyniesione dary. Prawdopodobnie tak wyglądała ta pierwsza w historii poznańskiej katedry roratnia Msza św. Znane nam dokumenty sięgające XIII wieku wspominają o katedrach w Pozna- niu i Krakowie, jako pierwszych w któ- rych odprawiano roraty. Od XIV wieku roraty znane były już w całej ówczesnej Polsce, a od XVI wieku stały się Mszą wo- tywną, odprawianą nie tylko w Adwencie, ale jak w poznańskiej katedrze, przez cały rok. Msze te odprawiane były wczesnym rankiem, uświetniane przez specjalne ka- pele rorantystów. W skład takiego zespołu śpiewaczego wchodziło dziesięciu księży śpiewaków oraz jeden kleryk ministrant. W 1406 roku powstała fundacja, która zobowiązywała jedną trzecią wikariuszy katedralnych do codziennego śpiewa- nia oficjum i mszy o Najświętszej Maryji Pannie. Fundację w późniejszym okresie zasilił finansowo biskup Adam Nowo- dworski powołując kolegium mansjona- rzy. Powstające tego typu fundacje po- wodowały, że w katedrze przez całą dobę rozbrzmiewała muzyka. diakoni ustanawiali coraz to nowe funda- cje. I tak archidiakon Świętosław Strzał- kowski ufundował kolegium rorantystów, które codziennie śpiewało podczas Mszy św. przed ołtarzem Św. Trójcy Rorate. Zaś bp. Adam Szołdrski zapisał legat w swoim testamencie dla kolegium angelistów, zo- bowiązując kolegium do śpiewania chora- łu podczas codziennej Mszy o Św. Anio- łach. Członkami tego kolegium byli nie tylko wikariusze, lecz także prałaci i ka- nonicy. W tym kolegium mogli uczest- niczyć tylko posiadacze wybitnego głosu. A dbał o to kantor, którego obowiązkiem było prowadzenie chóru oraz wybieranie precedentora, to jest pierwszego chórzy- sty. Zadaniem precedentora było intono- wanie responsoriów i antyfon. Istniało Poznań, Ostrów Tumski, Archikatedra i wikariaty — rycina Henryka Kota (2008) Od 1512 roku istniało ufundowane przez biskupa Jana Lubrańskiego kole- gium psałterzystów, którego obowiązkiem było śpiewanie podczas wotywy o św. Krzyżu. Obowiązkiem psałterzystów, jako mansionarii, było rezydowanie przy ka- tedrze. Kapituła dla psałterzystów prze- znaczyła drewniany budynek kurii kano- nickiej stojący przy kościele Najświętszej Maryi Panny, a następnie na jego miejscu wzniosła murowany budynek, stojący do dnia dzisiejszego tzw. psałterię. Kolegium psałterzystów liczyło 12 śpiewaków, któ- rzy zobowiązani byli do śpiewania po Mszy konwentualnej psalmów przez całą noc, aż do matutinum. Śpiewacy występo- wali dwójkami i zmieniali się co godzinę. Kolejni biskupi, kanonicy, czy też archi- też kolegium mansjonarzy składające się z sześciu śpiewaków, do których należało codzienne śpiewanie oficjum o Męce Pań- skiej w kaplicy Św. Krzyża. Obok jednogłosowego chorału gre- goriańskiego, bardzo uroczystego i pięk- nego, choć surowego, uprawiano muzy- kę wielogłosową, polifoniczną, radosną z faktu bezpośredniego spotkania z Bo- giem Ojcem a nie tylko z Bogiem Sędzią. Tego rodzaju muzyka zaczęła się pojawiać w poznańskiej katedrze w XIV wieku i ka- tedralne wnętrza rozbrzmiewać będą mu- zyką organową czy też muzycznej kapeli. Ale to już okres jakże inny, niż ten średniowieczny czas poznańskiej katedry Piastów Starej Polski. Jan Kaczmarek PARAFIA Nr 1 (61) 2016 3 TPOOPPET. MDN PL ! | A p. 210% FE 1 PORI LL" EDUKACJA WOKÓŁ ŚRÓDKI Kwartalnik Osiedla Ostrów Tumski — Śródka — Zawady - Komandoria „Czytamy wszystkimi zmysłami Ró Oddział Wczesnego Wspomagania Roz- woju przy Ośrodku Szkolno-Wychowaw- czym dla Dzieci Niesłyszących na poznań- skiej Śródce w obecnym kształcie istnieje od 2009 r. Jednak początki swojej działalności datuje od 1990 r. wraz z powstaniem Fun- dacji Grześ. Dziś swoją opieką obejmuje 70-cioro dzieci z wadą słuchu i mowy (a tak- że z dodatkowymi niepełnosprawnościami) oraz ich rodziny. Wiek dzieci waha się od 8 miesięcy do 7 lat. Każdemu z nich, zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Edukacji Naro- dowej, przysługują dwie godziny rehabilitacji tygodniowo. Jednak Zespół nie poprzestaje na tym rozszerzając swoje działania o ofertę zajęć dodatkowych, dobrowolnych i bezpłat- nych. W przeszłości były to turnusy rehabi- litacyjne czy spotkania rodziców z różnymi specjalistami. Cały czas realizowany jest projekt „Słyszeć i mówić” skierowany głów- nie do dzieci rodziców niesłyszących, w ra- mach którego wolontariusze przychodzą do domów dzieci i bawiąc się z nimi dostarczają słuchowych wzorców mowy. Od czerwca ubiegłego roku zapraszamy podopiecznych na zajęcia z książką pod ha- słem: „Czytamy wszystkimi zmysłami”. Jak nazwa wskazuje, w oparciu o czytany tekst z literatury dziecięcej mali słuchacze ba- wią się, biorą udział w grupowym treningu słuchowym, wykonują rozmaite ćwiczenia słuchowo-ruchowe, prace plastyczne, wzbo- gacają słownictwo i rozwijają mowę, a także uczą się współdziałania w grupie. Wspólny udział dzieci, rodzeństwa i rodziców służy integracji rodziny poprzez wzmacnianie po- czucie bezpieczeństwa i wspólnoty, które jest podwaliną każdego procesu terapeutyczne- go. Rodzice z kolei mają okazję przyjrzeć się, jak prezentuje się i funkcjonuje ich pociecha na forum grupy. Mają możliwość zapozna- nia się z sposobami czy pomysłami do pracy z książką. Zajęcia, przy udziale rehabilitan- tek, prowadzi p. Natalia Adamczyk anima- torka z zaprzyjaźnionej Fundacji Serdecznik (znanej z ogólnopolskiej akcji bajkowozów). Zajęcia nietuzinkowe bowiem każde czytanie książki to — jak opisuje p. Anna Bany przed- stawicielka Serdecznika — „podróż w niezna- ne, pełna ruchu, obrazów, zbaw z obrazka- mi, z bohaterami i ich przygodami, a każdy uczestnik wraca do domu z własnoręcznie wykonaną pamiątką.” Cieszymy się z tej współpracy, dzięki któ- rej nasi podopieczni mogą odkrywać uroki i tajemnice czytania. Bożena Górska-Smyk rehabilitantka WWR Kanonia i mury obronne Ostrowa Tumskiego w Poznaniu NOWE USTALENIA NAUKOWE Budynek oparty jest na wcześniejszym od niego murze obronnym. Fakt ten znany był już wcześniej. Natomiast pierwotny dom gotycki, co jest jednym z najważniejszych odkryć, był o jedną trzecią długości mniejszy w sto- sunku do obecnego. Budowla ta posiadała niewątpliwie pionowe szczyty zakończone trójkątnie lub schodkowo w konwencji go- tyckiej. Odkrywki wykonane w murach ob- wodowych wykazały ślady zamurowanych dziewięciu okien gotyckich. Stwierdzono również inny zamurowany otwór w gotyc- kim murze po stronie północnej na styku z murem obronnym. Okazał się on wyj- ściem z wnętrza budynku na pomost muru obronnego. Jego asymetryczna forma. nie jest zjawiskiem w gotyku odosobnionym. Ustalono, że największa rozbudowa kanonii miała miejsce w XVIII stuleciu - dostawiono wówczas północną część bu- dynku. Świadczą o tym: szew w murach parteru, wątki ceglane, datowanie dendro- chronologiczne oraz stropy nad parterem. W datowaniu gotyckiej kanonii, poza wieloma nowymi odkryciami, kapitalne znaczenie miało kompleksowe rozpozna- nie więźby dachowej. Stwierdziłem, że na budynku stoją dwa niezależne ustroje kon- strukcyjne. Już po wstępnym rozpoznaniu, zauważyłem, że numery znaków ciesiel- skich, są wykonane w innych systemach w części południowej i północnej oraz, że brakuje dwóch, skrajnych wiązarów szczy- towych. Obie konstrukcje należą do typu więźb stolcowych o stolcach leżących. Więźby takie były popularne na terenie Pol- ski w XVII i XVIII wieku. Friedrich Osten- (ciąg dalszy ze str. 1) Część I Fazy rozbudowy kanonii zaznaczone kolorami na podkładzie rysunkowym aktualnej inwentaryzacji budynku wykonanej przez przedsiębiorstwo Filar. Oprac. i rys. J. Borwiński dorf uważał, że typ ten wykształcił się na te- renie środkowych Niemiec już około 1400 r. Konstrukcje na kanonii rozdzielone są ścianką działową z przewodami komino- wymi. Więźba południowa posiada obec- nie 15 wiązarów (pierwotnie było ich 16) a więźba północna posiada ich obecnie 6 (pierwotnie 7). Więźba południowa LLUL LL vceć 176 Xww. (po 1476) m m m m xVjliw. (po 1750) posiada profilowane belki wiązarowe co oznacza, że stanowiły one jednocześnie eksponowany strop nad całym piętrem budynku. Więźba północna nie ma takich belek, lecz belki o przekroju prostokątnym. mgr Jerzy Borwiński konserwator zabytków architektury (dokończenie w następnym numerze) Więźba dachowa, przekrój podłużny z zaznaczoną pierwotną numeracją wiązarów. Oprac. i rys. J. Borwiński Nr 1 (61) 2016 < z O = 2 i 7 szkoda, że bezpańskie szukały kuliły się na kocich łbach i w piwnicznym okienku jakby chciały z powrotem być w otrutej przy śmietniku kotce — nie tutaj czujne węszyły w końcu znikły z wąskiej w tym miejscu ul. Filipińskiej podobno wylizały niejeden nowotwór ale kto dziś wierzy w takie tam Andrzej Sikorski Z cyklu śródeckiego Śródka w obiektywie Roberta Woźniaka KOMANDORIA W STAREJ FOTOGRAFII Komandoria z lotu ptaka — 1993 Ważne telefon y Dzielnicowy - Komandoria st. post. Marcin Walczak Komisariat Policji Poznań tel. kom. 519-064-606 — Nowe Miasto Dzielnicowy — Śródka, Zagórze, Ostrów Tumski sierż. Marta Pieczurczyk tel. kom. 786-936-020 Poznań ul. Polanka 24, tel. 61 841-23-12 (dyżurny) z tyop miś Straż Miejska Plac Kolegiacki 17 (24 h) — tel. 986 Straż Miejska (Oddział Nowe Miasto) os. Bohaterów II Wojny Światowej 36 tel. 61 878-50-31

• Odpowiedź na wniosek o informację publiczną zał. 4 przez Poznań 1 października 2018 16:28

  Nr rej.: 06091802782

  Państwo

  Szymon Osowski

  Katarzyna Batko-Tołuć

  Bartosz Wilk

  Sieć Obywatelska Watchdog Polska

  Znak sprawy: Or-V.1431.18.2018

  Poznań, 06-09-2018 r.

  Pozostałe załączniki do odpowiedzi.

  Barbara Szymendera

  koordynator UMP ds. informacji publicznej
  Wydział Organizacyjny
  Urząd Miasta Poznania
  plac Kolegiacki 17
  61-841 Poznań
  tel. (61) 8785 346, 604 609 243

  e-mail: {{ email }}
  ........................................................................
  **POZnan ***
  [ **www.poznan.pl**](http://www.poznan.pl/)
  [ **www.fotoportal.poznan.pl**](http://www.fotoportal.poznan.pl/) ** **

  Załączniki

  KMP_2017-01.pdf

  POZnań Patronat Honorowy Prezydenta Miasta Poznania Patronat honorowy Przewodniczący Rady Miasta Poznania Grzegorz Ganowicz KRoniKa Miasta Poznania 2017/1 PTPN 1857–2017 redaktor prowadzący Przemysław Matusik Wydawca: Wydawnictwo Miejskie Posnania ul. F. Ratajczaka 44, 61-728 Poznań tel. 61 854 07 62, www.wmposnania.pl Kwartalnik wydawany pod patronatem Rady Miasta Poznania Kolegium redakcyjne: Przemysław Matusik (przewodniczący i redaktor naczelny), Magdalena Mrugalska-Banaszak (zastępca redaktora naczelnego), tomasz Jurek, Piotr Korduba, Maria teresa Michałowska-Barłóg, Krzysztof Podemski, Jan skuratowicz, Bogdan Walczak, Lech trzeciakowski Przedstawiciel Rady Miasta: antoni szczuciński sekretarz redakcji: Piotr Grzelczak piotr.grzelczak@wm.poznan.pl Redaktor prowadzący: Przemysław Matusik Redakcja: Piotr Grzelczak Korekta: anna nowotnik Projekt okładki: Joanna Pakuła, studio Graficzne Wydawnictwa Miejskiego Posnania skład i przygotowanie do druku: Wojciech szybisty, studio Graficzne Wydawnictwa Miejskiego Posnania issn 0137-3552 spis treści od redakcji ............................................................................................................................. 7 W XiX wieku. Źródła i komentarze andrzej Wojtkowski Powstanie Towarzystwa Przyjaciół Nauk i skład Zarządu do lipca 1857 wprowadzenie i opracowanie Przemysław Matusik ������������������������������������������������ 11 Edyta Bątkiewicz-szymanowska „Służmy poczciwej sławie, aż do upadku”� Aktywność Tytusa Działyńskiego w Poznańskim Towarzystwie Przyjaciół Nauk na podstawie wybranych źródeł ze zbiorów Biblioteki Kórnickiej ���������������������������������������������������������������������25 Korespondencja i materiały Tytusa Działyńskiego do dziejów PTPN wstęp i opracowanie Edyta Bątkiewicz-szymanowska ........................................... 33 „Wyrazy szczerego szacunku od powolnego sługi”� Listy w sprawach Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego z lat 1856–1888 wybór, wstęp i opracowanie Joanna Pietrowicz ������������������������������������������������������49 tadeusz Grabski, agnieszka Murawska, Ewa siejkowska-askutja Seweryn Mielżyński� Prezes honorowy Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk ����������������������������������������������������������������������������������������������������������71 Materiały źródłowe do donacji Seweryna i Franciszki Mielżyńskich dla Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego wstęp i opracowanie agnieszka Murawska, Ewa siejkowska-askutja ������������������84 alina Hinc W pruskich oczach� Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk w świetle raportu naczelnego prezesa prowincji poznańskiej Williama Barstowa von Günthera z 1885 roku �����������������������������������������������������������������������������������������96 Gmach Jan skuratowicz Architektura budynków PTPN ��������������������������������������������������������������������������������111 Dobrosława Gucia, Jakub Wojtczak Nieznana historia kamienic Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk – ich mieszkańcy i najemcy �������������������������������������������������������������������������������������119 Jarosław Matysiak Współpraca Poznańskiego Oddziału Archiwum Polskiej Akademii Nauk z Poznańskim Towarzystwem Przyjaciół Nauk ������������������������������������������������������147 Ks. Paweł Deskur W mieszkaniu przy Mielżyńskiego 26/27 ����������������������������������������������������������������160 Ludzie PtPn Jan Gaspars Pamięć o wspólnym dziedzictwie, czyli PTPN w życiu Zbigniewa Zakrzewskiego �����181 Jacek Kowalski Pani Profesor Alicji Karłowskiej-Kamzowej portret w siedmiu odsłonach �����������191 stanisław Jakóbczyk Dwadzieścia lat w dobrym Towarzystwie ���������������������������������������������������������������207 Przemysław Matusik Pani Małgosia �����������������������������������������������������������������������������������������������������������219 zbiory Joanna Pietrowicz Donatorzy Biblioteki Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk ����������������������223 Barbara Borszewska Skarbnica ksiąg na Trakcie Królewsko-Cesarskim ��������������������������������������������������234 Michał Boksa Archiwum Sułkowskich w zbiorach Biblioteki Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk����������������������������������������������������������249 artur Jazdon Profesor Ryszard Marciniak� Dyrektor Biblioteki Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk w latach 1980–2009 �����������������������������������������������257 alicja Pihan-Kijasowa, Dobrosława Gucia Wydawnictwo Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk – ludzie i dzieła ������274 Magdalena Warkoczewska Zbiory Muzealne Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk 1857–1922 ���������287 agnieszka Wajroch Dział ludoznawczy pod opieką Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Poznaniu 1912–1914 ��������������������������������������������������������������������������������������������304 andrzej Prinke Od studenta do profesora� Rola Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk w karierze czołowego polskiego prehistoryka – Józefa Kostrzewskiego (1885–1969) �����311 Jarosław Mulczyński „W pracowni, zdjęty ukradkiem przez przyjaciela”� Zdjęcia ze zbiorów Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Muzeum Historii Miasta Poznania ����323 Monika Piotrowska „Świeże gniazdo krajowych szerszeni…” Jak Muzeum Przyrodnicze w Poznaniu powstawało ����������������������������������������������332 teraźniejszość i przyszłość andrzej Gulczyński PTPN 2017� Potencjał interdyscyplinarności ����������������������������������������������������������347 Kronika Przemysław Matusik Historyk poznański� Wspomnienie o Profesorze Lechu Trzeciakowskim (1931–2017) ���365 andrzej Król Przegląd wydarzeń (sierpień–październik 2016) ..................................................... 373 od redakcji takiego tomu „Kroniki” jeszcze nie było. Przedstawialiśmy naszym Czytelnikom wielkie historyczne wydarzenia i poznańskie dzielnice, lekarzy i prawników, lite- raturę i sport, poznanianki i jezuitów, mury miejskie i modę, ba, nawet wybrali- śmy się ostatnio do Puszczykowa. nigdy dotąd nie było jednak tomu poświęco- nego jednej organizacji społecznej, i to w dodatku towarzystwu naukowemu. ale też przedmiot naszego zainteresowania jest szczególny, najstarsza, nieprzerwanie działająca korporacja naukowa na ziemiach polskich – Poznańskie towarzystwo Przyjaciół nauk, obchodzące w  tym roku swe 160-lecie. Powstało z  pomysłu Pomorzanina Kazimierza szulca, który zrobiwszy doktorat we Wrocławiu, przy- jechał w  1856 roku do Poznania, aby objąć posadę profesorską w  Gimnazjum św. Marii Magdaleny. Polski Poznań, zakuty w obręcz pruskiej twierdzy, znajdował się wtedy w stanie uśpienia, w jakie popadł po stłumieniu dynamicznego ruchu zro- dzonego przez Wiosnę Ludów. Miasto ożywiało się jedynie w okresie Jarmarków Świętojańskich, gdy zjeżdżała tu cała Wielkopolska, zawierano kontrakty, emocjo- nowano się wyścigami konnymi, a ziemiańscy dandysi rozbijali się po poznańskich ulicach lśniącymi ekwipażami, odprowadzani drwiącymi uśmieszkami pruskich oficerów i  urzędników. nie wszystkim spodobał się pomysł powołania towarzy- stwa naukowego, i to nawiązującego nazwą do matki wszystkich polskich towarzystw naukowych, towarzystwa Przyjaciół nauk Warszawskiego, rozwiązanego przez Rosjan po powstaniu listopadowym. odwołując się do racjonalnej oceny możli- wości, omal nie storpedował go sam… Hipolit Cegielski. opór ludzi rozsądnych skruszyli jednak – mówiąc po mickiewiczowsku – „ludzie szaleni”, zwłaszcza tytus Działyński. ich działania zwieńczyło zebranie założycielskie 12 stycznia 1857 roku, a miesiąc później – pierwsze walne zebranie 13 lutego, które przyjęło statut i ukon- stytuowało władze; co roku w rocznicę tego wydarzenia członkowie PtPn zbierają się na walnym zebraniu. tak zaczęła się niełatwa historia towarzystwa, uprawiają- cego „naukę i umiejętności” w języku polskim mimo wszelkich przeciwności i szy- kan, jakich nie szczędziły mu pruskie władze. na jego czele stawały wybitne postaci, jak august Cieszkowski, najwybitniejszy polski filozof tej doby i  trzykrotny  [!] prezes towarzystwa, tytus Działyński, stanisław Koźmian – tłumacz szekspira, bp Edward Likowski, znawca dziejów Kościoła wschodniego, wreszcie – autorytet lekarski, prof.  Heliodor Święcicki. niezależność zapewniła towarzystwu hojna donacja seweryna Mielżyńskiego, któremu zawdzięcza ono swą siedzibę przy ulicy dziś nazwanej jego imieniem. siedziba PtPn sama w sobie jest pomnikiem pol- skiej kultury i  nauki, poznańskiej, organicznikowskiej zaradności, wytrwałości, skutecznego działania. to dzięki niej towarzystwo stało się w XiX wieku główną instytucją ochrony polskiego dziedzictwa kulturowego w Poznańskiem, skupiając zbiory biblioteczne (m.in. pierwszej instytucji organicznikowskiej, zlikwidowanego przez Prusaków Kasyna Gostyńskiego), gromadząc kolekcje przyrodnicze, zabytki archeologiczne i historyczne, wreszcie – artystyczne. W przypadku tych ostatnich znów kluczowa była hojność seweryna Mielżyńskiego, która pozwoliła na otwarcie w gmachu PtPn pierwszego w Poznaniu muzeum, a dobroczyńcę towarzystwa każe postawić w jednym rzędzie z wielkimi mecenasami polskiej kultury – Edwardem Raczyńskim i tytusem Działyńskim. ten gromadzony przez dziesięciolecia kapitał zaowocował w  1919 roku, po odzyskaniu niepodległości. z  inicjatywy ludzi PtPn z  ówczesnym prezesem Heliodorem Święcickim na czele, w oparciu o infrastrukturę towarzystwa i w jakimś stopniu o  jego kadry, powstał w  Poznaniu uniwersytet, z  którego wywodzą się dziś trzy wyższe uczelnie – Uniwersytet im. adama Mickiewicza, Uniwersytet Przyrodniczy oraz Medyczny. z kolei zbiory muzealne PtPn dały początek dzisiej- szym muzeom – narodowemu i archeologicznemu. Ma więc Poznań towarzystwu wiele do zawdzięczenia. Ma mu wiele do zawdzięczenia całe poznańskie środowisko naukowe, które stale znajdowało i znajduje w PtPn płaszczyznę spotkania, ożywio- nej dyskusji, współpracy, integracji, wreszcie – miejsce do pracy w bogatej i zawsze przyjaznej czytelnikowi bibliotece, pracy, której efekty znaczą setki książek wyda- nych przez renomowane wydawnictwo PtPn. Dziś towarzystwo z energią odnaj- duje się w nowych, narzucających nowe wymagania realiach, a budując na pięknej tradycji, śmiało patrzy w przyszłość. Jednym z elementów nowej strategii działania jest otwarcie się na region i rodzime miasto. Dobrze by było, by wszyscy pozna- niacy docenili rangę towarzystwa i urok jego ocalałej cudem z wojennej pożogi sie- dziby przy ul. Mielżyńskiego 27/29, by częściej zaglądali na zacieniony dziedziniec z repliką pierwszego na ziemiach polskich pomnika adama Mickiewicza i kolekcją pamiątkowych tablic, poświęconych wielkim postaciom polskiej – wielkopolskiej kultury i nauki, by zachodzili do biblioteki i korzystali z kierowanej do nich bogatej naukowej i kulturalnej oferty. Pomocą niech będzie ten numer „Kroniki” wprowa- dzającej w przeszłość i teraźniejszość Poznańskiego towarzystwa Przyjaciół nauk – chluby Poznania. Przemysław Matusik W XIX WIEKU ŹRÓDŁA I KOMENTARZE Na poprzedniej stronie: K� Pochwalski, portret Augusta Cieszkowskiego (1814–1894), ze zb� PTPN 11 andrzej Wojtkowski Powstanie towarzystwa Przyjaciół nauk i skład zarządu do lipca 1857 Wprowadzenie i opracowanie Przemysław Matusik Historia Poznańskiego towarzystwa Przyjaciół nauk posiada obfitą już biblio- grafię, wyznaczaną w dużej mierze – jak zwykle to bywa w historiografii insty- tucji – przez rytm rocznic i jubileuszy1. Jednak w poważnym stopniu niezastą- piona pozostaje do dziś „napisana z polecenia towarzystwa” pierwsza obszerna monografia jego dziejów autorstwa dr. andrzeja Wojtkowskiego (1891–1975), wydana na siedemdziesiątą rocznicę powstania PtPn w tomie 50. „Roczników towarzystwa Przyjaciół nauk w Poznaniu” z 1928 roku, w katalogach bibliotecz- nych i bibliografiach funkcjonująca zwykle w postaci osobnej, 450-stronicowej nadbitki2. autor rozprawy, którego drogę naukową zakłóciła i wojna światowa, był jednym z  pierwszych absolwentów młodego Uniwersytetu Poznańskiego, w latach 1921–1923 pracował w archiwum Państwowym w Poznaniu, w 1926 został zastępcą dyrektora, zaś w roku 1928 dyrektorem Biblioteki Raczyńskich, by pełnić tę funkcję do wybuchu ii wojny światowej. Wojtkowski należał do badaczy żywo zainteresowanych dziejami Poznańskiego, był jednym z założycieli towarzystwa Miłośników Miasta Poznania, w latach 1923–1925 członkiem redak- cji „Kroniki Miasta Poznania”, od 1927 roku był też członkiem zwyczajnym PtPn i – co warto podkreślić – autorem Bibliografii historii Wielkopolski (t. 1, Poznań 1938)3. Jego opracowanie 70 lat istnienia towarzystwa napisane zostało solidnie, faktograficznie i  bardzo tradycyjnie, koncentrując się na osobach i  wewnętrz- nych dziejach PtPn, co jest poniekąd zrozumiałe w publikacji będącej pierw- szym opracowaniem tematu. z  dzisiejszej perspektywy owa faktograficzność dzieła Wojtkowskiego jest jego istotną zaletą, tylko bowiem dzięki niej mamy częściowy dostęp do pierwotnego archiwum towarzystwa, które spłonęło wraz z zasobami poznańskiego archiwum Państwowego w fatalnym pożarze gmachu na Górze Przemysła 29 stycznia 1945 roku. Dlatego też zdecydowaliśmy się na przedruk obszernych fragmentów pierwszych rozdziałów pracy Wojtkowskiego, 1 zob. W. Molik, Stan i  potrzeby badań nad dziejami Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk [w:] Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk a towarzystwa naukowe na ziemiach polskich w XIX i na początku XX wieku, red. W. Molik, a. Hinc, Poznań 2012, s. 7–12. 2 a. Wojtkowski, Historja Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Poznaniu, Poznań 1928. 3 z. Wielgosz, Wojtkowski Andrzej [w:] Wielkopolski Słownik Biograficzny (dalej: WsB), red. a. Gąsiorowski, J. topolski, Warszawa–Poznań 1981, s. 837–838; Poczet członków Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk 1857–2007, red. a. Pihan-Kijasowa, Poznań 2008, s. 453. andrzej Wojtkowski 12 prezentujących okoliczności i atmosferę, w jakiej doszło do powołania do życia towarzystwa. W tekście Wojtkowskiego uwspółcześniono pisownię, oryginalne przypisy, oznaczone cyframi rzymskimi, zamieszczono na końcu tekstu, przypisy od wydawcy, sygnowane cyframi arabskimi, znajdują się u dołu strony. Wszelkie uzupełnienia i dodatki umieszczono w nawiasie kwadratowym. *** towarzystwo Przyjaciół nauk zawdzięcza byt swój dwom Pomorzanom dzia- łającym w Poznaniu i w Wielkopolsce: Kazimierzowi szulcowi i ks. Fr[anciszkowi] Ksaweremu Malinowskiemu. Kazimierz szulci miał wówczas dopiero 32 lata, gdyż urodził się w saminie pod Brodnicą dnia 13 października 1824 roku jako dziewiętnaste dziecko wło- ścianina, właściciela niedużego gospodarstwa4. z pomocą barona Buddenbrocka dostał się w 13. roku życia do gimnazjum w Chełmnie. stąd poszedł do Ełku na Mazowszu pruskiem, a to, jak pisze Marceli Motty, „jedynie w tym celu, żeby tam między młodzieżą mazurską rozbudzić ducha narodowego i założyć towarzystwo literackie polskie”5. Pierwszą wiadomość o  demokratycznym spisku powstańczym otrzymał szulc wraz z innymi gimnazjastami w Ełku przez werkmistrza z poznańskiego młyna świętojańskiego Józefa Esmanna, zwolennika skrajnych zasad społecz- nych, oraz przez gimnazjastę ziętkiewicza. W styczniu roku 1846 przez emi- sariusza Józefa Czarnowskiego otrzymał wiadomość o  bliskim już wybuchu, jako też nakaz, aby i on był gotów do wystąpienia zbrojnego, skoroby się tylko oddział powstańczy w owej okolicy zjawił. zanim atoli do wybuchu doszło, zna- lazł się szulc w więzieniu. Wyrokiem z 2 grudnia 1847 roku został skazany na 9 lat twierdzy. Wypuszczony na wolność po wybuchu rewolucji marcowej [1848] w Berlinie nie wrócił już do gimnazjum, lecz uczył się prywatnie. W roku 1850 uzyskał maturę jako ekstraneusz w gimnazjum koźlińskim [czyli w Koszalinie od niem. Kösslin] na Pomorzu pruskiem. na studia uniwersyteckie udał się do Wrocławia, gdzie słuchał głównie wykładów historycznych [Gustava adolfa] stenzla i [Richarda] Röpella. z jego inicjatywy i pod jego redakcją tow[arzystwo] literacko-słowiańskie, założone kilkanaście lat przedtem we Wrocławiu przez profesora fizjologii, [Jana Ewangelistę] Purkyněgo, Czecha, oraz studenta medy- cyny, teofila Mateckiego6, zaczęło wkrótce wydawać czasopismo historyczno- -literackie pt. „znicz”, które atoli już po ukazaniu się pierwszego zeszytu upadło. z braku pieniędzy przerwał studia i był przez pewien czas guwernerem, wskutek czego egzaminy: doktorski i pro facultate docendi zdał dopiero w roku 1856. W dysertacji swojej „De origine et sedibus veterum illyriorum” dowodził, że ple- mię to było słowiańskie. 4 D. Pędzińska, Szulc Kazimierz [w:] WsB, s. 742–743. 5 M. Motty, Przechadzki po mieście, oprac. z. Grot, przypisy przeredagował i uzupełnił W. Molik, t. ii, Poznań 1999, s. 341. 6 towarzystwo Literacko-słowiańskie we Wrocławiu działało w latach 1836–1886, jego założycielem był Jan Evangelista Purkyně (1787–1869), prof. fizjologii oraz językoznawca, współzałożycielem zaś przyszły lekarz teofil Matecki (1810–1886), który w latach 1836–1837 pełnił w nim kierownicze stanowisko seniora. POWSTANIE TOWARZYSTWA PRZYJACIÓŁ NAUK I SKŁAD ZARZĄDU DO LIPCA 1857 ROCZNIKI POZNAŃSKIEGO TOWARZYSTWA PRZYJACIÓŁ NAUK TOM L TOWARZYSTWO PRZYJACIÓŁ NAUK W POZNANIU W LATACH 1857—1927 POZNAŃ 1928 NAKŁADEM POZNAŃSKIEGO TOWARZYSTWA PRZYJACIÓŁ NAUK Z ZASIŁKU MINISTERSTWA WYZNAŃ REL.I OŚWIECENIA PUBL. SKŁAD GŁÓWNY W KSIĘG. FISZERA I MAJEWSKIEGO W POZNANIU 1. Strona tytułowa fundamentalnej monografii A. Wojtkowskiego, Towarzystwo Przyjaciół Nauk w Poznaniu w latach 1857-1927, Poznań 1928 Zawód nauczycielski rozpoczął w poznańskim gimnazjum Marji Magdaleny. Był to atoli duch niespokojny, niemogący wytrzymać długo na żadnym stano- wisku. [...] Ks. [Franciszek Ksawery] Malinowski” był o 16 lat starszy od niego. Urodzony w roku 1808 w Golubiu nad Drwęcą, uczył się, po ukończeniu szkoły elemen- tarnej, aptekarstwa. Po pewnym jednak czasie oświadczył ojcu, że ma wstręt do kupiectwa, że chce zostać uczonym. Wobec tego ojciec oddał go do szkoły zakon- nej w Żurowinie, w Królestwie Kongresowym. Lecz i tu długo nie wytrzymał, nie chcąc zostać zakonnikiem. Wyrozumiały ojciec oddał go do gimnazjum w Płocku. W roku 1829 Malinowski udał się na uniwersytet warszawski, aby studiować historię literatury. W roku 1830 i [18]31 brał udział w powstaniu, po czym na prośby macochy został księdzem. W seminarium duchownym w Pelplinie celował 13 ANDRZEJ WOJTKOWSKI 2. Fragment Grundriss der Stadt Posen, 1856 r. [w:] Plany Poznania, oprac. D. Książkiewicz-Bartkowiak, Poznań 2010 zwłaszcza w języku hebrajskim. W krótkim czasie po ukończeniu studiów otrzy- mał bogate probostwo w Wałdowie, a niebawem został dziekanem tucholskim. W wolnych chwilach poświęcał się studiom języka greckiego i hebrajskiego, który zamierzał badać metodą porównawczą z innymi językami. Przekonawszy się atoli, że na wsi naukowo pracować nie może, porzucił probostwo i uprosił sobie w Poznaniu u arcybiskupa Przyłuskiego skromną prebendę. Po roku już nadano mu probostwo w Komornikach pod Poznaniem”. Językami słowiańskiemi ks. Malinowski zajął się dopiero w roku 1849 za namową Szulca. [...] Według świadectwa Szulca ks. Malinowski był pierwszym z Polaków badających język polski metodami językoznawstwa porównawczego. Szulca, gorącego zwolennika teorii wyższości kulturalnej Słowian nad innemi naro- dami, najbardziej zajęło wykazanie metodami lingwistycznymi, że języki słowiań- skie, oprócz litewskiego, najbliżej ze wszystkich języków europejskich spokrewnione są z sanskrytem, że one jedyne zachowały typ starożytny. Dopiero przedstawienie tych prawd przez Malinowskiego spowodowało, zdaniem Szulca, „Polaków i innych Słowian do większego poszanowania języka swego narodowego”. [...] Jemu [Malinowskiemu] zawdzięczamy [...] garść autentycznych informacyj o pracach, które poprzedziły zawiązanie się Towarzystwa. [...] „Wśród roku 1856 - opowiada ks. Malinowski — przybył do mnie do Komornik z Wrocławia po swojej doktoryzacji i złożeniu rządowego egzaminu na profe- sora dr K. Szulc i oświadczył, że powziął myśl założenia towarzystwa naukowego 7 Zob. J. Bardach, Malinowski Franciszek Ksawery [w:] WSB, s. 450-451. 14 Powstanie towarzystwa Przyjaciół nauk i skład zarządu do lipca 1857 15 w Poznaniu, gdzie miał objąć przy gimnazjum Marji Magdaleny posadę nauczy- ciela historji. Będąc jeszcze w Wrocławiu, ułożył projekt statutów tegoż stowarzy- szenia na wzór Maticy czeskiej8, któremu jednak zamierzał nadać nazwę histo- ryczną i w Polsce popularną tow. Przyjaciół nauk. ten projekt statutów udzielił poufnie swoim przyjaciołom pp. aug[ustowi] Mosbachowi, dr. K[azimierzowi] Plebańskiemu i  przejeżdżającemu podówczas przez Wrocław profesorowi dr. a[ntoniemu] Małeckiemu9, którzy go zachęcali do wprowadzenia w życie tego pomysłu”. „Przybywszy do Poznania i będąc na herbacie u śp. [Hipolita] Cegielskiego, na której było kilkadziesiąt osób, wyłącznie samych mężczyzn, objawił dr szulc swój projekt zawiązania w Poznaniu towarzystwa naukowego. ta myśl przez obec- nych została przyjęta nader obojętnie, zwłaszcza że ją objawił ku końcowi wie- czorka. Kiedy wszyscy obecni wyszli, nie wypowiedziawszy żadnego zdania wzglę- dem podanego projektu, pozostał tylko śp. Cegielski jako gospodarz z p. szulcem i dowodził mu niemożebności zawiązania takowego towarzystwa”. „niezrażony tą obojętnością p. szulc, przybywszy do Komornik, zażądał ode mnie pomocy w przeprowadzeniu swego zamiaru, a to w ten sposób, aże- bym korzystając ze względów życzliwości śp. hr. t[ytusa] Działyńskiego, pojechał z nim do Kórnika w celu pozyskania dla tej myśli tak światłego i wpływowego męża, który był niegdyś członkiem dawniejszego towarzystwa Przyjaciół nauk Warszawskiego. Śp. hr. tytus przyjął nasz pomysł z młodzieńczym zapałem i praw- dziwym uczuciem radości, które w naszej obecności objawił swojej czcigodnej małżonce i obecnym wówczas tamże księstwu Wład[ysławostwu] Czartoryskim10. Kiedyśmy go prosili, ażeby zechciał objąć prezesostwo założyć się mającego towarzystwa, wręcz nam odmówił i zamiast siebie polecił nam, jak się wyrażał, daleko światlejszego i zdolniejszego męża w osobie hr. a[ugusta] Cieszkowskiego. Przyrzekł jednakże popierać wszelkiemi siłami doprowadzenia naszego zamiaru do skutku, a w celu pierwszego zawiązku ofiarował nam swój pałac w Poznaniu”. „Wskutek udzielonej przez niego rady w kilka dni potem udał się pan szulc z pp. dr. z. szułdrzyńskim i syndykiem L[eonem] Wegnerem11 do Wierzenicy, 8 Matice česká, czyli Macierz czeska, instytucja oświatowa i wydawnicza powstała w 1831 r. w Pradze z ini- cjatywy historyka Františka Palacky’ego na wzór Macierzy serbskiej (Matica srbska) założonej w 1826 r. 9 august Mosbach (1817–1884) – historyk związany z Wrocławiem; Jan Kazimierz Plebański (1831–1897) – historyk, przyszły profesor warszawskiej szkoły Głównej, w 1855 r. skończył studia na uniwersytecie we Wrocławiu; antoni Małecki (1821–1913) – wybitny historyk literatury i mediewista, absolwent Gimna- zjum Marii Magdaleny w Poznaniu, w 1856 r. być może przejeżdżał przez Wrocław z innsbrucka, gdzie był profesorem filologii klasycznej na tamtejszym uniwersytecie, udając się do Lwowa, gdzie miał objąć katedrę literatury i języka polskiego. 10 zapewne nie chodziło o  Władysława Czartoryskiego, syna ks. adama Jerzego Czartoryskiego, lecz o adama Konstantego Czartoryskiego (1804–1880), bratanka ks. adama, który w 1848 r. ożenił się z naj- starszą córką tytusa Działyńskiego, Elżbietą (1826–1896). W  1856 r. księstwo Czartoryscy zamieszki- wali drugie piętro Pałacu Działyńskich, zob. B. Wysocka, Wstęp [w:] H. z Czartoryskich stanisławowa Plater-zyberk, Wspomnienia z młodości, wstęp i oprac. B. Wysocka, Kórnik 2015, s. 7–11. 11 zygmunt szułdrzyński (1830–1918) – właściciel Gutowa Wielkiego i doktor praw, przyszły prezes Cen- tralnego towarzystwa Gospodarczego; Leon Wegner (1824–1873) – absolwent Uniwersytetu Berlińskiego, absolwent prawa na Uniwersytecie Wrocławskim, członek towarzystwa Literacko-słowiańskiego, syndyk spółki Bazaru Poznańskiego, sekretarz generalny PtPn 1857–1868. ANDRZEJ WOJTKOWSKI ażeby uprosić hr. Cieszkowskiego do wzięcia tej sprawy w swe ręce i do zwołania odpowiednich osobisto- Ści na zebranie w pałacu Działyńskich w Poznaniu w celu zawiąza- nia pomienionego towarzystwa. Hr. Cieszkowski przyjął myśl przy- chylnie, przyrzekł zebranie zagaić, ale wzbraniał się zapraszać na zebra- nie do nie swojego domu. Uczynili to więc pp. Szulc, Szułdrzyński, Wegner i ja. Przybyło kilkanaście osób, a pomiędzy niemi oprócz nas pp. hr. Działyński, dr Władysław] Niegolewski, dr H[ipolit] Cegielski, W[ładysław] Bentkowski”? i inni. Hr. Cieszkowski, odebrawszy za późno zaproszenie listowne, na to zebranie nie przybył. Po przedsta- | wieniu projektu przez jego autora 3. Kazimierz Szulc (1824-1887), nauczyciel wystąpili przeciw niemu śp. Cegielski, gimnazjalny, publicysta, działacz społeczny jeden _ p. WŁ. Bentkowski, i p. J. mianowicie z inicjatorów powstania PTPN, fot. ze zb. PTPN z powodu, że w W. Ks. Poznańskiem nie ma osób godnych należenia do takiego towarzystwa. Na co im odpo- wiedziałem, że nie trzeba szukać daleko mężów uczonych i tego godnych, gdyż mówcy sami do takich należą. Poczem wystąpił hr. T. Działyński i swoją dzielną wymową popierał myśl zawiązania naukowego towarzystwa w Poznaniu, a po nim w tym samym duchu przemawiał dr Wł. Niegolewski. Kiedy się wreszcie zgodzono na zawiązanie towarzystwa naukowego, wystąpił śp. Cegielski przeciw nazwie Towarzystwa Przyjaciół Nauk, twierdząc, że kto w Warszawskiem Towarzystwie został członkiem, odbierał niejako nagrodę za swoje prace w dziedzinie nauk i umiejętności, my zaś w Księstwie takich mężów nie mamy. Byłoby zatem zarozu- miałością przybierać takową nazwę” „Na to odpowiedziałem, że za mego pobytu w szkołach w Płocku istniało także Towarzystwo Przyjaciół Nauk Płockie, którego prezesem był biskup płocki ks. [Adam] Prażmowski, członek Towarz. Przyjaciół Nauk Warszawskiego”. Istnienia płockiego towarzystwa zaraz obok warszawskiego z tą samą nazwą nie 12 Poza już wymienionymi oraz Cieszkowskim, Cegielskim i Działyńskim — Władysław Niegolewski (1819-1885) - dr praw, wybitny parlamentarzysta; Władysław Bentkowski (1817-1887) - przyjaciel Cegielskiego, oficer artylerii, uczestnik powstania węgierskiego w 1848 r. i powstania styczniowego, poseł na sejm pruski, aktywny w rozmaitych przedsięwzięciach społecznych w Poznańskiem. 13 Towarzystwo Przyjaciół Nauk Warszawskie, „matka” wszystkich towarzystw naukowych w Polsce, powstało w 1800 r., Towarzystwo Przyjaciół Nauk Płockie założono w 1820 r., na jego czele istotnie stanął biskup płocki i senator Królestwa Polskiego Adam Prażmowski (1764-1836), oba rozwiązano po powsta- niu listopadowym. 16 POWSTANIE TOWARZYSTWA PRZYJACIÓŁ NAUK I SKŁAD ZARZĄDU DO LIPCA 1857 uważano bynajmniej za arogancję ani za ubliżenie towarzystwu warszaw- skiemu. Więc też i my, zakładając pod taką samą nazwą towarzystwo w Poznaniu, bynajmniej nie dopu- ściliśmy się zarozumiałości ani nie ubliżymy byłemu towarzystwu war- szawskiemu. A kiedy należenie do towarzystwa warszawskiego było nie- jako zaszczytem i nagrodą za poło- żone już zasługi w dziedzinie nauk i umiejętności, to nasze towarzy- stwo ma być zachętą i bodźcem dla wszystkich naukowo wykształconych ziomków do dalszego pielęgnowa- nia nauk i umiejętności w ojczystym języku i środkiem zebrania wszelkich sił naukowych Wielkopolski i Prus Zachodnich w jedno ognisko. I te wywody poparli swemi wymownemi i = głosami tak hr. Tytus Działyński, jak 4. Ks. Franciszek Ksawery Malinowski (1808 idr Władysław Niegolewski. Wreszcie — 1881), proboszcz w Komornikach, językoznawca, zgodzono się na zawiązanie towa- działacz społeczny, współzałożyciel PTPN, rzystwa pod dopiero co oznaczoną fot. ze zb. PTPN nazwą i wybrano komisję do zastoso- wania przedłożonych statutów, skła- dającą się z pp. Wegnera, braci Studniarskich'*, doktora Szulca i mnie. Po zre- dagowaniu projektu ustaw ze strony rzeczonej komisji zwołanem zostało walne zebranie do pomieszkania dra Władysława Niegolewskiego przy ulicy Młyńskiej, które zaszczycił swoją obecnością, pomiędzy pięćdziesięciu a sześćdziesięciu osobami, były członek Towarzystwa Przyjaciół Nauk Warszawskiego, śp. jenerał Fr[anciszek] Morawski”, Dyskusje nad ustawami trwały do drugiej w nocy, a kiedy już nie więcej jak trzecia część pierwotnie zebranych pozostała, przyjęto ustawy w ostatecznej redakcji. Hr. Tytus Działyński i śp. Rogier Raczyński'* dotrwali do samego końca posiedzenia, na którem jednakże do ukonstytuowania towarzystwa jeszcze nie przyszło. Ażeby to uskutecznić, zwołano walne zebranie do miesz- kania śp. Rogiera Raczyńskiego w pałacu bibljoteki tegoż imienia. Po długich naradach i ustnych rozprawach przyjęto wreszcie przygotowaną listę członków, ułożoną przez dra K. Szulca wespół z p. Syndykiem Wegnerem, wybrano Zarząd, 14 Roman Studniarski (1823-1889) oraz Maksymilian Studniarski (1828-1889), profesor gimnazjalny, członkowie założyciele PTPN. 15 Gen. Franciszek Morawski (1783-1861) - oficer w armii Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego, uczestnik powstania listopadowego, właściciel Luboni, poeta. 16 Roger Raczyński (1820-1864) — syn hr. Edwarda Raczyńskiego, właściciel dóbr rogalińskich, zaangażo- wany w rozmaite przedsięwzięcia narodowe w Poznańskiem. 17 andrzej Wojtkowski 18 składający się z hr. augusta Cieszkowskiego jako prezesa, ze mnie jako wiceprezesa, dra Władysława niegolewskiego jako redaktora, śp. hr. Heliodora skórzewskiego jako podskarbiego, Leona Wegnera, jako sekretarza, który pozostał długo duszą towarzystwa. Dr. Wł. niegolewski znaczne położył zasługi dla towarzystwa, bo starał się gorliwie i z dobrym skutkiem o zebranie dla niego funduszu żelaznego. Śp. Cegielski i inne osoby, które były pierwotnie przeciwne założeniu towarzystwa, przystąpiły do niego, kiedy zostało założone, przyjęły przewodnictwo w wydzia- łach i pełniły gorliwie swe obowiązki. niektórzy profesorowie gimnazjum Marji Magdaleny, mianowicie prof. Wannowski, Rymarkiewicz i Przyborowski, którzy dotąd w zebraniach zawiązującego się towarzystwa brali czynny udział, zapytali się prowincjonalnego kolegium szkolnego, czy im do towarzystwa w mowie będą- cego należeć wolno. na co odebrali odpowiedź, iż im do niego przystępować się nie radzi. Wskutek tego nie tylko oni, ale i inni profesorowie rzeczonego gimna- zjum, a nawet promotor towarzystwa dr. Kazimierz szulc nie mogli być zapisani w poczet członków nowo utworzonego zakładu naukowego”. […] Rzecz dziwna, że towarzystwo nasze nigdy oficjalnie tej zasługi szulca nie zaznaczyło. W  pierwszem sprawozdaniu zarządu, wydrukowanem w  pierw- szym tomie „Roczników” z roku 1860, nie jest nazwisko szulca nawet wymie- nione w tej części, która mówi o założeniu towarzystwa. a gdy szulc w roku 1887 umarł, wspomniał o nim zarząd kilku zaledwie słowami w swojem sprawozda- niu, zaznaczając, że umarł jeden ze współzałożycieli towarzystwa. za życia nie odwdzięczono mu się nigdy powierzeniem mu jakiego stanowiska w zarządzie, a po śmierci nie uczczono jego pamięci skromnym i krótkim chociażby nekrolo- giem w „Rocznikach”. a przecież był to jeden z najczynniejszych, najbardziej zapa- lonych pracowników naukowych, jakimi towarzystwo nasze może się poszczycić. towarzystwo, założone jego staraniem, przybrało formy organizacyjne zupeł- nie różne od tych, które on mu zamierzał nadać. W  sprawozdaniu Wydziału Historyczno-Literackiego za 1 półrocze 1875 roku, napisanem przez niego jako sekretarza Wydziału, mamy autentyczne wyjaśnienie, w  jakim kierunku zamierzał nowe towarzystwo pchnąć. W sprawozdaniu domagał się szulc, aby towarzystwo zaczęło wydawać czasopismo. „tego rodzaju wydawnictwo miesięcz- nika pt. »Muzejnik« jako organu Muzeum narodowego czeskiego, było punktem wyjścia i jest do dziś dnia ogniskiem ruchu literackiego czeskiego, podstawą t.n. Maticy czeskiej, do której należy każdy Czech będący w stanie płacić 6 fl. rocznie, za co dostaje miesięczne zeszyty »Muzejnika« i wiele dzieł pożytecznych wydawa- nych przez Maticę jako dodatek. tysiące osób należących jako abonenci do tego stowarzyszenia umożebniają tak bogate wydawnictwo za tak niski abonament. W podobny sposób są uorganizowane Matice wszystkich innych słowian, jak łużyczan, serbów itd. taką też organizację miał na oku pierwotny mój projekt do tow. Przyjaciół nauk, którego nazwę tylko historyczną pragnąłem mieć przyjętą w miejsce Maticy: do tej organizacji, którą przy zawiązaniu tow. zmodyfikowano, ciągle nawołuję w przekonaniu, że takowa dopiero będzie w stanie ożywić i użyźnić naszą instytucję i przynieść naszemu społeczeństwu przez coraz częstsze publikacje i coraz liczniejsze wydawnictwa znaczne korzyści”. (Protokoły waln. zebr. r. 1875). Wiemy już, że inicjatorom i  założycielom towarzystwa zależało przede wszystkiem na pozyskaniu dwóch byłych członków warszawskiego towarzystwa POWSTANIE TOWARZYSTWA PRZYJACIÓŁ NAUK I SKŁAD ZARZĄDU DO LIPCA 1857 Przyjaciół Nauk: generała Franciszka Morawskiego i Tytusa Działyńskiego. Ostatniego, jak wiemy, pozyskali Szulc i ks. Malinowski osobiście. Do pierw- szego zaś napisał list ks. Malinowski. W aktach dochował się odpis Morawskiego z 27 XI 1856 roku, spo- rządzony przez ks. Malinowskiego". „Co się tycze — pisze Morawski — zawiązku nowego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, z radością szczerą pomysł tak chwalebny / witam. Obudzić powinien w Wielkiej Polsce omdlałość życia literackiego, przy- czynić się do ocalenia mowy rodzin- nej i młodym zdolnościom i zapałom piękny nadać kierunek. Smutnem jest zaiste to nagłe zamilczenie literackie w naszej części Polski. Sprawiedliwie ktoś powiedział, że literatura polska jest podobną do trzypolowego gospo- darstwa, gdzie zawsze jedna część pola 5. Hipolit Cegielski (1813-1863) ugoruje. lą śpiącą teraz częścią my [w:] Z. Grot, Hipolit Cegielski, Poznań 2000 jesteśmy, lecz gdy tacy mężowie jak hrabiowie Działyński, Cieszkowski i panowie Libelt, Łukaszewicz i inni popęd dadzą, skutek dobry jest niewątpliwym, odpoczęta niwa coraz bujniejszym pokryje się płodem. Ja na nieszczęście już dla wieku podeszłego z daleka tylko cieszyć się będę dziełem zbawiennem i prosić Boga, aby nie odmówił Swem wsparcia, tonącym ratować się dozwolił”. Zebranie przygotowawcze, opisane wyżej przez ks. Malinowskiego, odbyło się dnia 13 grudnia 1856 roku. Wynika to z protokołu zebrania odbytego dnia 12 stycznia roku następnego. Dochował się drukowany „Projekt do ustaw Towarzystwa poznańskiego Przyjaciół Nauk odczytany na posiedzeniu przygoto- wawczem d. 13 grudnia 1856 i temu zgromadzeniu pod sąd oddany ”V. Znajdujące się w aktach dwa egzemplarze, silnie pokreślone i pozmieniane, świadczą również o ożywieniu dyskusji opisanej przez ks. Malinowskiego. Wybrana na tem zebraniu komisja statutowa, złożona z pięciu osób, wymie- nionych wyżej, powołała z własnej inicjatywy na członka szóstego, a zarazem prze- wodniczącego — Tytusa Działyńskiego. Po całomiesięcznej pracy komisja mogła na posiedzeniu konstytucyjnym dnia 12 stycznia 1857 roku odbytem przedłożyć sprawozdanie, napisane i podpisane przez Działyńskiego” oraz projekt ustaw wydrukowany na nowo wraz ze zmia- nami proponowanemi przez komisję. Z pomocą tych drukowanych projektów Władysław Niegolewski zaprosił na dzień 12 stycznia godzinę 6 wieczorem do mieszkania swego przy ulicy Młyńskiej — dziś Seweryna Mielżyńskiego — kilku- dziesięciu najwybitniejszych przedstawicieli życia umysłowego w Poznaniu i na 19 ANDRZEJ WOJTKOWSKI OKRZEWKI (Diatomacene) OKOLIC POZNANIA, wraz z krótką charakterystyką wszystkich rodzajów okrzemek w wodach słądkich żyjących, LL ANALITYCZNEJ METODY ułażył i opisał r. KTPNIEWSRE. (3 tattieami tqur.) 6., 7. F Sypniewski, Okrzemki (Diatomacae) okolic Poznania wraz z krótką charakterystyką wszystkich rodzajów okrzemek w wodach słodkich żyjących, „Roczniki TPNP” 1860, t. I prowincji. Na zebraniu” przewodniczył H. Cegielski, sekretarzem był Leon Wegner. Najpierw zdawała sprawę komisja statutowa. W sprawozdaniu z czynności komisji statutowej pisał Działyński, że komisja uznała za rzecz słuszną trzymać się wzoru warszawskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, wzoru obranego przez tych, co projekt ustaw zredagowali. Trzymanie się tego wzoru było podyktowane nie tylko przywiązaniem do chwalebnej tradycji Towarzystwa Warszawskiego, ale także względami taktycznemi. Chodziło mia- nowicie o rozbrojenie rządu pruskiego, który mógł pod jakimkolwiek pretekstem działalność nowej organizacji hamować. Chwali więc Działyński autorów projektu ustaw za „wysoką wartość pomysłu ale także za „przezorną troskliwość... o zabez- pieczenie trwałości zamierzonego dzieła”. „Redakcja bowiem, trzymając się niemal dosłownie ustaw, jakie dekret gabinetowy śp. króla pruskiego, datowany z Poznania dnia 1 lipca 1802 uznał za stosowne dla ziem polskich jego berłu podległych, połą- czyła, niech tak powiem, wspomnienie rzeczonych ustaw z szlachetną myślą, jaka 13 lat później spowodowała tego samego króla do zapewnienia nam naszej narodo- wości jako dowód Jego poszanowania dla prawych usiłowań naszych. Mimo tych pochwał dla projektu ustaw u jego autorów komisja poczyniła w nim bardzo daleko idące zmiany, tak że z 65 paragrafów projektowanych pozo- stało tylko 37, które też następnie przez walne zebranie zostały zatwierdzone. 20 Powstanie towarzystwa Przyjaciół nauk i skład zarządu do lipca 1857 21 Komisja skreśliła w całości rozdział X, zawierający w trzech paragrafach, 63–65, „przepisy dodatkowe”, nakładające na członków obowiązek pomagania sobie wzajemnego w ciężkiej chorobie i brania udziału w pogrzebach zmarłych człon- ków. ale i poza tem komisja znacznie ścieśniła zakres działalności towarzystwa. Uczyniła ona to, jak tłumaczy Działyński, ze względu na „uszczuplone granice i obręb działalności naszych”, sądząc, „iż należy się usunąć nawet pozór zakroju nieodpowiedniego liczbie i  zasobom tutejszych współrodaków naszych”. Był to niewątpliwie skutek opozycji Hipolita Cegielskiego. Wobec tego komisja posta- nowiła odrzucić „niemal wszelkie rozporządzenia tyczące się wydziałów i pod- dać onych rozkład i atrybucje pod władzę dyrekcji zarządu z prawem urządzenia tychże w miarę zasobów, potrzeb i okoliczności”. Po zdaniu sprawy przez komisję Cegielski odczytał projekt statutów, poczem przeprowadzono dyskusję nad sposobem roztrząsania poszczególnych paragra- fów. zgodzono się wreszcie na odczytanie pojedynczych paragrafów w brzmieniu ustalonem przez komisję. W dyskusji szczegółowej najsilniej sprzeczano się nad samą nazwą towarzystwa. na wniosek sędziego stanisława Mottego17 przyjęto nazwę „towarzystwa Przyjaciół nauk Poznańskiego”. zmiany poczynione w pro- jekcie komisji dotyczyły wyłącznie zwrotów, istoty samej zaś nie dotykały. Po przy- jęciu projektu komisji „postanowiono, jak czytamy w protokole, po przydłużo- nej dyskusji, w której większa (część) członków miała udział, zawiązać na dniu dzisiejszym (12 stycznia) towarzystwo stanowczo i podpisać czynność niniejszą w dowód ukonstytuowania się”. Podpisano protokół 42; ci zatem są członkami założycielami towarzystwa naszego, a  mianowicie: Roger Raczyński, Józef Mikorski, teofil Matecki, Hipolit Cegielski, Kazimierz Jarochowski, [Karol] Kubicki, Leonard Radoński, Włodzimierz adolf Wolniewicz, Edward Grabowski, tytus Działyński, Kazimierz Kantak, stanisław szenic, antoni i Maksymiljan studniarscy, Ludwik Jagielski, stanisław Motty, Roman studniarski, Władysław Wierzbowski, ignacy Wierzbowski, Juljan zaborowski, dr. [Jan szczepan] Wolfram (późniejszy profesor szkoły Głównej), Kazimierz szulc, Władysław niegolewski, ks. Fr. Malinowski, Leon Wegener, Kajetan Buchowski, L[udwik] Koenigk, zygmunt i  Władysław szułdrzyńscy, W. naganowski, Edward Maksym[ilian] sosnowski, Kazimierz niegolewski, Henryk szuman, Heljodor skórzewski, W[ładysław anastazy] łącki, adolf zawada, Juljan Bukowiecki, Bolesław łącki, antoni zawadzki, Michał nieszczotta, antoni Rose i Leon Chlebowski. Komisji statutowej, na której czele stanął teraz w  miejscu Działyńskiego ks. Malinowski, polecono zwołać walne zebranie w ciągu czterech tygodni. Komisja zebrała się dnia 28 stycznia i uchwaliła wydrukować ustawy w języku polskim w  250 egzemplarzach oraz tłumaczenie ich niemieckie w  50 egzem- plarzach, z  dodaniem tekstu polskiego obok niemieckiego. tak zalecał uczy- nić Działyński w  sprawozdaniu swojem z  dnia 12 stycznia. tłumaczenie nie- mieckie statutów miano, za jego radą, przedłożyć policji „pro informatione”. zarazem uchwaliła komisja zwołać walne zebranie na dzień 13 lutego 1857, na 17 stanisław Motty (1826–1900) – brat Marcelego Mottego i  szwagier Hipolita Cegielskiego, prawnik, wieloletni poseł do sejmu pruskiego i parlamentu Rzeszy. andrzej Wojtkowski 22 godzinę  6  wieczorem, do Bibljoteki Raczyńskich, i  to listami litografowanemi, do których miano dołączyć ustawy. Celem tego zebrania miało być „wewnętrzne urządzenie się towarzystwa i wybór zarządu”. Walnemu zebraniu dnia 13 lutego przewodniczył znowu Cegielski; sekreta- rzem był Wegner. Po odczytaniu protokołu posiedzenia z dnia 12 stycznia uchwa- lono, że i obecni na zebraniu 13 lutego, a podpisani pod protokołem, mają ucho- dzić za „rzeczywistych członków towarzystwa Przyjaciół nauk”. następnie uznano towarzystwo za ukonstytuowane, uchwalono przystąpić do wyboru zarządu, i to nie tylko pośród członków obecnych, ale i nieobecnych. W tajnem głosowaniu wybrano na prezesa a. Cieszkowskiego 30 głosami z 31 głosujących. Cieszkowski nie był na posiedzeniu, gdyż bawił w Warszawie z zamiarami matrymonialnemi18. Hipolit Cegielski, obrany wiceprezesem, otrzymał 23 głosy, Leon Wegner – sekre- tarz – 17 głosów. Podskarbim wybrano Rogera Raczyńskiego 25 głosami, a gdy ten się zrzekł – Heliodora skórzewskiego19 17 głosami; redaktorem został Władysław niegolewski, otrzymawszy 18 głosów. Cegielski złożył wiceprezesurę już po tygodniu, na drugiem walnem zebraniu dnia 20 lutego. W liścieVii z tegoż dnia, do Wegnera pisanym, tłomaczy się „dusz- nością i bólem głowy”. „Ponieważ zaś – pisze dalej – słabość ta nie jest wyjątkowa, ale raczej przy licznych pracach moich po każdem większem natężeniu i to często powracać zwykła, przeto widzę się i na przyszłość w niemożności odpowiedzenia zaszczytnemu obowiązkowi, które (!) towarzystwo na mnie włożyć raczyło. z tego to powodu prosiłem towarzystwo w chwili ostatnich wyborów, aby uwzględniając z jednej strony słaby stan zdrowia mego i nadmiar prac i obowiązków w różnych sferach, z drugiej strony interes i dobro towarzystwa, które przy samym zawiązku dzielnych i świeżych sił potrzebuje, nie wkładało na mnie nowego a trudnego obo- wiązku, któremu bym sumiennie zadosyć uczynić nie mógł. Gdy… towarzystwu pomimo to podobało się powołać mnie do urzędu wiceprezesa, miałem skrupuł na samym wstępie dawać przykład usuwania się od usługi publicznej w przed- sięwzięciu tak szlachetnem, jakie sobie towarzystwo za cel położyło, i  dlatego pod naciskiem chlubnej dla mnie opinji wybór ten przyjąłem. zastanowiwszy się przecież to nad pracami zarządu mającego towarzystwa i jego roboty zorgani- zować, to nad obowiązkami wiceprezesa, który z małemi wyjątkami w obecnym składzie zarządu ciągle prawie prezesa zastępować będzie musiał, przyszedłem do tego przekonania, że przy słabem mem zdrowiu a tak licznych i różnorodnych mych zatrudnieniach zrobiłby zawód towarzystwu, gdybym tak ważnego a trud- nego urzędowania przy samym zawiązku towarzystwa podjąć się miał”. W miej- sce Cegielskiego walne zebranie z dnia 20 lutego pod przewodnictwem Wegnera obrało wiceprezesem hr. Rogera Raczyńskiego. Prezesa, augusta Cieszkowskiego, bawiącego w  Warszawie, uwiadomił o  wyborze ks. Maliński. Cieszkowski odpisał dnia 27 lutego. Po wynurzeniu wdzięczności za wybór postawił dwa pytania, od których, jak pisze „normalne rozwinięcie działalności towarzystwa niepomału zawisło”, mianowicie, czy istotnie 18 august Cieszkowski (1814–1894) w 1857 r. poślubił swą stryjeczną siostrę, Helenę Cieszkowską. 19 Heliodor skórzewski (1792–1858) – właściciel Pruchnowa, bohater kampanii rosyjskiej 1812 r., odzna- czony orderem francuskiej Legii Honorowej, wieloletni poseł na sejm prowincjonalny poznański. Powstanie towarzystwa Przyjaciół nauk i skład zarządu do lipca 1857 23 władze „odradzały” profesorom wstępować do towarzystwa oraz czy wyboru przewodniczącego dokonano na rok jeden, czy tymczasowo, aż do zorganizowa- nia się wewnętrznego towarzystwa. „Gdyby pierwszy punkt był istotnie praw- dziwy, wtedy oczywiście byłoby zdaniem mojem zawiesić czynności towarzystwa aż do chwili, w której nam się uda pomyślniejsze usposobienie u rządu wyjednać”. Dopiero po usunięciu tej trudności oraz mając pewność, że niebawem mógłby prezesurę złożyć w ręce godniejsze, Cieszkowski był gotów przyjąć kierownictwo towarzystwa. […] Pierwszy prezes towarzystwa, august Cieszkowski, niedługo mógł zajmować się sprawami jego, gdyż powróciwszy z Warszawy w końcu maja, już dnia 29 czerwca zawiadomił zarząd o swym wyjeździe za granicę i konieczności wyboru nowego prezesa. W czasie tak krótkotrwałej pierwszej prezesury swojej – Cieszkowski dwa razy jeszcze stał na czele towarzystwa: od roku 1861 do 1868 i od roku 1885 do 1894 – nie mógł on wiele zdziałać dla młodej organizacji naukowej. Lecz już samo przewodnictwo uczonego sławy europejskiej dodawało towarzystwu świetności i powagi. Wiemy też, że Cieszkowski zabiegał o pozyskanie dla towarzystwa uczo- nych i literatów, w czem mu pomagało rozległe jego „commercium litterarum”, obejmujące nie tylko Polskę, ale niemal Europę całą. […] Walne zebranie z dnia 29 czerwca 1857 roku stanęło wobec faktu, że prezes Cieszkowski, wyjeżdżając na trzy kwartały za granicę, złożył urząd. Po dłuższej dyskusji uchwalono nie przyjmować dymisji i  udzielić mu „urlopu” sześcio- miesięcznego z tem, aby na walne zebranie następne, mające się odbyć 3 lipca 1957  roku, wyznaczył zastępcę. Cieszkowski przedstawił wówczas na zastępcę swego tytusa Działyńskiego, na zastępcę zaś Rogera Raczyńskiego, który rów- nież wyjeżdżał za granicę, ks. Malinowskiego. Urzędowanie tych zastępców miało trwać aż do wyborów po nowym roku 1858Viii. odbyły się one na walnem zebraniuiX dnia 12 lutego 1858 roku. Prezesem został tytus Działyński, wiceprezesem Juljan zaborowski, podskarbim teofil Matecki (Heliodor skórzewski wówczas żył jeszcze i zdawał sprawę ze stanu kasy na walnem zebraniu tegoż dnia, mylne zatem jest twierdzenie w pierwszem spra- wozdaniu zarządu, drukowanem w  roku 1860, że Matecki został podskarbim po śmierci skórzewskiego); redaktorem pozostał nadal Władysław niegolewski, sekretarzem Leon Wegner. niegolewski postawił wniosek, aby obrano stałego i płatnego sekretarza. Walne zebranie nie zgodziło się na obiór sekretarza stałego, zgodziło się natomiast na wyznaczenie pewnego wynagrodzenia na opędzenie wydatków biurowych. oznaczenie wysokości tej kwoty pozostawiono na wnio- sek Cegielskiego zarządowi. ten wyznaczył 100 talarów rocznie. Działyński atoli uznał tę kwotę za zbyt małą i dodawał, póki żył, 150 talarów z własnej kieszeniX. Przypisy: I „Bibljoteka Warszawska” 1887 ii, s. 337; M. Motty, Przechadzki po mieście (Poznaniu) V 289; z. zaleski, „Vesta”, Poznań 1923, s. 40 i nn.; „Anklageschrift des Staatsanwalts”, Berlin 1847, s. 250; Program pozn� Szkoły Realnej z r� 1861, „Dzien. Pozn.” 1887, nr 71. II „tygodnik illustrowany” 1880, ii 2, artykuł o Malinowskim pióra Kazimierza szulca; „Kronika rodzinna” 1881, andrzej Wojtkowski 24 s. 124; „Kłosy” 1881, XXXii, s. 148; Kilka nieznanych skądinąd szczegółów w dwóch artykułach „Kurjera Poznańskiego” 1881, nr 26 i 37; s. Karwowski, „Historja W� Ks� Pozn�”, ii, s. 349–350; „Dwutygodnik dla Kobiet” 1880 i, s. 76; archiw. Państw. Poznan. „nacz. Prez. XXiV E iii 660”; „W. Encykl. Powsz. illustr.”; „X. Franciszek Malinowski” w „Przeglądzie słowiańskim” 1881, s. 20–21. III teczka sprężynowa „Koresp. t. P. n. z r. 1857”. IV Drukowany w Poznaniu czcionkami Ludw. Merzbacha. V teczka, zawierająca protokoły walnych zebrań z r. 1857, gdzie także drukowane projekty ustaw z uwagami i poprawkami ręcznymi. VI Protokół z tego zebrania w powyższej wymienionej teczce. VII „Koresp. t. P. n. z r. 1857”. VIII teczka protokołów walnych zebrań z r. 1857. IX Protokoły z walnych zebrań z r. 1858. X Protokoły posiedzeń zarządu z r. 1858. 25 Edyta Bątkiewicz-szymanowska „służmy poczciwej sławie, aż do upadku” Aktywność Tytusa Działyńskiego w Poznańskim Towarzystwie Przyjaciół Nauk na podstawie wybranych źródeł ze zbiorów Biblioteki Kórnickiej W  dniu 21 sierpnia 1856  roku tytusa Działyńskiego odwiedził w  Kórniku znany mu już wcześniej proboszcz z Komornik ks. Franciszek Malinowski oraz dr Kazimierz szulc – nauczyciel w Gimnazjum św. Marii Magdaleny – znawca tema- tyki słowiańskiej. Przedstawili mu pomysł założenia towarzystwa naukowego – na wzór warszawskiego towarzystwa Przyjaciół nauk – prosząc o poparcie tej idei i składając propozycję objęcia prezesury. Działyński – jak kilka lat później pisał ksiądz Malinowski – przyjął ów pomysł z „młodzieńczym zapałem”1. od czterech lat nie prowadził on już oficjalnej aktywności politycznej, wycofując się w domowe zacisze, „nabywszy zbiory rękopisów, sadził drzewka i wydawał niektóre pamiątki narodowe”, skupiał się na działalności społecznej, kulturalnej2 i  wydawniczej3. z aktywności politycznej zrezygnował w 1852 roku, składając mandat poselski4. Działyński od początku entuzjastycznie odniósł się do pomysłu założenia towarzystwa naukowego w Poznaniu, jednak zdecydowanie odrzucił propozycję prezesostwa, kierując Malinowskiego i szulca do augusta Cieszkowskiego, który „ozdobiony i literacką, i parlamentarną sławą, niegdyś ojciec Ligi”, miał według niego „większe w Berlinie i u dworu poważanie”. Mimo poparcia dla samej idei dał o sobie znać charakterystyczny dla właściciela Kórnika realizm polityczny oraz świadomość, że piastowanie takiej funkcji wiąże się i z pewną odpowiedzialno- ścią, i powinnościami natury reprezentacyjnej – być może koniecznością bywania 1 W 1872 r. ks. F. Malinowski opublikował Wspomnienie o pierwszych zawiązkach Poznańskiego Towarzy- stwa Przyjaciół Nauk, „Dziennik Poznański”, nr 172 z 31 Vii 1871 r. zob. również oprac. a. Wojtkowskiego w niniejszym tomie „Kroniki”. 2 „Życiorys tytusa Działyńskiego przez jego samego spisany w liście do pana Ludwika Koenigka, w Poznaniu, 9 marca 1852”, opublikowany w „Kalendarzu Poznańskim” 1862, s. 49–50, za: Bibliografia Historii Wiel- kopolski, t. 1, red. a. Wojtkowski, Poznań 1938, s. 40. oryginalny egzemplarz „Kalendarza Poznańskiego” z 1862 r. nie zachował się. 3 W latach 50. XiX w. ukazały się największe wydawnictwa t. Działyńskiego, m.in. Acta Tomiciana (1852– 1855) czy Genealogia rodu Szydłowieckich. ostatni wydany przezeń Viii tom Tomicianów wyszedł drukiem w 1860 r., a więc w okresie jego największej aktywności w PtPn. 4 Do działalności poselskiej zraził się, nabrawszy przekonania o bezsilności posłów polskich w pruskim sejmie. Miało to związek z jawnym ignorowaniem oraz wrogim nastawieniem wobec polskich postulatów. na poselską mównicę wrócił jeszcze w styczniu 1859 r., o czym w dalszej części tekstu. zob. s.K. Potocki, B. Wysocka, Tytus Działyński 1796–1861, Kórnik 2002, s. 49. EDYTA BĄTKIEWICZ-SZYMANOWSKA i odbywania rozmów z władzami pruskimi, z czego właśnie cztery lata temu zrezygnował. Umiejętność racjonalnej oceny sytuacji będzie widoczna także w jego dalszych pra- cach na rzecz Towarzystwa. Wierny swym przekonaniom, nie uchylił się on jednak od zaangażowania w prace społeczno-publiczne. Zobowiązywała go do tego „przynależność do stanu heraldycznego', co oznaczało według niego swoistą służbę właśnie na polu publicznym - kulturalnym, społecz- nym bądź politycznym. Wspomnianą wizytę oraz reko- mendację dla pomysłodawców opi- sał Działyński zgodnie z obietnicą w liście do Augusta Cieszkowskiego z 24 sierpnia 1856 roku”. Dodajmy, że z ks. Malinowskim Działyński korespondował już od pewnego czasu 1. Tytus Działyński (1796-1861), w sprawach naukowych i był żywo ze zb. Muzeum Zamku w Kórniku zainteresowany jego pracami nad lingwistyką słowiańską. Na prośbę duchownego sprowadzał zbyt kosz- towne dlań dzieła potrzebne do jego pracy naukowej, nie obawiał się zatem reko- mendować go Cieszkowskiemu'. Niestety w bogatym zbiorze korespondencji Działyńskiego to jedyny list, jaki twórca Biblioteki Kórnickiej wysłał do znanego filozofa i naukowca, angażującego się — podobnie jak Działyński — w prace orga- niczne podejmowane w XIX-wiecznym Poznaniu. Jedyną niestety jest też prezen- towana poniżej odpowiedź założyciela Ligi Polskiej. Cieszkowski nie uchylił się od wezwania do wspólnej pracy, acz z rewerencją odmówił podjęcia się kierowania Towarzystwem, „ilekroć i gdziekolwiek naturalnych Przewodników przed sobą widzę, wskazując na Działyńskiego, który był członkiem Towarzystwa Przyjaciół Nauk Warszawskiego. Cieszkowski nie ukrywał zresztą, że i on myślał o wznowieniu Towarzystwa Przyjaciół Nauk, lecz, jak pisał, „sądziłem zawsze, iż inicjatywa w tym względzie należy się wszelkiem prawem czcigodnym rozbitkom tej pamiętnej [...] korporacji”. Na tym urywa się korespondencja między pomysłodawcami i założy- cielami Towarzystwa. Kolejny list pisany przez ks. Malinowskiego do Działyńskiego datowany jest już na 27 marca 1857 roku, gdy Towarzystwo istniało już od dwóch miesięcy, a jego prezesem był wybrany 13 lutego 1857 roku hr. August Cieszkowski. 5T Działyński do A. Cieszkowskiego, 24 VIII 1856 r., BK 7389, k. 3-4. ś Korespondencję z ks. Malinowskim Działyński prowadził już rok wcześniej, np. z listu EK. Malinowskiego z 27 II 1855 r., BK 7440, k. 22, wiemy, że Działyński sprowadzał dla niego rzadkie dzieła językoznawcze, np. Bernarda de Montfaucona Paleographia greca sive de ortu et progressu literarum graecarum..., Paryż 1708. 26 „SŁUŻMY POCZCIWEJ SŁAWIE, AŻ DO UPADKU” e Gidl. (KB. ft FA la zak pa zyka wk go fiawzye . f . : ” ( Motody 6 fa koty | głastnm ko pro) oban A amo 2. Ka. £r. ule a. . flal, on k. 09m , mł Odiaan =, c fnatedryeta p «Prins Pla „ Macł A M facia m „ "Pn 24 Aer / J leg" w rieczn ek btsywych PZ Mawman a GZ. abe . czło me KA (TOTEM nadezo 4 TŁECHR amy 1 fana ZA / wł — fa RAA Jej : WA ZZ 4. Ź Opa era pn= padzie ę - p "(5 295 Kaca tkaśr 2 dał Koso dla Umworeh tani rarod pam | fa r 44 Jom: 2: Mhaulo m Dar Arzaę lo swej pesęże£ 4 Dw rasta . CA pana - L | fon Way 4 ma Dobre cłąc „ Arebynę Peja omeŃ, | Je) me karo Soworzyiloża , mp zarazę jak aać wd oe Ż umwazć a owad ga Aa Emo am; 9 Dał Au — a BNF A Pó fan atia. = SKA / ea Ruf Lu, e slóaac "BA Ż 3 ko olsza. b pe . Wwazyń zaś | bylismy taeluć pyle c deo fe 0) ena wia kę w ZZA pźć A, ZE beka kry 4 6, «d ażnę , aoezdyi (Pje+e< Z = PE gab SW, t łą o 4 of arot) an PL e , mAtaes t. YpeŃ , ofsrodanę, ma Wj eznem Lencem/ Że ko os ls somaę AŻ R bila ka. 4 * © Hal wot e 7 ka mn er; e NTS i DZEŻYM ZŁ saa 6, jt£a pra leo 7 Z mać na 4 nutka nych * U po Awek b 1 - są Jiegny sty ym Sfuf ku obonngeh jęósk Daryyck — sez Ce-rp plan o nem w chuj aste wdjenaceć 7 n 1 KS 4A ag kacie Przyj ea PAM "= 2. Fragment kopii listu T. Działyńskiego (pisanego ręką jego żony) do A. Cieszkowskiego w sprawie PTPN, 24 sierpnia 1856 r., ze zb. Biblioteki Kórnickiej PAN 27 Edyta Bątkiewicz-szymanowska 28 tytus Działyński funkcję prezesa tPn objął oficjalnie 12 lutego 1858 roku, choć obowiązki te pełnił już wcześniej, bo od 5 lipca 1857 roku, kiedy to ustą- pił august Cieszkowski, wyznaczając na swojego następcę właśnie właściciela Kórnika. anna Marciniak sugerowała, że w  przeciwieństwie do Działyńskiego Cieszkowski od początku postrzegał swoją prezesurę w  towarzystwie bardziej jako funkcję honorową, a  nie jako miejsce trudnej, wymagającej zaangażowa- nia pracy7. Po ustąpieniu pierwszego prezesa to właśnie Działyński kontynuował zaczęte przez niego starania o dopuszczenie profesorów gimnazjalnych do człon- kostwa w  tPn, aczkolwiek w  przeciwieństwie do Cieszkowskiego, wierzącego w pozytywne załatwienie całej sprawy, nie uważał, aby należało zawieszać działal- ność towarzystwa do czasu jej wyjaśnienia8. Pracom Działyńskiego w  towarzystwie wiernie sekundował ks. Franciszek Malinowski. od samego początku podobnie interpretowali oni cele towarzystwa, tak samo widzieli kwestię jego struktury oraz osób, które mają do niego nale- żeć, w tym problem przynależności nauczycieli gimnazjalnych do towarzystwa. W listach Malinowskiego do Działyńskiego widoczna jest swoista uniżoność i prze- sadna wręcz pokora charakterystyczna dla „niższego stanem” księdza wobec „JW Pana hrabiego i Dobrodzieja”. nieznane są listy Działyńskiego do Malinowskiego. znając jednak jego stosunek do ludzi wykształconych, można przypuszczać, że darzył księdza szacunkiem. Ponadto krąg zainteresowań naukowych komor- nickiego proboszcza – lingwistyka ludów słowiańskich i kwestie słowiańskie – był nieobojętny tytusowi. sam zresztą niejednokrotnie publicznie podkreślał estymę, jaką żywił wobec uczonych9. Kwestia przynależności profesorów gimnazjalnych do tPn, niezmiernie istotna dla jego przyszłej działalności, stała się problematyczna już na samym początku. zapytane o to Krajowe Kolegium szkolne w swojej opinii z 29 stycznia 1857 roku wprawdzie nie zakazało tego wprost, ale oświadczyło, że „przy dalszym rozwoju towarzystwa nauczyciele mogliby znacznie utrudnić swoje stanowisko urzędowe”10. nie przytłumiło to początkowego zapału, ale w miarę upływu czasu sytuacja zaczęła się stawać coraz bardziej ambarasująca. Wobec niemożności zała- twienia sprawy na miejscu, już w pierwszych tygodniach istnienia towarzystwa pojawił się projekt postarania się o królewski protektorat, co sprawę by raz na zawsze załatwiło. Było to jednak problematyczne z punktu widzenia patriotycz- nych polskich standardów. z tymi właśnie kwestiami musiał więc zmierzyć się tytus Działyński, najpierw pełniąc obowiązki prezesa, następnie już jako prezes towarzystwa. 7 a. Marciniak, Udział Tytusa Działyńskiego w powstaniu i rozwoju Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, „Pamiętnik Biblioteki Kórnickiej” 1978, z. 14, s. 27–28. 8 zob. niżej: kopia listu a. Cieszkowskiego do F. Malinowskiego, przesłana do t. Działyńskiego. zob. też: a. Marciniak, dz. cyt., s. 31. 9 W 1841 r. Działyński, broniąc na forum poznańskiego sejmu prowincjonalnego zasady naturalnej nierów- ności i szlachectwa, które traktował „jako magistraturę, jako kapłaństwo, któremu powierzona jest część pamiątek sławy i honoru narodowego”, podkreślał zarazem, że jedynie „nauka, talenta, dostatki, zasługi i powaga mimowolnie nas między sobą równają, i dla tak zrównanych wymagałbym równości w obliczu prawa”. zob. „akta sejmu stanowego”, BK 1588/1, k. 242 i nn. 10 a. Marciniak, dz. cyt., s. 39–40. „SŁUŻMY POCZCIWEJ SŁAWIE, AŻ DO UPADKU” / l tej M NN M KA emk, fopnaj 4 jony nom ka m aj mh: torni, seleety ts Nalot bontekl Asko skat Pona llaeic , Ka ył f ovrax Pln Frag er ÓW wa mam Aa łaty 4 Jal . ła Pag fr 7 ma-fAL 4 merem r wi, EE - . 7 Ml cean fa , r. Mora ) AL - 1) 4 A » j Pau, neżych ym nh śl r GS 2 - * A. emule 1rfyeaa (l; ayteaon> " for „YEN . / pk (blo Nypl> fa mia obrt» 7 2 A_ oayk aacaryy ' A, ee fo = Arte 1 LOAN Z 4 ) | Kdhonaye (603 pd OTPĄ_ Da nn > " fs A Neu yhaa r” 3. Fragment listu A. Cieszkowskiego do T. Działyńskiego w sprawie PTPN, 9 września 1856 r., ze zb. Biblioteki Kórnickiej PAN Pomysłodawcą ubiegania się o protektorat królewski był Antoni Kraszewski, o czym wspomina w liście do T. Działyńskiego z 12 marca 1857 roku kolejny zwolennik tego kroku — ks. Franciszek Malinowski. Został on jednak odrzucony na zebraniu 6 marca tegoż roku, a kolejne kroki w tej sprawie podjęto dopiero rok później, prawdopodobnie także ze względu na to, że po rezygnacji z kiero- wania Towarzystwem przez Cieszkowskiego w lipcu 1857 roku korporacja nie miała de facto prezesa — tylko zastępcę w osobie Działyńskiego. Ostatecznie na walnym zebraniu 12 lutego 1858 roku, tym samym, na którym prezesem miano- wano Działyńskiego, podjęto decyzję, aby udał się on w tej sprawie do Berlina". Przebieg owego zgromadzenia musiał go zirytować, ponieważ jego ironiczne, U Zob. tekst oficjalnej relacji T. Działyńskiego włączonej do Sprawozdania z czynności Towarzystwa Przyja- ciół Nauk Poznańskiego do dnia 1go stycznia 1860, „Roczniki Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego t. 1, 1860, s. 601. 29 Edyta Bątkiewicz-szymanowska 30 napisane ciętym językiem sprawozdanie, charakterystyczne raczej dla prywat- nej korespondencji, i to pisanej w stanie wzburzenia, zdecydowanie odbiega od urzędowego tonu innych jego mów12. Działyński ewidentnie do Berlina jechać nie chciał. Być może nie wierzył, nauczony swoimi wcześniejszymi sejmowymi doświadczeniami, w powodzenie tej misji i nie miał w pierwszej chwili najlep- szego zdania o  autorach tego projektu. nie bez przyczyny pozwolił sobie na złośliwą wręcz uwagę o  bogini Wenus, pod której „wpływem nie raz i  mądry ogłupiał, jak świadczą królowie salomon i Dawid, i niektórzy inni”. Co ciekawe, poświęcił sporo więcej uwagi cyzelowaniu owego w zasadzie mało znaczącego fragmentu, a w drugiej redakcji tegoż brulionu jako jeden z nielicznych akapitów był on zmieniany i poprawiany13. niechęć do wyjazdu nie przeszkodziła Działyńskiemu ułożyć starannego adresu. Podróż zaplanowana początkowo na maj przesunęła się jednak na czer- wiec. W Berlinie Działyński udał się do księcia Fryderyka Wilhelma (późniejszego cesarza Fryderyka iii), syna regenta (w zastępstwie obłąkanego króla Fryderyka Wilhelma iV), późniejszego cesarza Wilhelma i. został przyjęty – „z największą uprzejmością u Marszałka dworu Jego królewskiej Mości Fryderyka Wilhelma, już poprzednio zawiadomionego o missyi mojej, miałem sposobność przedłożenia naszych celów wyłącznie naukowych i zarazem sprostowania błędnego zapatry- wania się władz miejscowych tuteyszych na nasze dążności”. Po rozmowie z nim adresu jednak nie przedstawił, co tłumaczył w liście do sekretarza towarzystwa Leona Wegnera oraz w  sprawozdaniu przed zarządem towarzystwa: „przeko- nałem się, że dobrze zrozumiany interes towarzystwa wymaga koniecznie, aby- śmy się na teraz wstrzymali od wszelkich dalszych kroków urzędowych, dlatego też zaprzestałem dalszego nalegania, będąc pewnym, żem obowiązkowi memu [podkr. w  oryg.] wedle mego najlepszego zrozumienia, w  obecnej chwili ile można było, całkowicie zadość uczynił”14. Działyński, któremu dano dużą swo- bodę, uznał, że obecna sytuacja polityczna – wakat na tronie berlińskim, nie jest odpowiednią chwilą do ubiegania się o protektorat. W tej sytuacji profesorowie 12 zob. a. Marciniak, dz. cyt., s. 29–30. autorka podaje, że jest to sprawozdanie z zebrania z 13 ii 1857 r. Wydaje się jednak, że jest to datacja błędna, ponieważ w owym sprawozdaniu Działyński sam o sobie pisze, że był w tamtym czasie zastępcą prezesa tPn, wiadomo skądinąd, że został nim dopiero w lipcu 1857 r. Ponadto zebranie, o którym wspomina a. Marciniak, cytując księdza Malinowskiego, podczas którego ksiądz miał podać projekt „wskutek rady p. Kraszewskiego” wysłania deputacji do króla, nie odbyło się 13 ii 1857 r. – list z tym cytatem został napisany 12 iii 1857 r., gdzie ks. Malinowski podaje, że zebranie miało miejsce 6 b.m. – czyli w piątek. 6 iii w 1857 r. istotnie wypadał tego dnia. Raczej bardziej prawdopodobne jest, że jest to sprawozdanie z walnego zebrania z 12 ii 1858 r., ponieważ właśnie wtedy podjęto decyzję o wysłaniu deputacji do króla z Działyńskim na czele – ku jego nie- zadowoleniu, które barwnie manifestował w tym tekście. Poza tym opis zebrania zgadza się z kon- kluzjami zawartymi w publikowanym sprawozdaniu Działyńskiego, zob. poprzedni przypis. zastrze- żenie wobec takiej datacji może wzbudzić fakt, iż Działyński pisze, że zebranie odbyło się w środę, a 12 ii przypadał w 1858 r. w piątek (podobnie jak 13 ii 1857 r.), nie wspomina też o wybraniu go na prezesa towarzystwa. nic nie wiemy jednak o jakimś nadzwyczajnym walnym zebraniu między 5 Vii 1857 a 12 ii 1858 r. zob. tekst nr 6. 13 Brulion sprawozdania z posiedzenia walnego zgromadzenia towarzystwa Przyjaciół nauk, zob. tekst nr 6. 14 List do szanownego sekretarza zarządu głównego towarzystwa Przyjaciół nauk Poznańskiego oraz spra- wozdanie t. Działyńskiego przedstawione na zebraniu towarzystwa Przyjaciół nauk, zob. tekst nr 8 i 9. „służmy poczciwej sławie, aż do upadku” 31 gimnazjalni, którzy do towarzystwa zdążyli już przystąpić, 10 września 1858 roku musieli być wykreśleni z listy jego członków15. Do sprawy powrócono w  styczniu 1859  roku, po politycznym zwrocie w Berlinie w listopadzie roku poprzedniego określanym mianem „nowej Ery”. z jednej strony kwestię tę zaczęto podejmować na forum sejmu pruskiego, w któ- rym od stycznia 1859 roku ponownie zasiadł tytus Działyński, zgodnie ze sfor- mułowaną przed laty zasadą: „nie godzi się schodzić z pola, dopokąd starczy sił i człowieka […] jeśli usiłowania okazały się bezskuteczne, nie naruszyły jed- nakże sił ani osłabiły chęci nasze, owszem te ostatnie wzmogły się raczej mimo przeszkód, jakie nam stawiano […]”16. z drugiej postanowiono udać się wprost do ministra kultu i oświecenia. W liście z 5 stycznia 1859 roku sekretarz Leon Wegner prosił Działyńskiego, aby zawiózł wniosek do ministra Moritza augusta von Bethmanna-Hollwega, co nastąpiło w marcu tegoż roku17. Wiązano z tym spore nadzieje, a  Działyński otrzymał od zarządu ponownie dużą swobodę ruchów: „Pozostawiamy JW Panu użycie środków i sposobów, jakie w tej mie- rze uznasz za stosowne, światłem i  łaskawem jego rozpoznaniu”18. Działyński miał uzyskać pisemne zaświadczenie, że nauczyciele gimnazjalni wstępujący do towarzystwa nie będą musieli obawiać się o swoje posady. W marcu 1859 roku właściciel Kórnika wystosował wniosek do ministra w spra- wie przynależności nauczycieli do tPn, na który jeszcze w grudniu nie było odpo- wiedzi. 17 grudnia Działyński ponowił swoją prośbę, adresując ją bezpośrednio do ministra Moritza augusta Bethmanna-Hollwega19. nie otrzymawszy odpowiedzi, podczas sesji sejmu w 1860 roku poprosił o audiencję u ministra, która ostatecznie odbyła się 16 maja 1860 roku. W trakcie spotkania Działyński użył całego swojego kunsztu oratorskiego, celnie ripostując ministra. tę umiejętność już wiele lat wcze- śniej świetnie scharakteryzował poseł Karol Lipiński podczas sejmu w 1841 roku: „[…] mówi śmiało i prawdą w duchu jak na Polaka przystało, tak jednak umie to ubarwić, że nie drapie niemców”20. argumenty Działyńskiego na nic się jednak nie zdały, sprawa przynależności nauczycieli do PtPn została ucięta definitywnie. Jej niepozostawiający złudzeń przebieg Działyński przedstawił w  sprawozdaniu z wizyty w Ministerium spraw Duchowych i oświecenia, które zostało opubliko- wane w pierwszym tomie „Roczników tPn Poznańskiego” w 1860 roku21. Kolejną sprawą, która budzi chyba większe zainteresowanie wśród bada- czy niźli współczesnych tytusowi, była sprawa słynnego votum separatum Działyńskiego, czyli jego protestu przeciwko zbieraniu pamiątek historycznych na poczet przyszłego muzeum. Wydział nauk Historycznych i Moralnych PtPn już 15 a. Wojtkowski, Historja Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Poznaniu, Poznań 1928, s. 107. 16 Brulion tytusa Działyńskiego podczas sejmu w 1841 r., BK 1588/2. 17 L. Wegner do t. Działyńskiego, 5 i 1859 r., BK 7389, k. 52; zob. też: a. Marciniak, dz. cyt., s. 39. 18 L. Wegner do t. Działyńskiego, 5 i 1859 r., BK 7389, k. 52. 19 a. Marciniak, dz. cyt., s. 40. 20 K. Lipiński do C. Działyńskiej, 17 iii 1841 r., BK 7362, k. 741. 21 Sprawozdanie z czynności Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego do dnia 1-go stycznia 1860 roku, s. 601–601. tekst wydrukowany w  „Rocznikach” uległ znacznemu skróceniu, zob. też: M. Marciniak, dz. cyt., przyp. 99, s. 42. Edyta Bątkiewicz-szymanowska 32 w 1857 roku planował założenie Muzeum starożytności Polskich i słowiańskich w Wlk. Ks. Poznańskim22. tytusowi Działyńskiemu wespół z Ludwikiem Jagielskim powierzono ułożenie instrukcji do poszukiwania starożytności, co okazało się zby- teczne, ponieważ już wcześniej oddział archeologii i sztuk Pięknych towarzystwa naukowego Krakowskiego ogłosił podobne opracowanie pt. Skazówka do poszu- kiwań i badań starożytności. Jego 30 egzemplarzy towarzystwo Krakowskie poda- rowało towarzystwu Poznańskiemu, które zaczęło się nim posługiwać podczas pozyskiwania własnych zbiorów. Jednak z  czasem, spory początkowo, napływ darów osłabł. W czerwcu 1858 roku postanowiono wydać odezwę wzywającą do społecznej ofiarności na tej płaszczyźnie. Votum separatum Działyńskiego wstrzy- mało jej ogłoszenie, ostatecznie jednak jako prezes tPn sygnował ją swoim pod- pisem23. Ponadto Działyński sam ofiarował na poczet przyszłego Muzeum Historii naturalnej zbiór mineralogiczny. tradycja ta została podtrzymana przez jego rodzinę po śmierci hrabiego. W latach następnych ofiarowano także książki do Biblioteki PtPn, zwłaszcza brakujące tytuły. Współpraca nie dotyczyła wyłącz- nie darów dla Biblioteki PtPn, rodzina Działyńskich udostępniała również salę Czerwoną swego poznańskiego pałacu na „odczyty towarzystwa”24. W 1860 roku tytus Działyński mimo słabnącego zdrowia, które od kilku lat poważnie szwankowało – męczyły go duszności oraz bóle wątroby, udał się na sejm do Berlina. aby podreperować zdrowie, w tamtym czasie udawał się również „do wód” Karlsbadu. nie przeszkadzało mu to jednak aktywnie uczestniczyć w dzia- łaniach towarzystwa, należał do kilku Komisji, m.in. zasiadał w kolegium, które miało opracować zasady konkursu na napisanie historii włościan. Ponadto stał na czele dwóch Wydziałów: Przyrodniczego i Historycznego. z kolei w czerwcu 1860  roku planował wydać popularyzatorską instrukcję o  gatunkach grzy- bów, która mogłaby zapobiegać powtarzającym się w tamtym czasie zatruciom. niestety tej ostatniej publikacji nie udało mu się już zakończyć. zmarł w nocy z 11 na 12 kwietnia 1861 roku, aktywny aż do samego końca, zgodnie z tym, co pisał w liście do augusta Cieszkowskiego, namawiając go do wspólnych działań w towarzystwie – „służmy poczciwej sławie aż do upadku”. 22 18 Xi 1857 r. rozesłano litografowaną odezwę podpisaną przez pełniącego obowiązki zastępcy prezesa tPn ks. F. Malinowskiego, w której informowano: „Wydział nauk historycznych zatrudnia się obecnie urządzeniem Muzeum starożytności polskich […] profesor Max. studniarski, mieszkający przy ul. Garbar- skiej pod nr. 8, przyjmuje przedmioty nadsyłane do zbioru”, BK 7389, k. 76. 23 M. Warkoczewska, Dzieje zbiorów Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk [w:] Zbiory Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Muzeum Narodowym w Poznaniu� Katalog wystawy, Poznań 1982, s. 10–11; odezwa, drukowana w Poznaniu (czcionkami L. Merzbacha), informuje, że już na początku prac towa- rzystwa Przyjaciół nauk dał się odczuć brak muzeów, zatem powstałe Wydziały tPn postanowiły zapełnić tę lukę, Wydział nauk Historycznych zajął się urządzaniem Muzeum archeologicznego, a Wydział nauk Przyrodniczych – Muzeum Historii naturalnej. Drukowana odezwa podpisana przez prezesa t. Działyń- skiego i sekretarza L. Wegnera w zbiorach BK, sygn. BK 7389, k. 96. 24 z 1887 r. pochodzi listowna prośba Heliodora Święcickiego, który w latach 1885–1904 był przewodni- czącym Komitetu PtPn, o udostępnienie sali [Czerwonej] na odczyty towarzystwa na czas rozbudowy gmachu towarzystwa, list z 12 i 1887 do hrabiny Działyńskiej, towarzystwo Przyjaciół nauk w Poznaniu, archiwum Biblioteczne Pan Biblioteki Kórnickiej, sygn. aB 83/a, k. 3 i nn. 33 Korespondencja i materiały tytusa Działyńskiego do dziejów PtPn Wstęp i opracowanie Edyta Bątkiewicz-Szymanowska teksty publikowane w niniejszej edycji pochodzą ze zbioru dotyczącego dzia- łalności tytusa i Jana Działyńskich w Poznańskim towarzystwie Przyjaciół nauk znajdującego się w Pan Bibliotece Kórnickiej pod sygnaturą BK 7389. spośród 148 kart wybrano jedenaście dokumentów, które nie tylko dobitnie odzwierciedlają aktywność t. Działyńskiego w najtrudniejszym okresie budowania towarzystwa, ale obrazują również jego wartości, poglądy i metody działania w służbie publicznej. Edycja zawiera jedenaście tekstów, w  tym pięć listów: pismo augusta Cieszkowskiego do tytusa Działyńskiego, kopię listu a. Cieszkowskiego do księ- dza Franciszka Ksawerego Malinowskiego – przepisaną przez księdza i załączoną w liście do t. Działyńskiego, kopię pisma t. Działyńskiego do a. Cieszkowskiego, dwa listy F.K. Malinowskiego do t. Działyńskiego, a także list t. Działyńskiego do sekretarza towarzystwa Leona Wegnera. Ponadto pięć brulionów mów i spra- wozdań pióra t. Działyńskiego, dotyczących jego działalności w towarzystwie od 1857 do 1860 roku: projekt adresu do syna regenta króla pruskiego Fryderyka Wilhelma, sprawozdania z misji do Berlina w 1858 i w 1860 roku, wreszcie bru- lion protokołu z zebrania towarzystwa. Dodajmy, że dokument z 1860 roku był drukowany w pierwszym tomie „Roczników” tPn. Przygotowując teksty do druku, zachowano ich oryginalną ortografię i styli- stykę, dla lepszego odbioru uwspółcześniono jedynie interpunkcję. W nawiasach kwadratowych podano brakujące imiona. W podobny sposób oznaczono wyrazy niemożliwe do odczytania, te zaś, których brzmienie pozostaje domyślne, opatrzono dodatkowo znakiem zapytania. oryginały większości prezentowanych dokumentów, zwłaszcza bruliony mów i sprawozdań t. Działyńskiego, posiadają uwagi naniesione ołówkiem. Jest to ślad po późniejszych próbach, niestety nie zawsze trafnych, roz- szyfrowania dat powstania poszczególnych tekstów. ze względu na ich sporą liczbę zamknięto je w nawiasach kwadratowych i opatrzono odpowiednią notą. Większość dokumentów to luźne karty wielkości a5, arkusze większego for- matu, zbliżonego do a4, posłużyły autorowi do sporządzenia brulionów mów i sprawozdań. trzy teksty powstały w formacie pagina fracta: Mowa do księcia pru- skiego (BK 7389, k. 67, tekst nr 7), która została sporządzona także po francusku oraz w dwujęzycznej wersji niemiecko-polskiej; sprawozdanie t. Działyńskiego przedstawione na zebraniu towarzystwa Przyjaciół nauk z 1858 roku (BK 7389, k. 91, tekst nr 9) oraz sprawozdanie z wizyty w Ministerium spraw Duchowych i oświecenia z 1860 roku (BK 7389, k. 87–90v, tekst nr 10). Wszystkie dokumenty, Korespondencja i materiały Tytusa Działyńskiego do dziejów PTPN 34 z  wyjątkiem trzech pierwszych listów oraz ostatniego – votum separatum Działyńskiego, ułożono chronologicznie. *** Nr 1 Tytus Działyński do Augusta Cieszkowskiego, 24 VIII 1856 r. Kopia listu do Pana augusta Cieszkowskiego [ręką inną niż t. Działyńskiego] [data dopisana ołówkiem: 24.8.56] najdroższy Panie Dobrodzieju! Miałem tu przed dwoma dniami wizytę ks. Fr[anciszka] Xaw[erego] Malinowskiego, w tej chwili proboszcza w Komornikach pod Poznaniem, męża arcy-biegłego w rzeczach tyczących się słowian, i Doktora [Kazimierza] schulca [sic – szulca], człowieka równie obeznanego z rzeczami polskiemi. Ci Panowie przedstawili mi potrzebę zawiązania u nas tow. Przyj. nauk; opie- rali oni nadzieję pozyskania dobrych skutków dla swoich zamiarów na tem factum, iż tow. Przyj. nauk w Warszawie wzięło swój początek pod rządem pruskim. Ci pano- wie ofiarowali mi przez wzgląd na dobre chęci i siwiznę moją opiekę i przewodnic- two towarzystwa, ale zarazem jak najsłuszniej dodali tę uwagę, iż przede wszystkiem życzyć wypada, aby tow. było wprowadzone w istnienie – że moje antecendenta mogłyby stanąć na przeszkodzie, wszyscy zaś byliśmy zupełnie zgodni co do twier- dzenia, że hr. august Cieszkowski, ozdobiony i literacką, i parlamentarną sławą, nie- gdyś ojciec Ligi [Polskiej] – winien jest przyjąć i tę opiekę, ofiarowaną mu wdzięcz- nem i życzliwem sercem. Wypisuję tu dosłownie wstęp z listu Ks. Malinowskiego: „Dr Kazimierz schulc wrócił ze mną jeszcze do Poznania, by ustnie uwiadomić naszych uczonych przyjaciół o  jak najpomyślniejszym skutku pokornych próśb naszych z sercem przepełnionem wdzięcznością i radością za łaskawe przyrzeczenie nam czynnego współudziału i swej światłej rady dla naszego przedsięwzięcia, a nade wszystko za mające nastąpić listowne zaproszenie na głowę naszego towarzystwa [podkr. w oryg.] męża również powszechnie dla światła i poświęcenia sprawie naro- dowej poważanego, jakim jest czcigodny nasz Cieszkowski”. najdroższy Panie, zdrowie moje upada, wiem zresztą, iż i twoje nietęgie, ale służmy – jak mówi Kochanowski – poczciwej sławie aż do upadku1. Racz nam nie odmówić prośby naszej i przyjmij łaskawie wyraz rycerskiego poważania, z któ- rem mam honor się pisać. twoim naj[niższym] sł[ugą] t.D. [ręką t. Działyńskiego] Kór[nik] 24/8 [18]56 [r.] Źródło: BK 7389, k. 3–42. 1 „służmy poczciwej sławie, a jako kto może, niech ku pożytku dobra spólnego pomoże” – cytat z J. Kocha- nowskiego, Pieśni� Księgi wtóre� Pieśń 19. 2 W Bibliotece PtPn, rkps 1595, k. 2, znajduje się odpis tegoż listu, z adnotacją odpisującego: „z archiwum Cieszkowskich z Wierzenicy”. Korespondencja i materiały Tytusa Działyńskiego do dziejów PTPN 35 Nr 2 August Cieszkowski do Tytusa Działyńskiego, Ostenda, 3 IX 1856 r. 3 września 1856 [r.], ostenda Wyznaję, że jedną z myśli, które mi się wiły i uśmiechały w rzadkich chwi- lach swobody ubiegłego dwunastolecia, była myśl wznowienia u nas towarzystwa Przyjaciół nauk, lecz sądziłem zawsze, iż inicjatywa w tym względzie należy się wszelkiem prawem czcigodnym rozbitkom tej pamiętnej a zostawionej [?] kor- poracji. niewiele wprawdzie owych zacnych rozbitków Xsięstwo nasze posiada – bodaj nawet czy obok szanownego i kochanego Pana oraz Jenerała [Franciszka] Morawskiego możnaby jeszcze trzecie imię wskazać – przynajmniej w tej chwili nie przypomina mi się takowe. Gdym poczynał o tem marzyć, żył jeszcze nieod- żałowany Edward Raczyński3, byłoby więc collegium, które przybraniem mądrych latorośli mogłoby się rozkrzewiać. oby tu tylko w zaród i pożytkowanie iakie, nie widzę, dlaczego by nawet we dwóch nie można byż tego przedsięwziąć. najprzód i  przewodzenie [?] Wasze pospieszy bez wątpienia każdem, którego tem prze- wodzeniem zachęcicie [?] i godnym takowego uznania. i powstanie Ciało szczu- plejsze zrazu od pierwiastkowego Rodzica i spadkobiercy swego, ale chętne ku wstępowaniu w iego ślady chwyceniem się jego prac rozpoczętych i dokonywaniu tychże, o ile siły i możność dozwolą. tym sposobem Ciało to niechby wcale istotę nową, [wyr. nieczyt.] wyrosłą [?], ale i istnym allegrem powstałej przed pół wie- kiem a pod tym samym Rządem instytucyi. ani przypuścić nie można, by Rząd dzisiejszy po połowie wieku postępu [podkr. w oryg.] mógł lub chciał odmówić życia zrodzonemu niegdyś pod jego opieką, a dziś z pozostałych członków odra- dzającemu się stowarzyszeniu. Co się zaś tyczy Przewodnictwa, to stokroć jesz- cze mniej niż inicjatywa odrodzenia podlegać może dyskusyi. są fakta naturalne, [wyr. nieczyt.] stosunki niezaprzeczalne, zasługi oczywiste, które nie dopuszczają wahania. a wzgląd jedyny podany przez Hrabiego jako powód uchylenia się od tego, co mu się ze wszech miar przynależy, na ten wzgląd mówię mało kogo by nie usuwał. Byłażby to persona grata, np. ta, o której pomyśleć raczyliście. Co [wyr. nieczyt.], by za zacną myśl, acz odsuniętą [wyr. nieczyt.] nie była zupełną. Powołany na żołnierza szeregowca duszą i ciałem przystępuję do spólnej pracy, lecz nie mnie niesprawiedliwie jąć się przewodnictwa, skoro ilekroć i gdziekolwiek naturalnych Przewodników przed sobą widzę. alboż my to nie Polacy i słowianie, byśmy prac i zasług starszyzny naszej uznawać nie mieli. zresztą miesiąc nie minie, a będę miał miłą sposobność ustnego rozmówienia się z szanownym i kochanym Panem, albowiem jedną z pierwszych myśli moich będzie za powrotem do domu złożyć Mu osobiście serdeczne uszanowanie, któ- rego tu listownie wyraz składam. szczerze przywiązany wielbiciel i sługa. august Cieszkowski Źródło: BK 7389, k. 1–2. 3 Edward Raczyński od 1827 r. był członkiem towarzystwa Przyjaciół nauk w Warszawie. Korespondencja i materiały Tytusa Działyńskiego do dziejów PTPN 36 Nr 3 Ks. Franciszek Ksawery Malinowski do Tytusa Działyńskiego, Komorniki, 21 VIII 1856 r. Komorniki pod Poznaniem d 21go sierpnia 1856 [r.] Jaśnie Wielmożny Hrabio najłaskawszy Dobrodzieju mój i Panie! Według łaskawie udzielonego mi zlecenia posyłam uniżenie wyjątek z listu naszego Plebańskiego tyczący się jego rozprawy pro doctoratu4. Pisze on dnia 11go b.m. do mnie: „W tych dniach odebrałem pochlebną dla mnie odpowiedź od [Joachima] Lelewela na moją dissertacją wraz z uwiadomieniem, że ów kochany nasz nestor krytyką mnie zaszczycił w dzienniku wydawanym w Brukseli przez Pascala Duprat „Revue universelle de la libre recherche” z miesiąca Marca r.b. tom iii. Pg 130–131 [podkr. w oryg.]. Czy nie można by w Poznaniu postarać się o ten zeszyt, bo mi wielce na sądzie Lelewela zależy?”5. Doniosę tedy Plebańskiemu, iż dzięki wspaniałomyślnej gorliwości naj- czcigodniejszego Pana mego o  oświatę narodową ruczony, poszyt do przeczytania dostanie, z czego się zapewne ten uzdolniony młodzieniec wdzięcznym sercem ucieszy. Dr Kazimierz szulc wrócił ze mną jeszcze do Poznania, by ustnie uwia- domić naszych uczonych przyjaciół o  jak najpomyślniejszym skutku pokor- nych próśb naszych – i  sercem przepełnionym wdzięcznością i  radością za łaskawe  przyrzeczenie nam czynnego współudziału i  swej światłej rady dla naszego przedsięwzięcia, a nade wszystko za mające nastąpić listowne zaprosze- nie na głowę naszego towarzystwa [podkr. w oryg.] męża równie powszechnie dla światła i poświęcenia sprawie narodowej poważanego, jakim jest Czcigodny nasz Cieszkowski. Radość jednak nasza była zmieszaną ze smutnym i bolesnym uczuciem, żeśmy najczcigodniejszego Dobrodzieja naszego i Pana nie widzieli w pożądanym zdrowiu i byliśmy świadkami dotkliwych cierpień Jego i że mimo rad lekarza tego roku nie raczyłeś udać się do wód dla poratowania swego dro- giego zdrowia. tak jest, drogiego nie tylko dla Jego Czcigodnej rodziny, ale i dla całego narodu naszego, i dlatego zapewno każdy szczerze kochający swój naród ucieszyłby się na samą wieść, że Jaśnie Wielmożny Hrabia u wód zagranicz- nych lub krajowych pielęgnujesz swoje zdrowie, byś na tej ziemi po najdłuższe lata przyświecał jak dotąd wzorem cnót obywatelskich i świętą i niepokalaną 4 Józef Kazimierz Plebański stopień doktora otrzymał w 1855 r. na podstawie pracy pt. Comentatio historica de succesoris designandi consilio vivo Joanne Casimiro Polonorum Rege, napisanej pod kierunkiem L. Rankego. W 1858 r. J. Lelewel zamieścił jej pochlebną recenzję w „La libre recherche...”. zob. s. Konarski, Józef Kazimierz Plebański, PsB, t. XXVi, 1981, s. 707–709. zob. też. list J.K. Plebańskiego do F.K. Malinowskiego z 16 września 1856 r., Biblioteka Raczyńskich, rkps 1484, k. 16–18. 5 Pierre Pascal Duprat (1815–1885) – francuski dziennikarz i  polityk o  poglądach republikańskich, na pocz. lat 50. XiX w. wyjechał do Belgii, gdzie założył „Revue universelle de la libre recherche” (1852). zob. a. Robert, E. Bourloton, G. Cougny, Dictionnaire des parlementaires française 1789–1889, t. 2, 1889, s. 511–512; http://www.assemblee-nationale.fr/histoire/biographies/1789-1889/tome_2/DUPRat_DURanD- -DE-CoRBiaC.PDF (dostęp: 20 X 2016). t. Działyński ostatecznie sprowadził wspomniany egzemplarz „Revue universelle”; zob. też a. Marciniak, Rola Tytusa i Jana Działyńskich w rozwoju ośrodka naukowego w Wielkopolsce, Warszawa–Poznań 1980, s. 42. Korespondencja i materiały Tytusa Działyńskiego do dziejów PTPN 37 miłością oświaty i sławy, i szczęścia narodu naszego. o co Pana Boga z głębi serca prosząc, załączam Jaśnie Wielmożnemu Panu Hrabiemu i  Przezacnej Małżonce, i  najdostojniejszym gościom Jego wyraz najgłębszego uczucia, z jakim mam zaszczyt być najłaskawszym Dobrodzieja mego i Pana najniższym i najpokorniejszym sługą Ks. Fr. Xaw. Malinowski Źródło: BK 7389, k. 18. Nr 4 Ks. Franciszek Ksawery Malinowski do Tytusa Działyńskiego, Komorniki, 12 III 1857 r. Komorniki pod Poznaniem, 12go Marca 1857 [r.] Jaśnie Wielmożny Hrabio najczcigodniejszy Dobrodzieju i Panie mój! Raczyłeś mnie we wspaniałomyślnym poświęceniu się swoim dla dobra oświaty narodowej powiedzieć przez Pana [Ludwika] Jagielskiego6, że jeżeliby czego nie było w Jego drogocennym Kórnickim zbiorze, a jakbym potrzebował, raczysz mi JW. Panie Dobrodzieju, sprowadziwszy na własność swej Biblioteki, do użycia na czas jakiś łaskawie udzielić. to ślachetne oświadczenie się Czcigodnego Hrabiego i Pana mojego przyjąłem wdzięcznym sercem i to mi właśnie ośmiela zwrócić Jego uwagę na nowo wychodzące w Krakowie dzieło, które moim zda- niem godnym jest zająć miejsce w Księgozbiorze Kórnickim. o tym dziele wyczy- tałem w Gazecie naszej z 8 Marca co następuje: „nakładem Gustawa sennewalda7, księgarza, w  drukarni uniwersytetu krakowskiego wyszło dzieło antoniego zygmunta Helcla8 pod tyt. Starodawne prawa polskiego pomniki, poprzedzone wywodem historyczno-kritycznym, tak zwanego Prawodawstwa Wiślickiego, w texcie ze starych rękopismów krytycznie dobranym, obejmujące do 80 arkuszy druku in 4to. Pięćset dziesięć lat w roku bieżącym upływa od czasu, kiedy Kazimierz Wielki w  Wiślicy nadał znany statut Wiślicki. W pięć z górą wieków otrzymujemy text tych praw kritycznie podany. Prawnicy polscy znają całą ważność tej pracy uczonego z. Helcla, ale 6 Ludwik Jagielski (1821–1884) – publicysta, malarz, kupiec, członek PtPn, od 1859 r. redaktor „Dziennika Poznańskiego”, zob. P. Michałowski, Ludwik Jagielski (1821–1884), PsB, t. X, 1962–64, s. 311–312. zob. też. Brulion listu t. Działyńskiego do L. Jagielskiego, 1860, BK 7389, k. 8–10. 7 Gustaw adolf sennewald (1804–1860) – od 1832 r. właściciel księgarni i domu wydawniczego w Warsza- wie. a. Lewandowska, Słownik pracowników książki polskiej, 1974, s. 808–809. 8 antoni zygmunt Helcel (1808–1870) – krakowski badacz historii prawa, autor licznych prac historycz- no-prawnych, wydawca źródeł. t. 1 wspomnianego przez ks. Malinowskiego dzieła pt. Starodawne prawa polskiego pomniki ukazał się nakładem księgarni G.a. sennewalda w Warszawie w 1856 r., czcionkami drukarni uniwersytetu w Krakowie; z. Jabłoński, Antoni Zygmunt Helcel (1808–1870), PsB, t. iX, 1960–61, s. 354–357. Korespondencja i materiały Tytusa Działyńskiego do dziejów PTPN 38 dzieło to nie tylko samych prawników zajmować może. Badacz dziejów krajo- wych, dziejów wewnętrznych narodu, kościoła, mianowicie szkół, obyczajów i zwyczajów, wreszcie historyk piśmiennictwa i języka polskiego bez niego się obejść nie może, każdego nawet myślącego więcej, ukształtowanego obywa- tela zająć potrafi uwagę. Praca sumienna, owoc kilkudziesięciu lat ślęczenia i  badań, złożyły to dzieło, które można nazwać jednym z  najpiękniejszych pomników obecnej literatury polskiej, które w  dalekiej przyszłości świad- czyć będzie, że i dzisiejsze pokolenie nie zerwało ogniw narodowych wiążą- cych przeszłość z teraźniejszością, że i u nas wychodzą dzieła, z któremi przed Europą słusznie pochlubić się możemy. Wydanie tego dzieła, które w drukiem ogłoszonej księdze stanowi całość sobie, należy do najstaranniejszych i naj- piękniejszych wydań. odbito tylko 590 exzemplarzy. Cena rub. sr. 9”. Rubli srebrnych 9 słownie dziewięć, to za twardy orzech do zgryzienia dla ubogiego plebana Komornickiego. 6 b.m. odbyła się Dyrekcja naszego towarzystwa Przyjaciół nauk, posie- dzenie w  pałacu [Bibliotece] Raczyńskich, a  że dostojny nasz Wiceprezes [Roger Raczyński], nie mogąc na tym dniu być obecnym w Poznaniu, substi- tuował mnie, zamiast jak należało Czcigodnego Hrabiego i Pana mojego, wno- szę więc, że JW. Pan Dobr. nie byłeś i nie mogłeś być obecnym na tym posie- dzeniu. Uważam tedy za rzecz stosowną, przyzwoitą i  pożyteczną udzielić najdostojniejszemu Członkowi naszego towarzystwa, co zarząd zrobił, wnet postanowił. zaszczytnemu dla mnie wezwaniu sekretarza9, by zastępować naszego dostojnego Wice Prezesa, zadosyć uczynić nie mogłem, dla bólu gar- dła, piersi i kaszlu z powodu zaziębienia się w Buku na pogrzebie drogiej sercu polskiemu pamięci Pułkownika [andrzeja] niegolewskiego10. Wypisuję tedy z listu Dr. Kazimierza szulca co następuje: „W Piątek było posiedzenie Dyrekcji naszego towarzystwa, na które i Ciebie wezwano, a które nie byłoby się odbyło z powodu twojej niebytności, gdyby [Roger] Raczyński przypadkiem nie był zje- chał, ponieważ i [Heliodor] skórzewski nie przybył11. Postanowiono wezwać kil- kadziesiąt osób do towarzystwa, a osoby, które były przy debatach do podpisania protokołu, jeżeli tego nie uczyniły. Również podpisano do oświadczenia, ile chcą dać składki i żeby ją natychmiast złożyły. Do arcybiskupa wyślą deputacją, wzy- wając go na członka honorowego12. Kroki do króla i prezesa naczelnego odło- żono do czasu przybycia Cieszkowskiego, którego list do Ciebie na posiedzeniu 9 Funkcję sekretarza w tym czasie piastował Leon Wegner (1824–1873) – prawnik i historyk. 10 Płk andrzej niegolewski (1787–1857) – uczestnik kampanii napoleońskich, bohater szarży pod somo- sierrą, powstaniec listopadowy, zasłużony dla polskiej aktywności narodowej w Poznańskiem, pochowany w grobowcu rodzinnym w Buku. s. Kieniewicz, Niegolewski Andrzej Marcin (1787–1857), PsB, t. XXii, 1977, s. 756–758. 11 Heliodor skórzewski (1792–1858) – oficer armii Księstwa Warszawskiego, poseł na sejm prowincjonalny, członek założyciel PtPn, po rezygnacji R. Raczyńskiego pełnił funkcję podskarbiego. J. Pietrzak, Skórzew- ski Heliodor Jan Stanisław (1792–1858), PsB, t. XXXViii, 1997–98, s. 368–370. 12 abp. L. Przyłuskiemu (1789–1865) zaproponowano godność honorowego prezesa, którą ten przyjął. W papierach t. Działyńskiego znajduje się brulion podziękowań dla arcybiskupa jego autorstwa, BK 7389, k. 84; zob. a. Marciniak, Udział Tytusa Działyńskiego w powstaniu i rozwoju Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, „Pamiętnik Biblioteki Kórnickiej” 1978, z. 14, s. 33–34. Korespondencja i materiały Tytusa Działyńskiego do dziejów PTPN 39 Dyrekcji odczytano. Również wezwą członków, ażeby do 1go Września nadesłały swe prace w celu umieszczenia ich w »Roczniku« towarzystwa mającym wyjść w tym roku”13. Kopię listu Hrabiego Cieszkowskiego ośmielam się tu załączyć z  pokorną prośbą, jak temu światłemu Mężowi na jego pytania, zwłaszcza na drugie, mam odpowiedzieć? Kiedy sobie rozważam treść tego listu, przychodzę do przekona- nia, że myśl moja wysłania deputacyi do króla z prośbą o protektorat dla naszego towarzystwa, odrzucona większością głosów, była jednak dobrą i  stosowną, powziąłem ją wskutek rady P. Kraszewskiego14 i jej ważność i doniosłość pojąłem nie rozumem, lecz wiarą i sercem. Bogu najwyższemu dzięki i chwała! związek małżeński dostojnego syna Pańskiego z  wielkich cnót i  świetnych przymiotów Księżniczką izabellą Czartoryską przyszedł szczęśliwie do skutku15. Mimowolnie ten święty węzeł, kojarzący z sobą dwie najświetniejsze rodziny i perły naszego narodu, przypo- mina sercu polskiemu ślub naszej Królowej Jadwigi z Władysławem Jagiełłą. Dlatego gorąco Boga proszę, aby i  z  tego związku dwu świetnych rodzin Wielkopolski i  Litwy równie błogie dla narodu naszego wynikły następstwa i doprowadziły w swym czasie do zjednoczenia w jedną całość rozszarpanych części naszej wspólnej ojczyzny. takie są moje nadzieje, takie moje przeczucia, daj potężny i miłościwy Boże, aby się wkrótce ziściły. a ziszczą się niezawod- nie, boć jestem przekonany, że dostojny syn Pański jest i będzie nieodrodnym potomkiem swych wielkich ojców, a w bezpośredniej puściźnie odziedziczy cnoty i gorącą miłość ojczyzny po swym najczcigodniejszym ojcu, o ile mu sił wystarczy, przyczyniać się będzie także ze swojej strony w każdym względzie do zbliżenia tej dla serca polskiego błogiej i z utęsknieniem oczekiwanej chwili, której nadejścia życząc mojemu narodowi i sobie, przesyłam w pokorze całemu dostojnemu domowi Pańskiemu najgłębsze poważanie i  uczczenie, z  jakim mam zaszczyt być Jaśnie Wielmożnego Hrabiego najczcigodniejszego Dobrodzieja mego i Pana Ks. Fr. Xaw. Malinowskiego Źródło: BK 7389, k. 20. 13 Chodzi o konkurs na pracę dotyczącą dziejów włościan w dawnej Polsce przyjęty na walnym zebra- niu towarzystwa 5 Vii 1857 r. (zob. Wyrazy szczerego szacunku…, w niniejszym numerze „Kroniki”, tekst nr 2). Jego zwycięzcą był prof. Wacław aleksander Maciejowski, autor pracy Historia włościan i stosunków ich politycznych, społecznych i ekonomicznych, które istniały w Polsce od czasów najdaw- niejszych aż do drugiej połowy XIX wieku, Warszawa 1874. na łamach „Roczników tPnP” ogłoszono ją dopiero w nr. 17. 14 Feliks antoni Kraszewski (1797–1870) – dr praw, powstaniec listopadowy, członek PtPn od 1857 r., zob. Poczet członków Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk 1857–2007, red. a. Pihan-Kijasowa, Poznań 2008, s. 238. 15 Ślub Jana Działyńskiego z izabelą Czartoryską, córką adama Jerzego, odbył się 27 ii 1857 r. na Wyspie św. Ludwika w Paryżu. Korespondencja i materiały Tytusa Działyńskiego do dziejów PTPN 40 Nr 5 Kopia listu Augusta Cieszkowskiego do ks. Franciszka Ksawerego Malinowskiego, załączona do listu F.K. Malinowskiego do T. Działyńskiego, 12 III 1857 r.16 Warszawa, 27 Lutego 1857 r. szanowny Księże Proboszczu Dobrodzieju Przed kilku dniami otrzymałem za pośrednictwem P. Profesora [Wacława] Maciejowskiego17 list szanownego Księdza Proboszcza z  wiadomością o  tak zaszczytnem a niezasłużonem powołaniu mnie przez zawiązujące się Poznańskie towarzystwo Przyjaciół nauk, do przewodniczenia pracom tego zgromadzenia18. Przy wynurzeniu wdzięczności za ten obowiązujący dowód zaufania pozwalam sobie dwa przedwstępne postawić pytania, od których, ile mi się zdaje, normalne rozwinięcie działalności towarzystwa niepomału zawisło: 1. azali prawdziwą jest nadeszła ta wieść, jakoby władze prowincyonalne oświadczyć miały urzędnikom pośrednim i  bezpośrednim, a  mianowicie Profesorom, iż niezupełnie chętnym okiem widziały ich współudział w pracach towarzystwa? 2. azali wybór przewodniczącego ogranicza się na rok jeden albo też azali ten pierwszy wybór jest tymczasowy aż do zupełnego ukonstytuowania się towarzy- stwa, po czem stanowczy nastąpi19? Gdyby pierwszy punkt był istotnie prawdziwy, wtedy oczywiście byłoby zda- niem moim zawiesić czynność towarzystwa aż do chwili, w której nam się uda pomyślniejsze usposobienie u  Rządu wyjednać. a  prędzej czy później wyjed- nanie takowe wątpliwości nie ulega, jeśli nie od razu u  Władz miejscowych (czegoż przecież spodziewać się jeszcze można), to to zaiste w  Ministerium, a w razie potrzeby nawet u samego Monarchy, którego pieczołowitość dla badań i prac czy to naukowych jest równie silna, jak światła. nie przypuszczam więc nawet możności niepomyślnego skutku, skoro tylko Rząd się przekona, że prace towarzystwa będą ściśle naukowe. Dopóki zaś przekonania tego nie będzie, a tym samym Urzędników od współdziałania choćby niewyraźnie odwodzić będzie, dopóty mniemałbym, iż  towarzystwo pozbawione najsilniejszej zapomogi ze stanu nauczycielskiego tylko wegetować, a nawet z braku sił moralnych tylko spaczyć by się mogło. Jeżeli więc ten warunek żywotności towarzystwa osiągnięty zostanie, czego mam niepłonną nadzieję, o  co, w  razie potrzeby, za bytności 16 oryginał listu a. Cieszkowskiego z 27 ii 1857 r. do F.K. Malinowskiego znajduje się w Bibliotece Raczyń- skich, rkps 1848, k. 1. tekst tożsamy z kopią zrobioną przez ks. Malinowskiego znajdującą się w BK. 17 Wacław aleksander Maciejowski (1792–1883) – prawnik, historyk praw słowiańskich i kultury. W 1860 r. uzyskał godność członka honorowego PtPn, w 1874 r. zwyciężył w konkursie ogłoszonym przez PtPn, zob. przyp. nr 12. J. Bardach, Maciejowski Wacław Aleksander (1792–1883), PsB, t. XiX, 1974, s. 71–74. 18 na pierwszym walnym zebraniu 13 ii 1857 r. 19 Cieszkowski sam złożył swoją prezesurę na zebraniu 29 Vi 1857 r., zawiadamiając zarząd o swoim wyjeź- dzie za granicę na okres trzech kwartałów. Dymisji nie przyjęto, udzielono mu półrocznego urlopu z zale- ceniem wyboru swojego następcy. 5 Vi 1857 r. odbyło się walne zebranie towarzystwa w Pałacu Działyń- skich, na którym Cieszkowski na swojego następcę wyznaczył tytusa Działyńskiego. zob. a. Marciniak, Udział Tytusa Działyńskiego…, s. 28. Korespondencja i materiały Tytusa Działyńskiego do dziejów PTPN 41 posłów naszych w Berlinie, postaraćby się wypadało, a do czego w każdym razie z mej strony wszelkich usiłowań przyłożyć za powrotem nie omieszkam, oraz jeśli odpowiedź na drugie moje pytanie postawi mnie w możności ustąpienia nie- bawem, more majorum [obyczajem przodków], krzesła prezydialnego, któremu ze starszych i zasłużeńszych ode mnie Weteranów pola naukowego – wtedy nie wahałbym się zająć na chwilę to krzesło, dopóki pierwsze trudy zawiązania prze- byte nie zostaną. Wszelako nadmienić jeszcze muszę, iż powód wprawdzie pry- watny, lecz jeden z najważniejszych w życiu człowieka, nie prędzej jak w końcu Maja zjechać mi do Księstwa i ledwo kilka tygodni zabawić tam dozwoli. Powód ten (de uxore ducenda [ślub]), jakkolwiek nie odwiedzie mnie od gorliwego zaję- cia się około dobra towarzystwa, uniewinni mnie, przynajmniej w oczach kolle- gów, jeśli nie prędzej i nie na dłużej znajdować się będę mógł w ich gronie20. zostaję z prawdziwym uszanowaniem tak dla osoby księdza Proboszcza Dobr., jako też dla zaszczytnych i wiele rokujących prac jego. august Cieszkowski Źródło: BK 7389, k. 21. Nr 6 Brulion sprawozdania z posiedzenia walnego zgromadzenia Towarzystwa Przyjaciół Nauk, 1858 r. [?] [dopisek, raczej późniejszy, ołówkiem: po 23 czerwca 1857, przed 14 ii 1858] W środę, dnia … odbyło się w gmachu biblioteki Raczyńskich posiedzenie wal- nego zgromadzenia towarzystwa poznańskiego przyjaciół nauk. zgromadzenie było nieliczne, na krześle przewodniczącego zasiadał Pan Działyński, longo intervallo tertius [trzeci w  długim przedziale], bo zastępca zastępcy. na prze- ciw prezydującego stała na kamiennej podstawie aeneadum genitrix, homi- num divumque voluptas [alma] Venus [Rodzicielka Eneadów/Rzymian, rozkosz ludzi i bogów, Venus karmicielka]21. Brunatna i zimna, bo ze spiżu ulana, Bogini umieszczona zaś w sali posiedzeń towarzystwa, czy to na pamiątkę, że Cesar gro- miciel Germanów z łona Wenery ród Jula wywodził, lub też dla nauki, że pod potężnym tej Bogini wpływem nie raz i mądry ogłupiał, jak świadczą królowie salomon i Dawid, i niektórzy inni22. 20 W kwietniu 1857 r. w Warszawie miał miejsce ślub Cieszkowskiego ze znacznie od niego młodszą siostrą stryjeczną Haliną Cieszkowską (1836–1861). 21 Początek i księgi De rerum natura Lukrecjusza. 22 W drugiej redakcji tekstu ten fragment zmieniony: „Brunatna i zimna, bo ze spiżu ulana, Bogini w gro- nie naszym postawiona, czy to na pamiątkę umieszczona w izbie naszych uczonych posiedzeń, czy to na pamiątkę, że gromiciel Gallów i Germanów z onej łona ród swój wywodził. albo też, żeby powiedzieć uczonemu zgromadzeniu cave tibi i przypomnieć, że ta pani, począwszy od salomona, nie jednego mędrca i półmędrka w pole wyprowadziła”. Korespondencja i materiały Tytusa Działyńskiego do dziejów PTPN 42 Rozprawiano nad wnioskiem szanownego członka dyrekcji x. Malinowskiego, aby protektorat nowo zawiązanego towarzystwa ofiarowany został dostojnemu synowi xięcia Regenta Pruskiego23. Prezydujący na ten wniosek jakby ogłupiał, co mu [skreślone słowo: bardzo] było do twarzy, ale sprytniejsi kolledzy dobrze wiedzieli, że człowiek jest mową obarczony na to, aby myśl swoją mógł zataić24. Uchwalono więc, aby wyprawić do Berlina delegację celem uzyskania dla naszego tow. wysokiego protektoratu dostojnego Księcia, który dziś jest w Prusach przedmiotem sympatyi i nadziei, zgromadzenie sądziło, że skutki tej missyi nie mogą być wątpliwe, zwłaszcza kiedy widzimy, jak wspaniałą opieką cieszą się nowo zawiązane towarzystwa Przyjaciół nauk tak w Krakowie, jak i w Wilnie, z strony Władzy tamecznych krajów. Prusy bowiem zwykły [podkr. w oryg.] przyznawać sobie najwyższe stanowisko na drodze oświaty i postępu. Jednakże dla większego zabezpieczenia losów i  pomyślnego skutku ważnej sprawy dla W. Ks. Poznańskiego, część członków towarzystwa zapraszała hr. Heliodora skórzewskiego do przyięcia delegacji z naszego grona. ten Pan nie tylko jest szambelanem, ale też i wielu różnobarwnemi orłami jest ozdobiony, łatwiejszym był więc dla niego polot do dworu na tylu skrzydłach króla ptaków, dworskie zaś podwoie otwierałby mu własny jego syn, nowo promowany na kamerjunkra25. JW. Hr. skórzewski odmówił jednakże owej posługi dla jednego lub drugiego z owych pięciu set „czemu...?”, które uczony szambelan już po raz drugi nam wyłożył. W  tak trudnem położeniu zgromadzenie, idąc za przysłowiem, że kto na placu, ten nieprzyjaciel, poleciło ową draźliwą negocyacyę przewodniczącemu panu Działyńskiemu. Podeszły jednakże wiek jego i zwykłe z jego strony usuwa- nie się od posług politycznych – potem przypisywana Panu Działyńskiemu jakaś sztywność kości pacierzowej, nareszcie zupełny brak iakich bądź stosunków mię- dzy nim a wyższemi władzami kraju też nie świadczyły za trafnością tego wyboru, przypuścić więc tylko trzeba, iż uczeni członkowie tuszą sobie, że poselstwo Pana Działyńskiego i  dziś uzna posłuchanie, jakim się cieszył chłop znad brzegów Dunaju, kiedy ten w prostych, ale wyraźnych słowach uskarżał się przed Markiem aureliuszem i Rzymskim senatem na krzywdy, jakie trapiły jego naród ze strony ówczesnych Prokonsulów. ale w  Rzymie panował natenczas Marec aureliusz, zaszczycony jak zapewne Cesar Juliusz, pierwszeństwie na bankiecie Cezarów w niebieskiej gospodzie Jowisza. Źródło: BK 7389, k. 81–83v. 23 Regent pruski to brat chorego psychicznie króla Fryderyka Wilhelma iV, od 1861 r. król, a od 1871 r. cesarz Wilhelm i, jego syn zaś to książę pruski Fryderyk Wilhelm, późniejszy cesarz Fryderyk iii Hohen- zollern (1888). 24 W drugiej redakcji tekst nieco zmieniony: „Liczne zgromadzenie rozprawiało nad potrzebą wyprawienia delegacji do Berlina”. 25 H. skórzewski od 1816 r. piastował godność szambelana królewskiego. Uchodził za lojalnego poddanego pruskiego, miał dwóch synów, andrzeja i stanisława (1836–1862). Korespondencja i materiały Tytusa Działyńskiego do dziejów PTPN 43 Nr 7 Projekt mowy adresowanej do księcia pruskiego Fryderyka Wilhelma, 1858 r. Do Xcia Pruskiego26 [dopisane ołówkiem: (o tow. Przyjaciół nauk) oraz inną ręką, również ołów- kiem: Fryderyka Wilhelma 1858] Jaśnie Wielmożny Mości Książę Panie! Prusy [z  lewej strony poprawione Prussy] wyprzedzały zawsze ościenne Mocarstwa w pielęgnowaniu naukowych potrzeb ludów sobie podwładnych. Dziadowi W. X. Mości Ś.P. Fryderykowi [podkr. w  oryg., z  boku dopisano: Ks.  Fryderykowi Poznańskiemu] Wilhelmowi iii, winniśmy nadanie prawa własności rolnikom [skreślony wyraz: Polskim] w W. Księstwie Poznańskim. ale to dobrodziejstwo największe spomiędzy wszystkich poprzedziło potwier- dzenie statutów Warszawskiego towarzystwa Przyjaciół nauk. Rodzime bowiem rozwinięcie oświaty jest nieodzownym warunkiem do ocenienia słusznego nawet dobrodziejstwa. Dziś Wilno i Kraków poszły za tym świetnym przykładem [dopisane na marginesie: który ś.p. Dziad W. Ks. Mości uświęcił], a tam zawiązane towarzystwa Polsko-naukowe cieszą się czynną opieką carów Rossyjskiego i austryackiego. My zaś oparci na prawie krajowem zawiązaliśmy w Poznaniu towarzystwo Przyjaciół nauk z wyłącznym względem na narodową mowę i historyę, a to pod warunkami niemal równie [wyraz nieczyt.], jak potwierdzona już dawniej wysoka łaska spoczywającego w Bogu Króla Jego Wysokości. ale że zapatry- wanie zmienia się według wysokości, na której stoimy, kierunki, które dzie- dzicznym Królom i  ludom są pożyteczne, nie zawsze dogadzają władzom przemijającymi podrzędnym, doznajemy w  wykonaniu zamiarów prawem dozwolonych niektórych przeszkód, aby te więc usunąć powagą wysokiej opieki, zaszczycili mnie moi współrodacy i kolledzy jako obranego przez sie- bie przewodnika poleceniem złożenia w dostojne ręce W.X. Mości statutów, [skreślone: „tak pierwotnego Warszawskiego, jak i”] nowo utworzonego tow. Przyj. nauk w W.X. Poznańskiem z pokorną prośbą do W.X. Mości, abyś raczył przyjąć nasze wyłącznie naukowe i narodowe towarzystwo pod wysoki twój protektorat Waszej Książęcej Mości z najgłębszym uszanowaniem [dopisane nieco z boku mniejszymi literami jakby od niechcenia] Źródło: BK 7389, k. 67. 26 W papierach BK znajduje się kilka redakcji tej mowy w języku polskim, francuskim i niemieckim, BK 7389, k. 67–80. Korespondencja i materiały Tytusa Działyńskiego do dziejów PTPN 44 Nr 8 Tytus Działyński do sekretarza generalnego TPN Leona Wegnera, 1858 r. Do szanownego sekretarza zarządu głównego towarzystwa Przyjaciół nauk Poznańskiego [data dopisana ołówkiem: 1859]27 Mam honor zawiadomić szanownego sekretarza zarządu głównego, iż wywiązując się z polecenia danego mi przez walne zgromadzenie towarzystwa naszego, udałem się [w  czerwcu 1858 r.] powtórnie do Berlina. tam przy- jęty z  największą uprzejmością u  Marszałka dworu Jego królewskiej Mości Fryderyka Wilhelma, już poprzednio zawiadomionego o  missyi mojej, mia- łem sposobność przedłożenia naszych celów wyłącznie naukowych i zarazem i  sprostowania błędnego zapatrywania się władz miejscowych tuteyszych na nasze dążności. Po długiej jednakże z nim rozmowie i ścisłem rozważeniu oko- liczności dziś zachodzących w stosunkach państwa przekonałem się, że dobrze zrozumiany interes towarzystwa wymaga koniecznie, abyśmy się na teraz wstrzymali od wszelkich dalszych kroków urzędowych, dlatego też zaprze- stałem dalszego nalegania, będąc pewnym, żem obowiązkowi memu [podkr. w oryg.] wedle mego najlepszego zrozumienia, w obecnej chwili ile można było, całkowicie zadość uczynił. Postanowiliśmy jednozgodnie chwilowo wstrzymać dalsze urzędowe kroki. Gdyby nawet nie zamiłowanie spólnej nam sprawy, to sam zaszczyt, jaki mnie potkał z strony walnego zgromadzenia, nakładałby na mnie obowiązek godnego odpowiedzenia położonemu we mnie zaufaniu; dwie zaś drogi były otwarte, jedna głośniejsza i dla mnie pochlebniejsza zewnątrz naszych murów, druga dotykająca mnie pozorem winy w oczach ziomków, ale natomiast zbawienna dla ogółu towarzystwa naszego; tej ostatniej chwyciłem się w przekonaniu najmocniejszem, iż odpowiadam myśli najszanowniejszych moich mocodawców. najniższy sługa Działyński [autograf] Ps. Upraszam o łaskawe udzielenie tego sprawozdania sekretarzom wydzia- łów. Źródło: BK 7389, k. 55. 27 nadawca nie określił datacji listu, został on wysłany do L. Wegnera w 1858 r. Błędna data została dopi- sana ołówkiem później, zapewne przez kogoś porządkującego archiwum t. Działyńskiego. Korespondencja i materiały Tytusa Działyńskiego do dziejów PTPN 45 Nr 9 Sprawozdanie T. Działyńskiego przedstawione na walnym zebraniu Towarzystwa Przyjaciół Nauk, 1860 r. [data dopisana ołówkiem: 1860]28 najszanowniejsi Panowie! Kazaliście mi przewodniczyć w spólnych naukowych naradach naszych, jestem więc z urzędu obowiązany do zagajenia dzisiejszego posiedzenia publicznego. trzymając się prawideł szkoły, wypada mi nasamprzód mówić o rzeczach naj- mniejszej wagi, więc o sobie samym. szanowni Panowie! zasiadłem to zaszczytne miejsce, chwilowo opuszczone jedynie w myśli, aby one utrzymać w pogotowiu do przyjęcia powtórnie jednego lub drugiego z zacnych moich poprzedników. szanowni Panowie! Czyniąc zadosyć przepisom prawa, zabroniliśmy sobie wszelkiego rozbioru przedmiotów tyczących się religii lub polityki. Wspomnę więc tylko, iż wskutek Waszego postanowienia udałem się do Berlina, ale tam wstrzyma- łem się od wszelkiego stanowczego kroku, wzmocniony w osobistem przekonaniu, że najpiękniejszym hołdem dla wszelkiej władzy była zawsze wiara w dostateczność opieki prawa krajowego. Przeciwnie, domaganie się wyjątkowego uwzględnienia wynika z ścieśnionego pojęcia o prawdziwem powołaniu zwierzchności. niech więc skromne prace nasze ściśle zawarte w granicach, jakie i prawo, i my sami zakreśliliśmy sobie, będą odpowiedzią na błędne zapatrywania i na potwarze, jakieby nas spotkać mogły. zdanie sprawy z naszych dotychczasowych czynności złożą szanowni sekre- tarze tak dyrekcyi, jak i  wydziałów, a  do zajęcia głosu pozwalam sobie tychże wezwać kolejno. Działyński Źródło: BK 7389, k. 91. Nr 10 Sprawozdanie z wizyty w Ministerium Spraw Duchowych i Oświecenia, 1860 r. [data dopisana ołówkiem: 1860] szanowni sekretarze towarzystwa Przyjaciół nauk będą mieli honor przed- łożyć na dzisiejszym walnem zgromadzeniu obraz czynności towarzystwa naszego i jego wydziałów, ja zaś poczytuję sobie za obowiązek zdać szanownym Panom sprawę z  danych mi poleceń i  powierzonych czynności u  Wysokiego Ministerium spraw duchowych i oświecenia. 28 Brak datacji nadanej przez autora sprawozdania. Data 1860 r. dopisana ołówkiem, najprawdopodob- niej błędna, ponieważ sprawozdanie to Działyński – podobnie jak list dotyczący tej samej sprawy do L. Wegnera, przedstawił tuż po powrocie z misji do Berlina w czerwcu 1858 r. Korespondencja i materiały Tytusa Działyńskiego do dziejów PTPN 46 Wiadomy jest szanownym Panom nieszczęśliwy objaw myśli tuteyszych władz szkolnych, i wiadomo, że ten zmusił najszanowniejszych naszych profeso- rów gimnazyalnych do usunięcia się od wszelkiego udziału w pracach naukowych towarzystwa. złożyłem do akt przedstawienia moje do Wysokiego Ministerium, pozwoliłem sobie nawet nadmienić w  tychże, że zasada Rzymian: „delenda Carthago” [Kartaginę trzeba zniszczyć], temu państwu nie posłużyła, bo bez- względnie wywołuje u  podbitych narodów oburzenie, pod którego trawiącem działaniem runęło nareszcie i owe najpotężniejsze państwo świata29. Kiedy jednakże nie uzyskałem odpowiedzi na powtórzone piśmienne przed- stawienie moje, prosiłem JW. Ministra o  łaskawe udzielenie mi posłuchania, a po otrzymaniu takowego pozwoliłem sobie przypomnieć JW. Panu Bethmann Holweg30 zasady pruskiego ministra stanu Hardenberga31 – zasady głoszone przez posłów polskich już na przeszłorocznym sejmie berlińskim i że nauka nie może wydawać owocu, skoro ta nie jest zaszczepiona na podstawie narodowej wiary, mowy i  historycznych przekazów, że kiedy rząd pruski z  niewypowiedzianą krzywdą dla nas, a może i ze szkodą dla siebie samego, przyjął zasadę wyklucze- nia mowy polskiej ze szkół założonych, uposażonych i utrzymywanych groszem polskim, doprowadził on rzeczy do tego opłakanego końca, że dziś ludowi pol- skiemu zbywa w sprawach duszy, w sprawach o majątek i zdrowie, na doradźcach świadomych jego języka. natenczas garstka spółobywateli naszych, opierając się na swobodach prawa krajowego, zawiązała towarzystwo, w którem mowa pol- ska służy wyłącznie do wykładów naukowych. oświadczyłem Panu Ministrowi, że z podziwieniem cywilizowanego świata napotkaliśmy na przeszkody ze strony rządu w  skromnem działaniu naszem i  że o  usunięcie takowych zanoszę do niego pokorne prośby moje. Przedstawiłem Panu Ministrowi, że przecież za cza- sów, kiedy tiberius Cesar panował nad Rzymem i nad podbitem Hieruzalem – zapewne także z łaski Bożej – Chrystus jednakże nauczał lud żydowski językiem żydowskim, a nie łacińskim, że nareszcie umierający przemawiał do Boga hebraj- skim językiem. JW. Minister odpowiedział mi, iż nie jestem szczęśliwym w odbieraniu przy- kładów, bo ostatnie słowa Chrystusa nie były wyrzeczone w języku hebrajskim, ale dialekcie aramejskim, i że według wszelakiego podobieństwa jego nauki odbywały się w tymże języku. Pozwoliłem sobie odrzec, że właśnie i my domagamy się swo- body pobierania nauk i rozprawiania o tychże w języku ludu naszego, a ten język jest polski, że niech więc niemcom służy język czy niemiecki, czy hebrajski – my biedni będziemy się kontentowali naszym aramejskim, bo ten nasz język przekła- damy nad mowę zaborców i faryzeuszów, któremi, jak mnie pan minister oświece- nia nauczył, nawet umierający Chrystus był pogardził. JW. Minister oświadczył mi dalej, iż rząd czuje się obowiązanym do udzielenia nauk w języku władzy panującej nad nami, a przedstawiającej zarazem najwyższy 29 ten fragment dotyczy memoriału, jaki Działyński wysłał do ministra w marcu 1859 r. i na który nie otrzymał odpowiedzi, stąd majowa audiencja w 1860 r. w Berlinie. 30 Moritz august Bethmann-Hollweg (1795–1877) – w latach 1858–1862 pruski minister wyznań i oświaty. 31 Karl august von Hardenberg (1750–1822) – pruski polityk i reformator, przedstawiciel Prus na kongresie wiedeńskim, kreator polityki „pojednania” wobec Polaków po 1815 r. Korespondencja i materiały Tytusa Działyńskiego do dziejów PTPN 47 stopień oświaty; przypomniał mi, że i nasz pan Cieszkowski czerpał u stóp Hegla wysoką naukę swoją. W  owej chwili miał może na myśli JW. Minister i  przedświatowe duchy germańskie, o których nam pan schmitz auerbach i zacny nadwiślanin podali budujące opisy. Mówił mi dalej, że rząd nie posuwa się do obowiązku dania mi odpowiedzi, ponieważ rada [początkowo napisane przez duże R, skreślone, popra- wione na małe r] poznańskiego nadzoru szkolnego, na którą się użalam, nie była wyrażona aktem urzędowym lub pisanym, że taka rada [ponownie duże R skre- ślone i poprawione na małe] jest wyrazem osobistych przekonań, nareszcie dowo- dem przezorności ze strony przełożonych, materyałem oddanym do rozwoju, nie zaś prawidłem, przepisem lub rozkazem. Postrzegłem więc, że dalsze rozprawy byłyby więc bezskuteczne – a długa ta konferencja, jak i dzisiejsze położenie całej Europy potwierdziły we mnie przekonanie, że krzywda i ciśnienie nie zawsze są dla narodów szkodliwe, że nawet kary, jakie opatrzność zsyła na śmiertelnych, są pożyteczne, bo nie pozwalają one nam zapomnieć ani świetnej przeszłości, ani o obowiązkach dla uzyskania lepszej przyszłości. oburzenie i harde wspomnienia pobudziły i za naszych czasów narody do nowych prac i usiłowań. Durate et rebus servate vos secundis! [Wytrwajcie i ustrzeżcie siebie dla szczęśliwych zdarzeń – Wergiliusz]. Źródło: BK 7389, k. 87–90v. Nr 11 Votum separatum T. Działyńskiego w sprawie zbierania zabytków historycznych (1858) Votum separatum Działyńskiego prezesa towarzystwa Poznańskiego Przyjaciół nauk, 186032 zarząd towarzystwa Przyjaciół nauk Poznańskiego wezwał mieszkańców tego kraju do złożenia w  nasze ręce i  powierzenia naszej opiece przedmiotów odnoszących się nie tylko do historyi naturalnej do flory fauny i geologij krajowej, ale zarazem i wszystkie zabytki i pamiątki samodzielnego istnienia Polski. sądzę więc, że winien jestem przedłożyć publiczności powody przeciwnego zapatrywania się mojego. Świadectwa naszej przeszłości są nie tylko najpiękniejszą ozdobą, ale zarazem i nauką w domu obywatelskim. Chciałbym je widzieć nawet w chacie włościanina – i niech chłop polski szczyci się kosą Racławicką, jak ja szablą, która przed laty zawarła Chocimskie traktaty. zabytki narodowe powinny być cenione jak owi Die Lares Rzymian, jak domowe bożyszcza. oddawajmy im więc w domach naszych codziennie część i pokłon, niech się nasza dziatwa obok nich chowa, pytając: co one 32 Błędna data dopisana ołówkiem, faktycznie votum separatum Działyński złożył do akt towarzystwa w 1858 r., kiedy to zarząd postanowił wydać odezwę o składanie darów na poczet muzeum. odezwę Dzia- łyński ostatecznie podpisał jako prezes wraz z sekretarzem towarzystwa L. Wegnerem. Korespondencja i materiały Tytusa Działyńskiego do dziejów PTPN 48 znaczą? Historia ostatniego stulecia dowodzi, jak prędko takie zasoby w takie to ręce przeszły bez wszelkiego śladu: klejnoty koronne i  Bolesławów szczerbiec, znikła biblioteka załuskich, skarby towarzystwa Przyjaciół nauk Warszawskiego, wywieziono nawet książki tamecznego Uniwersytetu, bibliotekę śrzemską, dar zygmunta augusta wyprawili z kraju następcy obdarzonych33, a kule armatnie, wyraźnie na ten cel wymierzone, zniweczyły we Lwowie nieocenione zbiory tynieckie. Mieszkamy pośród murów fortecy, nie posiadamy praw korporacyj- nych, żadnej rękojmi, żadnej hipoteki, odpowiadającej wartości skarbów, jakich się domagamy. a że na opiece ciążą zarazem ścisłe obowiązki, oświadczam się osobiście przeciw wnioskowi zarządu, o ile takowe tyczy się przedmiotów histo- rycznych i archeologicznych. Działyński Źródło: BK 7389, k. 93. 33 a. Wojtkowski cytuje ten fragment: „biblioteka śremska, dar zygmunta augusta, wydana jest za granicę Księstwa”, zob. tegoż, Historja…, s. 261. 49 „Wyrazy szczerego szacunku od powolnego sługi”. Listy w sprawach towarzystwa Przyjaciół nauk Poznańskiego z lat 1856–1888 Wybór, wstęp i opracowanie Joanna Pietrowicz Wobec zniszczenia archiwum Poznańskiego towarzystwa Przyjaciół nauk w 1945 roku tym większe znaczenie zyskuje ocalała korespondencja znajdująca się w zbiorze rękopisów Biblioteki PtPn. Jest ona rozproszona w różnych jed- nostkach rękopiśmiennych, pochodzących od wielu nadawców i skierowanych do różnych adresatów. Wnikliwa kwerenda pozwoliła na odszukanie kilkudziesięciu listów zawierających wzmianki na temat towarzystwa w pierwszych dziesięciole- ciach jego działalności. Wybrane do niniejszej publikacji listy zostały napisane na przestrzeni ponad 30 lat przez osoby prywatne oraz przedstawicieli kilku instytucji, w tym PtPn, nie tylko w języku polskim, ale również niemieckim. W niektórych listach sprawy towarzystwa stanowią temat najważniejszy, w  innych pojawiają się  jakby mimochodem, wśród innych kwestii poruszanych w  korespondencji przyjaciół. łączy je głównie jedno – troska o dobro PtPn i wzbogacanie swoją pracą jego rozwoju. Pierwszy z zamieszczonych poniżej listów został napisany przez Kazimierza szulca do augusta Cieszkowskiego jeszcze w 1856 roku. Przypomina on wkład poszczególnych osób w dzieło tworzenia towarzystwa i jego początki. Kolejne – stanisława Egberta Koźmiana do Józefa Morawskiego z  Kotowiecka – mówią o problemach finansowych związanych z realizacją zapisów testamentu seweryna Mielżyńskiego, a także o sprawach członkowskich. Pisma skierowane do Bolesława Erzepkiego przez Wawrzyńca Engeströma oraz zarząd ukazują troskę władz kor- poracji o pozyskiwanie kompetentnych pracowników, a także zapis różnych spraw zlecanych do załatwienia przez personel. organizowane przez PtPn konkursy na prace naukowe przypomina projekt ogłoszenia pierwszego z nich, ułożony przez samego augusta Cieszkowskiego, a także listy Franciszka Donata do Hieronima Feldmanowskiego. Korespondencja od darczyńców, m.in. dr. antoniego Jurasza z  Heidelbergu oraz niemieckich towarzystw naukowych, informuje o  prze- kazanych Bibliotece darach. natomiast august Cieszkowski, pisząc do Józefa Morawskiego z  Kotowiecka, zachęcał rodzinę swego przyjaciela do odwiedze- nia Muzeum towarzystwa, wyrażał troskę o  zdrowie prezesa PtPn stanisława Egberta Koźmiana i przyznawał się do nawału prac związanych m.in. z zakończe- niem kadencji zarządu. Listy w sprawach Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego z lat 1856–1888 50 Dokumenty nr 8, 10, 11 i 12 były wcześniej publikowane w korespondencji archeologicznej PtPn1. Ponieważ jednak dotyczyły początków towarzystwa, a także ze względu na błędy w odczycie treści oraz na niewłaściwe wskazanie ich dzisiejszej lokalizacji, zdecydowano się na ponowną edycję. Pozostała korespon- dencja, zachowana do dziś w oryginale lub w odpisach, w niewielkim stopniu była dotąd wykorzystywana w pracach naukowych2. W niniejszej publikacji zebrano 19 listów z lat 1856–1888 oraz jeden tekst zawierający założenia konkursu na pracę o włościaństwie, przygotowany na walne zebranie 5 lipca 1857 roku. aby zachować klimat tej niepowtarzalnej, pełnej rewe- rencji korespondencji, pozostawiono styl charakterystyczny dla poszczególnych nadawców. Dla ułatwienia odbioru przez współczesnego czytelnika w niewielkim zakresie poprawiono jedynie ortografię i interpunkcję. *** Nr 1 Kazimierz Szulc do Augusta Cieszkowskiego, 29 X 1856 r. J. Wielmożny Panie Hrabio! Uwiadomiwszy p. hr. Działyńskiego o  treści naszej niedzielnej rozmowy, prosiliśmy go w  imieniu Pańskiem, ażeby był łaskaw zjechać na którykolwiek dzień tego tygodnia do Poznania w  celu odnowienia towarzystwa Przyjaciół nauk i  nam oznajmić raczył, kiedy to uczynić może i  zechce. zaproponował nam przyszłą sobotę i kazał ks. Dziekanowi Malinowskiemu na dzień ten zapro- sić do swego pałacu p. generała [Franciszka] Morawskiego i  osób biorących udział w  przedsięwzięciu naszem. zawezwaliśmy więc na 4 dnia tego godzinę po południu z prowincyi: pp. [Karola] Libelta, [Józefa] łukaszewicza, prof. [Jana Kazimierza] Plebańskiego, seweryna Mielżyńskiego, Kazimierza Kantaka3, z  Poznania Ks. kanonika [Jana nepomucena] Jabczyńskiego i  [ks. kan. Józefa] Brzezińskiego, doktorów [teofila] Mateckiego i [Ludwika] Gąsiorowskiego, pro- fesorów [Jana] Rymarkiewicza, [Marcelego] Mottego, [augusta] Wannowskiego, [Brunona] szafarkiewicza, [Józefa] Przyborowskiego, [Juliana] zaborowskiego i [Maksymiliana] studniarskiego4 – oraz pp. [Hipolita] Cegielskiego, [Kazimierza] Jarochowskiego i [Władysława] Bętkowskiego [sic]. 1 J. Kaczmarek, H. Kaczmarek, P. silska, Początki starożytnictwa wielkopolskiego w korespondencji Towarzy- stwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego, Poznań 2013, s. 484–490. 2 M.in. a. Koehlerówna, Biblioteka Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk 1857–1957, „Roczniki Historyczne” 1957, t. 23, s. 381–430. 3 Karol Libelt przeniósł się w 1850 r. z Poznania do Czeszewa, Józef łukaszewicz, wieloletni bibliotekarz Biblioteki Raczyńskich, zamieszkał w 1852 r. w targoszycach pod Krotoszynem, Jan Kazimierz Plebań- ski pracował od wiosny 1856 r. w gimnazjum w Lesznie, a Kazimierz Kantak był od 1853 r. właścicielem Dobieszewka w pow. szubińskim. seweryn Mielżyński przybył oczywiście z Miłosławia. 4 J. Rymarkiewicz, J. Przyborowski, a. Wannowski byli profesorami Gimnazjum św. Marii Magdaleny, nato- miast M. Motty. B. szafarkiewicz, M. studniarski i J. zaborowski uczyli w poznańskiej szkole Realnej. Listy w sprawach Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego z lat 1856–1888 51 Wywiązując się niniejszem z danego nam polecenia Pańskiego, dziękujemy raz jeszcze, że raczyłeś nas wesprzeć swą radą i zaszczycić swym współudziałem, a składając rzecz naszą w ręce Pańskie, pewni jesteśmy, że ją do jak najpomyślniej- szego doprowadzisz skutku. Projekt do statutów, oparty na organizacyi dawnego towarzystwa5 i Matyc sło- wiańskich6, złożemy w sobotę w ręce Pana. Przy tej sposobności racz Jaśnie Wielmożny Pan Hrabia przyjąć wyraz naj- głębszego szaconku i uwielbienia, jakie od dawna czuje najniższy sługa Kazimierz szulc Poznań w niem. Kasynie dnia 29 października 1856 Źródło: Biblioteka PtPn, rkps 1595, k. 2. odpis listu, adnotacja odpisującego: „z  archiwum Cieszkowskich z Wierzenicy”. Nr 2 August Cieszkowski, Założenia konkursu PTPN na pracę o włościanach [1857?] Wierzenica Uwagi Cieszkowskiego o stosunkach włościańskich. zadanie Rozstrząsnąć stan naszych stosunków włościańskich w rozmaitych częściach Polski – wyłożyć historyczne, prawne i ekonomiczne przyczyny tego stanu – oraz wskazać środki jego polepszenia. szczegółowe objaśnienia tej kwestyi. 1 zbadać porównawczo stosunki włościańskie w rozmaitych częściach Polski, podać rys historyczny ich przekształceń oraz rys statystyczny ich obecnego stanu. 2 Roztrząsnąć system Pańszczyzny i wszelakiego rodzaju zaciągów – tak w ści- ślejszych, jako też w wolniejszych formach tego systemu. Porównać stan włościan polskich ze stanem ich w krajach, gdzie częściowo lub zupełnie zniesiony został. ocenić wpływ jego na gospodarstwo krajowe. 3 Roztrząsnąć system oczynszowania włościan – a to a) z nadaniem własności gruntu, b) bez nadania tejże własności. okazać z jednej strony korzyści, z drugiej niedogodności tego systemu, a to znowu a) dla Dziedziców, b) dla samych kmiotków. Wyłożyć historycznie i ekonomiczno-politycznie regulacyą stosunków włośc. w państwie pruskiem oraz jej skutki na ogólne gospodarstwo krajowe. zastanowić się nad różnicami zasad i środków w szczególnych prowincyach zastosowanych i  rozważyć, które z  nich były najkorzystniejsze lub też jakie z  nich mogą być 5 towarzystwo Przyjaciół nauk działało w Warszawie w latach 1800–1832. 6 Matica (z j. serbskiego, pol. Macierz) – nazwa stowarzyszeń kulturalno-naukowych i oświatowych tworzo- nych przez narody słowiańskie w pierwszej poł. XiX w. Listy w sprawach Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego z lat 1856–1888 52 korzystniejszemi dla obu stron kontraktujących oraz jakie zmiany dotychczaso- wych zasad regulacyjnych tak przez doświadczenie, jako też przez naukę stanu [?] są dla dalszego postępowania wskazane. nareście przy uznaniu wielkich korzyści tak moralnych, jak materyalnych z nadania własności chłopom w niektórych częściach Polski już osiągniętych i nadal osiągnąć się mogących – zastanowić się także nad złem, które stąd w przyszłości mogłoby powstać, i wyśledzić środki wczesnego zapobieżenia takowemu. zastanowić się nad kwestyą zbytniej podzielności gruntów lub ich zadłuże- nia przy niedzielnych spadkach – nad ważnemi skutkami rozdziału jednorodnej dotąd klassy kmiotków naszych na dwie kasty: właścicieli i pozbawionych wła- sności oraz nad możnością tworzenia się nieznanej dotąd na polskiej ziemi plagi proletarjuszów, którą się komornicza ludność gdzieniegdzie grozi. 4 oprócz powyżej przytoczonych głównych systemów agrarnych u nas zapro- wadzonych zastanowić się nad wielu innemi zasadami urządzeń ziemskich, jako to nad rozmaitemi formami systematu danin lub systematu dzierżaw, nad różnemi dotychczas zaprowadzonemi koloniami rolniczemi, nad urządzeniami gospo- darstw parobkowych komorniczych i  nad tzw. kopczyzną etc. Przytoczyć nie- które naśladowania godne urządzenia galicyjskie oraz to ze stosunków ziemskich obcych krajów, co do gospodarstwa naszego dałoby się zastosować. 5 zastanowić się nad pobocznemi środkami lub instytucyami mogącemi pośrednio lub bezpośrednio przyczynić się do polepszenia tak moralnego, jak materialnego stanu ludu wiejskiego. 6 na koniec wyśledzić, czy oprócz wymienionych i już istniejących systemów agrarnych nie ma jeszcze innych ekonomiczno-politycznych zasad do urządze- nia stosunków ziemskich. Gdyby się jakowe znaleźć mogły, okazać ich praktyczne korzyści lub niedogodności, zbić lub poprzeć ich teoretyczne stanowisko – wska- zać łatwość lub trudność ich realizacji – wyłożyć ich stosunek do istniejących dotychczas przeszłych i  teraźniejszych stanów – słowem zastanowić się, jakie z historycznych i statystycznych podań, tj. z przeszłości i teraźniejszości, wypły- wają wnioski o przyszłości stosunków włościańskich. Źródło: Biblioteka PtPn, rkps 1595, k. 3. odpis, adnotacja odpisującego: „Wierzenica. Uwagi Cieszkowskiego o stosunkach włościańskich. Własnoręczny projekt Cieszkowskiego”. Nr 3 Stanisław Egbert Koźmian do Józefa Morawskiego7, 14 V 1875 r. Poznań 14/5 [18]75 Kochany Józefie, Jeszczem nie zdążył podziękować ci za przysłane mi życzenia na imieniny, a tu nowy list nadchodzi z powinszowaniem dla zosi. za oba najserdeczniej ci dziękuję, 7 Józef Morawski (1813–1902) z Kotowiecka, brat Kajetana Morawskiego z Jurkowa (zob. przyp. 10), ostatni dyrektor ziemstwa Kredytowego, jedna z głównych postaci obozu ultramontańskiego. Listy w sprawach Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego z lat 1856–1888 53 za siebie i za moją córkę. Ubiegający tydzień był dla nas tak pełnym zajęcia i kło- potów, tak dużo osób nas odwiedzało, że nie było chwili wolnej na wzięcie pióra do ręki. Byli skarzyńscy przez dwa dni. Wyjechali we środę. Kaziowie Chłapowscy8 są tu prawie ciągle, bo się starają o bonę lub guwernantkę, która by na parę mie- sięcy zastąpiła pannę Due, gdyż ta wyjechała do szwajcaryi nagle powołana nie- bezpieczną chorobą ojca. Był [Wawrzyniec] Engeström9, który ma wiele zachodu z  Gostyniem. Mieliśmy także Kajetana [Morawskiego] przez parę dni. Czekał na Kazia i Kostunię z Berlina10. Kazio zdał egzamen jak najświetniej. otrzymał nro pierwsze. Wrócili rano we środę. Moja żona wyjechała z córkami w tej chwili (4ta po południu) do Kopaszewa na trzy tygodnie11. Pierwszą więc biorę chwilę wolniejszą, by ci odpisać. Mam obecnie bardzo wiele zatrudnienia z powodu pro- pozycyi zrobionych przez Józefa Mielżyńskiego towarzystwu Przyjaciół nauk. aby się wycofać z wszystkich zobowiązań z testamentu śp. seweryna wynikają- cych, daje on na szkołę Żabikowską12 100.000 tal., a nam 20.000. nie wiem, czy na to się zgodzi Cieszkowski, bo musiałby odstąpić swej własności, a dziś tylko o tyle w naszem ręku coś jeszcze jest pewnem, o ile jest prywatną własnością. nasze zaś towarzystwo nader źle wyszłoby na takim układzie. Dla dokończenia budowy i  urządzenia się musiałoby zaciągnąć dług znaczny, przynajmniej 20.000 tal., a że nie ma czem płacić procentów, więc wkrótce by zbankrutowało. te 20.000 tal. już wyłożył na budowę, która jest jeszcze daleką od ukończenia, przeto wykwito- wałby nas co do grosza. nie wiem, jak się to skończy, bo uparty, i niegolewskiego13 i innych przekabacił na swoją stronę. Libelt wciąż bardzo chory. Ja więc muszę tę sprawę prowadzić, co mi jest nader przykrem. [Dr teodor] Matecki powró- cił we wtorek. Powiada, że mu znacznie lepiej. Wygląda nieźle. nie zastał już Wesołowskiego przy życiu14. ten od piątku był już mocno chorym. Mierzyńscy15 widzieli go na parę godzin przed śmiercią. Jej już nie poznał. Pogrzeb odbył się w deszcz ulewny. szedłem za trumną tylko do rogu ulicy. Mierzyńscy wyjechali do Lipnicy, gdzie będą mieli dużo z Królestwa gości i gdzie do przyszłego czwartku 8 Kazimierz Chłapowski (1832–1916) – syn gen. Dezyderego Chłapowskiego i jego żona, anna z Chłapow- skich (1843–1919). 9 Wawrzyniec Benzelstjerna Engeström (1829–1910) – właściciel ostrowieczna pod Dolskiem, społecznik, mecenas, literat, od 1873 r. członek PtPn, w latach 1880–1907 sekretarz generalny towarzystwa. 10 Kajetan Morawski (1817–1880) – właściciel Jurkowa, poseł na sejm pruski i członek PtPn, jedna z czo- łowych postaci środowiska ultramontańskiego w  Poznańskiem, blisko związany z  Koźmianami, ojciec Konstancji (1842–1917) i Kazimierza (1852–1925), który właśnie w 1874 r. obronił na Uniwersytecie Ber- lińskim pracę doktorską, o czym mowa w dalszych zdaniach; wybitny filolog klasyczny, w przyszłości rek- tor Uniwersytetu Jagiellońskiego. 11 Żoną s.E. Koźmiana była Felicja z łempickich, mieli dwie córki, wspomnianą wyżej zosię i Marię. 12 Wyższa szkoła Rolnicza im. Haliny, utworzona przez augusta Cieszkowskiego, działała w Żabikowie w latach 1870–1876. 13 zapewne Władysława niegolewskiego (1819–1885) – wybitnego parlamentarzystę, prezesa Koła Pol- skiego w Berlinie, członka założyciela PtPn, wiceprezesa towarzystwa w latach 1860–1865. 14 Chodzi o Michała Wesołowskiego, uczestnika powstania listopadowego, sekretarza generalnego ziem- stwa Kredytowego, który zmarł 10 maja 1875 r. 15 Chodzi o Jana stefana Mierzyńskiego (1801–1880) – właściciela Lipnicy pod szamotułami, weterana powstania listopadowego i członka PtPn, oraz o jego żonę aleksandrę z łuszczewskich (1837–1881). Listy w sprawach Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego z lat 1856–1888 54 zabawią. Jutro Kostusia z panną Bujard tam jedzie. X. Jan [Koźmian] zdrów i swo- bodny. Wczoraj go widziała moja żona. siedzi w tej samej ciupce16. na dole już wybielono. sprowadzają meble. sam prezes sądu apelacyjnego tem się zajmuje. niezawodnie więc zaraz po zielonych Świątkach uwiężą resztę kanoników. X. Jan nie chce się jeszcze starać ani o pozwolenie przejażdżki, ani o wyjazd do wód. ale skoro nadejdzie pora, szturmować będziemy. – Bardzo się cieszę, że się Rózi tak anglia podobała. Jedyny to kraj w Europie, w którym jeszcze odetchnąć można17. Ściskam cię najprzyjaźniej – Pani Eugenii i pannie antoninie18 serdeczne zasy- łam ukłony, a wszystkim wam najlepszego zdrowia życzę. s. Koźmian Źródło: Biblioteka PtPn, rkps 1586, k. 32–33. Nr 4 Stanisław Egbert Koźmian do Józefa Morawskiego, 7 V 1879 r. Poznań 7/5 [18]79 Kochany Józefie, najserdeczniej Ci dziękuję za pamięć o mych imieninach. Bardzo mi potrzebne życzenia takich poczciwych i pobożnych dusz jak wasze, bo coraz się czuję słabszym i smutniejszym. Wasza pamięć tem mię więcej ujmuje, że sami nie jesteście bez kło- potów i zmartwień. Miałbym ochotę koniecznie Ciebie czem tu przyciągnąć. Jużem myślał zaproponować Ci, żebyś został członkiem naszego towarzystwa Prz. nauk, nie dla tego bynajmniej, żebyśmy żądali od Ciebie jakich prac naukowych, ale żebyś stał się nam wsparciem, radą, a przyjeżdżając na nasze zebrania i wykłady, rozerwał się czasami między augustem [Cieszkowskim?]19, mną i obywatelami dobrze Ci znanymi, z których wielu teraz na nasze posiedzenia uczęszcza. Rozważ to. august zdrów i zawsze pilnie uczestniczy w naszych naukowych zabiegach, a po każdem posiedzeniu zaprasza wielu do siebie na kolację. Wczoraj miał nadzwyczajnych gości. Przyjechała X-a Jerzowa Lubomirska z córką20. towarzyszyli jej Fr. Żółtowski i jego syn stanisław21. Podąża ona do ostrowa. Więc ją pewnie wkrótce zobaczycie. 16 Ks. Jan Koźmian, młodszy brat s.E. Koźmiana, został aresztowany przez władze pruskie w 1874 r. za uczestnictwo w tajnym zarządzie archidiecezją gnieźnieńską i poznańską, spędził w więzieniu 9 miesięcy. 17 s.E. Koźmian był wielkim anglofilem i wybitnym znawcą anglii. Rózia – może córka J. Morawskiego Rozalia (1853–1932). 18 Eugenia z Morawskich (1814–1893) – żona Józefa Morawskiego i zapewne ich córka, antonina (1849–1939). 19 Jeszcze w 1875 r. Koźmian pisze o „Cieszkowskim”, na autora Ojcze nasz może wskazywać fakt, iż to jego gościem była wdowa po Jerzym Lubomirskim, który podobnie jak Cieszkowski był przyjacielem z. Krasiń- skiego; a. Cieszkowski mieszkał w Poznaniu przy ul. Młyńskiej 38. 20 Cecylia z zamoyskich Lubomirska, wdowa po ks. Jerzym Lubomirskim (1817–1872) – ordynacie przeworskim, przyjacielu z. Krasińskiego, członku honorowym PtPn od 1865 r. Lubomirscy mieli dwie córki, teresę i Marię. 21 Franciszek Żółtowski (1818–1894) z  niechanowa, członek PtPn od 1857 r., i  jego syn stanisław (1849–1908) – przyszły prezes Centralnego towarzystwa Gospodarczego, członek PtPn od 1879 r. Listy w sprawach Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego z lat 1856–1888 55 Pani Mierzyńska, odebrawszy przedwczoraj w nocy telegram, że jej siostra kończy, wyjechała wczoraj na noc do torunia, a dziś o 2½ stanie w Warszawie. nie spodziewa się już zastać siostry przy życiu. sama, po mocnej grypie, czuje się mocno jeszcze osłabioną. Kotusia została przy ojcu. Moje panie wyjeżdżają w piątek do szołdr, bo tam właśnie Marynia z dziećmi z Podola, a Dezio z Rzymu powrócił22. 25go puszczają się już w wielką swą podróż do Paryża itd. Będzie zapewne tu nabożeństwo żałobne w tumie za Jenerała23 23go bm. Ściskamy was najserdeczniej, dziękujem za pamięć i życzym zdrowia, swo- body, a przynajmniej pociech i ulgi w smutkach. twój s. Koźmian Źródło: Biblioteka PtPn, rkps 1586, k. 39. Nr 5 Franciszek Donat do Hieronima Feldmanowskiego24, 9 X 1879 r. szanowny Panie! niniejszem przesyłam część rozpisanego konkursu. takowa powinna nosić tytuł: „Podbicie później tak zwanej Marchii brandenburskiej z  ogólnym wstę- pem o słowianach pomiędzy Elbą a granicami dawnej Polski i przyczynach ich upadku”, na co też pierwotnie zakrojoną była. zabrałem się do tej pracy w nadziei, że przyczyny okropnego upadku i zagłady Wendów, jak krótko słowian tych dla wygody nazwę, będą mi jasnemi i że stąd jakaś nauka dla nas wypaść może. W tej nadziei omyliłem się w części, ponieważ książek, jak sobie życzyłem, dostać nie mogłem. z wrocławską król. biblioteką jest połączona frankfurtska [sic], są tu jeszcze inne biblioteki, które cenne mają rzeczy. Pomimo to braknie tu wiele książek, a w bibl. der Vaterländischen Gesellschaft25 są niejedne, lecz dla nieładu tam w katalogu panującego trudno jej skarby zużytkować. niektóre książki przysłała mi bibl. król. w Getyndze, po inne chcąc pisać do Berlina (gdzie cała praca powinna być robiona), miałem udać się najprzód z prośbą do ministra. nie mając atoli już więcej czasu, nie uczyniłem tego. i tu królewski bibliotekarz formalnie pra- cującym przeszkadza. tak więc już do niniejszej pracy podług samej „zeitschrift für preuβ. Geschichte und Landeskunde”26 30 rozmaitych roczników (Vereinsschriften 22 szołdry były własnością stanisława Chłapowskiego (1822–1902), syna generała D. Chłapowskiego; Dezio to Dezydery Chłapowski (1854–1925), syn stanisława, Marynia zaś to może jego córka Maria (1850–1909), żona napoleona Ksawerego Mańkowskiego; w 1879 r. Mańkowscy mieli trójkę dzieci. 23 Generał Dezydery Chłapowski zmarł 27 iii 1879 r. 24 Hieronim Feldmanowski (1822–1885) – pedagog, literat i tłumacz, członek PtPn od 1858 r., od 1868 r. był konserwatorem zbiorów i sekretarzem generalnym towarzystwa. 25 Chodzi o bibliotekę schlesische Gesellschaft für vaterländische Cultur, Śląskiego towarzystwa Kul- tury ojczystej, liczącą w 1886 r. 68 tys. woluminów. 26 Chodzi o wydawany w Berlinie „zeitschrift für preussische Geschichte und Landeskunde”. LISTY W SPRAWACH TOWARZYSTWA PRZYJACIÓŁ NAUK POZNAŃSKIEGO Z LAT 1856-1888 DEuTscHe ReErcHsPosT. POSTKARTE. i s lilaani, a ME SZdacwnakii SZ tm... ME ZI z AE wzi MEK Ak a 1. Karta pocztowa wysłana przez Franciszka Donata do Hieronima Feldmanowskiego, 8-9 maja 1880 r., wszystkie fot. pochodzą ze zb. PTPN [pisma towarzystw naukowych], często tylko pojedyncze dyplomata) i ma się rozu- mieć całego Pertza”” przeczytać powinienem, czegom dotąd uczynić nie mógł. Praca więc i na wieki 12tyi 13ty wyczerpującą nie jest. Ośmielam się jednakowoż ją posłać, spodziewając się, że coś, co wiele pracy kosztowało, jakiśkolwiek pożytek przynieść może. Mam jeszcze dla późniejszych wieków germanizacyi Marchii brandenbur- skiej źródłowy materyał zebrany, lecz nie uważam za potrzebne przesłać to, co już p. prof. Perwolf* w swojem dziele (Germanizacya bałt. Sł., Petersb. 1876) umieścił. Praca odpowiada z główniejszego trzeciej części dyspozycyi, z uwag niejedno wprost do niej należy. Cieszyłoby mnie, gdybym o wypadku jej lub czy w ogóle przyjęta, sąd już ostatniego tego miesiąca mógł usłyszeć. Z najgłębszym szacunkiem K.F. Odpowiedź proszę uprzejmie przysłać mi piętnastego lub ostatniego którego- kolwiek bądź miesiąca pod adresem: K.E 96 postlagernd”, Breslau. Wrocław 9go Paźdz. [18]79 r. Źródło: Biblioteka PTPN, rkps 1190, s. II-III. List wpisany na początku pracy konkursowej „Upadek Słowian zachodnio-północnych między Elbą a granicami dawnej Polsk?, napisanej przez Fr. Donata pod pseudonimem K.E 27 Monumenta Germaniae Historica, seria tekstów źródłowych dotyczących dziejów Niemiec, wydawana od 1826 r. przez Georga Heinricha Pertza. 28 Josef Perwolf, Germanizacia baltijskih Slavan, St-Petersburg 1876. 29 Poste restante. 56 Listy w sprawach Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego z lat 1856–1888 57 Nr 6 Franciszek Donat do Hieronima Feldmanowskiego, 26 XI 1879 r. Wrocław 26go Listopada 1879 r. łaskawy Panie! Doszło mnie, iż tylko prace obejmujące całe pole rozpisanego konkursu mogą być przyjęte. Upraszam zatem o łaskawe zwrócenie pracy mojej zatytułowanej „Upadek słowian” itd., pod adres K.F. 96. Pleszew, postlagernd, na dzień 1go Grudnia lub 16go bież. r. z głębokim szacunkiem K.F. respect. o odpowiedź jaką Źródło: Biblioteka PtPn, rkps 1190, s. 66. Nr 7 Franciszek Donat do Hieronima Feldmanowskiego, 15 X 1880 r. odesłałem łaskawemu Panu książkę „Rys dziejów serbo-łuż.”30 z  podzię- kowaniem i przeproszeniem za zwłokę i poprzednio przez okazyę posłałem list. spodziewam się, że to nadeszło. Co do pracy, na której podpisano K.F. 96, to racz Pan łaskawie, ponieważ się chyba tylko laudanda voluntate [chwalebnymi chę- ciami] poleca, nie wymieniwszy nazwiska mego, tu dotąd odesłać. z głębokim szacunkiem Fr. Donat, kandydat filol. dn. 15 Paźdz. 1880 [r.] w Liniu, przez Lwówek p. Pniewami Źródło: Biblioteka PtPn, rkps 1530, k. 1. Nr 8 Wawrzyniec Benzelstjerna Engeström do Bolesława Erzepkiego, 8 III 1882 r. zarząd towarzystwa Przyjaciół nauk Poznańskiego szanowny Panie List Jego zakomunikowałem zarządowi i odnośne Jego postanowienie uprzej- mie przesełam. Kwestya złożenia egzaminu Doktorskiego, jak to już poprzednio 30 zapewne Rys dziejów serbo-łużyckich Wilhelma Bogusławskiego, Petersburg 1861. Listy w sprawach Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego z lat 1856–1888 58 donosiłem, bardzo zarząd obchodzi – i jest niemal, dla samej już powagi zakładu, koniecznie pożądaną – dlatego też chętnie na podany nam przez szan. Pana termin 1 Czerwca się zgadzamy – zachowując rzeczoną posadę do dyspozycyi Pańskiej. skoro się rzeczy bliżej omówją, na rządanie [sic] Pańskie, kontrakt roczny i warunki w nim zawarte przesłać możemy w dwu egzemplarzach do przejrzenia i podpisania. o treści kontraktu niewiele co jest do wspomnienia nad zwyczajne i wszędzie wymagane formuły i zobowiązania względem zarządu i konserwatora generalnego zakładu – określenie pracy podjętej i wyznaczenie stałych godzin służbowych. Jednym z warunków, na który zwracam uwagę – jest wymaganie, ze względu na położenie nasze konieczne, aby urzędnik towarzystwa Przyjaciół nauk wyrzekł się wszelkiego występowania publicznego politycznego bezwarunkowo – nie występował na żadnych zebraniach, wiecach i innych agitacyach – nie wdawał się, poza obrębem ściśle naukowym, w żadne korrespondencye i polemiki dzienni- karskie – gdyż te mogłyby oddziałać szkodliwie i kompromitować towarzystwo w oczach władzy niechętnej instytucyi. Co do pensyi przedłożyłem list szan. Pana i upoważniony jestem zakomuni- kować Mu, iż w pierwszym roku pensya na 1000 Marek przeznaczona – następnie po zobopolnem poznaniu i ocenieniu pracy, niezawodnie podwyższoną być może i mam niepłonną nadzieję że na 1200 Mar. się unormuje – obecnie fundusze nasze są tak wyczerpane, iż w tym roku początkowym na oznaczonej summie poprze- stać nieodzownie postanowiono. nadmieniam tu jeszcze mimochodem, co się samo przez się rozumie i w atry- bucye Pańskiego zadania wchodzi, iż w miarę potrzeby – z polecenia i kosztem zarządu podejmować będziesz wycieczki archeologiczne – w których na czynność i znawstwo Jego rachujemy. na teraz, o ile to od nas zależy, rachujemy rzecz za załatwioną – a na oświad- czenie się Pańskie w tej mierze czekając, na wyraźne żądanie Jego, kontrakt urzę- dowy do podpisu przesłać możemy. tymczasem łączę uprzejme ukłony obok wyrazów rzetelnego szacunku. Wawrz. Benzelstjerna Engeström Poznań dn. 8 Marca 1882 [r.] Źródło: Biblioteka PtPn, rkps 1530, k. 1. Nr 9 Wawrzyniec Benzelstjerna Engeström do Bolesława Erzepkiego, 23 VII 1883 r. altuna – Göksbo szanowny Panie Uprzejmy list Jego odebrałem już nie w Poznaniu, ale tutaj w szwecyi, gdzie jak zwyczajnie lato przepędzam. z  dalekich więc kończyn Północy przesełam szanownemu Panu jak najserdeczniejsze podziękowanie za okazywaną życzliwość LISTY W SPRAWACH TOWARZYSTWA PRZYJACIÓŁ NAUK POZNAŃSKIEGO Z LAT 1856-1888 eż s a + apekidlo> > POZ ia R oeiacdk 9 mury e radogecą 1 w matówe zdedrói ŁY krę zgfcjnać ź may Dn ż BWA (ażzizaje Mać A ak Mya _ ha Ac ARE >» frawę_ Maka Moe » 'gytodlea Meri 24 Mmjal wy ja Aaa EA pa: uż a ŹJodotwa AAU. pa = =szóę ae BRA 2. Zlistu Wawrzyńca B. Engestróma do Bolesława Erzepkiego, 23 lipca 1883 r. dla naszego muzeum narodowego i za popieranie idei zbiorów naszych nauko- wych. Poparcie i zainteresowanie się Pańskie tem cenniejszem jest dla nas — zwłasz- cza w dziedzinie archeologicznej — że jakkolwiek muzeum posiadamy bogate i bardzo cenne, jakkolwiek ziemia nasza Poznańska jest jedną z najbogatszych skarbnic zabytków przedhistorycznych — prawdziwem cmentarzyskiem ogól- nem — pracowników i znawców nam braknie — zainteresowania się ogólnego — bo krom maleńkiego grona ludzi fachowych — nie mamy tu prawie nikogo, który by zajął się poszukiwaniem skrzętnem i zabiegliwą ochroną zamiłowanego badacza i znawcy — stając na straży skarbów, które cudzoziemcy nam zabierają. Funduszów nawet jeszcze nie mamy na wyjazdy i poszukiwania naukowe. Toteż Zarząd ser- decznie Panu wdzięczny za łaskawe dary i wskazówki — za radę i pamięć, którym i nadal się polecamy. List Szanownego pana i łaskawe zapiski odeślę do Poznania panu Feldmanowskiemu, pod którego światłem kierunkiem i opieką rozwija się muzeum archeologiczne. Do Pani Hrabiny Kwileckiej, korzystając z łaski Pańskiej, listownie się zgłoszę, ale upraszam Szanownego Pana, abyś poprzednio raczył sam do Niej napisać, uwiadamiając, żeś deponowane objekta ofjarował muzeum - napisawszy do mnie, abyśmy na mocy tego do Pani Hr. Kw. się zgłosili. Wszelkie możliwe zgłoszenia i korrespondencye archeologiczne raczy Sz. Pan teraz w nie- obecności mojej odsełać do Pana Feldmanowskiego, który z radością i zapałem takowe odbierze zajęty teraz wyłącznie wydziałem archeologicznym. 59 Listy w sprawach Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego z lat 1856–1888 60 nie pozostaje mi obecnie, jak z mojej strony serdecznie szanownemu Panu podziękować – polecić wspólną sprawę naszą łasce i opiece Jego – i prosić, abyś przyjął wyrazy szczerego szacunku od powolnego sługi. Wawrz. Benzelstjerna Engeström d. 23 Lipca 1883 [r.] Źródło: Biblioteka PtPn, rkps 1221, k. 1–2. Nr 10 Zarząd PTPN do Bolesława Erzepkiego, 5 VI 1885 r. zarząd towarzystwa Przyjaciół nauk Poznańskiego Poznań, dnia 5 Czerwca 1885 [r.] zarząd towarzystwa Przyjaciół nauk, przedłużywszy na plenarnem posiedze- niu dnia 3 Czerwca r.b. generalne zastępstwo Konserwatora, Panu Hieronimowi Feldmanowskiemu od 1 Lipca b.r. do 1 stycznia r.p. 1886 – z powodu, iż ogłoszenie kon- kursu oraz postanowienie wyższych urzędów stałych, wedle praw statutu, przysługuje nam tylko, skoro jesteśmy w komplecie31 – a zatem możliwe staje się tylko po dokona- nym wyborze nowego zarządu, który w miesiącu Grudniu nastąpi – postanowił, chcąc zawczasu szanownego Pana współpracownictwo zakładowi naszemu pozyskać  – powierzyć Mu tymczasowo, do dalszego, tytułem czasowego urzędu pomocniczego współdziałanie i opiekę nad zakładem w porozumieniu z Panem Feldmanowskim, od dnia 1 Lipca r.b. do 1 stycznia r.p. 1886, zapraszając Go uprzejmie, abyś w tym terminie rozpoczął urządowanie, które z czasem jako stała i unormowana posada szan. Panu zapewne przypadnie. zarząd wyznaczył na to półrocze pensyą 600 Mar. wypłacalnych po 100 marek miesięcznie prenumerando32. Mieszkanie umeblowane (bez pościeli), światło i opał wyznaczone są w zakładzie do Jego użytku. z niecierpliwością oczeku- jemy szan. Pana, a na pomoc Jego rachując, prosimy o natychmiastowe zapewnienie nas, że na przybycie Jego w oznaczonym terminie liczyć możemy – Proszę adresować do Pana Dra Wład. łebińskiego33, Podgórna Ulica 8. z wyrazem rzeczywistego szacunku sekretarz [Vice] Prezes Wawrz. Benzelstjerna Engeström Dr [teodor] Matecki Źródło: Biblioteka PtPn, rkps 1530, k. 3. Pismo Wawrzyńca Engeströma. 31 stanisław Egbert Koźmian, prezes PtPn, zmarł 23 iV 1885 r. 32 z góry. 33 Władysław łebiński (1840–1907) – powstaniec styczniowy, aktywny w licznych polskich organizacjach, w PtPn od 1871 r., skarbnik i redaktor „Roczników tPnP”. LISTY W SPRAWACH TOWARZYSTWA PRZYJACIÓŁ NAUK POZNAŃSKIEGO Z LAT 1856-1888 ż Swenań, dnia Ś' Monwee_ M7 - Śgzs ą* e TOWARZYSTWA PRZYJACIÓŁ NAUK JOTCO , * p sąał PZ awazyokoi Śjowij: ac dy wa rcwrnem. Jiowie nai nc fraza, s, Tonka 2 ŻzęzrachracDa a zweflirenanowe Khia mood ierea w zak dynie jra rp „LAB omni syah Lyzcko c dó rane iyiko Miro taa pal POZY: ZAŻ Zedo sko kyboą CZ gel rkkay 2 4d Bzy Po was EŻĆ GozFe 290 ek Ź oj kz ami owa, edo aż fapo dad w kopqchw awa: Zz, tarz arienikcze, 20 Amica fe ó owe odokneć wyw, 2 arsay RM udzie ryty z wzpzeewa Z Ś m. HIŁŁ ace] Łe x re x Ea Mar 4 fsloobite ro MO musć życi + zróecewacde. +4 Jo karać, Lożeg milo agat, ŻŹ (ófrerzele) „ada. ewy emajomę takiej oo pa pakujemy Pony SAO Ź A w: mód fin e mali M ybynie Sogn wa. w LEPONCJ Lo - Mlwiawąa Ż j Pla Au KG, jana, je Łkcad a ra zł ŻĘ Plon: sa lody 3. List Zarządu Towarzystwa do Bolesława Erzepkiego, 5 czerwca 1885 r. Nr11 Wawrzyniec Benzelstjerna Engestróm do Bolesława Erzepkiego, 1885 r Zarząd Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego Szanowny Panie Dr. Odebrawszy wiadomość o złożonym egzaminie — pospieszam dłoń Jego uści- snąć, powinszować Mu z całego serca i również serdeczne na przyszłość przesłać „Szczęść Boże". Pan Dr. odebrałeś już urzędowne wezwanie Zarządu, liczymy na Niego i ocze- kujemy w Poznaniu. 61 Listy w sprawach Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego z lat 1856–1888 62 Mieszkanko kawalerskie przygotowane w  Gmachu towarzystwa. skoro zechcesz, przybywaj – a przyszłość ustali wszystko i tymczasowość dla nas dziś konieczna usuniętą będzie niebawem z końcem roku. obszerniej piszę to w liście do Wnego Mańkowskiego – Ufajmy Bogu i pracujmy wspólnie. Wyjeżdżając dziś do szwecyi i nie mogąc Go osobiście powitać w miejscu, czynię to nie mniej ser- decznie z oddali – a mając nadzieję, że zobaczemy się za kilka miesięcy i wspólnie pracując, pociągniemy tę taczkę obowjązków ojczystych, polecam się pamięci. Pozostając z szacunkiem W. Ben. Engeström zgłosi się sz. Pan do Dra łebińskiego – on pana zainstaluje i przedstawi. Źródło: Biblioteka PtPn, rkps 1530, k. 4. Nr 12 Wawrzyniec Benzelstjerna Engeström do Bolesława Erzepkiego, 22 VII 1885 r. altuna – Göksbo szanowny Panie Doktorze Udaję się do uprzejmości Jego z  proźbą [sic], którą jako kwestyę rzeczy publicznej łaskawie uwzględnić raczysz, wyręczając mnie w  poleconem zada- niu. odebrałem od Pana Dr. [Włodzimierza] Demetrykiewicza34 z  Krakowa list, który tu dołączam, a który zawiadomi sz. Pana najlepiej, o co chodzi. otóż chcąc stósownie [sic] życzeniu Dra Demetrykiewicza odpowiedzieć, trzeba być na miejscu – rzecz obmówić z kompetentnymi, jak mianowicie z Półkownikiem [sic – ignacym Wyssogotą] zakrzewskim będącym w  Komissyi zabytkowej  – z  Radcą [Władysławem] Jażdżewskim, a  przede wszystkiem z  Panem Dr. [Ludwikiem] Kurtzmannem35, który Panu najlepszych może wiadomości spe- cyalnych udzieli i źródła do sprawozdania wskaże. Proszę więc szanownego Pana uprzejmie, abyś dla dobra publicznego trud ten z  dobrą wolą podjąć raczył i  Panu Demetrykiewicz łaskawie przesłał wiadomości potrzebne – odpisałem Mu bowiem, że nie będąc w Poznaniu – proźbę [sic] Jego w ręce Pańskie odesłałem, na gorliwość i znajomości Jego, równie jak na uprzejmość rachując. 34 Włodzimierz Demetrykiewicz (1859–1937) – jeden z twórców ośrodka badań archeologicznych w Kra- kowie, prof. UJ, w 1884 r. zdobył doktorat z prawa na tym uniwersytecie na podstawie rozprawy dotyczącej prawnych aspektów opieki nad zabytkami archeologicznymi, prośba, z którą się zwrócił do PtPn, zwią- zana była z pewnością z jego dalszymi studiami w zakresie konserwatorstwa zabytków sztuki i historii. 35 ignacy Wyssogota zakrzewski (1823–1889) – pułkownik armii pruskiej, wydawca Kodeksu Dyploma- tycznego Wielkopolski, wiceprzewodniczący Komisji archeologicznej; Władysław Jażdżewski (1835– 1895) – prawnik, archeolog i numizmatyk, przewodniczący Komisji archeologicznej PtPn; Ludwik Karol Kurtzmann (1835–1895) – nauczyciel, od 1883 r. zatrudniony w Bibliotece Raczyńskich, członek Historische Gesellschaft für die Provinz Posen, pozostający w bliskich związkach z polskim środowiskiem naukowym. Listy w sprawach Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego z lat 1856–1888 63 Proszę wybaczyć, że ośmielam się z tem Panu narzucić, pracy Mu przyspa- rzając – rachuję bowiem na to, i tem się usprawiedliwiam, że w dobre ręce oddaję sprawę naukową i narodową, której usłużyć się godzi. Przy tej sposobności niechaj mi się godzi powitać szan. Pana Dra na stanowi- sku naszego zacnego, starego Feldmanowskiego, najserdeczniejsze Mu przesełając na przyszłość życzenia – a w nadziei, że wkrótce będę miał sposobność wypowie- dzieć je osobiście, do wspólnej powra[ca]jąc pracy, łączę życzliwe wyrazy prawdzi- wego szacunku od powolnego sługi W. Benzelstjerna Engeström 22/7 [18]85 [r.] Źródło: Biblioteka PtPn, rkps 1530, k. 5. Nr 13 Wawrzyniec Benzelstjerna Engeström do Bolesława Erzepkiego, 7 V 1886 r. szanowny Panie Doktorze nie mogąc jeszcze powrócić do Poznania i zniewolony dni kilka tutaj zabawić, udaję się do niego z proźbą [sic], abyś raczył mnie łaskawie zastąpić w interesie nie cierpiącym zwłoki. Mamy w galeryi naszej kilka obrazów, które nie do nas należą – zostawił je nam Pan [Władysław] Bartynowski z Krakowa36 w nadziei, że takowe kupiemy, do czego jednakże nie przyszło. obrazy te zna Pan Marcinkowski37 dobrze – wystawiane były w roku zeszłym w pałacu Działyńskich. otoż Pan Bartynowski, jak dołączony list świadczy, prosi, aby mu niezwłocz- nie odesłać. 1. [Józefa] Buchbindera – mały w czarnej robie obrazek siwowłosego starca. ten wisi w galeryi artystów polskich w pierwszej małej sali wstępnej. tego potrze- buje bardzo spiesznie. 2. Prosi, aby mu odesłać większy obraz [Jana nepomucena] Głowackiego – widok zamku Krakowskiego na Wawelu nad Wisłą w ramie złotej. obraz ten wisi w  wielkiej sali artystów polskich, na prawo, pod obrazem [ignacego Romana] Postępskiego Śmierć ks� Zaboklickiego w Kufsteinie. 3. Dwa olejne małe portreta na płótnie, bez ramy. Mężczyzna i stara kobieta. Portreta malarza Gajewskiego i jego żony czy matki. obrazki te stoją w biórze [sic] zarządu, na mojem biórku [sic] – oparte o ścianę za krucyfiksem. 36 Władysław Bartynowski (1832–1918) – krakowski bibliofil, kolekcjoner i antykwariusz. Współzałożyciel towarzystwa numizmatycznego w Krakowie. 37 antoni Marcinkowski (1843–1904) – urzędnik biblioteczny towarzystwa. Listy w sprawach Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego z lat 1856–1888 64 otoż upraszam szanownego Pana, abyś kazał obrazy te cztery zapakować starannie. Pan Marcinkowski zająć się tem raczy spiesznie, i  odeślijcie paczkę pod adresem Pana Władysława Bartynowskiego, Kraków – Rynek nr. 7. franco., ponieważ to bardzo pilne. Przy tej sposobności przypominam reklamacyą wysłanych [Józefowi ignacemu] Kraszewskiemu książek, których tenże nie odebrał. Poczta odpowia- dać za to musi. Proszę tam łaskawie przeprosić w mojem imieniu za nieobecność moją, ale nie z dobrej woli i fantazyi opóźnić się tak byłem zmuszony. Wrócę za dni kilka, prawdopodobnie w poniedziałek – a mam nadzieję, że w razie pilnej potrzeby Dr łebiński zastąpi mnie tam łaskawie. tymczasem łączę pozdrowienie uprzejme wraz z  wyrazem szczerego sza- cunku i przyjaźni. Wawrz. Benzelstjerna Engeström słupia d. 7. Maja 1886 [r.] Ps. Czy widział się Pan z [stefanem] Żupańskim38? Źródło: Biblioteka PtPn, rkps 1530, k. 7. Nr 14 Ks. Ignacy Polkowski do Zarządu PTPN, 23 IX [1875?] Do szanownego zarządu towarzystwa P[rzyjaciół nauk] w Poznaniu W. Dr Włodzimierz Dmochowski, szwagier Wiktora Heltmana zmar- łego w  Bruxelli w  roku ze[szłym?], przez wdzięczność, iż niektórzy z  obywateli Wielkopolsk[i] darzyli zmarłego pomocą pieniężną, bibliotekę39 po tymże Heltmanie ofiaruje bezinteresownie towarzystwu Przyjaciół nauk w Poznaniu – a mnie niżej podpisanego prosił, abym o tem uwiadomił szanowny zarząd towarzystwa Przyjaciół nauk, iżby tenże bezzwłocznie raczył wydelegować kogoś z swego ramienia do ode- brania rzeczonego daru, który się znajduje w Czerniejewie u P. Józefa Hajdes. Pełen szacunku Ks. Polkowski Lubostroń, dnia 23 Września. Źródło: Biblioteka PtPn, rkps 1465. k. 1. oderwany fragment karty. 38 stefan Żupański, syn zmarłego w 1883 r. Jana Konstantego Żupańskiego, kierujący dalej jego księgarnią i domem wydawniczym. 39 Księgozbiór jednego z  przywódców towarzystwa Demokratycznego Polskiego, Wiktora Heltmana (1796–1874), przekazany do Biblioteki PtPn zawierał 202 tomy druków emigracyjnych i dzieł z historii Polski, 32 teki korespondencji oraz rękopisy prac Heltmana. zob. „Roczniki tPnP”, t. 9 (1876), s. 338. LISTY W SPRAWACH TOWARZYSTWA PRZYJACIÓŁ NAUK POZNAŃSKIEGO Z LAT 1856-1888 RZ " DLA dee <A ekg LE Vina TL Kedelbecy. A, MMiikee ia aeweę uaze gz" - _ / o Pyta 07 Zhoa dh Pozmate Theezm. - Ź » kę a Misreauue Pryzpę = RZY 2 Śluw i M,” f: P> poz aaa by aakra. Patery. Fu A-ha cx, 910 leja apayaa Za . <>, - E . « AŻ o 1. Masła eh Ml Hpndź daw Zreżlnyycy Lliy Onfandi | Kny bro, 7 Prey pah, AT 2 WE fa zad noz a4ChaP 6 RA ady - © abarutnak MAL) —. p Mash, Pda 29 ATÓMRAn, OMAP, Wy fwyką Ł, A. RK ch. Ze. ąda a. Ayrrn Azzną VW Wnybay MAe Nowtędocz Pa 2 e 47 Av; 3. j: aŻ Pbrcn , Mac fra SYTŁY Pałeyg O w mzk PY hc AM JT KŚ, Miller, A, brzedrec ik Ona e ASA, Wr hygier elly b PP Pawrrzc abo pr Aya Past , JI dnten, zl, Jagro: OKU YAM biuzyret py hb c Mikaa ae RO Ay Mrted, KAZDE A W Wa gone ce ecu f/ WErMEC). ć 4. List prof. dra med. Antoniego Stanisława Jurasza do TPNP, Heidelberg, 26 stycznia 1885 r. Nr 15 Antoni Stanisław Jurasz do PTPN, 26 I 1885 r. Professor Dr A. Jurasz*, Heidelberg Heidelberg 26 Stycznia 1885 [r.] Do Wielce Szanownego Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego Z prośbą o łaskawe przyjęcie do Biblioteki przesyłam Wielce Szanownemu Towarzystwu następujące dzieła: 40 Prof. Antoni $. Jurasz (1847-1923) — od 1880 r. profesor laryngologii na uniwersytecie w Heidelbergu, od 1908 r. na Uniwersytecie Lwowskim, z którego w 1920 r. przeszedł do Uniwersytetu Poznańskiego; od 1891 r. członek korespondent, od 1915 r. członek honorowy PTPN. 65 Listy w sprawach Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego z lat 1856–1888 66 1. [Ernest] Barthez et [Frederic] Rillier [Rilliet!], Traité [clinique et pra- tique] des maladies des enfants, trzy tomy, drugie wydanie [Paris 1861]. Jest to dzieło fundamentalne nauki o chorobach dzieci – w handlu księgarskim całkiem wyczerpnięte. 2. a[dolf] Koch, Hermann von Salza� Meister des Deutschen Ordens [Ein bio- graphischer Versuch, Leipzig 1885]. 3. G[ustav] Weinberg, Das Französische Schäferspiel in d� I-ter Hälfte der XVII Jahrh., [Frankfurt a. Main 1884]. 4. E[dward] Ullrich, Die Periodicitätsmoduln der hyperelliptischen Normalintegrale dritter Gattung [als Functionen eines Parameters aufgefasst, Leipzig 1884]. 5. simon H[einrich], Zwei Fälle von Compression des Rückenmarks durch Wirbelkrebs, [Heidelberg 1884]. 6. o[scar] oppenheimer, Untersuchungen über den Gonococcus (Neisser), [Leipzig 1884]. oprócz tego dwie własne rozprawy: 1. Zur Lehre von den Kehlkopfcysten [„Deutsche Medicinische Wochenschrift” 1884, 39] i 2. Seröse Perichondritis der Nasenschneidewand [„Deutsche Medicinische Wochenschrift” 1884, 50]. z głębokiem uszanowaniem pozostaję uniżonym sługą Dr Jurasz Źródło: Biblioteka PtPn, rkps 1203, k. 12. Nr 16 Der Vorstand des Westpreussischen Geschichtsvereins do PTPN, 13 II 1885 r. Danzig, den 13 Februar 1885 [r.] Der Vorstand des Westpreussischen Geschichtsvereins Beehrt sich ihnen beifolgend Urkundenbuch des Bisthums Culm, Heft ii zu übersenden, mit dem ergebensten Danke für die uns gütigst mitgetheilten schriften, zuletzt: – und mit der Bitte, um ferneren freundlichen austausch der Vereinsschriften. im auftrage des Vorstandes Bertling schriftsführer an towarzystwo Przyjaciół nauk Poznanskiego zu Posen Listy w sprawach Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego z lat 1856–1888 67 [tłumaczenie:] Gdańsk, 13 lutego 1885 [r.] zarząd zachodniopruskiego towarzystwa Historycznego ma zaszczyt prze- słać Państwu załączony zeszyt ii Urkundenbuch des Bisthums Culm41, z  uniżo- nym podziękowaniem za przesłane nam łaskawie pisma z prośbą o dalszą miłą wymianę publikacji naszych towarzystw. z upoważnienia zarządu – Bertling42, sekretarz Do towarzystwa Przyjaciół nauk Poznańskiego w Poznaniu Źródło: Biblioteka PtPn, rkps 1203, k. 26. Nr 17 Warmińskie Towarzystwo Historyczne [Der Historische Verein für Ermland] do PTPN, 26 III 1885 r. Der Historische Verein für Ermland an die Gesellschaft der Freunde der Wissenschaften in Posen. indem wir unsern Dank für ihre bisheringen schätzbaren sendungen, zulezt „sprawozdanie [Poznańskiego towarzystwa Przyjaciół nauk] 1884” erneuern, übersenden wir ihnen beifolgend „zeitschrift [für die Geschichte und altertumskunde Ermlands]” Bd. Viii. Heft 1. und bitten zugleich, den gegenseitigen austausch der Vereinsschriften freundlichts fortsetzen zu wollen. Frauenburg i. ostpreussen, 26. iii. 1885. im namen des Vorstandes Dr. [Carl Peter] Woelky43 [tłumaczenie:] Warmińskie towarzystwo Historyczne do towarzystwa Przyjaciół nauk w Poznaniu. Ponawiając nasze podziękowania za Państwa dotychczasowe cenne prze- syłki, ostatnio „sprawozdanie [Poznańskiego towarzystwa Przyjaciół nauk] 1884”, ślemy w załączeniu „zeitschrift [für die Geschichte und altertumskunde 41 Urkundenbuch des Bisthums Culm, t. i, Bearbeitet von. C.P. Woelky, Danzig 1885; w liście informowano o drugim zeszycie pierwszego tomu, kolejny tom wyszedł w 1887 r., oba wydało zachodniopruskie tow. Historyczne. 42 Być może chodzi o Theodora Bertlinga, który był właścicielem gdańskiego wydawnictwa Commissions- verlag, którego nakładem ukazał się Urkundenbuch. 43 Ks. Dr Carl Peter Woelky (1822–1891) – kanonik warmiński, bibliofil, badacz dziejów Warmii, wydawca m.in. Codex Diplomaticus Warmiensis, t. 1–3, Mainz, Braunsberg, Leipzig, 1860–1874. LISTY W SPRAWACH TOWARZYSTWA PRZYJACIÓŁ NAUK POZNAŃSKIEGO Z LAT 1856-1888 Der _ biltorifche Merein > fiir „ęsErmlands an "a Śerdkoch, a M Po Ares 2 £ dlon 228 secczlón 2 * Ć £382 OLE. Indem wir unsern Dank fiir Ihre bisherigen schiitzbaren Sendungen. zuletzt Pra woza/anie SAŻAŹ. e, ernenuern, iibersenden wir Tlmen beifolgend 7 STA, W AJ JOŁ phryd AMY. Z e 4. s + und bitten zugleich, den gegenseitigen Austausch der Wereinssehwifien frenudlichst fort- setzen zn wollen. Frauenburg i. Ostprenssen. ŻA, A . ŁAAŚ, Im Namen des Vorstandes LT Poedsii / £ 5. Pismo Warmińskiego Towarzystwa Historycznego [Der Historische Verein fiir Ermland] do TPNP 26 marca 1885 r. Ermlands]' t. VIII, zeszyt 1, prosząc zarazem, byście Państwo zechcieli jak naj- milej kontynuować obustronną wymianę pism wydawanych przez nasze towa- rzystwa. Frombork w Prusach Wschodnich, 26. III. 1885 r. W imieniu Zarządu Dr [Carl Peter] Woelky Źródło: Biblioteka PTPN, rkps 1203, k. 69. 68 Listy w sprawach Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego z lat 1856–1888 69 Nr 18 Cezary Feliks Piotrowski do PTPN, 3 VI 1885 r. Poznań d. 3. Vi [18]85. szanownemu „towarzystwu Przyjaciół nauk” przesyłam w darze świeżo co dopiero moim nakładem wyszłe dziełko pt.: [Marcina] Hincza, Król Bolesny Jezus Chrystus44. – Wydanie piąte. – Cena: 1 M. z wysokim szacunkiem C.F. Piotrowski Źródło: Biblioteka PtPn, rkps 1203, k. 106. Nr 19 August Cieszkowski do Józefa Morawskiego, 17 XI 1884 r. Poznań (Młyńska 38) 17.11.1884 Kochany mój Józefie, z rozmowy synów naszych, którzy się onegdaj widzieli w Jurkowie, dowiaduję się, żeś cierpiący – i pilno mi zasięgnąć bliższych wiadomości od Ciebie samego. Czy się nie zanadto (po młodzieńczemu) oddajesz gospodarstwu? Bo choć tak pięknie zagospodarowane Kotowiecko żadnych już nie wymaga wysileń, to jednak ósmy nasz krzyżyk ma także swoje prawa, i chętniej bym Cię tu widział między nami albo też na kurulskiem krześle w Berlinie45 aniżeli w tej porze – nie powiem na wsi, bo to i ja sobie jeszcze pozwalam – ale w ustawicznym kłopotarstwie bez- pośredniego gospodarstwa. twoja kochana Pani i Córka robiły mi nadzieję zjechania do Poznania – jeśli nie na długo, to przynajmniej na zwiedzenie zbiorów tow. Prz. nauk i zobaczenia się z przy- jaciółmi. skoro to nie nastąpiło w ciągu tak pięknej jesieni, jakąśmy mieli – to sądzę, że teraz Matejki „Hołd Pruski”46 stanowić będzie great attraction [wielką atrakcję]. i Pawluś niebył [sic] łaskaw na Krysia, który go się w suchej od septembra spodziewał i z upragnieniem wyglądał. nie dawno [sic] jeszcze wspominał o nim w liście, więc zdaje się jeszcze nie tracić nadziei mimo spóźnionej pory, a tem samem mniej powabnej podróży. inni koledzy byli łaskawsi na młodego gospoda- rza i niepojednemu nawet go odwiedzali. Ponieważ graniczysz z  Jedlcem, więc zapewne znać musisz tamtejszego leśniczego P. Kokocińskiego, który jak widziałem z  anonsu w  „Dzienniku [Poznańskim]”, chętnie przyjąłby posadę w Królestwie. Powiedz mi z łaski swojej 44 M. Hincza si, J. łukowski, Król Bolesny Jezus Chrystus z 13 stacyami Męki Pańskiej, Poznań 1885. 45 Józef Morawski był przedstawicielem polskiego ziemiaństwa w pruskiej izbie Panów. 46 Hołd pruski Jana Matejki był wystawiony w poznańskim Bazarze od 16 Xi do 22 Xii 1884 r. Listy w sprawach Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego z lat 1856–1888 70 szczere o nim zdanie tak co do zdolności, jak co do charakteru, bom tyle już miał w tym fachu zawodów, że dziś w wyborze bardzo jestem oględny. Biedny nasz Koźmian47 tak się już poddał i  przyzwyczaił do swego stanu, że ledwo łóżko chwilowo opuszcza i wnet tęskni nazad do niego. tylko starych przyjaciół jak nas czasem przyjmuje i wtedy rzeźwo rozmawia, ale i tych odwie- dzin nie trzeba przedłużać. Ściskam Cię najserdeczniej i mile bardzo wspominam Kotowiecko – aC Źródło: Biblioteka PtPn, rkps 1585, k. 56–57. Nr 20 August Cieszkowski do Józefa Morawskiego, 9 XII 1888 r. Poznań 9/12 [18]88 r. Mój drogi Józefie, mea culpa, mea culpa [moja wina], żem Ci natychmiast nie odpisał na twój jedyny list przed parą tygodniami otrzymany – ale że tej culpie nie brak na circonstances atténuantes [okoliczności łagodzące], myślę, że sam przyznasz, bo natłok interesów tak publicznych, jak prywatnych, które tu zastałem za powrotem z zagranicy – dwie następne wycieczki do Berlina, przybycie syna z Królestwa na chwilowy u nas pobyt i przygotowanie odbioru Wierzenicy z dzierżawy, pilne sprawy tow. Przyjaciół nauk przy zbliżającym się końcu naszej kadencyi etc., etc., nareście uporczywa gryppa, która mi przez blisko dwa tygodnie mózg tłoczyła, a potem przedzierżgnęła [sic] się w boleśniejszą wprawdzie i dotychczas jeszcze trwającą, ale już z ulgą lumbago, uznasz bezwątpienia [sic] za okoliczności łagodzące mnię z przewłoki. Co powie- dziawszy, dodam une circonstance aggravante [okoliczność obciążającą], oto że przed odebraniem twego jedynego listu nosiłem się sam z miesiąc przynajmniej z myślą akurat takiego samego do Ciebie, i rzeczywiście byłbym Ci kilka ustępów z twego listu żywcem do mojego wtrącił. i patrz, co to za egoizm nawet u starego przyjaciela. zaspokoiwszy się o Ciebie z twojego listu, nie pośpieszyłem zaraz zaspokoić Cię o sobie – i doczekałem się chyżego twego napomnienia. a więc mea culpa. Jutro myślę wrócić jeszcze na parę tygodni do Wierzenicy (naturalnie jeśli lumbago na to pozwoli) i stamtąd zebrawszy potrzebne książki i papiery, zjechać na zimowe leże do Poznania. Czy nas tu nie odwiedzisz w tych czasach? szanownej Pani twojej złóż moje serdeczne uszanowania i  przyjm uścisk twego aug. a o Pani irenie czy nic nie wiesz? Źródło: Biblioteka PtPn, rkps 1585, k. 67–68. 47 zob. przyp. 31. 71 tadeusz Grabski, agnieszka Murawska, Ewa siejkowska-askutja seweryn Mielżyński Prezes honorowy Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk W  dziejach polskiego muzealnictwa są postacie godne najwyższego upa- miętnienia. to dzięki ich zaangażowaniu, poświęceniu i darom zostały zbudo- wane jego podstawy. W panteonie tym, obok izabeli z Flemingów Czartoryskiej, Władysława Platera, tytusa Działyńskiego, Emeryka Hutten Czapskiego, Henryka Lubomirskiego, Maksymiliana ossolińskiego oraz izabeli z  Czartoryskich Działyńskiej, szczególne miejsce zajmuje seweryn Mielżyński, prezes honorowy Poznańskiego towarzystwa Przyjaciół nauk (dalej: PtPn). Wybitnie zasłużony dla Poznania i  Wielkopolski, nie doczekał się dotąd naukowej monografii, co uznać trzeba za trudne do usprawiedliwienia zaniechanie. nie zastąpią jej bowiem ani słownikowe biogramy, ani drobniejsze publikacje. seweryn Mielżyński (11 X 1804–17 Xii 1872), syn Józefa i  Franciszki z niemojowskich, przyszedł na świat w Poznaniu, w jednym z najznaczniejszych, starych wielkopolskich rodów „senatorskich”, czyli szlachty obdarzanej najwyż- szymi urzędami państwowymi w  dawnej Rzeczypospolitej. tym szlachectwem czuł się zobowiązany do czynów godnych swych przodków, nie był jednak ślepo zapatrzony w przeszłość. Miał świadomość konieczności zmiany roli ziemiaństwa w polskim społeczeństwie. Kanwą jego życia były działania zmierzające do odbu- dowy „moralnej i materialnej”1 narodu, zgodnie z silnymi wówczas prądami soli- daryzmu społecznego. z przekonań politycznych był demokratą, publicznie wyra- żającym w dobie Wiosny Ludów (1848) postulat zaniechania używania tytułów dziedzicznych2. W spisanej wspólnie z żoną ostatniej woli świadomie pominął hra- biowski tytuł, uczynił to również w odniesieniu do mającej powstać w Miłosławiu akademii Rolniczej im. Mielżyńskich3. o tym, jakim człowiekiem był seweryn Mielżyński, sporo mówi zdanie z listu do teofila Lenartowicza, skądinąd jednego z nielicznych zachowanych z jego korespondencji: „[…] ale żebyś nie musiał płacić 1 z kodycylu do testamentu, 12 Vii 1872 r. 2 „Dziennik Polski”, nr 116 z 23 V 1850, podaje, że 28 iV tegoż roku zawiązało się Bractwo Polskie Parafii Miłosławskiej, na którego czele stanęli: s. Mielżyński, ks. Jan tułodziecki i miejscowy rolnik Jan sobkie- wicz. s. Mielżyński złożył wówczas wniosek, aby w stosunkach między członkami bractwa nie używać tytu- łów i „nie kłaniać się do nóg”. W tymże „Dzienniku” zarówno w odniesieniu do Franciszki Mielżyńskiej, jak i jej rodziców używano określeń: „obywatelka”, „obywatel”. 3 akt Fundacyjny akademii Rolniczej w Miłosławiu napisany przez seweryna Mielżyńskiego miał się znaj- dować w zbiorach regionalisty D. Pogłodzińskiego w Miłosławiu, zob. D. Cicha, Seweryn Mielżyński i jego kolekcja [w:] Zbiory Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Muzeum Narodowym w Poznaniu� Kata- log wystawy, Poznań 1982, s. 25. 'TADEUSZ GRABSKI, AGNIESZKA MURAWSKA, EWA SIEJKOWSKA-ASKUTJA 1. Seweryn Mielżyński (1804-1872), fot. ze zb. Polskiej Akademii Umiejętności (dalej: PAU) za moie grzechy, co by było deliktową porutą [...] włożyłem w kopertę w rulonie pieniądz na zapłacenie porto. Co zostanie, dasz ubogiemu [...]”*. Wychowany i wykształcony w kręgu kultury francuskiej, kształcił się w szko- łach Berlina i Genewy. Niewiele wiadomo o okolicznościach związanych zarówno ze zdobywaniem wiedzy, jak i nabywaniem przezeń licznych umiejętności m.in. z dziedziny malarstwa, architektury czy inżynierii wojskowej, którymi z powodze- niem się później posługiwał. Poznał trudy powstańczych walk (1831, 1848), odniósł rany, wynagrodzone Krzyżem Złotym Orderu Virtuti Militari (TV kl., 3 X 1831), poznał smak więziennego chleba w pruskich twierdzach w Głogowie, Sonnenburgu 4 List S. Mielżyńskiego do T. Lenartowicza, przed 13 IX 1869 r., Biblioteka Narodowa, sygn. 70092, k. 13-14. 5Z.P, Wesołowski, The Order of the Virtuti Militari and its Cavaliers 1792-1992. Order Virtuti Militari i jego kawalerowie, Warszawa-Miami 1992, s. 164. 72 SEWERYN MIELŻYŃSKI 2. Pałac Mielżyńskich w Miłosławiu, lata 60. XIX w., fot. ze zb. PAU i Moabicie, wreszcie długie lata przymusowej emigracji (1831-1842). Lata wygnania wypełniał działalnością w kręgu demokratycznych odłamów Wielkiej Emigracji, wspomaganiem rodaków na obczyźnie, a także dalszym profesjonalnym kształtowaniem umiejętności malarskich, zwłaszcza w dziedzinie pejzażu i malar- stwa religijnego”. Nawiązał tutaj kontakty ze znaczącymi artystami tego okresu (m.in. z Jeanem Lćonardem Lugardonem, Francisem Danbym, Aleksandrem L. Molinarim), z czasem sam został zaliczony do ich hermetycznego grona*. Stale rozwijał również pasję kolekcjonerską w dziedzinie sztuki, której pozostał wierny do końca życia. To właśnie owo zamiłowanie zdecydowało ostatecznie o jego donio- słej roli w dziejach Wielkopolski i muzealnictwa polskiego. Dzięki dochodom z własnych dóbr S. Mielżyński podróżował i zapoznawał się z organizacją społeczeństw, poziomem nauki, kulturą i sztuką krajów Europy Zachodniej. Zdobyte doświadczenia wykorzystał po powrocie do Wielkopolski w 1842 roku (za wstawiennictwem u dworu książąt Radziwiłłów) do podjęcia wielu inicjatyw publicznych, gospodarczych i politycznych. Był m.in. członkiem Towarzystwa Naukowej Pomocy, spółki Bazaru Poznańskiego, przez pewien czas kierował działalnością Koła Towarzyskiego przy Bazarze, należał do Ligi Polskiej, na bazie której powołał Bractwo Polskie w Miłosławiu, a następnie jedną z pierwszych ŚW powstaniu listopadowym dosłużył się stopnia kapitana (1 VII 1831), w dobie Wiosny Ludów wszedł w skład Wydziału Wojennego pod wodzą L. Mierosławskiego, agendy Komitetu Narodowego. 78. Mielżyński jest wymieniany w licznych publikacjach z zakresu historii malarstwa. Zob. np. S. Krzysz- tofowicz-Kozakowska, F. Stolot, Historia malarstwa polskiego, Kraków 2000, s. 133; M. Warkoczewska, Malarstwo i grafika epoki romantyzmu w Wielkopolsce, Poznań 1984, s. 44-46, 54-55; M. Nitka, Twórczość malarzy polskich w papieskim Rzymie w XIX wieku, Warszawa 2014, s. 94, 433, 437, kat. 45 (biogram); J. Drewojeda, Słownik artystów polskich i obcych w Polsce działających, t. V, s. 530-531. $ Zob. Portret Seweryna Mielżyńskiego z atrybutami malarza, litografia z 1839 r. A.L. Molinariego z dedyka- cją: Remembrance of Two artist friends, Muzeum Narodowe w Warszawie, Gr. Pol. 12514. Obu łączyły losy powstańcze i artystyczne oraz zbliżone zapatrywania polityczne. 73 'TADEUSZ GRABSKI, AGNIESZKA MURAWSKA, EWA SIEJKOWSKA-ASKUTJA w Wielkopolscekasoszczędnościowo- -pożyczkowych dla włościan, współ- tworzył Centralne Towarzystwo Gospodarcze, posłował również do sejmu pruskiego (1859-1861). Dzięki małżeństwu (28 III 1845) z Franciszką z Wilkxyckich (1805-1874), jedyną córką Jakuba Wilkxyckiego i Elżbiety z Działowskich”, zyskał współtowa- rzyszkę nie tylko życia rodzinnego, ale i działań patriotycznych, chary- tatywnych i kolekcjonerskich oraz partnerkę w zabiegach zmierzają- cych do powstania oraz donacji na cele publiczne i narodowe". Seweryn i Franciszka tworzyli wyjątkową parę, a Miłosław dzięki nim stał się ostoją i drugim domem dla byłych powstańców, emisariuszy i działa- czy emigracyjnych, miejscem dzia- łań konspiracyjnych oraz ośrodkiem promieniującym kulturą narodową. R Jak pisał Karol Libelt: „[...] nie ma 3. Franciszka z Wilkxyckich Mielżyńska drugiego domu w Księstwie, gdzie (1805-1874), przed 1863 r., fot. ze zb. PAU by potrzebujący tak gościnny znaj- dowali przytułek i schronienie. Jest tam zawsze kilka i kilkanaście osób. [...] Dom miłosławski czyni wiele dobrego, więcej niżeli którykolwiek inny”". Ówcześni luminarze polskiej kultury, by wspomnieć Leona Kaplińskiego, Henryka Rodakowskiego, Maksymiliana Gierymskiego, Józefa Ignacego Kraszewskiego, ? Jakub Wilkxycki (1770-1849) — właściciel wzorowo zarządzanego majątku w Ryńsku w Prusach Zachod- nich, silnie zaangażowany w polską działalność narodową, zob. Pamiętniki Natalisa Sulerzyskiego byłego posła ziemi Pruskiej na Sejm berliński, wstęp, oprac. i przypisy S. Kalembka, Warszawa 1985, s. 96-97, 145, 154-155. Także Elżbieta z Działowskich Wilkxycka (1780-1877) była oddana sprawom społecznym i naro- dowym. To jej determinacji TPN zawdzięcza, że zapisy testamentowe zięcia i córki były realizowane (choć z trudnościami i tylko w części). Właściwa donatorka majątku Mielżyńskich dla TPN oraz na inne cele publiczne i narodowe, zob. Archiwum Państwowe w Poznaniu (dalej: APP), Rada Miłosławska, sygn. 1, k. 26 (dokumenty z pieczęcią: „Rada imienia Seweryna i Józefa Mielżyńskich”). 10Zob. W. Molik, Wzór osobowy ziemianina w wielkim Księstwie Poznańskim w drugiej połowie XIX i począt- kach XX wieku [w:] Ziemiaństwo wielkopolskie w kręgu arystokracji, red. A. Kwilecki, Poznań 2004, s. 130. W dobie Wiosny Ludów EF. Mielżyńska angażowała się w opiekę nad rannymi w bitwie pod Miłosławiem, wraz z Marią Bolewską zorganizowała lazaret polowy. Zob. M. Rezler, Emilia Sczaniecka, Poznań 1996, s. 129-130, 134; Mowa żałobna na pogrzebie śp. Sewerynowej Hr. Mielżyńskiej miana w kościele parafialnym w Miłosławiu w dniu 16 Stycznia 1874 r. przez Ks. Floriana Stablewskiego..., Poznań 1874. Małżeństwo Mielżyńskich nie pozostawiło dziedzica, co tym bardziej pozwalało łożyć na cele publiczne. 1 List K. Libelta do J.N. Janowskiego z 10 XII 1872 r. [w:] K. Libelt, Listy, oprac. Z. Grot, Warszawa 1978, s. 565-568. 74 seweryn Mielżyński 75 Cypriana K. norwida, teofila i  zofię Lenartowiczów, Lucjana siemieńskiego czy Władysława syrokomlę, goszczeni i wspierani materialnie przez gospodarzy, stworzyli jeśli nie środowisko artystyczne, to na pewno krąg mający wpływ na kształt sztuki polskiej tego czasu, roznosząc szeroko famę o przyjaznej twórcom atmosferze wielkopolskiego Miłosławia. Do dziś fenomenem kulturowym pozo- staje zachowana i pieczołowicie wśród miejscowych kultywowana pamięć o tym niezwykłym małżeństwie. W pałacu miłosławskim, przebudowanym według projektu Mielżyńskiego12, znalazło się miejsce na artystyczne atelier właściciela oraz dla zgromadzonej prze- zeń, urządzonej i katalogowanej galerii malarstwa, bogatej biblioteki i zbioru rycin. Drogi pozyskiwania i kształtowania koncepcji zbiorów są dotychczas słabo rozpo- znane, poza nabyciem kolekcji Edwarda Rastawieckiego13. zakupiona za pośred- nictwem J. łepkowskiego, zięcia K. Libelta, kolekcja obejmowała: 300 obrazów, 4 tys. rycin, 4,3 tys. monet i medali, co uzupełniła licząca 14 tys. tomów biblioteka. zbiory nabyto nie bez wahań, zarówno ze względu na ocenę wchodzących w ich skład dzieł, jak i koszty. nabytek ten zadecydował prawdopodobnie o przeniesie- niu galerii miłosławskiej do Poznania i przekazaniu prawa własności do całości zbiorów, jeszcze za życia małżonków Mielżyńskich, towarzystwu Przyjaciół nauk z intencją stworzenia tam galerii narodowej. Była to pierwsza na ziemiach pol- skich galeria sztuki polskiej i obcej o charakterze publicznym14. Warto wspomnieć o  pozostawionym w  rękopisie i  sporządzonym przez samego s. Mielżyńskiego prawdziwie muzealniczym katalogu kolekcji miłosławskiej, napisanym w języku francuskim (1871) oraz polskim (1872), który ukazuje jego osobisty wkład w iden- tyfikację, opracowanie oraz kształt kolekcji15. Wartość i ranga tego wielkiego daru są nieobecne w pamięci współczesnych. Kolekcja ta miała wpłynąć na poszerze- nie zadań towarzystwa w kierunku aktywnego i znaczącego wspierania rozwoju sztuki w Wielkopolsce i zmiany profilu jego zbiorów z archeologiczno-historycz- nych na artystyczne16. Donatorzy – seweryn i Franciszka Mielżyńscy – dokonali równocześnie zabezpieczenia materialnego bytu towarzystwa poprzez zakup gruntu i kamienicy mającej być jego własnością oraz ustanowienie renty celowej. Corocznie wypłacana suma miała być przeznaczona do podziału: na rzecz każdo- razowego prezesa tPn, o ile – co ważne – będzie on mieszkał na stałe w Poznaniu, 12 zob. a. Rogalanka, Willa Mielżyńskich w  Miłosławiu, „studia i  Materiały do Dziejów Wielkopolski i Pomorza”, t. Vii, Poznań 1962, s. 189 i n.; z. ostrowska-Kębłowska, Siedziby wielkopolskie doby roman- tyzmu, Poznań 1975, s. 89–123; J. skuratowicz, Dwory i pałace w Wielkim Księstwie Poznańskim, Poznań 1981, s. 51–72. 13 o powstawaniu Galerii Miłosławskiej pisała Kamila Kłudkiewicz, która ustaliła sposób nabycia niektó- rych obiektów, zob. K. Kłudkiewicz, Galeria Miłosławska Seweryna hr� Mielżyńskiego – o tym, jak obrazy idealnego zbioru częściowo utraciły swoje atrybucje [w:] Kolekcja fikcji: o mistyfikacji w sztuce, red. M. Waw- rzak, toruń 2016, s. 162 i n.; J. Malinowska, Seweryn Mielżyński i jego Galeria Miłosławska, toruń 2002, praca mgr. pod kierunkiem prof. K. Pomiana, archiwum UMK, s. 38–39, rozważa pośrednictwo Kraszew- skiego, sugerując się relacją M. Mottego (Przechadzki po mieście, t. i, oprac. i wstępem opatrzył z. Grot, przypisy przeredagował i uzupełnił W. Molik, Poznań 1999, s. 213), co wydaje się mało prawdopodobne. 14 a. Wojtkowski, Historia Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Poznaniu, Poznań 1928, s. 281. 15 Muzeum narodowe w Poznaniu, archiwum-1414-50 i 51. 16 BJ, rkps 6521, k. 159, list F. Mielżyńskiej do J.i. Kraszewskiego z 5 V 1870 r. 'TADEUSZ GRABSKI, AGNIESZKA MURAWSKA, EWA SIEJKOWSKA-ASKUTJA 777 7 Sa, Lf ez | Gz _J SE „LJ Z z " EH! JE | 4 LE c m | i h p a ENEA TRWEWAWANERER = Ć * mlalalokalk LLL 3 ph A Dam Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Poznaniu : Mozeum imienia uletżyńskiek. 4. Pierwszy gmach Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Poznaniu, „Kłosy” 1883, nr 923 lub wiceprezesa, w tym przypadku z obowiązkiem kwaterowania w miejscu, gdzie znajdować się miała galeria; na dodatek do pensji konserwatora zbiorów, tzn. jej kustosza, oraz na wynagrodzenie dla malarza czuwającego nad obrazami galerii. Całość podjętych działań i postanowień była intelektualnym i materialnym ukoro- nowaniem działalności niedocenianego obecnie darczyńcy oraz jego żony. Bogate dary złożone w latach 1858-1872 w postaci zbiorów archeologicz- nych, galerii obrazów malarstwa polskiego i obcego, biblioteki, zespołu osobi- stych pamiątek, zakupu budynku oraz zabezpieczenia środków finansowych na 76 seweryn Mielżyński 77 rozbudowę gmachu i jego funkcjonowanie spotkały się z najwyższym podziękowa- niem i uhonorowaniem. Prezes PtPn K. Libelt stwierdził, że: „Wyrażać w słowach wdzięczność naszą za czyn ten patrjotyczny pana hr. seweryna Mielżyńskiego i  jego dla nas tak znakomitą ofiarność byłoby, zdaniem mojem, nadaremnem usiłowaniem”17. Przejawem najwyższego uznania stało się nadanie darczyńcy tytułu honorowego prezesa PtPn, który w całej 160-letniej historii towarzystwa przypadł jeszcze jednej tylko osobie – abp. Leonowi Przyłuskiemu (1789–1865). o takim sposobie honorowania ważnych dla korporacji postaci nie wspominają jej statuty, choć od początku wprowadzały one godność członka honorowego: już w 1860 roku wyróżniono tak aż 43 osoby, co miało podnieść rangę towarzystwa i zbudować sieć ponadzaborowych kontaktów naukowych18. arcybiskup gnieźnieński i poznański L. Przyłuski otrzymał godność hono- rowego prezesa niedługo po ukonstytuowaniu się tPn w 1857 roku, co było nie tylko wyrazem szacunku, ale i  wynikało z  chęci wzmocnienia pozycji towarzystwa wobec władz pruskich. W ocenie a. Wojtkowskiego pierwszy prezes honorowy towarzystwa „na wytworzenie się dzisiejszego typu Wielkopolanina […] miał wpływ wielki”19. na walne zebranie 12 lutego 1858 roku arcybiskup L. Przyłuski nadesłał pismo z zapewnieniem swojej wielkiej życzliwości i opieki nad towarzystwem, na co zebrani zareagowali entuzjastycznie. trzy dni póź- niej delegacja towarzystwa (tytus Działyński, Władysław niegolewski, Karol Karśnicki, Edmund taczanowski, Kazimierz Jarochowski) udała się do arcybi- skupa i przekazała mu adres z podziękowaniem „za wysoki udział i prezyden- cję honorową”20. arcybiskup Przyłuski podarował korporacji znaczące zbiory, w tym jeden z pierwszych obrazów, który trafił do jej kolekcji. Był to Poczet kró- lów polskich, unikatowa XViii-wieczna malarska trawestacja popularnej ryciny tomasza tretera Reges Poloniae (1588) z wizerunkami władców Polski wpisa- nymi w sylwetę orła21. Piętnaście lat po uhonorowaniu abpa Przyłuskiego postanowiono w podobny sposób wyróżnić największego dobroczyńcę towarzystwa. na zebraniu ogólnym 11 stycznia 1872 roku zarząd, na wniosek wiceprezesa stanisława Koźmiana, zapro- ponował, by „obywatela i członka naszego J.W. hr. seweryna Mielżyńskiego” ogłosić honorowym prezesem PtPn22� Wedle relacji „Dziennika Poznańskiego”  wszyscy zebrani zerwali się wówczas z miejsc i zatwierdzili propozycję przez aklamację, po czym wybrali delegację (Karol Libelt, Władysław Świderski, Hieronim Feldmanowski) 17 a. Wojtkowski, dz. cyt., s. 294; zob. archiwum archidiecezjalne w Poznaniu, akta arcybiskupie tyczące się towarzystwa Przyjaciół nauk, sygn. oa X 90 (1857–1913?). 18 R. Marciniak, Prezesi Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk� Ich myśl i  dzieło, Poznań 2006, s. 23, 101; Poczet członków Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk 1857–2007, Poznań 2008, s. 19. 19 a. Wojtkowski, dz. cyt., Poznań 1928, s. 126. 20 tamże, s. 127. 21 Darem abpa L. Przyłuskiego był także XVii-wieczny portret Jana opalińskiego, kilka obrazów o nieusta- lonym autorstwie oraz szczątki tkaniny własnoręcznie wyjęte z trumny Dąbrówki (zaginione). 22 Walne zebranie Towarzystwa Przyjaciół Nauk, „Dziennik Poznański” (dalej: DP), nr 10 z 14 i 1872; zob. również „Kurier Poznański” (dalej: KP), nr 9 z 12 i 1872. Bardzo skromnie dar s. Mielżyńskiego został odnotowany w sprawozdaniach PtPn, zob. Sprawozdanie z czynności Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego od Kwietnia 1871 do Grudnia 1872 [w:] „Roczniki tPnP” 1872, t. Vii, s. 251. tadeusz Grabski, agnieszka Murawska, Ewa siejkowska-askutja 78 mającą przekazać nowemu prezesowi honorowemu dyplom wraz z adresem uza- sadniającym przyznanie dostojeństwa23. nazajutrz „Kurier Poznański” na pierw- szej stronie informował: „towarzystwo skutkiem patriotycznej ofiary p. seweryna hr. Mielżyńskiego z Miłosławia wstępuje w nową erę życia”24. 8 marca 1872 roku dele- gacja udała się do Miłosławia, gdzie bardzo gościnnie przyjęta, wręczyła sewerynowi Mielżyńskiemu owe dokumenty i „wynurzyła” nadzieję, że – jak zapisano – „[…] dłu- gie jeszcze lata dozwolą Ci cieszyć się wzrostem naszego towarzystwa i ujrzeć speł- nienie wszystkich twych życzliwych dla niego chęci i że twoi w rodzinie następcy, przechowując tę pamiątkę, zawsze i niezmiennie w myśl twych szlachetnych zamia- rów działać i w miarę rozległego zakresu i potrzeb tej naszej narodowej instytucji do jej wzmocnienia i  podniesienia przykładać się będą”25. „Dziennik Poznański” podał, że s. Mielżyński po wręczeniu dyplomu przez K. Libelta był wyraźnie wzru- szony i za ów dowód czci serdecznie podziękował. nawet jednak przy tej uroczystej okazji gospodarz przez parę godzin rozmawiał z delegacją o przebudowie gmachu towarzystwa na zbiory muzealne. „Dziennik” nie szczędził słów uznania pod jego adresem, nazywając go najzacniejszym miłośnikiem i mecenasem sztuk pięknych i nauk, prawdziwym artystą oraz opiekunem PtPn26. Warto wspomnieć, że w 1879 roku w związku z jubileuszem 50-lecia pracy literackiej Józefa ignacego Kraszewskiego pojawiła się inicjatywa, aby i jemu przy- znać honorowe prezesostwo. Wydaje się, że trwały już wówczas starania, by obda- rzyć nim Jana Działyńskiego, który obiecywał towarzystwu pokaźną donację. to doprowadziło do sporu, w wyniku którego zrezygnowano ostatecznie z obu przedsięwzięć27, przecinając tym samym rodzącą się praktykę takiego wyróż- niania szczególnie zasłużonych dla PtPn osobistości. s. Mielżyński jest drugim i zarazem ostatnim prezesem honorowym w historii towarzystwa. Już w ocenie współczesnych docenione zostały jego zabiegi służące zabezpieczeniu funkcjono- wania PtPn, jego podstaw finansowych, lokalowych oraz gromadzonych zbio- rów, ponieważ: „głównie na celu miał dobro narodu swego, a nauczony smutnem doświadczeniem, porobił zastrzeżenia, by najpóźniejsze wieki tylko tych [!] celom dar ten służył, jakim go przeznacza”28. Utrwalony w literaturze przedmiotu obraz donacji seweryna Mielżyńskiego został wypaczony, zarówno jeśli chodzi o cel, jak i czas jej dokonania. Źródłem zamętu stał się zapewne artykuł ówczesnego prezesa towarzystwa stanisława Koźmiana, zamieszczony w 1876 roku w „Rocznikach tPnP”29, w którym podano, że zbiory miłosławskie zostały zapisane korporacji w testamencie, co bez weryfi- kacji podawali później inni autorzy. Powszechnie przypisuje się też sewerynowi i Franciszce Mielżyńskim pomysł nadania muzeum nazwiska ich rodu, który w rze- czywistości zrodził się po ich śmierci. Celem donatorów było natomiast nadanie 23 DP, nr 10 z 14 i 1872. 24 KP, nr 9 z 12 i 1872. 25 Wiadomości miejscowe i potoczne, DP, nr 56 z 9 iii 1872. 26 tamże. 27 zob. a. Wojtkowski, dz. cyt., s. 253–254. 28 KP, nr 9 z 12 i 1872. 29 „Roczniki tPnP”, t. iX, 1876, s. 229–230. SEWERYN MIELŻYŃSKI 5. Abp Leon Przyłuski (1789-1865), 6. Józef Mielżyński (1824-1900) [w:] fot. Wikipedia A. Wojtkowski, Towarzystwo Przyjaciół Nauk w Poznaniu w latach 1857-1927, Poznań 1928 publicznego charakteru Muzeum Towarzystwa Przyjaciół Nauk poprzez zaini- cjowanie wspólnego wysiłku Wielkopolan — Polaków, na co pośrednio wskazuje brzmienie zapisów testamentowych, a także listy Franciszki Mielżyńskiej*” i Karola Libelta. 10 grudnia 1872 roku Libelt pisał do Jana Nepomucena Janowskiego: „Dziś szczodrobliwością Seweryna Mielżyńskiego] Towarz[ystwo] P[rzyjaciół] Nauk Pozn[ańskie] zyskało sobie podwalinę. Nie tylko mu darował zbiory bar[ona] Rastawieckiego, które nabył drogo, i swoje własne, ale funduje jeszcze kapitały na mieszkanie i opłatę prezesa (1000 tal. rocznie i pierwsze piętro), konserwatora (500 tal. i mieszkanie) i malarza (500 tal. i mieszkanie). Nastąpi to wszystko, gdy ze składki publicznej [podkreślenie aut.] zbierze fundusz 30 000 tal. dla wystawie- nia na gruncie zakupionym gmachu muzeum narodowego [podkreślenie aut.], ku czemu już poczyniono rozporządzenia”. Sam Mielżyński pisał z dumą: „dziś moja kolekcja już się nazywa Galerią, a jak mnie nie będzie się nazywała Narodową”*. 30 Ę, Mielżyńska do T. Lenartowicza, Archiwum PAN w Krakowie, rkps 2028, IV, k. 370, za: D. Cicha, dz. cyt., przyp. nr 5: za J. Malinowska, dz. cyt., s. 34. 317ob. K. Libelt, Listy, oprac. Z. Grot, Warszawa 1978, s. 65-68; także K. Libelt do Gustawa Kościelskiego, V 1874 r. [w:] tamże, s. 585-586; K. Libelt do A. Cieszkowskiego, 12 I 1872 r. [w:] tamże, s. 550-554. Znaczenie S. Mielżyńskiego oddaje opinia Libelta zawarta w liście do K. Stattlera z 26 V 1868 r., w którym prezes TPN konstatuje, że w Wielkopolsce żaden artysta utrzymać się nie może, a „Poznań pod względem sztuki to Beocja polska, natomiast: z lubowników i delektantów malarstwa jedyny jeden na całe Księstwo Seweryn hr. Mielżyński na Miłosławiu” [w:] tamże, s. 506-507. 32 Dopisek $. Mielżyńskiego w liście F. Mielżyńskiej do T. Lenartowicza, zob. przyp. nr 27. 79 tadeusz Grabski, agnieszka Murawska, Ewa siejkowska-askutja 80 W  kodycylu do testamentu małżonków Mielżyńskich, przemyślanym pod względem ideowym i  ekonomicznym, dokładnie nakreślono ramy organiza- cyjne przyszłego funkcjonowania donacji, a także inne szczytne cele. nie zostały one niestety zrealizowane przez sukcesora, co ukazują publikowane dokumenty testamentowe. Późniejsze losy zbiorów z donacji seweryna Mielżyńskiego oraz majątku przeznaczonego przez małżonków na cele publiczne i narodowe nie były dotąd kompleksowo analizowane. Do naświetlenia pewnych aspektów tej proble- matyki używano w najlepszym wypadku jedynie fragmentów zachowanego mate- riału źródłowego33. W niniejszym tomie „Kroniki” zamieszczono dokumentację umożliwiającą wgląd w sam akt testamentu Franciszki i seweryna Mielżyńskich, prześledzenie zmian realizacji postanowień testamentowych oraz stojące za nimi przyczyny34. W  skład materiałów o  charakterze testamentowym wchodzą cztery doku- menty: testament wzajemny na przeżycie seweryna i Franciszki z Wilkxyckich małżonków Mielżyńskich z 6 września 1871 roku35; kodycyl do testamentu wza- jemnego, któremu testatorzy nadali znaczenie testamentu, z 12 lipca 1872 roku36; testament Franciszki Mielżyńskiej z 20 maja 1873 roku potwierdzający ważność kodycylu i  uzupełniający go, a  także zawierający zastrzeżenie o  sporządzeniu uzupełnienia w  formie listu do spadkobiercy37 wraz z  tymże listem Franciszki Mielżyńskiej do Józefa Mielżyńskiego z 6 czerwca 1873 roku38. szczegółową ana- lizę owych dokumentów przedstawimy w innym miejscu, tu zaś przybliżymy ich zasadnicze postanowienia, z których wypływa odmienna od dotychczas przyję- tych ocena faktów związanych z donacją dla tPn. treść prawną pierwszego z dokumentów stanowi wzajemne wskazanie suk- cesora: Franciszki bądź seweryna Mielżyńskich, a także postanowienie nadania mocy kodycylowi, który jeśli zostałby pozostawiony, winien mieć moc prawną równą testamentowi, nawet gdyby nie złożono go w  sądzie. taka konstrukcja wynikała z  obawy przed możliwymi przeszkodami stwarzanymi przez władze pruskie, a opierała się na osobistym zaufaniu do sukcesora. zapewne wbrew prze- widywaniom obojga (Franciszka nieuleczalnie chorowała od kilku lat), pierwszy odszedł seweryn Mielżyński. Pozostał wówczas wspólny kodycyl, którego ważność 33 zob. a. Jagielska-Burduk, W. szafrański, M.a. Górska, Wirtualna Galeria im. Mielżyńskich. Historia – idea – prawo, Poznań 2013, s. 13, 22; a. Wojtkowski, dz. cyt., s. 285; F. skoraczewski, Materyały do historyi Miłosławia, Poznań 1910, s. 397–402. tu również częściowa publikacja dokumentów testamentowych. spraw związanych z postanowieniami testamentowymi nie porusza ani D. Cicha, dz. cyt., s. 25–31, ani J. Malinow- ska, dz. cyt., s. 22–24, która na s. 21–22 przedstawia okoliczności nabycia domu dla tPn i budowy skrzy- dła muzealnego. K. Kłudkiewicz przypisuje czynność darowania „zbioru (tzn. kolekcji malarstwa) lokalnej instytucji publicznej” w testamencie, bez podania źródła, zob. K. Kłudkiewicz, dz. cyt., s. 161. 34 należy mieć nadzieję na pojawienie się następnych, rozproszonych dokumentów dotyczących rodziny Mielżyńskich, zwłaszcza że ich kolejna partia została w 2005 r. zakupiona przez Bibliotekę Raczyńskich. Wiadomo o nieznanym dokumencie Franciszki nazywanym „rewersem”, na podstawie którego sukcesor wypłacił legat w wysokości 2500 talarów wdowie po Wiktorze Heltmanie. 35 Biblioteka Raczyńskich, sygn. 2919, k. 10. 36 tamże, k. 7–9. 37 tamże, k. 7. 38 tamże, k. 79–80v. SEWERYN MIELŻYŃSKI ładna ZZĘŻZZZ ZJ ch BŁ 4 zkceć o Z au Ke e waze ee dów , AóŻ. z pk? Jaaah mok Łk 6 aaarearatoaoni GA zał , aijośnyma Ko KŻ pała KAŻ Mmochnineń, za Swe pna ja dod e" Farecdkę « „kaałod es stróosedć 6". F4 rż Fablógo maajądkw łe pske ea Aozca oś o otteocć arta PO ta reje asie, sze ańwiadoware, ze pór Fońóde wm kiżenij, study ńrtiwne pea PZ owca, kia obo skasmiśzca asi rearej percy fre 4 ZZA Porawcz kelatog oz LECZE © iszełiaie, kłów eg a | po spatkie e, c. PZ Tea wota aj i , AFżzozcerzećć ŻE aa DE, Hawe Fa nieść oaie” e 7 w Mie Ż naj ky EA Ć Morwaenaće ae ore cA mrzęke pręga OMA we” bona z e ZŁ 27 nej £ foriocjeertin 7 Pakoś e aa na sóaaź dy ro Sea rzy, ri prym ać nej p ye -2 7. Testament Franciszki Mielżyńskiej, 20 maja 1873 r., ze zb. Biblioteki Raczyńskich 81 tadeusz Grabski, agnieszka Murawska, Ewa siejkowska-askutja 82 Franciszka potwierdziła w  sporządzonym przez siebie testamencie, ponownie wskazując wykonawcę (nazywanego w  dokumentach sukcesorem generalnym) ostatniej woli obojga. został nim hr. Józef Mielżyński, bratanek seweryna, i sądząc z tonu listów, osoba blisko współpracująca z testatorami w sprawie sukcesji oraz poinformowana o treści i formie dokumentów mających nałożyć na niego bar- dzo poważne zobowiązania. Prawdopodobnie w porozumieniu z J. Mielżyńskim, jako godnym zaufania prawnikiem i bliskim krewniakiem, małżonkowie omawiali swoje dalekosiężne projekty zawarte w ostatniej woli. najważniejsze postanowienia kodycylu, obok zapisów osobistych, koncentrują się wokół dwóch spraw: zabez- pieczenia bytu tPn i przekazanych na jego własność zbiorów, a przede wszystkim wokół utworzenia akademii Rolniczej w Miłosławiu, która w przyszłości miała przejść na własność i pod opiekę państwa polskiego. Realizacji tych dwóch celów służyć miał cały majątek Mielżyńskich pozostały po dokonaniu legatów oraz spła- ceniu pożyczki towarzystwa kredytowego za około 20 lat. Do tego czasu gene- ralny sukcesor miał być właścicielem dóbr miłosławskich39, podobnie jak gruntu i kamienicy przy ul. Młyńskiej 35, chyba że wcześniej tPn i akademia Rolnicza otrzymałyby prawo nabywania własności. W takiej sytuacji obowiązkiem generalnego sukcesora było niejako „z urzędu” przepisanie tytułu własności na akademię i odpowiednio na tPn. za realizację postanowień testamentu sukcesor generalny miał otrzymywać wynagrodzenie. natomiast w przypadku, gdyby rząd pruski zamierzał przeznaczyć własność obu towarzystw, nazwanych „zakładami”, na inne cele lub pod swój zarząd, miała ona wrócić drogą spadkobrania do Józefa Mielżyńskiego lub jego następców. Powyższe rozporządzenia Franciszka Mielżyńska uzupełniła listem do generalnego sukce- sora, który zawiera dalsze mniejsze legaty na cele publiczne i prywatne, w tym także dla towarzystwa Przyjaciół nauk. Postanowiła m.in., że jej majątek Chrustów ma być wliczony do majętności miłosławskiej. Franciszka Mielżyńska zmarła jed- nak przed swoją matką, Elżbietą Wilkxycką, która z mocy prawa była naturalną spadkobierczynią córki. W obliczu pominięcia jej w testamencie mogła ona zmie- nić jego postanowienia, gdyż przysługiwała jej połowa majątku będącego w ręku córki w chwili jej śmierci, i to bez obciążeń wynikających z legatów. E. Wilkxycka, nie znając jeszcze postanowień testamentu i kodycylu, wyraziła zgodę na reali- zację ostatniej woli córki40. sąd pruski na mocy oświadczenia Wilkxyckiej uznał Józefa Mielżyńskiego za generalnego sukcesora, nie odnosząc się do prawnych zobowiązań na cele publiczne i narodowe wynikających z kodycylu. W tej sytu- acji E. Wilkxycka zażądała wprowadzenia już za jej życia postanowień testamentu dotyczących donacji na cele publiczne i  narodowe. Żądała natychmiastowego powołania kuratorium, przewidzianego w kodycylu i mającego w przyszłości zarzą- dzać akademią Rolniczą. W skład owego gremium wszedł m.in. jej reprezentant 39 W dokumencie podsumowującym działalność Rady Miłosławskiej, powstałej po objęciu bezwarunko- wej w świetle prawa sukcesji przez Józefa Mielżyńskiego, określany jest on i jego ewentualni spadkobiercy mianem: „tytułowani posiedziciele”, trafnie oddającym jego projektowaną przez stryjostwo rolę. Por. aPP, Rada Miłosławska, sygn. 1, k. 12–13, 15 i n. 40 „zrzekła się sądownie swych praw do sukcesyi po córce i potwierdziła we wszystkich punktach testa- ment”, tamże, k. 9. seweryn Mielżyński 83 Ludwik Ślaski, a także Władysław niegolewski, który strzegł spraw towarzystwa. Kuratorium, nazwane Radą Miłosławską, wypracowało wkrótce kompromis. Jego stronami byli: członkowie Rady Miłosławskiej oraz Józef Mielżyński, który skądi- nąd także był jej członkiem, a  nawet przewodniczącym. Postanowienia ugody miały być prawomocne po zatwierdzeniu przez „właściwą donatorkę”, czyli Elżbietę Wilkxycką. Józef Mielżyński, po przedstawieniu wartości spadku po dokonaniu legatów i spłacie zobowiązań, obiecał zahipotekować dla tPn 40 tys. talarów (czyli 5 tys. talarów renty rocznie), spłacić długi ciążące na kamienicy przy ul. Młyńskiej 35, do czego zobowiązał się swego czasu seweryn Mielżyński, wykończyć budowę gmachu muzealnego, dokładając około 20 tys. talarów, oraz zahipotekować sumę na fundusz agronomiczny w wysokości 100 tys. talarów. W zamian Rada zwolniła go z obowiązku utworzenia w Miłosławiu akademii Rolniczej i oddała na wła- sność dobra miłosławskie41. Dopełnienie powyższych dokumentów testamentowych stanowi zamiesz- czony w aneksie układ między towarzystwem Przyjaciół nauk a J. Mielżyńskim, ze względu na wagę postanowień zmieniających wolę testatorów. Umożliwiło je zawarte wcześniej porozumienie pomiędzy J. Mielżyńskim a Radą Miłosławską. W jego najważniejszym punkcie strony zgodziły się, że „wszelkie postanowienia fundatorów […] się znoszą i  zmieniają”. Józef nie zaprzeczył prawom tPn do kamienicy i zbiorów, jednak w rozumieniu wówczas obowiązującego prawa pozo- stał nadal ich właścicielem. zabezpieczeniem praw tPn były dokumenty obcią- żające własność kamienicy i zbiorów na rzecz tPn w wysokości 900 tys. marek. sukcesor zobowiązał się także dokończyć budowę skrzydła muzealnego oraz wypłacać rentę roczną zapisaną w kodycylu. Waga niniejszego układu objawiła się po latach, umożliwiając dalsze zmniejszenie praw tPn do donacji seweryna i Franciszki Mielżyńskich. 41 omówienie na podstawie dokumentu podsumowującego działalność Rady Miłosławskiej w latach 1874– 1896, tamże, k. 1–2. 84 Materiały źródłowe do donacji seweryna i Franciszki Mielżyńskich dla towarzystwa Przyjaciół nauk Poznańskiego Wstęp i opracowanie Agnieszka Murawska, Ewa Siejkowska-Askutja za podstawę publikacji pięciu dokumentów dotyczących donacji Mielżyńskich posłużyły rękopisy ze zbiorów Biblioteki Raczyńskich znajdu- jące się w  zasobie „Papiery Mielżyńskich” o  sygnaturach B Racz 2914-2920. zostały one zakupione przez Bibliotekę w 1983 roku. Cztery z nich to uwierzy- telnione odpisy niezachowanych oryginałów, piąty to oryginał listu Franciszki Mielżyńskiej do Józefa Mielżyńskiego, uzupełniający jej uprzednio wyrażoną ostatnią wolę. List znajduje się w korespondencji Józefa Mielżyńskiego (B Racz, sygn. 2918), a jego odpis także w spuściźnie jego brata, Karola Mielżyńskiego (B Racz, sygn. 2919), z której pochodzą pozostałe dokumenty. Karol Mielżyński w 1887 roku został powołany do Rady Miłosławskiej przez Józefa, spadkobiercę uniwersalnego seweryna i Franciszki Mielżyńskich. Wtedy też zaczął gromadzić dokumenty odnoszące się do sukcesji po stryjence i stryju. W tym celu zwrócił się m.in. do Wawrzyńca Benzelstjerny-Engeströma, sekretarza generalnego tPn (list niezachowany), uzyskując w odpowiedzi (14 Xi 1887) uwierzytelniony odpis układu między zarządem tPn a Józefem Mielżyńskim, jako wykonawcą ostat- niej woli stryjostwa. Prawdopodobnie otrzymał także sądowy odpis, na co wska- zuje nota  w  języku niemieckim na odpisie testamentu wzajemnego, kodycylu i  testamentu Franciszki Mielżyńskiej, oraz sam własnoręcznie dokonał odpisu testamentu wzajemnego. Pakiet dokumentów pochodzących ze spuścizny po Karolu Mielżyńskim zawiera szereg dokumentów dotyczących funkcjonowania Rady Miłosławskiej, w tym m.in. jego korespondencję z Józefem Mielżyńskim, notatki własne czy odpisy protokołów z posiedzeń rady, w tym ten z 20 X 1900 roku stwierdzający jej samorozwiązanie. aktywność Rady naświetla również notatka Karola Mielżyńskiego stanowiąca podsumowanie jego zaangażowania w  prace owego gremium. W  celach porównawczych wykorzystano odpis testamentu Franciszki Mielżyńskiej i  kodycylu seweryna i  Franciszki Mielżyńskich znajdujące się w  archiwum Państwowym w  Poznaniu (sygn. 1160), w  zespole akta Majątku Kobylepole, którego współwłaścicielką była nieżyjąca w  chwili śmierci testato- rów siostra seweryna, aniela z Mielżyńskich Mycielska, po której pozostało przy życiu czworo dzieci. odpis wykonano w kancelarii adwokata Thiela z Wrześni, o  czym świadczy wytłoczony na pierwszej stronie znak firmowy. Thiel był w sprawie najpierw reprezentantem Elżbiety z Działowskich Wilkxyckiej, matki Materiały źródłowe do donacji Seweryna i Franciszki Mielżyńskich… 85 Franciszki Mielżyńskiej i jej prawnej sukcesorki, a następnie wykonawcą ostatniej woli Józefa Mielżyńskiego, z którym się przyjaźnił1. Dokumenty testamentowe zostały częściowo opublikowane w Materiałach do historii Miłosławia Filipa skoraczewskiego, wydanych w Poznaniu w 1910 roku, który mógł korzystać z  oryginałów przechowywanych w  sądzie we Wrześni; w przypadkach wątpliwych odwołano się również do zamieszczonej tam wersji tekstu. Układ między zarządem tPn a Józefem Mielżyńskim był częściowo publi- kowany w sprawozdaniach tPn oraz w druku zwartym W sprawie Muzealnych Zbiorów Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Poznaniu, Poznań 1920, s. 4. niniejsza edycja jest pierwszą pełną publikacją tych niewykorzystanych dotąd w pełni mate- riałów. W dokumentach uwspółcześniono interpunkcję oraz ortografię. *** Nr 1 Testament wzajemny na przeżycie małżonków Seweryna i Franciszki z Wilkxyckich Mielżyńskich z dnia 6 IX 1871 r. testament z dnia 1871 6/9 niniejsze pismo jest wzajemnym testamentem nas niżej podpisanych mał- żonków seweryna Mielżyńskiego i  Franciszki z  Wikxyckich Mielżyńskiej. na przypadek śmierci mojej mianuję ja niżej podpisany seweryn Mielżyński jedyną moją sukcesorką Franciszkę z Wilkxyckich Mielżyńską tak majątku dziś i w dzień śmierci przeze mnie podpisanego, ale i tego, ażeby przez jakiekolwiek bądź sukce- sję lub innym sposobem mógł przypaść na mnie. seweryn Mielżyński [podpis] niniejsze pismo jest wzajemnym testamentem nas niżej podpisanych Franciszki z  Wilkxyckich Mielżyńskiej i  seweryna Mielżyńskiego tak majątku mojego, który dzisiaj posiadam i w dzień śmierci mojej, jako i tego, który by przez jaką bądź sukcesję lub innym sposobem przypaść mógł na mnie. Franciszka z Wilkxyckich Mielżyńska [podpis] niniejszym naszym wspólnym testamentem nas niżej podpisanych zakazu- jemy wszelkiej komisji sądowej, opieczętowania, inwentaryzowania itp., zastrze- gamy sobie możność robienia kodycylu lub dodatku do tego testamentu, a cho- ciażbyśmy nie deponowali go w sądzie, chcemy, żeby miał tę samą ważność i to samo znaczenie jak sam dopuszczony testament. Miłosław szóstego września roku tysiąc osiemset siedemdziesiątego pierwszego. seweryn Mielżyński. Franciszka Mielżyńska [podpisy] Źródło: Biblioteka Raczyńskich, 2919, k. 10. 1 testamenty Józefa Mielżyńskiego zostały zdeponowane w sądzie obwodowym w Poznaniu. obecnie archiwum Państwowe w Poznaniu (dalej: aPP), sygn. 6724 (1874 r., wycofany), 6725 (1878–1900, wyco- fany), 6726 (1900 r.). Materiały źródłowe do donacji Seweryna i Franciszki Mielżyńskich… 86 Nr 2 Kodycyl do testamentu wzajemnego z dnia 12 VII 1872 r. Kodycyl2 W testamencie naszym wzajemnym z dnia 20 [sic!]3 Września 1871 [r.] odda- nym przez nas do depozytu królewskiego sądu powiatowego w Wrześni zastrzegliśmy sobie prawo sporządzenia kodycylu, którego postanowienia mają mieć moc zobowią- zującą4 rozporządzeń w testamencie zawartych, skoro kodycyl takowy własnoręcz- nymi podpisami naszymi zaopatrzony w pozostałości naszej znajdować się będzie. odnośnie do zastrzeżenia tego stanowimy na przypadek równoczesnego zgonu naszego lub gdyby przeżywający z nas dla jakiego5 bądź powodu ostatecznej woli swej ustanowić nie zdołał, lub nie zechciał, co następuje: i. spadkobiercą uniwersalnym naszym mianujemy niniejszym bratanka naszego Józefa hr. Mielżyńskiego pod następującymi warunkami. Wolą jest naszą obopólną, ażeby majętność nasza, dobra Miłosław z przyle- głościami, jakie w chwili śmierci przeżywającego z nas takową składać będą, prze- znaczoną została na założenie akademii Rolniczej dla użytku wyłącznie ziomków naszych. akademia ta nosząca nazwę akademii Rolniczej imienia Mielżyńskich ma wnijść6 w życie z chwilą, w której pożyczka towarzystwa Kredytowego, dobra te obecnie ciążąca, całkowicie umorzoną będzie. szczegółowe urządzenie akademii, tak pod względem majątkowym, jak i naukowym, ustanowi i wykona spadkobierca nasz, wspólnie z czterema ziom- kami, o ile podobna, znawcami, których w tym celu przybrać winien, a których wybór pozostawiamy uznaniu jego. Do czasu założenia akademii służyć będzie spadkobiercy naszemu prawo do dochodu z dóbr rzeczonych z obowiązkiem składania [o] rocznie część7 tychże na przygotowanie Funduszu, który na pierwsze potrzeby urządzenia zakładu prze- znaczonym będzie. od chwili założenia akademii pobierać będzie spadkobierca nasz corocznie sumę pięć tysięcy talarów wynoszącą aż do czasu, dopóki postanowiona przez nas akademia Rolnicza nie pozyska praw osoby moralnej8, tytuł własności tejże i dóbr do niej należących zapisanym będzie na imię spadkobiercy naszego. zarząd tejże majątkowy i naukowy spoczywać będzie, z wyłączeniem nadzoru rządowego, w ręku Kuratorium złożonego z spadkobiercy naszego jako przewod- niczącego i z czterech ziomków przez tegoż mianowanych. 2 Podkreślenia tekstu jak w dokumencie. W odpisie z aPP podkreśleń nie ma. 3 testament wzajemny na przeżycie został sporządzony 6 iX 1871 r. W kodycylu znajduje się data 20 iX 1871 r., która może być datą złożenia testamentu wzajemnego na przeżycie w sądzie we Wrześni. Możliwe jest także dodanie w trakcie odpisywania partykuły „z”; jeżeli ją pominąć, to zdanie omawiane będzie bezbłędne. 4 W odpisie z aPP: „obowiązującą”. 5 W odpisie z aPP: „jakiegokolwiek”. 6 W odpisie z aPP: „wejść”. 7 W odpisie z aPP: „części”. 8 określenie „prawa osoby moralnej” oznacza w dzisiejszym rozumieniu zdolność prawną i zdolność do czynności prawnych. Materiały źródłowe do donacji Seweryna i Franciszki Mielżyńskich… 87 Dla zabezpieczenia tymczasowego bytu akademii i  własności jej obowią- zanym jest spadkobierca nasz przekazać takową, w testamencie sądownie przez siebie złożonym, jednemu ze spadkobierców swych, z rodziny Mielżyńskich, któ- remu służyć będą wszystkie prawa spadkobiercy naszemu w kodycylu niniejszym przyznane. następca tegoż obowiązanym będzie przekazać takową znów jednemu z spadkobierców swych, w tym celu, ażeby jeden z członków rodziny Mielżyńskich miał prawo i obowiązek prawnego zastępstwa akademii i jej własności, dopóki takowa prawa osoby moralnej posiadać będzie. skoro zaś akademia pozyska prawa korporacyjne, tytuł własności dóbr do niej należących na imię jej przepisanym będzie z urzędu. Jeżeli wskutek zmiany okoliczności politycznych siedziba akademii wyjdzie do składu Państwa Polskiego, prawo nadzoru i jej własności służyć będzie władzy rządowej Polskiej, zostającej przy sterze oświecenia publicznego. ii. Dla towarzystwa Przyjaciół nauk Poznańskiego zapisujemy roczną rentę w ilości dwóch tysięcy talarów. z renty9 tej pobierać będzie: a) tysiąc talarów każdorazowy Prezes, lub gdyby tenże nie mieszkał w Poznaniu, każdoczasowy Wiceprezes tegoż towarzystwa, z obowiązkiem stałego zamieszka- nia w Poznaniu, b) pięćset talarów jako dodatek pensji dla konserwatora tegoż towarzystwa, c) pięćset talarów dla malarza, któremu piecza nad galerią obrazów tegoż towarzystwa powierzoną będzie. spadkobiercę naszego obowiązujemy, ażeby rentę powyższą od chwili obję- cia spadku wypłacił corocznie do rąk podskarbiego towarzystwa, a skoro takowe pozyska prawo osoby moralnej lub w ogóle prawo nabywania własności, zabezpie- czył ją w Księdze hipotecznej dóbr Miłosławskich dla towarzystwa rzeczonego. iii. Dla tegoż towarzystwa Przyjaciół nauk zakupiliśmy z funduszów naszych kamienicę w mieście Poznaniu przy ulicy Młyńskiej pod no 17 położoną, która temuż na własność i użytek przez nas oddaną została. tytuł własności tej kamienicy zapisany jest na imię spadkobiercy naszego, na którego wkładamy obowiązek, ażeby tytuł ten własności przelał i przepisał na imię towarzystwa wymienionego, skoro takowe znajdować się będzie w stanie do posiadania własności sposobnym i uprawnionym. iV. Gdyby rząd teraźniejszy lub inny przyszły wbrew woli i myśli naszej własność zakładów powyżej wymienionych na inne cele przeznaczyć lub takowe pod zarząd swój podciągnąć miał, natenczas wszystkie postanowienia w kodycylu niniejszym rozporządzone unieważnione i  zniesione mieć chcemy, a  dobra Miłosławskie z przynależnościami i funduszami na własność Józefa hr. Mielżyńskiego i spadko- bierców jego na podstawie prawa spadkowego przejść i powrócić mają. na przypadek ten wkładamy na spadkobiercę naszego i następców jego obo- wiązek sumienia, ażeby pozostałość nasza, którą dla podniesienia moralnego i materialnego dobra ziomków naszych przeznaczamy, z zastosowaniem okolicz- ności i potrzeb czasowych, jako też w duchu powyższej woli naszej odpowiednim, na pożytek narodu naszego przez nich użytą i trwale zabezpieczoną została. 9 W odpisie z aPP: „reszty”. Materiały źródłowe do donacji Seweryna i Franciszki Mielżyńskich… 88 V. na dobrach Ryńsk w Prusach zachodnich zahipotekowana jest suma sto tysięcy talarów płatna w czterech latach bieżących po naszej śmierci. tę sumę sto tysięcy talarów zapisujemy następującym osobom i chcemy, aby takowym w następującym porządku wypłaconą została: a) w pierwszym roku po naszej śmierci 1. anieli z Goskich Grzywieńskiej 5000 tal. 2. anieli Grzywieńskiej 2000, 3. Maryi z Kosowskich10 Mellinowej 6000, 4. Konstantemu Komeckiemu w Chartres w Francji 4000, 5. Jadwidze z Kruszyńskich Grębczewskiej11 5000, 6. z Komeckich Żenczykowskiej, żonie urzędnika poczty w Królestwie Polskiem 1000, 7. Felixowi Komeckiemu, synowi Floriana, maszyniście w Warszawie 1500, b) w drugim roku po naszej śmierci 1. Ludwice z Goskich Wierzbickiej 4000, 2. z Goskich zawadzkiej 3000, 3. Dzieciom śp. Juliana Kaweczyńskiego 2000, 4. Maryi Bolewskiej, a w razie jej śmierci dzieciom po śp. 5. Ksawerego Bolewskiego, brata jej 6000, 6. zofii z Kaweczyńskich Czapskiej 4000, 7. Kazimierze z Młockich Młockiej 4000, 8. antoninie z Kruszyńskich Klepaczewskiej 2000, c) w trzecim roku po naszej śmierci spadkobiercy naszemu Józefowi hr. Mielżyńskiemu, któremu osobną dyspozycję zostawiamy co do rozrządzenia tą sumą 19.000 tal. d) w czwartym roku po naszej śmierci 1. Franciszce z Leskich Pruszakowej 5000, 2. Franciszce Kierskiej 1000, 3. Dzieciom Ksawerego i Małgorzaty z Kalksteinów12 Kossowskich 7500, gdybyśmy za życia naszego zapłacili Wandzie Kossowskiej 500 tal., natenczas 500 tal. dopisze się J. Lusakowskiemu13 4. Józefa Krasickiego14, synowi chrzestnemu naszemu 1000 tal. 5. Wandzie Wegner, córce Leona Wegnera 1000, 6. Franciszce Kłossowskiej, córce profesora Kłossowskiego 500, 7. Janowi Lusakowskiemu15 500, 8. Czesławowi Wiśniewskiemu, synowi Dra Wiśniewskiego 1000, 9. Felixowi Mielżyńskiemu, synowi stanisława Mielżyńskiego 3000, 10. na pomoc naukową dla dziewcząt W. K.[W. X.] Poznańskiego 1000, 10 W odpisie z aPP: Kossowskich. ta forma jest poprawna. 11 W odpisie z aPP: Grąbczewskiej. 12 W odpisie z aPP: Kalkszteinów. 13 W odpisie z aPP: Lussakowskiemu. 14 W odpisie z aPP: Józefowi Krasickiemu. Uwaga: odmiana powoduje zmianę znaczenia. 15 Por. przyp. 13. Materiały źródłowe do donacji Seweryna i Franciszki Mielżyńskich… 89 e) zostaje jeszcze siedem tysięcy talarów z  100,000 zahipotekowanych na Ryńskich dobrach, nakładamy na naszego spadkobiercę, aby ten kapitał ulokował na pewnej hipotece, czy to na Ryńsku, czy na inny sposób, i procentem po 5 od sta w następujący sposób16 rozporządził: 1. na naukową pomoc Prus zachodnich procent od 2000, 2. na naukową pomoc Prus zachodnich dla dziewcząt procent od 1000, 3. Dla dwóch wysłużonych wieśniaków Polaków z dóbr Ryńskich po połowie od 2000 tal. 4. łóżko u sióstr Miłosierdzia w toruniu z pierwszeństwem dla chorych z dóbr Ryńskich 1000, 5. na utrzymanie ochronki i ochroniarki w Ryńsku 1000, suma 100,000 tal. Wolę naszą powyższą stwierdzamy podpisem naszym własnoręcznym. opuszczone w przepisywaniu dla Jana Goskiego 3000 tal. w ogólnej sumie, tu pod literą e, tu zapisujemy. Miłosław dnia 12 Lipca 1872 [r.] Gdyby mnie moja żona przeżyła, proszę jej, aby w swoim testamencie zapisała: 1. alice Thomgeux17 w Genewie piętnaście tysięcy talarów, 2. Dla Dionizego Wegnera dziesięć tysięcy talarów, na przypadek zaś współczesnej naszej śmierci Józef hr. Mielżyński, nasz spadkobierca, te dwa legaty uskuteczni. seweryn Mielżyński Źródło: Biblioteka Raczyńskich, 2919, k. 7–9. Nr 3 Testament Franciszki Mielżyńskiej z dnia 20 V 1873 r. odpis testamentu!18 ostatnia wola moja na przypadek śmierci mojej mianuję uniwersalnym sukcesorem moim, czyli spadkobiercą, Józefa hr. Mielżyńskiego, obecnie posiadacza dóbr iwna pod Kostrzynem położonych. spadek mój przekazuję Mu z  warunkami zawartymi w dołączonym tu kodycylu z dnia 12go Lipca 1872 roku, który zaopatrzony własno- ręcznym podpisem naszym, tak śp. małżonka mego, jak moim, zatwierdzam w  wszystkich postanowieniach i  który jako część integralną niniejszego testa- mentu mego stanowię i spadkobiercy memu do wykonania przekazuję, to się tyczy tylko majątku, jaki do dziś dnia posiadam, a ponieważ hipoteka Chrustowa jest 16 W odpisie z aPP brak frazy: „i procentem po 5 od sta”, zmieniający znaczenie. 17 W odpisie z aPP: Thomgeux, poprawnie: Thomegueux. 18 Uwaga tylko w B Racz. Materiały źródłowe do donacji Seweryna i Franciszki Mielżyńskich… 90 na moje imię, więc oświadczam, że wieś Chrustowo należy także do majętności Miłosławskiej: a) nadto stanowię, ażeby po uregulowaniu spadku, jaki Józefowi hr.  Mielżyńskiemu przypadnie, przekazał temu, komu dalsze wykonanie woli naszej poruczy, przynajmniej 60.000 tal. jako Fundusz żelazny na wieczne czasy przekaże, z  którego procent pobierać będzie, jeżeli prawem utraci wspomniane 5.000 tal. rocznego dochodu z Miłosławia w kodycylu wspomniane. b) Dalej zapisuję z majątku mego rodzeństwu Józefa [hr.] Mielżyńskiego każ- demu po 10.000 tal. jako to: Maryi z Mielżyńskich Bnińskiej, Franciszce z Mielżyńskich Koczorowskiej, Katarzynie z hr. Mielżyńskich hr. Platerowej do jej własnego użytku, Karolowi hr. Mielżyńskiemu, Gabrieli z  hr. Mielżyńskich Kończynie, a  gdyby ta dzieci nie zostawiła, jej mężowi Pawłowi Kończy, i 10.000 tal. Chrzestnej mojej Maryi Mielżyńskiej. c) stosownie do życzenia śp. męża mego, Chrzestnej jego alice Thomgeux w Genewie 15.000 tal. d) Panu Dionizemu Wegner, jako dług wdzięczności Jego dla nas pracy i poświęcenia, 10.000 tal. e) zapisane 19.000 tal. na dobrach Ryńsk Józefowi hr. Mielżyńskiemu, których dyspozycję w osobnym do niego liście w biurku moim zostawiam, a że te płatne dopiero w trzecim roku po mojej śmierci, gdyż mąż mój śp. był mnie przeżył, on byłby życzenie moje spełnił, a w trzecim płatną sobie odebrał. f) na fundusz szpitalny dla miasta Miłosławia zapisuję 1000 tal., którymi roz- porządzać ma Proboszcz miejscowy. Wyłączając mieszanie się Władz sądowych i administracyjnych do pozostało- ści mojej, wyłączam zarazem sądowne tejże opieczętowanie, inwentaryzację, jako też przepisywanie testamentu mojego i kodycylu, chyba na wyraźne czyje żądanie. zwracam jeszcze uwagę, że ręką własną dopisałam legat 3000 tal. dla Jana Goski, syna Pauli19 i Franciszka Goskich, w przepisywaniu opuszczonego. zastrzegam sobie także uzupełnienie kodycylu w  formie listu do Józefa hr.  Mielżyńskiego, który skoro własnoręcznym podpisem moim zaopatrzony w pozostałości mojej znalezionym będzie, ma mieć znaczenie i ważność testa- mentu do zachowania sądowego złożonego. /w Miłosławiu dnia 20go Maja 1873 [r.]/ Franciszka z Wilkxyckich Mielżyńska stanowię tu jeszcze, że do czasu ekspiracji landszafty20 spadkobierca nasz pobierać będzie z czystego dochodu dóbr Miłosławskich połowę, a druga połowa ma być użytą na urządzenie akademii, czyli szkoły agronomicznej w Miłosławiu, co pod tą samą datą własnoręcznie podpisuję. F. Mielżyńska Źródło: Biblioteka Raczyńskich, 2919, k. 7. 19 W odpisie z aPP: anieli. 20 Landszafta – towarzystwo kredytowe, nazwa miejscowa, ekspiracja – wygaśnięcie umowy pożyczkowej. Materiały źródłowe do donacji Seweryna i Franciszki Mielżyńskich… 91 Nr 4 List Franciszki Mielżyńskiej do Józefa Mielżyńskiego z dnia 6 VI 1873 r. na przypadek nagłej śmierci mojej zostawiam Ci, Kochany Józefie, szczegó- łowy spis ostatniej woli mojej oraz serdeczne podziękowanie za okazywane mi dowody serca dla mnie po stracie wszystkiego, co miałam najdroższego na świe- cie, niech Ci to będzie oddane na dzieciach twoich i zaciągnie błogosławieństwo Boskie. Wymienione w 100.000 tal. – które roku trzeciego po mojej śmierci mają Ci być wypłacone 19.000 tal. Życzyłabym sobie, żebyś wkrótce po mojej śmierci wypłacił, podług życzenia mego, które zostawiłam była w liście do seweryna pisa- nym, który po napisaniu teraz do Ciebie kieruję, a któremu w ten sposób dyspozy- cją w zupełnym zaufaniu, że wiernie spełnioną będzie. Dla dwóch wysłużonych wieśniaków w dobrach Miłosławskich zapewniona ma być na pewnej hipotece, a procent regularnie wypłacany 5/100 przez Rządcę i Proboszcza przyznany 2000 tal. na utrzymanie ochronki i ochroniarki na Bugaju i potrzeb kapitał – 1000. Fundusz na łóżko w  najbliższym zakładzie sióstr Miłosierdzia, do których pierwsze prawo mają mieć chorzy z dóbr Miłosławskich, a gdyby tych nie było, z Miasta Miłosławia – 1000 tal. Dla Rodziców dzieci, których do Chrztu trzymałam, na równy podział jak to dla ogrodowego sokołowskiego, dla służącego Lisieckiego; dla kucharza Promulskiego, furmana Jeziorkowskiego i antoniny Jaczkowskiej [?] – 2000. Dla służby kobiecej, bo nie wiem, kto mnie przeżyje, według zasług i lat na podział, który raczysz zrobić – 1000. na Pomoc naukową dziewcząt w Księstwie – 1000. na skromną Rocznicę i  Mszę Ś. tak za Rodziców moich Jakuba i  Elżbiety z Działowskich Wilkxyckich, jak za seweryna i Franciszki Mielżyńskich w Kościele Miłosławskim albo w kaplicy – 1000. Panu zarzyckiemu aleksandrowi sercem macierzyńskim zapisuję i  proszę, aby to sercem synowskim przyjął – 10.000. Co razem stanowi owe 19.000 w testamencie moim wymienione z funduszu 100.000 rozdysponowanego. Pogrzeb mój proszę, ażeby był skromny, trumna per- kalem, nie atłasem wybita, we wszystkim skromność jak największa. Fotel ręką mego męża rzeźbiony proszę oddać, jeżeli jeszcze nie będzie oddany, towarzystwu P[rzyjaciół] n[auk], również jak portret męża mego, który w tym celu Kapliński robił21, jeszcze należy. srebra, które wyłącznie moją są własnością, rozdzieli Józef Mielżyński pomiędzy żyjących Chrzestnych moich i  Franciszkę Pruszakową, Wandę Wegner, Lipską, której także 500 tal. zapisuję, Felixa Mielżyńskiego, Marię Mielżyńską, i gdyby po śmierci syna Józefa Kierskiego, Franciszce Kierskiej. sztucer ze znakiem „Roexnerettii” są pamiątką męża mego, a  własnością Józefa Mielżyńskiego. Garderobę moją, która niewielka, anieli Grzywieńskiej i Marii Bolewskiej, jako też futra, podlejsze suknie i bieliznę służącym. szal biały, 21 Portret seweryna Mielżyńskiego malowany przez Leona Kaplińskiego znajduje się obecnie w zbiorach MnP jako depozyt PtPn. Materiały źródłowe do donacji Seweryna i Franciszki Mielżyńskich… 92 szal czarny Bolewskiej Marii. Półszal w pasy Grzywieńskiej anieli, jako i trzewiki. okrycia obydwom, jako i koronki. Meble snycerskie ręką męża mego robione lub pod Jego dyrekcją, Józefowi Mielżyńskiemu i Jego bratu, i siostrom, gdyby sobie życzyli, i inne meble, jako i materace, i pościele, mają służyć na miejscu jako nale- żąca do nich bielizna gościnna i stołowa. zastawa do stołu, talerze malowane por- celanowe własnością Józefa Mielżyńskiego. okna, czyli szyby kolorowe22 należą do towarzystwa P[rzyjaciół] nauk. Madonna rysowana przez męża mego, moja ulubiona, Józefowej Mielżyńskiej, a po Jej śmierci mojej Chrzestnej. zapewniam Henrykow[i] [brak tekstu, opuszczenie] fundusz 200 tal. rocznie aż do dokończe- nia nauk, co listy t. Malinowskiego dowodzą w razie śmierci mojej. Dnia 6/6 73 w Miłosławiu, F. Mielżyńska Źródło: Biblioteka Raczyńskich, 2918, k. 79–80v. Nr 5 Układ między Zarządem TPN a Józefem Mielżyńskim z dnia 12 XII 1876 r. (odpis) Jaśnie Wielmożny Pan Józef Hrabia Mielżyński nabył kontraktem notarialnym z dnia 25 Października roku 1871 [r.] z polecenia Jaśnie Wielmożnego seweryna Hrabiego Mielżyńskiego i na tegoż własność dom położony przy ulicy Młyńskiej pod liczbą hipoteczną 277. Jaśnie Wielmożny seweryn Hrabia Mielżyński kupno to pismem z  dnia 11  Listopada 1871 r. potwierdził i  dom powyższy na własność towarzystwa Przyjaciół nauk w Poznaniu przekazał, przyrzekłszy i zobowiązawszy się zarazem tytuł własności w porozumieniu z zarządem towarzystwa w sposób odpowiedni prawodawstwu krajowemu nu23 na nazwisko towarzystwo Przyjaciół nauk kazać przepisać, nadto zaś także i  długi hipoteczne z  własnych funduszów popłacić, a dopóki to nie nastąpi, procenta od takowych również sam opłacać. nadmieniają tutaj, iż według pierwotnego planu miało być przy zakupionym domu z funduszów na to zebrać się mających wystawione skrzydło celem pomiesz- czenia zbiorów towarzystwa. Jaśnie Wielmożny Hrabia seweryn Mielżyński połą- czył przecież powyższy przekaz z warunkiem, ażeby w skrzydle tym wystawiono pracownię i pomieszkanie dla malarza mającego mieć dozór nad galerią obra- zów i zobowiązał się fundusz na utrzymanie malarza, pracowni i pomieszkania jego zabezpieczyć na dobrach swoich Miłosławskich. następnie przekazał Jaśnie Wielmożny Hrabia seweryn Mielżyński skryptem z  dnia 11 Listopada 1871 r. towarzystwu Przyjaciół nauk: 1) zbiory przez niego od Barona Edwarda Rastawieckiego nabyte, a złożone z malowideł, rycin, monet, medalów i książek, 22 Witraże należące do donacji sewerynostwa Mielżyńskich odnotowano w spisie Wawrzyńca Benzelstjerny- -Engeströma. 23 Winno być: mu. Materiały źródłowe do donacji Seweryna i Franciszki Mielżyńskich… 93 2) Galerię własną malowideł, zbiór rycin, studiów i książek, które w swoim pałacu w Miłosławiu posiadał, zastrzegając sobie przecież, ażeby zbiory powyż- sze pod nr. 1 i 2 wymienione na przypadek rozwiązania towarzystwa Przyjaciół nauk przeszły na własność Jaśnie Wielmożnego Hrabiego Józefa Mielżyńskiego lub przeznaczonego przez niego spadkobiercę. W końcu Jaśnie Wielmożny Hrabia seweryn Mielżyński i Małżonka jego Franciszka z Wilkxyckich Hrabina Mielżyńska testamentem z dnia 20 Września 1871 [r.] i kody- cylem z dnia 12 Lipca 1872 [r.] mianowali swym spadkobiercą uniwersalnym Jaśnie Wielmożnego Józefa Hrabiego Mielżyńskiego i wyznaczyli dla towarzystwa Przyjaciół nauk, czyli raczej na urzędników jego, roczną rentę dwóch tysięcy talarów, mającą być wypłaconą od chwili objęcia spadku, a zabezpieczoną w księdze wieczystej dóbr Miłosławskich, skoro towarzystwo Przyjaciół nauk uzyska prawo osoby moralnej lub w ogóle prawa nabywania własności. Kodycyl powyższy potwierdza zarazem dotację kamienicy przy ul. Młyńskiej numer 35 i nakłada spadkobiercy obowiązek: ażeby tytuł własności przelał i  przepisał na imię towarzystwa Przyjaciół nauk, skoro takowe się będzie znajdować w stanie sposobnym i uprawnionym do posiadania własności. nadmienia się w końcu, iż matka śp. Hrabiny Mielżyńskiej, Jaśnie Wielmożna Wilkxycka, chociaż jej służyło prawo nieuznania testamentu, takowy prze- cież uznała, a tym samym umożebniła wykonanie ostatniej woli śp. Hrabiostwa Mielżyńskich. Jaśnie Wielmożna Pani Wilkxycka, pragnąc przecież, ażeby korzy- ści z testamentu nie dopiero po upływie lat kilkudziesięciu na naród spływały, lecz także już za życia jej mógł z niego korzystać, życzyła sobie zmiany testamentu i spowodowała Jaśnie Wielmożnego Hrabiego Józefa Mielżyńskiego do przychyle- nia się do życzonej przez nią zmiany. stosownie do tego życzenia powierzył Pan Józef Hrabia Mielżyński w poro- zumieniu się z Panią Wilkxycką uskutecznienie tej zmiany zwołanemu przez sie- bie kuratorium składającemu się z Panów Ślaskiego, Hrabiego sumińskiego, Dra niegolewskiego i Unruga, które Jaśnie Wielmożnemu Panu Hrabiemu Józefowi Mielżyńskiemu poleciło użyć z funduszów spadku miłosławskiego na wybudo- wanie Muzeum przy domu Młyńska ul. nr 35 summę 20.000 talarów. Ponieważ ze względu na to, iż towarzystwo Przyjaciół nauk, nie mając praw korporacyj- nych, nie miało tym samem prawa nabywania własności w  nieruchomościach i kapitałach hipotecznych, zachodziły trudności w wykonaniu dosłownym ostat- niej woli Hrabiostwa Mielżyńskich, a z drugiej strony było życzeniem Hrabiego Józefa Mielżyńskiego dotacją stryjostwa utrwalić dla dobra narodu i zabezpie- czyć ją przed każdą możliwą utratą, zgodzono się załatwić zachodzące trudności w sposób nie tylko odpowiadający życzeniom dobroczyńców towarzystwa, lecz i zgodny, o ile się to da wykonać, z przepisami obowiązującego prawa. to poprzedziwszy, zawierają: a) zarząd towarzystwa Przyjaciół nauk, upoważniony do działania nie tylko statutem, lecz i uchwałą Walnego zebrania z jednej strony, b) Jaśnie Wielmożny Pan Józef Hrabia Mielżyński na iwnie z drugiej strony pod dniem dzisiejszym układ następującej umowy. Materiały źródłowe do donacji Seweryna i Franciszki Mielżyńskich… 94 Par. 1 Jaśnie Wielmożny Hrabia Józef Mielżyński, uznając prawa towarzystwa Przyjaciół nauk do kamienicy przy ulicy Młyńskiej nr 35, zbiorów po Baronie Rastawieckim i zbiorów Miłosławskich, oddaje takowe towarzystwu Przyjaciół nauk takiemu, jakie dzisiaj jest, na czas jego istnienia w nieograniczony użytek, zatrzymując sobie przecież i to nie tylko dla siebie, lecz i dla swoich spadkobierców własność i prawo odbioru w myśl skryptu śp. seweryna Hrabiego Mielżyńskiego z dnia 11 Listopada 1871 [r.], skoroby towarzystwo Przyjaciół nauk z jakichkol- wiek bądź przyczyn rozwiązanym być lub rozwiązać się miało, przyjmując zara- zem zastrzeżenia zawarte w paragrafie 37 statutu towarzystwa Przyjaciół nauk. Par. 2 Przybudowanie skrzydła do domu przeznaczonemu szczególniej na muzeum, częściowo już jest wykonane z funduszu 20.000 talarów, wyznaczonego na ten cel przez Kuratorium Miłosławskie i Hrabiego Józefa Mielżyńskiego. Pan Hrabia Mielżyński obiecuje wykończenie ostateczne, o ile fundusz powyższy nie wystar- czy, własnym nakładem i według własnego uznania uskutecznić, pozostawiając sobie sposób i miarę wykończenia. Par. 3 zbiory po Baronie Rastawieckim, jako też zbiory Miłosławskie wyżej wspo- mniane pertynencją domu Młyńska ulica nr 35. Par. 4 zabezpieczenie praw towarzystwa co do posiadania w paragrafie pierwszym wyrażonych obiektów uskutecznia się w ten sposób, iż Pan Hrabia Józef Mielżyński obciążył osobnym aktem notarialnym z  dnia dzisiejszego dom powyższy wraz z  pertynencjami długiem gruntowym w  wysokości 900.000 Marek wyraźnie Dziewięćkroć sto tysięcy Marek w odcinkach po Dziewięćdziesiąt tysięcy Marek. Dokumenty, skoro zostaną przez sąd wydane, dostarczy Hrabia Mielżyński towarzystwu Przyjaciół nauk, opatrzywszy je swoim giro in blanco. Dyspozycja nad tymi listami gruntowymi, mającymi być zachowanymi w żelaznej szafie w lokalu towarzystwa, dozwoloną przecież tylko będzie za zezwoleniem Kuratorium Miłosławskiego, które Jaśnie Wielmożny Pan Hrabia Mielżyński opatrzył w odpo- wiednie instrukcje i o którego trwałe istnienie się postara. Jeden klucz od szafy będzie dzierżył każdorazowy prezes towarzystwa Przyjaciół nauk, drugi zaś według uznania Hrabiego Mielżyńskiego jeden z członków Kolegium Miłosławskiego. Par. 5 Hrabia Józef Mielżyński zobowiązuje się długi zahipotekowane na domu przy Młyńskiej ulicy nr 35 z własnych funduszów popłacić i wymazać, i opłacać od nich aż do uskutecznienia zapłaty procenta. Par. 6 towarzystwo Przyjaciół nauk ponosić zaś będzie od nieruchomości powyż- szej wszelkie podatki wraz z  zabezpieczeniem od ognia włącznie, od zbiorów, Materiały źródłowe do donacji Seweryna i Franciszki Mielżyńskich… 95 utrzymywać dom w dobrym stanie budowlanym i wykonywać o własnym koszcie wszelkie potrzebne reparacje. Par 7 Pan Hrabia Józef Mielżyński zobowiązuje się wypłacać towarzystwu Przyjaciół nauk do rąk podskarbiego roczną rentę sześciu tysięcy Marek w ratach półrocz- nych, pierwszego Lipca i  drugiego stycznia każdego  roku postnumerando, od pierwszego stycznia roku przyszłego począwszy. z renty tej tysiąc Pięćset Marek mają być użyte jako dodatek do pensji Konserwatora, nad resztą służy towarzystwu wolna dyspozycja. Rentę tę zobowiązuje się Hrabia Mielżyński zabezpieczyć na dobrach Miłosławskich przez wystawienie listu gruntowego w summie 120.000 Marek opatrzonego kuponami półrocznymi po pięć od sta. Dokument hipo- teczny oddany będzie towarzystwu w sposób w paragrafie czwartym opisany ze wszystkimi zawartymi zastrzeżeniami. Renta zaległa od pierwszego Lipca  roku tysiąc osiemset siedemdziesiątego piątego wypłaconą będzie dnia piętnastego stycznia roku przyszłego do rąk podskarbiego towarzystwa za potrąceniem pensji dotychczas płaconej Konserwatorowi, jako też i kosztów wyniknąć mogących ze zapisów w księgach wieczystych, kosztów notarialnych, jako też i kosztów zakupie- nia żelaznej szafy, jeżeliby towarzystwo nie wolało tych wydatków samo ponieść. Par. 8 towarzystwo Przyjaciół nauk, przyjmując powyższe oświadczenia Jaśnie Wielmożnego Józefa Hrabiego Mielżyńskiego, a  chcąc wyrazić swą wdzięcz- ność w uznaniu równie dobrodziejstw otrzymanych od śp. Hrabiego seweryna Mielżyńskiego, jako też od znamienitych usług wyświadczonych mu przez Józefa Hrabiego Mielżyńskiego, nadaje z własnego popędu Muzeum przy ulicy Młyńskiej wystawionemu miano: imienia Mielżyńskich, i uchwala, ażeby na froncie kamie- nicy był umieszczony napis: towarzystwo Przyjaciół nauk Muzeum imienia Mielżyńskich Par. 9 Wszelkie postanowienia fundatorów we wstępie bliżej wymienione stosownie do niniejszej ugody się znoszą i zmieniają. Działo się w Poznaniu dnia dwunastego Grudnia roku tysiąc osiemset sie- demdziesiątego szóstego. Józef Mielżyński zarząd towarzystwa Przyjaciół nauk stanisław Koźmian Dr. teofil Matecki Dr Władysław Świderski Dr Władysław łebiński Hieronim Feldmanowski Źródło: Biblioteka Raczyńskich, 2919, k. 11–14. 96 alina Hinc W pruskich oczach Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk w świetle raportu naczelnego prezesa prowincji poznańskiej Williama Barstowa von Günthera z 1885 roku Do dziejów Poznańskiego towarzystwa Przyjaciół nauk w  okresie zabo- rów zachowało się do naszych czasów bardzo mało źródeł archiwalnych. Wielokrotnie podkreślano już w literaturze przedmiotu, że ogromne archiwum samego towarzystwa spłonęło niemal doszczętnie w  latach ii wojny świato- wej1. Przetrwały z niego zaledwie szczątki przechowywane obecnie w Bibliotece PtPn w Poznaniu. Pozostałe polskie archiwalia związane z XiX-wieczną histo- rią towarzystwa są nieliczne i  znajdują się najczęściej w  spuściznie poszcze- gólnych jego członków, w  zbiorach rozmaitych bibliotek, m.in. w  Bibliotece Kórnickiej czy Bibliotece Raczyńskich w  Poznaniu. Ponadto nie zachowały się do naszych czasów, a  w  każdym razie nie są dotąd znane, obszerniejsze akta administracji pruskiej odnoszące się do PtPn. Prawie zupełnie nie ma ich w archiwum Państwowym w Poznaniu2. Można się spodziewać, że lepsze rezultaty dałyby poszukiwania takich akt w  archiwach berlińskich, ale i  tam specjalnie wydzielone materiały dotyczące PtPn udało się dotychczas znaleźć jedynie w Geheimes staatsarchiv Preußischer Kulturbesitz (tajnym archiwum Państwowym Fundacji Pruskiego Dziedzictwa Kulturalnego). W  tej sytuacji warto zwrócić na nie szczególną uwagę, tym bardziej że nie były one jeszcze wykorzystywane przez badaczy. stosunkowo niewielki zbiór akt znajdujący się w przywołanym wyżej archi- wum umieszczony został w zasobach ministerstwa kultury i opatrzony tytułem: Verein der Freunde der Wissenschaft in Posen (towarzystwo Przyjaciół nauk w Poznaniu)3. zawiera on: dwa pisma z ministerstwa spraw duchownych, szkol- nych i medycznych (zwanego później ministerstwem kultury) z roku 1885; raport naczelnego prezesa prowincji poznańskiej Williama Barstowa von Günthera 1 zob. Statuty Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk 1856–2006, wstęp R. Marciniak, Poznań 2007, s. 7; W. Molik, Stan i potrzeby badań nad dziejami Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk [w:] Poznań- skie Towarzystwo Przyjaciół Nauk a  towarzystwa naukowe na ziemiach polskich w  XIX i  na początku XX wieku, red. W. Molik, a. Hinc, Poznań 2012, s. 7. 2 zob. a. Wojtkowski, Historia Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Poznaniu [w:] Towarzystwo Przyjaciół Nauk w Poznaniu w latach 1857–1927, „Roczniki PtPn” 1928, t. 50, s. 10. 3 Geheimes staatsarchiv Preußischer Kulturbesitz Berlin-Dahlem (dalej: Gsta PK), i. Ha Rep. 76 Kultus- ministerium, Vc sekt. 12 tit. XXiii nr. 6 Bd. 1: Verein der Freunde der Wissenschaft in Posen. W pruskich oczach 97 w sprawie PtPn z 1885 roku; niemieckie tłumaczenie ustaw PtPn z 1876 roku; spis członków towarzystwa z 1885 roku, tłumaczenia dwóch artykułów z „Dziennika Poznańskiego” dotyczących towarzystwa (nr 253 z 5 Xi 1909; nr 84 z 11 iV 1916) oraz adnotację o darze adama Czartoryskiego dla PtPn z 1913 roku. najważniejszą część tych akt stanowi niewątpliwie raport naczelnego pre- zesa prowincji poznańskiej W.B. von Günthera wraz z  towarzyszącymi mu pismami i załącznikami. Jest to właściwie jedyny raport władz pruskich o PtPn, jaki zdołano do tej pory odnaleźć. Rzuca on niezwykle interesujące światło na działalność towarzystwa do 1885 roku widzianą z perspektywy władz pruskich prowincji poznańskiej. W tym sensie jego znaczenie wydaje się jeszcze większe, ponieważ właśnie ten aspekt postrzegania PtPn przez administrację pruską jest najsłabiej znany. zdecydowanie najwięcej na ten temat napisał w swojej książce andrzej Wojtkowski, powołując się przede wszystkim na korespondencję PtPn z władzami4. Głównym wątkiem przez niego omówionym była kwestia zakazu czy też sugestywnego odradzania nauczycielom gimnazjalnym udziału w pra- cach towarzystwa, ogłoszonego przez naczelnego prezesa prowincji poznańskiej Eugena von Puttkamera w rozporządzeniu z 29 stycznia 1857 roku, czyli jeszcze zanim towarzystwo rozpoczęło swoją działalność5. nieprzychylne stanowisko władz pruskich wobec idei polskiego towarzystwa naukowego utrzymywało się także w kolejnych latach i wzmocnione zostało dodatkowo w 1866 roku nowym ostrzeżeniem pod adresem urzędników i nauczycieli przed wstępowaniem w sze- regi towarzystwa. zarząd tego ostatniego do 1871 roku usiłował doprowadzić do uchylenia uciążliwego rozporządzenia, ale bezskutecznie. z czasem kwestia ta, jak zauważył a. Wojtkowski, „stała się bezprzedmiotową”, ponieważ w ramach zaostrzonego kursu germanizacyjnego, związanego z  polityką Kulturkampfu, od 1873 roku rząd zaczął masowo przesiedlać polskich nauczycieli do zachod- nich prowincji Prus, co zmniejszało wyraźnie grupę potencjalnych członków PtPn wywodzących się z tej profesji6. o tym, jak władze pruskie traktowały samo towarzystwo w  tamtych latach, a  przynajmniej do 1890  roku, czyli do ery Capriviego, niewiele wiadomo. Można tylko ogólnie założyć, że były one nadal zdystansowane i podejrzliwe wobec jego działań. nie przybliża niestety tego zagadnienia a. Wojtkowski, choć kilkakrotnie wspomina, że towarzystwu zagrażało ciągle rozwiązanie przez rząd7. Poza władzami, które posługiwały się często stwierdzeniem, że PtPn „nadało sobie charakter ekskluzywnie narodowy przez wyłączne używanie języka pol- skiego”, w  latach 80. XiX wieku w  pewien sposób odniosła się do niego także wykształcona lokalna społeczność niemiecka. z jej to bowiem inicjatywy powstały wówczas dwa niemieckie towarzystwa naukowe, które uchodzić miały nieoficjal- nie za przeciwwagę i konkurencję dla PtPn. Były to: utworzone w 1880 roku w  Bydgoszczy Historische Gesellschaft für den netzedistrikt (towarzystwo Historyczne dla Dystryktu nadnoteckiego) i założone pięć lat później w Poznaniu 4 a. Wojtkowski, Towarzystwo Przyjaciół Nauk…, s. 107–123. 5 tamże, s. 107. 6 tamże, s. 123. 7 tamże, s. 230. alina Hinc 98 Historische Gesellschaft für die Provinz Posen (towarzystwo Historyczne dla Prowincji Poznańskiej). Chociaż powstanie obu towarzystw wynikało z inspira- cji oddolnych, świadczących niewątpliwie o  zintensyfikowaniu intelektualnych przedsięwzięć miejscowej elity niemieckiej, to wpisywało się ono doskonale w cele szeroko rozumianej polityki władz pruskich wobec całej prowincji poznańskiej8. nic więc dziwnego, że administracja pruska gorąco poparła te inicjatywy i mocno wspierała niemieckie towarzystwa w  następnych latach. niezwykle wymowny jest fakt, że należeli do nich w dużej liczbie urzędnicy państwowi i nauczyciele, a w późniejszym czasie kupcy, przemysłowcy, junkrzy pruscy i ewangelicki kler. towarzystwa niemieckie cieszyły się także bezpośrednim patronatem lokalnych władz, np. przewodniczącymi zarządu Historische Gesellschaft für die Provinz Posen pozostawali do końca 1901 roku naczelni prezesi prowincji poznańskiej, którzy osobiście kierowali obradami towarzystwa. W związku z tym nasuwa się refleksja, że elity niemieckie stworzyły sobie równie ekskluzywne narodowo towa- rzystwa, jak Polacy PtPn. Funkcjonowanie niemieckich towarzystw obok PtPn, mimo utrzymywania między nimi poprawnych stosunków, odzwierciedlało jed- nak wyraźnie coraz głębsze oddzielanie się społeczeństw polskiego i niemieckiego od siebie, zwłaszcza w okresie narastającego konfliktu narodowościowego9. W takim kontekście społeczno-politycznym należy odczytywać wspomniany wyżej raport naczelnego prezesa prowincji poznańskiej W.B. von Günthera z 1885 roku w sprawie PtPn. zasadniczym powodem jego powstania był arty- kuł zamieszczony w „Dzienniku Poznańskim” pt. Rok 1884, w którym redakcja gazety dokonała przeglądu wydarzeń, jakie rozegrały się na arenie europejskiej i krajowej w 1884 roku, oraz pokusiła się o ich ocenę10. Długi, pięcioodcinkowy artykuł musiał zwrócić uwagę administracji pruskiej, która poinformowała o nim zapewne władze centralne w  Berlinie. najbardziej cenny i  przydatny z  punktu widzenia władz był ostatni, piąty odcinek artykułu poświęcony „kronice polskiej” pod zaborem pruskim, czyli sytuacji ludności polskiej w  prowincji poznań- skiej. on też wzbudził największy rezonans w najwyższych kręgach rządowych, czego dowodem było pismo ministra spraw duchownych, szkolnych i medycz- nych Gustava von Gosslera z 29 stycznia 1885 roku skierowane do wszystkich pozostałych ministrów państwowych, z wyłączeniem ministra spraw wewnętrz- nych, oraz do prezydenta królewskiego ministerstwa stanu11. zawiadamiał on szefów innych resortów o treści artykułu, który załączał w tłumaczeniu, wskazu- jąc, że pozwala on na dobrą orientację w polskim ruchu narodowym, a zawarte w nim szczegóły dotykają obszarów zainteresowań wszystkich prawie ministerstw. 8 Do najnowszych opracowań niemieckich towarzystw należą: M. Cygański, Niemieckie Towarzystwo Histo- ryczne w Poznańskiem (1885–1945), „Przegląd zachodni” 1969, nr 6, s. 321–379; K. Malinowski, Niemiec- kie Towarzystwo Historyczne w Poznaniu – działalność w latach 1885–1919, „Przegląd zachodni” 1990, nr 3, s. 1–18, oraz s. Dyroff, Erinnerungskultur im deutsch-polnischen Kontaktbereich� Bromberg und der Nordosten der Provinz Posen (Wojewodschaft Poznań) 1871–1939, osnabrück 2007, s. 41–74. 9 Por. a. Hinc, Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk a Historische Gesellschaft für die Provinz Posen (1885–1914) [w:] Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk a towarzystwa…, s. 123–135. 10 Rok 1884, „Dziennik Poznański” 1885, nr 1 (1 i), nr 2 (3 i), nr 3 (4 i), nr 4 (6 i), nr 5 (8 i). 11 Gsta PK, i. Ha Rep. 76 Kultusministerium, Vc sekt. 12 tit. XXiii nr. 6 Bd. 1: Verein der Freunde der Wissenschaft in Posen. W PRUSKICH OCZACH 1. Gustav von Gossler (1838—1902), 2. William Barstow von Giinther (1815-1892), pruski minister spraw duchownych, naczelny prezes prowincji poznańskiej w latach szkolnych i medycznych 1873-1886, „Zeitschrift der Historischen w latach 1881-1891 Gesellschaft fiir die Provinz Posen” 1893, Jg. 8 Sam ze swojej strony uznał za stosowne bliższe rozpoznanie działalności prze- jawianej przez PTPN. W tym celu 30 kwietnia 1885 roku wydał specjalne roz- porządzenie, w którym poprosił naczelnego prezesa prowincji poznańskiej W.B. von Giinthera o wnikliwą informację na temat aktywności PTPN wraz z dołącze- niem imiennego spisu jego członków, jeśli takowym dysponowała miejscowa poli- cja”. Co ciekawe, impulsem do wydania rozporządzenia, o ile minister kierował się w tym wypadku jedynie artykułem z „Dziennika Poznańskiego”, stało się zaled- wie jedno zdanie odnoszące się w nim do PTPN. Brzmiało ono w następujący spo- sób: „Istnieje nie mniej poważna, nie mniej użyteczna w swoim kierunku, bogacąc się w zbiory naukowe i artystyczne, rozwijając niezmordowaną mimo trudnych warunków bytu i przypadkowych, smutnie wyjątkowych okoliczności inna insty- tucja, jaką jest Towarzystwo Przyjaciół Nauk”*. Aby zrozumieć dobrze kontekst tego zdania, trzeba dodać, że poprzedzało je stwierdzenie dotyczące zbawiennego działania Towarzystwa Pomocy Naukowej imienia Karola Marcinkowskiego, które od początku swojego istnienia było na cenzurowanym i objęte zostało intensywną obserwacją władz. Takie zestawienie mogło więc wywołać większe zainteresowa- nie władz Towarzystwem Przyjaciół Nauk. 12 Tamże. 13 Rok 1884, „Dziennik Poznański” 1885, nr 5 (8 I). 99 alina Hinc 100 W odpowiedzi na rozporządzenie ministra G. von Gosslera naczelny pre- zes prowincji poznańskiej W.B. von Günther 27 czerwca 1885 roku sporządził obszerny raport o  PtPn, pisany odręcznie i  liczący w  oryginalnym zapisie 23 strony. Jedną z głównych jego konkluzji było wyeksponowanie narodowo- -politycznej tendencji towarzystwa, przyczyniającego się w dużym stopniu do budzenia polskiej świadomości narodowej. Wykazaniu tej podstawowej tezy służyła przedstawiona skrótowo historia PtPn, z zaznaczeniem w niej newral- gicznych dla władz momentów, oraz omówiona niemalże we wszystkich aspek- tach działalność towarzystwa. W świetle raportu prezentowało się ono bardzo korzystnie właściwie pod każdym względem. niektóre jego fragmenty, uznane za szczególnie ważne, zostały później podkreślone przez samego ministra lub podlegających mu urzędników. autorem tak skonstruowanego raportu był William Barstow von Günther, 12 z kolei naczelny prezes prowincji poznańskiej, który piastował to stanowisko w  latach 1873–1886. Urodził się 8 marca 1815  roku w  Londynie w  pru- sko-szkockiej rodzinie mieszczańskiej. studiował prawo i  nauki polityczne, najpierw w  Heidelbergu, skąd przeniósł się do Bonn, a  potem do Berlina, gdzie zdał egzamin prawniczy. W  czasie studiów często podróżował, pozna- jąc m.in. anglię, szwajcarię, Włochy oraz austrię. W maju 1836 roku podjął pierwszą pracę jako praktykant sądowy w  berlińskim sądzie. szybko zdoby- wał kolejne stopnie w hierarchii sądowniczej. W 1837 roku został mianowany referendarzem wyższego sądu krajowego. Rok później przeszedł do admini- stracji państwowej, pracując początkowo jako referendarz w  rejencji frank- furckiej, a następnie od 1841 roku jako asesor rządowy. z Frankfurtu przenie- siony został do Magdeburga, skąd w 1843 roku powołano go do ministerstwa finansów. W  sierpniu 1848  roku skierowany został do rejencji szczecińskiej, a w roku 1849 minowany radcą. Rok później objął stanowisko w berlińskiej administracji kasy pożyczkowej, a  następnie w  komisji zajmującej się szaco- waniem podatku dochodowego. Przewodniczącym tejże komisji został w listo- padzie 1853 roku. W październiku roku 1854 otrzymał nominację na członka Generalnej Dyrekcji seehandlung w  charakterze tajnego radcy finansowego. Krótko potem przeszedł znowu do ministerstwa finansów, gdzie w 1859 roku awansował na stanowisko tajnego wyższego radcy finansowego. W  czerwcu 1861 roku mianowany został wiceprezydentem rejencji w Koblencji, a rok póź- niej jako komisarz rządu pruskiego udał się z misją do Londynu. Przebywał tam od sierpnia do października 1862  roku. W  styczniu 1863  roku nastąpił jego awans na stanowisko rzeczywistego tajnego wyższego radcy finansowego i  dyrektora działu departamentu w  ministerstwie finansów. stopniowo obej- mował on najważniejsze funkcje w  państwie. W  1867  roku powołany został jako pełnomocnik do Rady związkowej, po czym w  roku 1870 powierzono mu prezydenturę seehandlung. W 1872 roku dostąpił zaszczytu powołania do izby Panów, w 1873 roku zaś powierzono mu zadanie kierowania jedną z trud- niejszych prowincji pruskich, jaką była prowincja poznańska. aby zająć sta- nowisko naczelnego prezesa w Poznaniu, Günther zrezygnował z prestiżowej funkcji prezydenta w  seehandlung. W  1875  roku awansował jeszcze na rze- czywistego radcę z  tytułem ekscelencji. W  1881  roku osiągnął chyba szczyt W PRUSKICH OCZACH 42 łem dana ŻŻ fo PZZZA ( 2 MĄSŁOŚSEN BP Moana | WST TG Wii 1 l wrd Medx.-Ang, Pm pat, ya a Monymine m2 IE: z_E. JULI —/ MALINKA lae ufam fyfafónna. 4 osb wanna Jboguse er,irtibjg 7 70 44 j nat _ ma / * | AT 2927. ś zam, Ż CA cw + z zzz Ep» - <w ana amę dwa nanzdówa, Pp kon LJ p) wanna PŚ Ebypeaeć PA / 7 ŻY Ya Śbuegykofa e ebni „— bu wre, > 1 wa r - * © ś , 26 Jr? „Kmameaa ao Fomaeadn . / miewa Rferefyogón j s Jofna (Loiret, / Ayatewo fotsyjaczoć rach Joanoniskij fax remyj ŚJ pow s Jo” PIJE mamaż Zaca Pbnasgun, wani wntófwse af esa fngtwe 0 bl Pij 6. ławy icz frakiniigjł słu nomożga 277% puma sk, 4 Pa Jorma bn nmozJaffofih je ae ma Lr? Ulfówe, K£ Ma Manasssntdneg soża” frereey nk oso va Mławie? MPosflnwęsw beż rena 7 potega JPSSYPA kśómo. POZZZĄZE, Pgnnjfaćenne kóazadą — 2 3. Pierwsza strona raportu Williama Barstowa von Giinthera przesłanego do Gustava von Gosslera w sprawie PTPN, 27 czerwca 1885 r., ze zb. Tajnego Archiwum Państwowego Fundacji Pruskiego Dziedzictwa Kulturalnego w Berlinie (Geheimes Staatsarchiv Preufiischer Kulturbesitz Berlin-Dahlem), GStA PK, I. HA Rep. 76 Kultusministerium, VC Sekt. 12 Tit. XXIII Nr. 6 Bd. 1 101 alina Hinc 102 awansu społecznego, ponieważ otrzymał tytuł szlachecki. Jego kariera należała niewątpliwie do błyskotliwych i budzących respekt. Przez wiele lat cieszył się dużym autorytetem i zaufaniem władz. nie bez powodu właśnie on skierowany został w okresie Kulturkampfu do prowincji poznańskiej, uchodzącej wówczas za szczególnie trudną. Władze pruskie wysłały do Poznania człowieka doświad- czonego i  wypróbowanego na różnych odcinkach administracji państwowej. W tejże roli sprawdzał się on dopóty, dopóki nie utracił w 1886 roku zaufania otto von Bismarcka. zmarł w 1892 roku w szwajcarii14. nie wiemy niestety, jakie były konsekwencje sporządzonego przezeń raportu o PtPn, który w cało- ści, w tłumaczeniu polskim, zamieszczono poniżej. *** Raport naczelnego prezesa prowincji poznańskiej Williama Barstowa von Günthera przesłany do ministra spraw duchownych, szkolnych i medycznych Gustava von Gosslera w sprawie Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, 27 VI 1885 r. Poznań, 27 czerwca 1885 r. № 4825/85.o.P. Dotyczy polskiego towarzystwa Przyjaciół nauk Rozporządzenie z 30 kwietnia br. № U. i 5379 Wasza Ekscelencjo, mam zaszczyt zgodnie z przytoczonym obok rozporzą- dzeniem z 30 kwietnia tego roku zrelacjonować najposłuszniej co następuje: polskie towarzystwo Przyjaciół nauk Poznańskie, zgodnie z § 3 zredagowa- nych na nowo w 1876 roku statutów, których egzemplarz załączam w tłumaczeniu niemieckim, ma na celu: 1. wydawanie rozpraw i pism naukowych, 2. zbieranie i wydawanie źródeł i materiałów dotyczących dziejów, piśmien- nictwa i starożytności polskich, 3. tłumaczenie wzorcowych pisarzy, 4. przedruk ważniejszych dzieł, mianowicie dawnych polskich pisarzy z załącze- niem koniecznych objaśnień, jak również ułatwienie ich zakupu w dobrej cenie. W  § 2 statutów „przedmioty, które dotyczą spraw publicznych i  teraźniej- szych rządów krajowych”, zostają wykluczone z  czynności towarzystwa, a  kie- rownicy tego ostatniego dokładali starań, aby podkreślać wobec władz wyłącznie naukowy charakter towarzystwa i zaprzeczać tym samym jakiemukolwiek jego 14 zob. William Barstow von Günther, „zeitschrift der Historischen Gesellschaft für die Provinz Posen” 1893, s. 233–250 (tu jego szczegółowy życiorys). interesujące informacje o W.B. von Güntherze podaje także Ch. Myschor, Wyżsi urzędnicy pruskiej administracji prowincjonalnej w Poznańskiem (1871–1918), Poznań 2014, s. 57, 127, 153, 158, 163, 170, 171, 176, 189, 271, 277, 309, 324. W pruskich oczach 103 politycznemu znaczeniu. Mimo to towarzystwo nie ograniczyło swojej działal- ności tylko do obszaru czysto naukowego i  można je niewątpliwie zaliczyć do takich organizacji, które mają na celu, aby odizolować duchowo polską część pru- skiej ludności od niemieckiej, budząc w tejże, poprzez ożywianie polskiej tożsa- mości narodowej, życzenie ponownego odzyskania państwowej samodzielności i wzmacniając uczucie wspólnoty Polaków na różnych terenach zaborczych. idea założenia towarzystwa została zainicjowana w  roku 1856 przez nauczyciela wyższego tutejszego Gimnazjum św. Marii Magdaleny dra Kazimierza szulca i katolickiego dziekana dra [Franciszka] Malinowskiego w Komornikach, którzy przez swoją działalność agitacyjną w szerszych kręgach zdołali wkrótce zainteresować tą ideą hrabiów tytusa Działyńskiego i Rogera Raczyńskiego, nauczyciela wyższego dra [Marcelego] Mottego, dra [Jana] Rymarkiewicza, fabrykanta dra [Hipolita] Cegielskiego i innych. za wzór zało- żonego towarzystwa posłużyło istniejące już wcześniej w Warszawie polskie towarzystwo o tej samej nazwie, które w roku 1831 zostało rozwiązane przez rząd rosyjski, po tym jak wielokrotnie rozwijało ono polityczną działalność i  polecało opracowywać i  propagować m.in. opisy gloryfikujące życie biorą- cych udział w różnych insurekcjach generałów [tadeusza] Kościuszki i [Jana Henryka] Dąbrowskiego. W przedłożonym projekcie statutów, który wprawdzie nie został przyjęty, towarzystwo zastrzegło sobie prawo do mianowania człon- kami honorowymi takich osób, które z powodu swojego naukowego wykształ- cenia, z  powodu swojego zapału i  jego szerzenia oraz z  powodu „okazanej szczególnej miłości do narodu” miałyby prawo do jego szczególnego szacunku. towarzystwo powinno być również zobowiązane do przejęcia opieki nad cho- rymi członkami w kwestii rekonwalescencji i zapewnienia im podstaw do życia, jak również powinno zorganizować członkom zmarłym na miejscu uroczysty pogrzeb. Pertraktacje założycielskie zakończyły się w marcu 1857 roku. Po tym jak hr. tytus Działyński odmówił wejścia do zarządu z powodów oportunistycz- nych, przewodniczącym został hr. august Cieszkowski, a hr. Roger Raczyński, który zdecydował się dopiero po wielokrotnych usilnych namowach, został wybrany zastępcą. sekretarzem towarzystwa został syndyk [Leon] Wegner, skarbnikiem hr. Heliodor skórzewski, redaktorem znany później z bezgranicznej agitacji i politycznej ekscentryczności dr Władysław niegolewski. towarzystwo, które z braku własnego lokalu borykało się z przeróżnymi niedogodnościami, wykazywało się na początku małą aktywnością i w wybitnym wymiarze zwró- ciło na siebie uwagę dopiero w roku 1865, powołując poprzez zgromadzenie Generalne dużą liczbę osób na członków honorowych. Byli to w niebagatelnej liczbie mężczyźni, którzy nie mieli żadnego rodzaju zasług naukowych, nato- miast wyróżniali się w zakresie politycznym, m.in. chodziło tutaj o znanego polskiego agitatora hr. Władysława zamoyskiego i Władysława Bentkowskiego, który wziął udział w insurekcji z roku 1863. ten ostatni działał pod dyktaturą [Mariana] Langiewicza jako minister wojny, właśnie odbył zasądzoną przez sąd w Krakowie roczną karę więzienia, a przez wyrok sądu Krajowego w Berlinie z 25 kwietnia 1865 roku został uznany winnym wykonywania czynności przy- gotowawczych do wysoce zdradzieckich przedsięwzięć i skazany na rok pozba- wienia wolności. Przyznanie honorowego członkostwa tego typu osobie mogło alina Hinc 104 zostać przyjęte, niezależnie od przeciwnych zapewnień zarządu towarzystwa, tylko jako bezczelna polityczna demonstracja i dało powód innym władzom, takim jak Prowincjonalnemu Kolegium szkolnemu, bankowi hipotecznemu emitującemu listy zastawne i ówczesnemu sądowi apelacyjnemu, żeby zmusić znanych członków ich resortu będących członkami towarzystwa do wystąpie- nia z  niego. Mój ówczesny poprzednik zwrócił wielokrotnie uwagę również władzom arcybiskupstwa na ten przebieg wydarzeń; wikary kapitularny i gene- ralny administrator [Józef] Brzeziński odrzucił jednakże wielokrotnie podję- cie kroków przeciwko duchownym członkom towarzystwa. Dopiero później, gdy za arcybiskupa hr. [Mieczysława] Ledóchowskiego zakazano duchownym przynależności do innego stowarzyszenia niż św. Wincentego, wystąpili oni z towarzystwa. Wspomniany zakaz, po załatwieniu arcybiskupiego urzędu, nie był już więcej przestrzegany i stan duchowny jest obecnie nadal mocno repre- zentowany w szeregach towarzystwa. W roku 1874 towarzystwo dało powód do prawnokarnych dyskusji. W cza- sie od 15 sierpnia do 2 września 1874 roku obradował mianowicie w Kijowie pod przewodnictwem hr. [aleksieja] Uwarowa kongres rosyjskich arche- ologów, który pozostawał pod protektoratem znanego z  panslawistycznych skłonności rosyjskiego Wielkiego Księcia Konstantego. na ten kongres odde- legowany został z  ramienia towarzystwa członek tegoż, posiadacz ziemski, zygmunt Działowski z  Mgowa w  Prusach zachodnich, który według infor- macji „Dziennika Poznańskiego”, będącego organem prasowym towarzystwa, obok misji naukowej miał otrzymać zlecenie „próby porozumienia z Rosjanami w duchu idei polskiej”. W związku z tą sprawą odbyły się przeszukania w lokalu towarzystwa i  przesłuchania członków towarzystwa, które nie dostarczyły jednakże wystarczającego materiału do uzasadnienia oskarżenia. Jako odle- gły dowód na narodowo-polityczną tendencję towarzystwa można przyto- czyć jeszcze następujące fakty: w wyniku starań tegoż w roku 1862 postawiono polskiemu satyrykowi [sebastianowi] Klonowicowi w  jego rodzinnym mie- ście sulmierzycach pomnik, którego odsłonięciu towarzyszył dr Władysław niegolewski jako delegowany towarzystwa. W tym samym roku zainicjowało towarzystwo budowę kaplicy w  Winnej Górze, powiat Środa, w  której zło- żono, pochowane w tamtejszym kościele, doczesne szczątki polskiego generała Henryka Dąbrowskiego. z  inicjatywy towarzystwa odbyło się także w  roku 1866 odsłonięcie marmurowej tablicy upamiętniającej polskich uczonych Jana i andrzeja Śniadeckich w katolickim kościele farnym w Żninie. Przy odsłonię- ciu tej tablicy uroczystą mowę jako delegat towarzystwa wygłosił, nieżyjący już obecnie, polski agitator dr Karol Libelt. Wreszcie w roku 1868 towarzystwo wsparło darowiznami w  postaci książek założoną dla polskich emigrantów w Księstwach naddunajskich [Hospodarstwo Wołoskie i Mołdawskie] biblio- tekę, mimo że polskim stowarzyszeniom emigrantów przyświecały przeważnie cele rewolucyjne. Co się tyczy naukowej działalności towarzystwa, to co roku w miesiącu czerwcu i około nowego Roku odbywają się zgromadzenia Generalne. towarzystwo dzieli się na trzy wydziały, które spotykają się raz w miesiącu na posiedzeniach. są to wydziały: literacko-historyczny, do którego należy również dział archeologiczny, W pruskich oczach 105 [wydział] przyrodniczy i rolniczy oraz [wydział] medyczny. zarząd towarzystwa wydaje obszerne roczniki w języku polskim pt. „Roczniki towarzystwa Przyjaciół nauk Poznańskiego”. zawierają one rozprawy z najróżniejszych naukowych dzie- dzin, w przeważającej części o treściach historycznych, kościelno-historycznych, archeologicznych i bibliograficznych, jak również sprawozdania zarządu i prze- glądy zbiorów towarzystwa. Również prace naukowe i publikacje literackie wykazują wielokrotnie szcze- gólne zainteresowanie procesami historycznymi, które mają związek z niezależ- nością Polski i uwydatniają wyjątkowe, także rewolucyjne, wydarzenia. W roku 1861 podczas posiedzenia Wydziału Literacko-Historycznego syndyk [Leon] Wegner wystąpił z  wnioskiem o  przygotowanie i  opublikowanie tłumaczenia książki o kongresie wiedeńskim z 18 tomu historii konsulatu [Louisa adolphe’a] Thiersa15, ponieważ ten poprzez publikację nad wyraz bogatego, dotąd niedostęp- nego materiału wyświadczył „uczestniczącym” ogromną przysługę16. Wydział przyjął ten wniosek jednogłośnie i podjął decyzję o natychmiastowym skiero- waniu do zarządu zapytania o  pozwolenie. Czwarty tom „Roczników”, który ukazał się w październiku 1866 roku, zawierał obejmujący prawie dwa arkusze drukarskie Memoriał o historii pierwszych dni polskiego powstania z 1830 roku napisany przez polskiego oficera sztabowego, przetłumaczony z  języka francu- skiego w listopadzie 1831 roku w Karpatach autorstwa wspomnianego wcześniej hr. [Władysława] zamoyskiego17. ten sam tom „Roczników” zawierał artykuł syndyka katedralnego [Leona] Wegnera o ostatnim sejmie grodzieńskim, w któ- rym gloryfikowano epokę rewolucji z 1793 [sic] roku. Większe historyczne dzieło tego samego autora Jan Ostrorog, wojewoda poznański i jego pamiętnik na zjazd walny koronny za króla Kazimierza Jagiellończyka o urządzeniu rzeczy pospolitej ułożony wydrukowane zostało już kilka lat wcześniej na koszt towarzystwa18. na podstawie pozostającego pod jego zarządem testamentu norberta Bredkrajcza towarzystwo przyznało niedawno premię w wysokości 3 tys. marek rosyjskiemu członkowi rady stanu Wilhelmowi Bogusławskiemu w  Petersburgu za jego rozprawę O Słowiańszczyźnie zachodniej. Druk i wydanie tego dzieła przejęło towarzystwo19. 15 Rzecz dotyczy zapewne Historii Konsulatu i Cesarstwa adolphe’a Thiersa, wydanej w latach 1845–1862 (20 tomów). 16 Chodzi tu o pracę pt. Kongres wiedeński, tłumaczył z Thiersa (księga 56) Ludwik Żychliński (z polecenia towarzystwa Poznańskiego Przyjaciół nauk), Poznań 1861. 17 Polski tytuł tej pracy: Pamiętnik posłużyć mający do historyi pierwszych dni powstania Polski 1830 roku przez oficera sztabu polskiego tłomaczony z rękopisu francuskiego, spisanego w listopadzie 1831 r� w górach Karpackich, „Roczniki tPnP” 1866, t. iV, s. 1–49. 18 Polski tytuł tegoż dzieła: Jan Ostrorog doktor obojga prawa, wojewoda poznański i jego Pamiętnik na Zjazd Walny Koronny za króla Kazimierza Jagiellończyka o urządzeniu Rzeczypospolitej ułożony (1450–1501), napisał Leon Wegner, Poznań 1859. 19 Dzieło ukazało się w 4 tomach w latach 1887–1900. zob. Dzieje Słowiańszczyzny północno-zachodniej do połowy XIII w. przez W. Bogusławskiego. Dzieło uwieńczone na konkursie towarzystwa Przyjaciół nauk w Poznaniu. nagroda pieniężna wyznaczona z funduszu śp. Bretkrajcza. t. i, Poznań 1887, t. ii, Poznań 1889, t. iii, Poznań 1892. tom ostatni ukazał się pt. Dzieje Słowiańszczyzny północno-zachodniej aż do wynarodowienia Słowian Zaodrzańskich przez W. Bogusławskiego. t. iV, Poznań 1900. alina Hinc 106 interesujący dowód na to, iż także w bardzo naukowych pracach towarzystwa autorzy nie wypierają się narodowo-polskiego punktu widzenia, stanowiło dzieło wydane w  1873  roku z  polecenia tegoż towarzystwa przez kanonika ignacego Polkowskiego z Krakowa pt. Żywot Mikołaja Kopernika20� Dzieło to, które swego czasu wielokrotnie omawiane było przez niemieckie czasopisma, w mniejszym stopniu miało na celu wyjaśnienie zasług naukowych słynnego astronoma, ile dostarczenie historycznych dowodów na to, iż Kopernik był pol- skiego pochodzenia. z „Roczników” ukazało się dotąd 11 tomów, które obejmują czas od założenia towarzystwa do końca roku 1881. z ostatnich dwóch tomów należy wspomnieć następujące większe rozprawy: tom X: Liber beneficiorum arcybiskupa Łaskiego duchownego dra [Jana] łukowskiego w  Gnieźnie, Urny z  krzyżami dziekana [Józefa] Dydyńskiego z  Kłecka, Kaplica Prymasa Teodora Potockiego w  Archikatedrze Gnieźnieńskiej nieznanego autora, Najstarsze statuty Kapituły Gnieźnieńskiej nieznanego autora, O Roczniku Małopolskim� Przyczynek do annalistyki polskiej w XIII i XIV wieku dra [Wojciecha] Kętrzyńskiego, Oblężenie miasta Poznania przez Patkula� Epizod z kampanii roku 1704 Kazimierza Jarochowskiego. tom Xi: Katalog Arcybiskupów Gnieźnieńskich krytycznie zestawiony przez kanonika J. Korytkowskiego w Gnieźnie, Jesienna kampania Karola XII i Augusta II w  roku 1704 Kazimierza Jarochowskiego, Rzekomy kodeks św� Wojciecha i  tak zwane Dekretały Pseudo Izydora� Szkic bibliograficzny dra [Jana] łukowskiego, Ślady historycznych wypadków polskich w „Zimowej opowieści” i „Burzy” Szekspira stanisława Koźmiana. z  zamiejscowymi polskimi, względnie słowiańskimi, stowarzyszeniami podobnego rodzaju towarzystwo Przyjaciół nauk pozostawało w  ożywionym kontakcie i niejednokrotnie przejawiało zainteresowanie nimi przy takich oka- zjach jak kongresy itp. Udział w kijowskim kongresie archeologów z roku 1874 został już powyżej wspomniany. na Kongresie Literacko-Historycznym w maju zeszłego roku w Krakowie, na którym obradowano nad praktyczniejszą metodą redagowania polskiej historii literatury, tutejszym delegatem reprezentującym towarzystwo był sędzia sądu rejonowego, [będący] poza służbą [Kazimierz] Jarochowski. Gdy 6 grudnia zeszłego  roku w  Pradze świętowano uroczyście stulecie istnienia czeskiego stowarzyszenia naukowego, jako delegat tutejszego towarzystwa pojawił się książę zdzisław Czartoryski, który wystąpił tam w pol- skim stroju narodowym, w swojej mowie powitalnej dał żywiołowy wyraz sympa- tii Polaków dla czeskich braci, a podczas kolacji wznosił toasty „za miłość”, która miała być „symbolem i wstęgą najgłębszej więzi między Polakami i Czechami, żeby ci sami przez tę miłość mogli być zgodni i  silni w  zaufaniu, przetrwać wszystkie burze i  stać się wielkim, kochającym się, niepokonanym narodem”. Mowa i toast spotkały się ze strony czeskiej z żywymi „słowiańskimi okrzykami” [na cześć słowian]. sytuacja majątkowa towarzystwa w pierwszych latach istnienia przy małej liczbie członków była niezbyt korzystna, tak że nie można było pomyśleć 20 Żywot Mikołaja Kopernika przez ks. ignacego Polkowskiego, czł. tow. Przyj. nauk w Pozn., Gniezno 1873. W pruskich oczach 107 o zakupie lokalu dla towarzystwa. stopniowo warunki istotnie się polepszyły i  towarzystwo jest obecnie zabezpieczone finansowo. Liczba członków jest duża. załączony najposłuszniej spis został sporządzony przez tutejszą dyrek- cję policji na podstawie wydrukowanego sprawozdania rocznego z 1883 roku, jak też późniejszych danych polskich gazet i  powinien być dość kompletny. istotnie do rozwoju towarzystwa przyczyniły się zapisy testamentowe, darowi- zny książek, dzieł sztuki, znalezisk archeologicznych. Jednakże solidną mate- rialną bazę towarzystwo zyskało dopiero poprzez dyspozycję w  testamencie, zmarłego przed dłuższym czasem, bardzo dobrze sytuowanego hr. seweryna Mielżyńskiego z Miłosławia, który zapisał towarzystwu wartościowy grunt przy ulicy Młyńskiej 35, jak również imponującą galerię obrazów, bibliotekę z 10 tys. tomów i inne zbiory, ponadto nałożył na swojego bratanka i spadkobiercę hr. Józefa Mielżyńskiego z iwna obowiązek wypłacania towarzystwu, celem opła- cania urzędników, corocznie sumy 6 tys. marek. Ponieważ towarzystwo nie posiadało osobowości prawnej, to zarejestrowanym [nominalnym] właścicie- lem gruntu jest hr. Józef Mielżyński. W rzeczywistości jednak budynek wraz ze swoimi zbiorami, obrazami itp. przeszedł w wyłączne posiadanie i zarządzanie towarzystwa. to ostatnie przeprowadziło w latach 1881–1882 przy nakładzie 32 tys. marek rozbudowę budynku, urządziło go w środku na nowo i opatrzyło napisem: Muzeum imienia Mielżyńskich. W  budynku znajdują się lokale na posiedzenia towarzystwa i gabinety, muzeum starożytności, biblioteka, galeria obrazów i różne zbiory, które powiększają się z roku na rok przez napływające prezenty. W tym budynku mieszka również specjalnie zatrudniony konserwa- tor [Hieronim] Feldmanowski, który pobiera swoją pensję z kasy towarzystwa; jemu przydzielony został niejaki antoni Marcinkowski jako asystent i kanceli- sta, który, podobnie jak kustosz [portier] adam Wilańczyk, posiada mieszkanie służbowe w muzeum. Przy takim stanie rzeczy postanowienie w § 37 statutów, według którego zbiory, książki itd. towarzystwa po ewentualnym rozwiązaniu tegoż przypaść powinny Muzeum Mielżyńskich, staje się bez znaczenia, ponie- waż faktycznie to ostatnie jest obecnie tożsame z towarzystwem względnie jest jego własnością. statuty mają ponadto zostać opracowane na nowo i wtedy też przewidywalnie ten punkt dozna innej regulacji. Według zamieszczonego w ostatnim sprawozdaniu rocznym za rok 1883 pro- tokołu rewizyjnego kasy z datą: Poznań 16 grudnia 1883, w okresie od 7 grudnia 1882 do 16 grudnia 1883 bieżące przychody, z uwzględnieniem stanu przejętego z poprzedniego roku w wysokości 2163 marek wynosiły 17 425 marek, wydatki 14 313 marek, tak że stan pozostałej gotówki wynosi 3112 marek. oprócz tego towarzystwo posiada według wspomnianego protokołu żelazny fundusz w papierach państwowych w wysokości 26 400 marek. Położenie finansowe jest zatem nadzwyczaj korzystne i zapewnia towarzystwu środki do rozszerzonej działalności. zamierza ono więc wydać nowy katalog wszystkich zbiorów w  języku polskim i  niemieckim; a  wydział przyrodniczy posługuje się środkami jeszcze szerzej, chcąc założyć stację meteorologiczną, dla którego to celu zgromadzony tu w zeszłym roku kongres polskich lekarzy i przy- rodników przyrzekł materialne wsparcie. alina Hinc 108 zarząd towarzystwa, po śmierci kilka tygodni temu przewodniczącego, lite- rata, stanisława Koźmiana, składa się z następujących osób: 1. Radca zdrowia dr [teodor] Matecki, zastępca przewodniczącego 2. Hr. [Wawrzyniec] Benzelstjerna-Engeström, sekretarz 3. Dr [Władysław] łebiński, redaktor 4. Radca rejencyjny i radca szkolny w stanie spoczynku dr [Witold] Milewski, skarbnik. Do Król. ministra stanu i ministra spraw duchownych, szkolnych i medycznych p. Gosslera, Jego Ekscelencji w Berlinie nadprezydent, rzeczywisty tajny radca Günther Źródło: Geheimes staatsarchiv Preußischer Kulturbesitz Berlin-Dahlem (dalej: Gsta PK), i. Ha Rep. 76 Kultusministerium, Vc sekt. 12 tit. XXiii nr. 6 Bd. 1: Verein der Freunde der Wissenschaft in Posen. Na poprzedniej stronie: Budynek PTPN przy ul� Młyńskiej (ob� S� Mielżyńskiego), proj� Z� Gorgolewski, ze zb� PTPN 111 Jan skuratowicz architektura budynków PtPn Powstanie w  1857  roku towarzystwa Przyjaciół nauk w  Poznaniu oraz Muzeum starożytności Polskich i słowiańskich postawiło przed ich organizatorami ogromny problem związany z przechowywaniem oraz eksponowaniem lawinowo narastających zbiorów, ofiarowanych przez polskie społeczeństwo Wielkopolski. towarzystwo mieściło się początkowo (do roku 1870) w odstąpionej przez Rogera Raczyńskiego zachodniej części Biblioteki Raczyńskich. na żądanie nowego nie- mieckiego kuratorium zostało jednak przeniesione do kilku sal w Bazarze, choć nie było tam miejsca na okazalsze wystawy. Już w 1867 roku w korporacji przemyśliwano o budowie własnego gmachu. trzy lata później problem stał się palący i wiązał się z pytaniem, gdzie umieścić zakupioną przez seweryna Mielżyńskiego i  przekazaną w  całości towarzystwu słynną kolekcję malarstwa Edwarda Rastawieckiego. zmartwienie było poważne, gdyż na przeszkodzie stał brak kapitałów, a  także specyficzne ustawodawstwo pruskie, które uniemożliwiało towarzystwu formalne działanie i  posiadanie własnej nieruchomości. Wyjście z sytuacji zapewnił seweryn Mielżyński, który zakupił na nazwisko swego spadkobiercy starszy dom z ogrodem przy ówczesnej ul. Młyńskiej i udostępnił jego użytkowanie towarzystwu. niewielki dom nie roz- wiązywał jednak wszystkich problemów lokalizacyjnych. Możny donator zwró- cił się więc w 1872 roku do młodego, zaczynającego karierę architekta zygmunta Gorgolewskiego z  propozycją wykonania projektów rozbudowy leciwego budynku. Przedstawione na posiedzeniu zarządu PtPn w  1872  roku projekty przewidywały koszt rozbudowy na sumę 30–40 tys. talarów (90–120 tys. marek). Gorgolewski zaproponował wówczas, aby na początek wznieść na obszernej działce dwa wewnętrzne, monumentalne skrzydła mające pomieścić gmachy muzealne i biblioteczne. zarząd postanowił też, że „ów wybudować się mający przybytek nauk i sztuk pięknych nie może, nie powinien, jako dzieło pomnikowe oświaty narodowej, stanąć z ofiar jednej rodziny czy osoby, ale powinni się nań zło- żyć wszyscy obywatele, aby mu nadać piętno i znaczenie pomnika, wzniesionego i uposażonego przez ogół narodu”. Władze towarzystwa chciały się w ten sposób najwyraźniej upewnić, że nie powtórzy się skandal z budową złotej Kaplicy. Projekt Gorgolewskiego został przyjęty, na czele Komisji Budowlanej stanął zaś sam s. Mielżyński. Jego nagła śmierć w 1872 roku oraz wybuch afery związa- nej z upadkiem Banku tellus wstrzymały jednak dalsze prace. Wzniesienia gma- chów tPn podjął się ostatecznie wykonawca testamentu s. Mielżyńskiego – Józef Mielżyński, który przekazał na ten cel zebraną przez fundatora sumę w wysokości 2 tys. talarów (6 tys. marek). Prace rozpoczęły się w 1874 roku, ich częściowe zaś JAN SKURATOWICZ Projekl na gmach dla Towarzystwa Przyjaciól Nauk w Poznaniu. crzl | D [r | mm HL I uż 1. Gmach TPN, fasada skrzydła biblioteczno-muzealnego oraz jeden z rzutów poziomych, proj. Z. Gorgolewski [w:] Odezwa od Zarządu Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego, Poznań 1872 ukończenie nastąpiło pięć lat później wraz z przekazaniem Towarzystwu nieukoń- czonego jeszcze budynku. Wiosną 1881 roku budowę postanowiono kontynu- ować poprzez przebudowę domu frontowego, którego projekt ponownie wykonał Gorgolewski. Prace budowlane, które nadzorował budowniczy Marian Cybulski, trwały tym samym dwa kolejne lata. Wydaje się, że Gorgolewski od początku świa- domie tworzył wizję monumentalnego gmachu Towarzystwa, wizję całościowo realizowaną w kolejnych etapach budowlanych. Architekt, komponując najważ- niejszy element programu ideowego budynku, zaproponował sięgnięcie do sztuki włoskiego quattrocenta w jego toskańskiej wersji, odwołując się do powszechnie podziwianych renesansowych rezydencji i pałaców we Florencji: Pitti, Medici- -Riccardi, Strozzi. Kluczowym elementem realizacji stała się florencka elewacja budynku, gdzie nad prostym parterem wzniesiono dwa piętra o wielkich, pół- koliście zamkniętych florenckich oknach z fasadą zwieńczoną od góry włoskim gzymsem i balustradową attyką z napisem informującym, jaka instytucja znala- zła w gmachu swoją siedzibę. Stare fotografie z końca XIX wieku pokazują, jakie wrażenie czyniła ta niezwykła fasada w zestawieniu ze starszymi, z reguły piętro- wymi domami z poprzedniej epoki. Wyróżniała się ona również mocno wśród 112 ARCHITEKTURA BUDYNKÓW PTPN 3. Gmach TPN, wnętrze galerii, strona zachodnia, „Kłosy” 1883 sąsiednich, niekiedy nawet większych kamienic ulokowanych przy tej samej ulicy. Zarówno architektowi, jak i władzom Towarzystwa z całą pewnością o taki właśnie efekt chodziło. Okazała brama, nad którą widniała sowa — symbol mądrości, prowadziła na niewielki dziedziniec przypominający włoski cortile, zamknięty dwoma wysokimi 113 JAN SKURATOWICZ ld 4. Rzut poziomy nowego gmachu TPN, proj. R. Sławski, 1907 r., ze zb. MKZ skrzydłami mieszczącymi w jednotraktowej oficynie bocznej wnętrza muzealno- -biblioteczne. Trzyarkadowa, piętrowa i dziś już nieistniejąca loggia łączyła budy- nek oficyny ze starszym domem frontowym. Kondygnacje nakryte były nowocze- snymi sklepieniami odcinkowymi na stalowych dźwigarach, wspartymi na żeliw- nych kolumienkach tworzących dwie nawy długiego pomieszczenia. Na najwyższej kondygnacji umieszczono galerię „artystów polskich” z nowoczesnym oświetleniem wykorzystującym świetliki w niskim dachu. Biblioteka zajmowała powierzchnię całego pierwszego piętra, a na niskim mezzanino, pomiędzy piętrami od strony wschodniej, ulokowano służbowe mieszkanie prezesa Towarzystwa, co było nawią- zaniem do wcześniejszego pomysłu hrabiego Edwarda Raczyńskiego w jego poznań- skiej Bibliotece. Zamykająca od wschodu dziedziniec oficyna mieściła główną klatkę schodową, czytelnię, gabinet numizmatyczny, wspomniane mieszkanie prezesa i pracownię konserwatorską. Zachowane projekty wskazują, że wnętrza pomieszczeń 114 ARCHITEKTURA BUDYNKÓW PTPN =>.) a . ty pa > aa ę% 24 H hi Gi m a aard ki ł-MBEJE RA" kai 5. Fasada nowego gmachu TPN, proj. R. Sławski, 1907 r., ze zb. MKZ w skrzydle tylnym miały uzyskać modne dekoracje w stylu pompejańskim. Niestety nie wiemy, czy je ostatecznie wykonano. Być może tkwią one pod wieloma war- stwami pobiał dzisiejszej czytelni. Wnętrza oficyny pozbawiono podobnych ozdób. Elewacje obu dziedzińcowych skrzydeł dopasowane zostały stylowo do form fasady, aczkolwiek kondygnacje mieszczące bibliotekę i galerię obrazów uzyskały bardzo monumentalny charakter, a charakterystyczna neorenesansowa dekoracja wielkich okien piętra muzealnego stała się dominantą niewielkiego dziedzińca. Takie zagospodarowanie wewnętrznego podwórza przypomina realizację Teatru Polskiego przy dawnej ul. Berlińskiej, gdzie niewielki, wysmakowany budynek teatru organizował niedużą parcelę dziedzińca. Gorgolewski nie stworzył przy tym w Poznaniu dzieła nowatorskiego. Odwoływanie się w architekturze budynków bibliotecznych i muzealnych do sztuki renesansowych Włoch znamy chociażby z budynku tzw. Kónigsbau w monachijskiej rezydencji. Z tych samych źródeł czer- pały monachijskie Stara i Nowa Pinakoteka. Jak zauważyła wiele lat temu Zofia Ostrowska-Kębłowska, zamierzano też wydzielić z przestrzeni oficyny, mieszczą- cej salę obrad Towarzystwa, trzy przęsła, gdzie zamierzano umieścić wizerunki „samych uczonych, literatów i mecenasów oświaty, czyniąc z tej sali na mniejszą skalę rodzaj proponowanej Walhalli uczonych wielkopolskich”. Przełom XIX i XX wieku przyniósł kolejne zmiany. Likwidacja fortyfikacji poznańskiej twierdzy poligonalnej spowodowała eksplozję budowlaną w starym historycznym centrum, i to nie tylko na terenie Starego Miasta, ale także na terenie 115 JAN SKURATOWICZ 6. Fragment fasady nowego gmachu TPN, proj. R. Sławski, 1907 r., ze zb. MKZ ówczesnego placu Wilhelmińskiego i na przyległych doń ulicach. W miejsce skrom- nych piętrowych lub dwupiętrowych domów pojawiły się okazałe, często neore- nesansowe kamienice z luksusowymi mieszkaniami. W taki sposób wymieniona została niemal cała zabudowa ul. Młyńskiej, jej końce uzyskały zaś okazałe narożne kamienice, jak choćby ta postawiona przez Isidora Themala na skrzyżowaniu z ulicą Berlińską (późniejszy Bank Cukrownictwa, ob. Okrąglak). Wymianie i podwyższe- niu uległa również cała zabudowa placu Królewskiego oraz przyległych doń ulic. Nowym elementem polskiej obecności w mieście stały się wówczas gmachy Domu Przemysłowego na placu Wilhelmowskim z 1902 roku, dzieło Stanisława Boreckiego, czy Banku Przemysłowców na Starym Rynku 73-74, gdzie w roku 1907 powstał okazały budynek projektu Rogera Sławskiego. Monumentalną fasadę opiętą półko- lumnami wielkiego porządku dekorowały alegorie przemysłu i handlu, a na portalu znalazły się brązowe popiersia Stanisława Staszica i Karola Marcinkowskiego. 116 ARCHITEKTURA BUDYNKÓW PTPN 7. Budynek TPN po zakończeniu prac budowlanych, przed 1918 r., ze zb. PTPN Podniesienie zabudowy sąsiadującej z gmachem Towarzystwa musiało spo- tkać się z odpowiedzią jego władz. Tym bardziej że władze pruskie w ramach tzw. Hebungspolitik postanowiły wznieść w mieście wielki gmach biblioteki im. Cesarza Wilhelma, mogący pomieścić ponad 600 tys. książek. Drugim budyn- kiem, który miał być konkurencją dla strony polskiej, stało się wzniesione na rogu placu Wilhelmowskiego i ulicy Nowej Muzeum im. Cesarza Fryderyka III, gdzie umieszczono większość dawnych zbiorów Atanazego Raczyńskiego, choć bez słynnej Madonny Botticellego, która pozostała w Berlinie. Ów monumen- talny gmach miał się stać przeciwwagą dla nowego skrzydła Bazaru wg projektu Rogera Sławskiego. Zarówno biblioteka, jak i muzeum były dziełem berlińskiego architekta Karla Hinckeldeyna. Miały one zmienić charakter przestrzeni miejskiej i w połączeniu z innymi znaczącymi budowami, takimi jak zamek cesarski, stano- wiły istotny element pruskiej polityki. 117 Jan skuratowicz 118 Chcąc się przeciwstawić pruskiej dominacji w architekturze Poznania, strona polska zainicjowała gromadzenie składek na rozbudowę gmachu PtPn. W latach 1898–1900 zebrano na ten cel 20 tys. marek, rok później abp Florian stablewski przekazał kolejnych 20 tys., wreszcie w  1902  roku kupiec i  finansista Roman Plewkiewicz ofiarował sumę 100 tys. Projekt budynku wykonał, zrzekłszy się wcześniej honorarium, członek towarzystwa Roger sławski, który dzięki pozy- skaniu sąsiedniej działki mógł wcielić w życie swą śmiałą koncepcję. za jej sprawą pozostawiono wprawdzie oba skrzydła oficynowe, rozebrano jednak kamienicę frontową, na której miejscu wzniesiono monumentalny gmach główny. Wjazd na wewnętrzne podwórze pozostał niemal w tym samym miejscu. na parterze nowego gmachu znalazła się nowa sala posiedzeń oraz sale ekspozycyjne. Wyżej na kolej- nych kondygnacjach ulokowano cztery mieszkania siedmiopokojowe oraz cztery pięciopokojowe, mające w przyszłości przynosić około 16 tys. marek rocznego dochodu. Było to charakterystyczne dla strony polskiej rozwiązanie, polegające na specyficznym uwłaszczeniu instytucji wrażliwej na trudny do pozyskania wła- sny kredyt. Pozwalało to uniezależnić się od kredytów zaciąganych w niemieckich bankach i znalazło zastosowanie m.in. za sprawą dochodowej kamienicy teatru Polskiego, Banku Przemysłowców czy Banku związku spółek zarobkowych. Dodajmy, że wraz z zakończeniem przebudowy funkcje muzealne przeniesiono do nowego północnego skrzydła, gdzie w amfiladzie umieszczono sale ekspozycyjne z górnym oświetleniem na piętrze. na osi bramy z ulicy dostawiono nowe paradne wejście do sal muzealnych, zaakcentowane okazałym portalem. Wraz z budową nowego gmachu frontowego PtPn zmieniła się propozycja stylowa jego architekta. sławski zaproponował niezwykle monumentalne rozwią- zanie w postaci boniowanej kondygnacji parteru z wyciętymi wielkimi półkoli- stymi oknami, na której wyrosły trzy kolejne kondygnacje z parami okien ujętych w  bogate neoklasycystyczne oprawy rozdzielone wielkim porządkiem jońskich pilastrów. zbrakło jednak klasycznego belkowania nad pilastrami, a  zamiast niego pojawiła się czwarta kondygnacja skromniejszych okien rozdzielonych ustawionymi ponad pilastrami płaskimi konsolami przypominającymi maniery- styczne realizacje Michała anioła. Całość wieńczy niezbyt okazały gzyms, w któ- rego tympanonie umieszczono napis: toWaRzYstWo PRzYJaCiół naUK MDCCCCViii. na osi fasady architekt wstawił wielki, włoski w wyrazie portal z przerwanym naczółkiem i manierystycznym oknem w miejsce tympanonu. Fasadę gmachu towarzystwa można właściwie oglądać tylko z dużego skrótu, co pozwoliło architektowi na stworzenie z niej istotnej dominanty dla całej ulicy. Wzniesione w  następnych latach budynki Posener Bauhuette projektu firmy Boehmer & Preul (1912) i tejże samej spółki hotel Monopol na narożniku ulic Mielżyńskiego i Fredry, choć ciekawie zaprojektowane, nie były w stanie zdomi- nować gmachu PtPn. Dodajmy, że w odróżnieniu od bogactwa fasady budynku towarzystwa, jego wnętrza rozwiązano stosunkowo skromnie. Wprowadzająca na dziedziniec sień uzyskała dekorację w postaci półkolumn na ścianach, a pokoje w  wynajmowanych mieszkaniach – dyskretne, najprawdopodobniej fabryczne dekoracje sztukatorskie sufitów i  faset. W  czasie odbudowy gmachu po znisz- czeniach wojennych, które przyniósł zwłaszcza rok 1945, odtworzono wszystkie uszkodzone elementy. 119 Dobrosława Gucia, Jakub Wojtczak nieznana historia kamienic Poznańskiego towarzystwa Przyjaciół nauk – ich mieszkańcy i najemcy siedziba Poznańskiego towarzystwa Przyjaciół nauk to nie tylko miejsce jego chlubnej, 160-letniej działalności, to również kamienica mieszkalna. od początku lokale w części frontowej przeznaczane były tak dla pracowników towarzystwa (konserwatora, portiera, bibliotekarza, prezesa), jak i pod wynajem. Pozyskane w ten sposób środki zasilały kasę PtPn, wspomagając tym samym jego działalność statutową. temu służyła także druga, sąsiednia kamienica przy ul. Mielżyńskiego, która była własnością towarzystwa w okresie międzywojennym, o czym dziś mało kto pamięta. ze względu na brak kompletu ksiąg meldunkowych dla obu pose- sji, ksiąg adresowych miasta Poznania, a także na objętość tekstu, nie jest moż- liwe wymienienie w  niniejszym opracowaniu wszystkich osób zameldowanych w siedzibie towarzystwa. skupimy się zatem na głównych lokatorach. szacujemy, że  w  latach 1872–2016 mieszkańcami gmachu nr 26/27 było ponad 500 osób, natomiast budynków pod nr. 25 i 25a (1921–1945) około 400. Mielżyńskiego 26/27 Ulica, przy której znajduje się siedziba towarzystwa Przyjaciół nauk Poznańskiego, zmieniała swoją nazwę pięciokrotnie, kilka razy przenumerowy- wano również ulokowane przy niej domy. Do roku 1890 towarzystwo mieściło się zatem przy Mühlenstrasse (ul. Młyńskiej), najpierw pod nr. 17, a następnie 35 (przenumerowanie nastąpiło ok. 1875 r.) i 26 (od 1885 r.). W 1891 roku zmie- niono nazwę ulicy, która otrzymała imię Victoriastrasse (ul. Wiktorii). W roku 1909, w związku z budową nowego gmachu towarzystwa (posadowionego rów- nież na sąsiedniej działce), numeracja ponownie uległa zmianie, budynek otrzy- mał wówczas nr 26/27, pod którym funkcjonuje do chwili obecnej. natomiast po odzyskaniu niepodległości w 1919 roku ulicy nadano imię honorowego prezesa towarzystwa – seweryna Mielżyńskiego, którą nosi do dzisiaj. Jedynie w czasie ii wojny światowej nazywała się ona Leo schlageterstrasse, krótko po niej zaś (w latach 50. XX w.) patronował jej alfred Lampe. W  październiku 1871  roku na łamach „Dziennika Poznańskiego” pisano: „Dowiadujemy się, iż w dniu wczorajszym [25 X 1871] znani zaszczytnie z licz- nych zasług obywatelskich pp. hrabiowie s e w e r y n i   Jó z e f M i e l ż y ń s k i nabyli nieruchomość przy ulicy Młyńskiej [17] położoną, w  dotychczaso- wem posiadaniu p. Kolskiej będącą, przeznaczając takową na własny użytek Dobrosława Gucia, Jakub Wojtczak 120 towarzystwa tutejszego Przyjaciół nauk”1. z kolei w księdze wieczystej tej posesji podano, iż „nabyto [nieruchomość] drogą notarialnej umowy kupna-sprzedaży z 25 października 1871 od poprzedniej właścicielki albertyny Marii Mizerskiej za dwadzieścia tysięcy talarów, zaś tytuł posesoryjny [tytuł posiadania] skorygowano w następstwie zarządzenia z 25 lutego 1872”2, wpisując jako właściciela posesji Józefa Mielżyńskiego. Większość najemców pani Kolskiej wkrótce się wyprowa- dziła (pozostali m.in. Moritz seiler i tekla hr. Kwilecka), a pierwszymi lokato- rami towarzystwa (od września 1872 do lipca 1873) zostali: Walenty Rajewski, Hieronim Feldmanowski – drugi w kolejności konserwator zbiorów tPn, ignacy niemczewski, andrzej nowicki, Rozalia załuszczyńska z  d. Kidulska i  august Messerschmid. Mimo prac związanych z  przebudową gmachu frontowego3 wg projektu zygmunta Gorgolewskiego (1845–1903) mieszkało w nim zmiennie kilkoro loka- torów, a przez cały czas zameldowany był tutaj Hieronim Feldmanowski, który wyprowadził się w sierpniu 1882 roku, gdy z powodów zdrowotnych zrezygnował z pracy w tPn. Wrócił on tutaj w lutym 1885 roku i mieszkał do śmierci, która nastąpiła w lipcu tegoż roku. Po zakończeniu prac remontowych i budowie nowego skrzydła dla zbiorów artystycznych jesienią 1882 roku do przebudowanego dwu- piętrowego gmachu przy ulicy Młyńskiej wprowadziło się więcej osób. na parterze znajdowała się sala posiedzeń towarzystwa, a w trzech mieszkaniach jako główni lokatorzy osiedli: Jadwiga stranz, sekretarz towarzystwa antoni Marcinkowski i portier Jan Wojewoda. Po śmierci Feldmanowskiego mieszkali w gmachu kolejni konserwatorzy zbiorów: Klemens Kantecki, a po nim Bolesław Erzepki. z kolei po odejściu Wojewody wprowadzili się tutaj jego następcy na stanowisku portiera adam Wilańczyk, a potem stefan Pytliński [il. 1]. Po śmierci Marcinkowskiego jego mieszkanie zajął bibliotekarz stefan skrzydlewski. zatem w latach 1882–1907 mieszkańcami gmachu byli wyłącznie pracownicy tPn. Wraz z nimi zameldo- wani byli sublokatorzy i służba (najczęściej kobiety – kucharki i służące). W związku z rozrastającymi się zbiorami i innymi potrzebami lokalowymi towarzystwa w 1906 roku rozpoczęła się budowa trzeciego już gmachu frontowego i nowych skrzydeł wokół dziedzińca. towarzystwo zakupiło wówczas sąsiednią parcelę z niedużym budynkiem, zwanym domem Pod opatrznością. Projektantem tej realizacji był Roger sławski (1871–1963). Frontowy dom tPn oraz ten nabyty w 1905 roku od Konstancji z d. Mierzyńskiej (1860–1943) i stefana (1852–1922) łąckich rozebrano. na obu parcelach postawiono neobarokowy gmach, który do dnia dzisiejszego jest siedzibą PtPn, dobudowano również dwa skrzydła, zamy- kając tym samym dziedziniec. W  trzypiętrowym budynku frontowym, tak jak 1 Wiadomości miejscowe i potoczne� Poznań 26 października, „Dziennik Poznański” (dalej: DP), nr 246 z  27  X 1871. Kilkuletnią właścicielką kamienicy była Florentyna Kolska z  d. oberfeld (*1829). Wraz z dziećmi, alfonsem (1845–1920) i albertyną (*1847, żona anastazego Romana Mizerskiego), mieszkała tu od 1862 r. Wyprowadziła się w grudniu 1869 r., a jej syn w styczniu 1871 r. Wg księgi adresowej Poznania z 1868 r. w kamienicy zameldowanych było, oprócz właścicielki, siedmiu lokatorów głównych. 2 tłum. Liliana Molenda. 3 Więcej na temat zakupu i  przebudowy pierwszej siedziby towarzystwa zob. a. Wojtkowski, Historia Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Poznaniu, Poznań 1928 (zwłaszcza rozdział: We własnym gmachu). NIEZNANA HISTORIA KAMIENIC PTPN — ICH MIESZKAŃCY I NAJEMCY 1. Stefan Pytliński w bramie przed gmachem Towarzystwa (fragment fotografii), przed 1905 r., ze zb. Biblioteki PTPN poprzednio, umiejscowiono mieszkania pod wynajem. Parter gmachu zajmowały z jednej strony bramy przejazdowej: sala posiedzeń, sekretariat Towarzystwa, dwa pokoje oraz kuchnia, natomiast z drugiej usytuowany był gabinet konserwatora oraz pomieszczenia wystawiennicze dla zbiorów archeologicznych. Ta część połą- czona była przejściem z bocznym skrzydłem muzealnym. Na pozostałych trzech kondygnacjach były po dwa obszerne, wygodne mieszkania. Jedno znajdowało się od strony południowej (A) i zawierało od strony wschodniej (czyli fasady fronto- wej) następujące pomieszczenia: pokój mieszkalny, salon oraz jadalnię, a od strony dziedzińca: pokój służącej, kuchnię, łazienkę, pokój i sypialnię. Mieszkanie dru- gie (B) [il. 2], nieco większe, usytuowane było od strony północnej. Od frontu składało się z pokoju pana, dwóch pokojów mieszkalnych i salonu, natomiast od dziedzińca — z kuchni, dwóch sypialni, jadalni, spiżarni, łazienki i pokoju służącej. W 1909 roku, po zakończeniu prac budowlanych, zameldowanych było tutaj dziewięciu głównych lokatorów, w tym ponownie Bolesław Erzepki i Stefan Pytliński, oraz nowi mieszkańcy: muzyk i dyrygent Carl Raphael Hennig [il 3] oraz Albert Bach. Rok później było ich już jedenastu, m.in. lekarz Max Lehmann, właściciel mleczarni Louis Wulf i portier Towarzystwa Andrzej Mruk, a w roku 1911 dołączyli do tego grona księgowy Leon Maschler oraz kupcy Leopold Brandt i Zygfryd Panke. Przez kilka następnych lat skład lokatorów pozostał ten sam, zmiany nastąpiły dopiero po roku 1916. Wprowadził się wówczas jubiler Michaelis Rosenthal i bibliotekarka Towarzystwa dr Ludwika Dobrzyńska-Rybicka. 121 DOBROSŁAWA GUCIA, JAKUB WOJTCZAK PAD kir 4. (B) a | Ę — 1.St>chwe, = korytarz pokój służącej kuchnia łazienka pokój sypialnia - jadalnia 8 - salon - pokój mieszkalny 10 - pokój pana 11 - spiżarnia RCDEDDTA g | ocsowsiwwnij X0Ga dd Ó zie: - 3 2. Rzut części mieszkalnej I piętra wg projektu Rogera Sławskiego, 1907 r., ze zb. Archiwum Państwowego w Poznaniu W latach 20. XX wieku lokatorami Towarzystwa byli wyłącznie Polacy, w tym czterech profesorów Uniwersytetu Poznańskiego (Alfred Ohanowicz, Bogdan Winiarski, Antoni Peretriatkowicz, Zygmunt Zawirski). Mieszkał tu także lekarz Stefan Janiszewski, ziemianin Hipolit Korwin-Milewski, finansista Witold Korytowski, wreszcie portier Władysław Maciejewski (Maciejewski to lokator o najdłuższym, 50-letnim stażu). W tym czasie działał tu również pensjonat Otolii Uderskiej. W każdym z mieszkań oprócz głównego lokatora mieszkała najczęściej jego rodzina, niekiedy sublokatorzy oraz służba. Na przykład w lokalu Erzepkiego w czasie 23 lat, kiedy był najemcą, kwaterowało: 5 osób z rodziny i 27 osób służby, a u Kanteckiego w ciągu 3 lat: 4 osoby z rodziny i 14 osób służby*. Kilka słów należałoby poświęcić pensjonatowi Otolii Uderskiej. Od roku 1920 Otolia z d. Karpińska 1? v. Koszutska 2? v. Uderska prowadziła pensjonat, który zajmował całe czwarte piętro frontowego domu Towarzystwa, czyli mieszkanie nr 9. Skoligacona była z kilkoma ważnymi wielkopolskimi rodami ziemiańskimi, m.in. z Jarochowskimi i Święcickimi. W okresie gdy zakładała swoje małe „przed- siębiorstwo”, prezesem TPN był Heliodor Święcicki, co zapewne ułatwiło jej wyna- jęcie mieszkania. W 1935 roku przeniosła pensjonat na ul. Rzeczypospolitej 2 (ob. Nowowiejskiego). Pensjonariuszami było wiele osób, które nie prowadziły własnych gospodarstw domowych. Niekiedy mieszkali w nim kilka lat, ale zdarzało się, że jedynie kilka miesięcy. Według wspomnień prof. Stanisława Kurnatowskiego właścicielka pensjonatu, a prywatnie jego ciotka, podawała obiady, natomiast śniadania i kolacje mieszkańcy przygotowywali sobie samodzielnie. Byli też tacy goście pensjonatu, którzy przychodzili z zewnątrz wyłącznie na posiłek. Przy kawie prowadzono ożywione dyskusje polityczne i gospodarcze. Wśród lokatorów pani Otolii byli m.in.: Waleria Antczak, Jadwiga Bobrowska, Halina Dudicz, Irena Gołębiewska, Irena Karpińska, Jan Kochanowicz, Anna Kossowicz, małżeństwo Stanisław (1856-1939) i Konstancja z d. Swinarska (1865-1939), Kurnatowscy 4 Wykaz głównych lokatorów budynku za lata 1872-1943 zawiera aneks nr 1. 122 NIEZNANA HISTORIA KAMIENIC PTPN — ICH MIESZKAŃCY I NAJEMCY 3. Carl Hennig w mieszkaniu przy ul. Wiktorii 26/27, „Dies und Das aus dem Posener Lande”, III 1914 W Muzeum im. Hr. Mielżyńskich, ulica Wiktoryi 26 znajduje się moja tarty 1000 Kaźmierz Szmyt, artysta-malarz. 4. Ogłoszenie Kazimierza Szmyta, „Dziennik Poznański” 1904 (ziemianie, dziadkowie archeologa prof. S. Kurnatowskiego, którzy mimo posia- dania własnej kamienicy w Poznaniu woleli „stołować” się w pensjonacie krew- nej”), Ludwik Meisser oraz Stefan Wyrykowski. Mieszkała tu również Emilia Sypniewska, która zapewne pomagała w jego prowadzeniu, mąż właścicielki Bronisław Uderski i ich syn Lech Feliks. W Towarzystwie swoje pracownie prowadzili co najmniej dwaj artyści mala- rze: Marian Jaroczyński (1819-1901) i Kazimierz Szmyt (1863-1941), zwany por- trecistą Wielkopolan [il. 4]. Z kolei w latach 30. XX wieku swą siedzibę miało tutaj Towarzystwo Polsko-Francuskie, które dysponowało czytelnią i biurem. Dzięki zachowanym materiałom źródłowym udało się również zestawić listę portierów Towarzystwa, którzy zajmowali mieszkania służbowe w latach 1874-1917, byli to: Jan Brenczyński (Brenczewski) (*1829, Bielenczyn), zameldo- wany wraz z żoną Stanisławą z d. Szulczewską oraz córką Marianną w roku 1874; Józef Rychlewski (1831, Rogoźno - 1898, Poznań), zameldowany wraz z żoną 5 Zob. D. Gucia, A. Pihan-Kijasowa, J. Wojtczak, Koligacje rodzinne Profesora Stanisława Kurnatowskiego, „Antiqua” 2015, t. LVI, s. 29-52. 123 Dobrosława Gucia, Jakub Wojtczak 124 teofilą z d. Rychlewską w latach 1876–1879; Jan Wojewoda (1853, Poznań – 1915, Poznań), zameldowany wraz z żoną zofią z d. Jankiewicz w latach 1879–1882; adam Wilańczyk (1843, Kowalewo – 1897, Poznań), zameldowany wraz z żoną Marią z  d.  zielińską oraz dziećmi Władysławą i  Józefem w  latach 1882–1887; stefan Pytliński, zameldowany z pierwszą żoną Katarzyną z d. Górecką 1° v. skalską i  ich córką Marianną, a  następnie z  drugą żoną Katarzyną z  d.  Baranowską 1° v. Markiewicz 2° v. Michalak w  latach 1887–1916; andrzej Mruk (*1874, Chwałkówko), zameldowany wraz z żoną Marianną Derdzińską w latach 1908– 1917; Władysław Maciejewski (1890–1967) zameldowany w roku 1917. Czas ii wojny światowej nie był łatwy dla towarzystwa, co wielokrotnie pod- kreślano w literaturze przedmiotu, opisując zniszczone i utracone zbiory oraz straty wśród członków PtPn. nigdy jednak nie rozpatrywano tego trudnego okresu pod kątem osób zamieszkałych w  gmachu towarzystwa. spróbujemy zatem krótko przedstawić wojennych lokatorów. niemcy wkroczyli do towarzystwa wcześnie: „Już bowiem 13 września zjawili się w Bibliotece przed- stawiciele sicherheitspolizei, od pracujących jeszcze do tej daty bibliotekarek, p. Koehlerówny i śp. Hetzówny, odebrali klucze i opieczętowali lokal, zakazując wstępu do niego. […] Do biura towarzystwa przybyli przedstawiciele władz oku- pacyjnych nieco później, gdyż około 25 września”6. Mimo niszczenia dorobku PtPn i rozkradania księgozbioru bibliotecznego oraz zbiorów archeologicznych i artystycznych, a także kolejnych remontów i przystosowywania wnętrz wszyst- kich budynków do nowych funkcji wyznaczonych przez okupanta, frontowy gmach przez cały okres wojny był nadal domem mieszkalnym. Pod adresem Leo schlageterstrasse 26/27, bo tak wówczas brzmiała nazwa ulicy, obok mieszkań osób prywatnych mieściły się następujące instytucje: Kaiser Friedrich Museum (Muzeum Cesarza Fryderyka); Landesamt für Vorgeschichte (Państwowy Urząd Prehistorii); Landesamt für Denkmalspflege (okręgowy Urząd Konserwatorski); Versicherunggesellschaft „Piast” (zakład Ubezpieczeń „Piast”); Deutsche Volksliste (niemiecka lista narodowościowa). Ponadto praktykę dentystyczną prowadził tutaj dr alfred Kellermann, dzia- łał także żłobek dziecięcy, a pod koniec stycznia 1945 roku w piwnicach zorgani- zowano „wojskowy punkt sanitarny”. Pod budynkiem był schron. Dzięki zacho- wanym trzem księgom meldunkowym z lat 1940, 1941 i 19437 można częściowo odtworzyć listę osób mieszkających wówczas w  PtPn. Wśród lokatorów było kilku Polaków, w  tym Władysław Maciejewski z  rodziną (zameldowany tu od 1917 r.), Gabriela Kubczak i Wacław sikorski z rodziną. Większość jednak została wysiedlona, a mieszkania zajęli niemcy, wśród nich kilku niemców bałtyckich (Deutsch-Balten, Baltendeutsche), przesiedlonych do Poznania z łotwy i Estonii. zameldowane były wieloosobowe rodziny Georga Lohdego, Heinza Johannesa i dr. alfreda Kellermanna oraz kilka samotnych kobiet i mężczyzn. W gmachu towarzystwa mieszkali m.in.: rodzina sergieja von antropoffa; Martha Barthold; rodzina dr. Friedricha-Wilhelma Kellera (*1872), emerytowanego lekarza 6 z. Lisowski, Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk w latach 1927–1947, Poznań 1947, s. 47. 7 archiwum Państwowe w Poznaniu (dalej: aPP), akta miasta Poznania (dalej: amP), sygn. 16.303, 16.426, 16.570. Nieznana historia kamienic PTPN – ich mieszkańcy i najemcy 125 okulisty, który jakiś czas przebywał w  ośrodku dla osób starszych w  Świeciu8; anatol Kaigorodow (anatolij Dmitrievič Kajgorodov/Kaigorodoff) (1878– 1945), artysta malarz, wraz z żoną; rodzina Waltera von nottbecka[?] (*1903); Erna Matthies (*1882), pomocniczy pracownik w  Prezydium Policji; Gertrude Rosenpflanger z d. Lotz (1883) z córką; rodzina Erwina schotta (*1907); Helena truslit (*1884); rodzina Leopolda Wilhelmsohna (*1892), hurtowego sprzedawcy wyrobów tytoniowych. Wśród zamieszkałych tu niemców na uwagę zasługują Heinz Johannes – okrę- gowy konserwator zabytków w Poznaniu, anatol Kaigorodow – artysta malarz oraz sigrid von antropoff – pianistka. Kaigorodowowie i antropoffowie byli sub- lokatorami w mieszkaniu nr 9 na czwartym piętrze, czyli w dawnym pensjonacie pani otolii, gdzie głównym najemcą była emerytka Elizabeth Gabler. ostatnie dni niemieckiej okupacji w okolicy PtPn opisał w swoich wspo- mnieniach wojenny mieszkaniec sąsiedniego domu, również należącego do towarzystwa, Marian Romala: „W dniu 2 lutego nocą wpadł do schronu patrol niemiecki i pod groźbą użycia karabinów zabrał dwunastu młodych mężczyzn, wśród których i ja się znalazłem. ogarnął nas strach. nie wiedzieliśmy, co nas czeka. Kazano nam szybko przebiec na drugą stronę do jakże znajomego gma- chu towarzystwa Przyjaciół nauk. tam w piwnicznym szpitalu polowym oficer dowodzący kazał nam stanąć w szeregu i zakomunikował, że będziemy przenosić rannych do stojących przed domem wozów. […] Wynoszenie rannych wymagało niesłychanego wysiłku. od kilku godzin nie miałem w ustach nic, nawet kropli wody, bo dopływ wody był odcięty. zbierałem z podwórza resztki śniegu zmie- szanego z sadzą i popiołem do chustki i zwilżałem popękane usta. […] Byliśmy zgrzani od wysiłku. a tu czekała nas jeszcze jedna praca: przenoszenie z maga- zynów do stojących na podwórzu wozów stosu pancerfaustów. Po pięć sztuk każ- dorazowo ładowano nam na wyciągnięte przed siebie ręce. tę katorżniczą robotę przerwał goniec z meldunkiem, że czołówka wojska radzieckiego jest już na odle- głość strzału. Wozy w  pośpiechu odjechały w  kierunku Cytadeli”9. W  wyniku walk o Poznań kamienice przed i za gmachem towarzystwa zostały zniszczone. siedziba PtPn przetrwała. [il. 5] Mimo nie najlepszego stanu kamienicy już 15 marca 1945 roku zameldowani zostali w niej pierwsi mieszkańcy: przedwojenny i wojenny lokator Władysław Maciejewski (1890–1967) z żoną Heleną (być może rodzina ta nigdy nie opuściła swego mieszkania zajmowanego od 1917  roku), wojenna mieszkanka Gabriela Marciniak z  d. Kubczak (1914–1962), której mąż Edward zamieszkał dopiero w 1948 roku, oraz nowy lokator Władysław Pawelczak z żoną Cecylią. W ostat- nim dniu marca powróciła rodzina Deskurów (głowa rodziny Jan zameldował się dopiero w 1947 roku), 13 maja wprowadziła się rodzina Cezarego Palmowskiego, 10 kwietnia antonina Muszyńska z  d. Laubitz, 15 maja Helena Kwiecińska z  d. Giełda, a  16 maja zamieszkał Józef Jaszczenko, przedwojenny i  wojenny 8 W Świeciu działał (istniejący do dzisiaj) szpital psychiatryczny. W 1939 r. niemcy wymordowali chorych i utworzyli tam Dom starców dla niemców z krajów nadbałtyckich. 9 M. Romala, Gruzy, życie i elementarze [w:] Trud pierwszych dni� Poznań 1945, red. t. Świtała, Poznań 1970, s. 276. DOBROSŁAWA GUCIA, JAKUB WOJTCZAK 5. Gmach Towarzystwa po 1945 r., ze zb. Biblioteki PTPN lokator kamienicy pod nr. 25. Do końca 1945 roku w gmachu mieszkało już 20 osób. Od 1950 roku lokatorem został Stanisław Jasnosz, pracownik Muzeum Archeologicznego, z rodziną. Przez siedem lat mieszkanką budynku była Aniela Koehlerówna, wieloletnia bibliotekarka i dyrektor Biblioteki PTPN. Według książki meldunkowej zachowanej w zbiorach archiwum PTPN w latach 1945-1973 w siedzibie Towarzystwa mieszkało 121 osób, zajmując budy- nek frontowy oraz parterowe mieszkania w obu „oficynach” (zob. aneks nr 2). Nie jest to jednak pełna liczba powojennych mieszkańców. W budynkach Towarzystwa pomieszczenia wynajmowane były przez różne instytucje, które zapewne przezna- czały niektóre lokale na mieszkania służbowe. W jednym z nich pomieszkiwał, bo trudno napisać, że mieszkał, prof. Józef Kostrzewski (1885-1969), w innym prof. Władysław Orlicz (1903-1990). Od połowy lat 60. XX wieku mieszkańcy zaczęli się wyprowadzać, a kulmi- nacja nastąpiła w latach 1971-1973. Z końcem 1973 roku wszystkie mieszka- nia zostały opuszczone, a lokale te zajęła w większości Polska Akademia Nauk 126 Nieznana historia kamienic PTPN – ich mieszkańcy i najemcy 127 dla swoich instytutów i jednostek10. W budynku bocznym działała księgarnia oRPan. W jednej części parteru gmachu frontowego ulokowano biura zarządu towarzystwa i wydawnictwo PtPn. W latach 1968–1991 w gmachu mieścił się także zakład Paleontologii i stratygrafii UaM. W roku 1993 Pan opuścił więk- szość zajmowanych lokali (z wyjątkiem archiwum Pan oddział w Poznaniu oraz instytutu nauk Prawnych, które nadal tu funkcjonują), a wolne pomiesz- czenia towarzystwo wynajmowało, już samodzielnie, wyłącznie firmom i insty- tucjom. Wyjątkiem była rodzina Juszczaków, która zajmowała mieszkanie służ- bowe w gmachu bocznym w latach 1976–2011. od początku lat 90. XX wieku do dzisiaj najemców było tak wielu, że nie sposób ich wszystkich wymienić, podamy tylko kilku z nich: Kancelaria Patentowa dr andrzej au&Co. (dawniej ośrodek Badań i  ochrony Patentowej oddziału Pan i  szkół wyższych m.  Poznania, od 1974), kancelaria notarialna Bogdana Malickiego (1992–2006), Konsulat Honorowy Francji (1997–2006), instytut zachodni (1991–1998), radca prawny Mieczysław Kuszenin (1991–1999), Kancelaria adwokacka andrzeja Redelbacha (1992–2002) oraz Kancelaria adama Baszkowskiego (2006–2014). Przez wiele lat najemcą był również dr Janisław osięgłowski – były pracownik Biblioteki PtPn i Biblioteki Uniwersyteckiej, który w piwnicy gmachu frontowego pro- wadził w  latach 1996–2011 Wydawnictwo – introligatornię. Przez siedem lat część pomieszczeń piwnicznych zajmowała firma K&K irena Kosiba systemy teletechniczne oraz kilka zespołów muzycznych (m.in. Wolny Band, Mairess, Lilith, strefa zero oraz Kasia Wilk i  aleksandra Jabłonka), które w  godzi- nach wieczornych odbywały próby. na terenie PtPn przez wiele lat swoją filię nr 66 miała Biblioteka Raczyńskich. należy także wymienić stowarzyszenie U Przyjaciół prowadzące teatr u Przyjaciół (od 2005 r.), które na strychu gma- chu frontowego, a obecnie na czwartym piętrze realizuje swoje przedstawienia, oraz stowarzyszenie na tak (od 2006 r.) aktywizujące osoby z niepełnospraw- nością intelektualną. Mielżyńskiego 25/25a Jak wspomnieliśmy na wstępie, w  okresie międzywojennym własnością towarzystwa była także sąsiednia kamienica przy ul. Mielżyńskiego 25. Wcześniej jej wieloletnim właścicielem był pochodzący z szamotuł kupiec Gabriel Gersmann (1828–1910) oraz jego żona Cecylia z  d. spitzner z  Murowanej Gośliny (1831– 1906). W 1919 roku kamienica była własnością ich dzieci: Heleny (*1860, po mężu Waldow), Bruna (*1862), otylii (*1864, po mężu Haas), Józefa (*1866) i  Józefy (*1870, po mężu Kallenbach), od których nabył ją mieszkający w Krakowie zie- mianin, baron Bronisław schwanitz-szwantowski11. transakcja została wpisana do księgi wieczystej 8 września 1919 roku. niedługo potem, 14 lutego 1920 roku, schwanitz-szwantowski przekazał ją towarzystwu aktem notarialnym sporzą- dzonym przez znanego w  Poznaniu notariusza, radcę sprawiedliwości Ludwika 10 Powstanie Polskiej akademii nauk w 1951 r. i podporządkowanie jej wszystkich towarzystw naukowych wpłynęło również na działalność PtPn. 11 Bronisław schwanitz-szwantowski (1853–1929) – właściciel Glinik, szkodna i niedźwiada (pow. Rob- czyce), mieszkał w Krakowie; jego żoną była Wanda ze stojałowskich (1867–1942). Dobrosława Gucia, Jakub Wojtczak 128 zachariasza Cichowicza. W  imieniu PtPn darowiznę12 przyjęli prezes Heliodor Święcicki oraz Cyryl Ratajski. Przewłaszczono ją 4 stycznia następnego roku, a wpisu do księgi wieczystej dokonano 14 lutego 1921 roku. około 1933 roku przenumero- wano budynki na Mielżyńskiego i nieruchomość otrzymała numery 25 i 25a. Kamienica frontowa była murowana, trzypiętrowa, nakryta płaskim dachem z mocno wystającym poza lico elewacji gzymsem koronującym; trzynastoosiowa z symetryczną elewacją. Parter miał dwa wejścia, dekorowany był pseudobonio- waniem, a od pozostałych kondygnacji oddzielał go gzyms. okna na osi oraz po dwa boczne na skrajach (na wysokości drugiego i  trzeciego piętra) ujęte były w pilastry. Dodatkowo środkowe okno trzeciego piętra zwieńczono trójkątnym naczółkiem, przez co elewacja nie była monotonna. architektura kamienicy była przykładem neorenesansowej konwencji stosowanej w budownictwie mieszka- niowym Poznania, choć w przypadku omawianego budynku była to jej bardzo uproszczona wersja. z  kolei dom pod nr. 25a posadowiony był w  podwórzu i „przyklejony” do skrzydła gmachu PtPn. Krótki opis tego budynku z okresu ii wojny światowej znajdujemy we wspomnieniach M. Romali: „Dom przy ulicy seweryna Mielżyńskiego 25a, w którym mieszkałem z rodzicami i siostrą od stycznia 1940 roku, był dwupiętrową przybudówką w podwórzu, dotykającą gmachu Poznańskiego towarzystwa Przyjaciół nauk. Dom stary – pruski mur, drewniane belkowanie, pojedyncze okna, niezapewniające utrzymania ciepła w okresie zimowym – był reliktem przeszłości, nadającym się tylko do rozbiórki. Podwórze wybrukowane kocimi łbami oraz znajdujące się tam parterowe zabu- dowania warsztatu tokarskiego przypominały bardziej biedne przedmieście niż śródmieście”13. W podwórzu znajdowało się również kilka mniejszych zabudo- wań, m.in. stajnia, ślusarnia, wozownia, a za nimi ogród. Podobnie jak w przypadku siedziby towarzystwa, nie sposób i tutaj wymie- nić wszystkich mieszkańców, gdyż według wstępnej analizy zachowanych, acz niekompletnych poznańskich ksiąg adresowych oraz księgi meldunkowej z lat 30. XX wieku w kamienicy od 1921 roku do wybuchu ii wojny światowej mieszkało około 400  osób. Byli to głównie robotnicy i  rzemieślnicy, w  większości Polacy. zameldowanych było również kilku niemców oraz jedna rodzina ukraińska. numer 25 obejmował dziewiętnaście lokali, nr 25a – siedemnaście14. nie wszyst- kie były mieszkalne, niekiedy pomieszczenia zajmowane były przez pracownie rzemieślnicze lub biura handlowe. W jednym mieszkaniu żyło obok siebie wiele osób, czyli lokator główny wraz z rodziną oraz osoby podnajmujące pokoje – sub- lokatorzy, a w kilku przypadkach służące lub pomoce domowe. najemcami byli m.in.: kupcy, krawcy i krawcowe, robotnicy różnych specjalności, ślusarze, stolarze, kowale, właściciele restauracji i „pomocnicy gastronomiczni”, obuwniczy, motor- niczy tramwaju, bednarz, siodlarz, szewc oraz osoby spoza klasy robotniczej – nauczyciel i urzędnik, a także kierowniczka Urzędu Pośrednictwa Pracy. Ponadto 12 Darowizna obwarowana była pewnymi zobowiązaniami, m.in. wypłatą dożywotniej renty dla darczyń- ców. zob. Załącznik 2 do Sprawozdania Zarządu [w:] sprawozdanie Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Pozna- niu za rok 1919, Poznań 1920, s. 22–23. 13 M. Romala, dz. cyt., s. 275. 14 na podstawie rejestru domów z lat 30. XX w., aPP, amP, sygn. 15.535. NIEZNANA HISTORIA KAMIENIC PTPN — ICH MIESZKAŃCY I NAJEMCY 6. Kamienica nr 25 oraz gmach PTPN przy Leo Schlageterstrasse, 1941 r., ze zb. PTPN mieszkały tu wdowy i panny (najczęściej pracujące jako pomoce domowe, służące lub robotnice dniówkowe) oraz kilku kawalerów — robotników. Najdłużej miesz- kającymi lokatorami, którzy zameldowali się pod koniec XIX wieku i mieszkali tu również podczas wojny, byli: Auguste Jihn oraz rodziny Szczepańskich (od 1880), Zakrzewskich (od 1885), Freyerów (od 1898), Ernstów (od 1899). W pierwszych latach XX wieku osiedli tu również Gubańscy (od 1906) i Gerthowie” (od 1908). 15 Głową rodziny była wdowa Aniela Gerth (*1877 Lipinki) z d. Nostitz-Jackowska. Jej pierwszym mężem był Marko Marković, obywatel Jugosławii. Ich dzieci przyjęły obywatelstwo polskie jeszcze przed wybu- chem wojny. 129 Dobrosława Gucia, Jakub Wojtczak 130 Jak wspomnieliśmy wcześniej, z  okresu okupacji niemieckiej zachowały się trzy księgi meldunkowe, z których analizy wynika, iż w latach 1939–1943 większość Polaków zajmowała lokale w  kamienicy. Były to m.in. rodziny Krąkowskich, Bojanowskich, Miąsków, Cerbów, Michała zakrzewskiego, stankiewiczów, Czaplickich, Świerczyńskich, Dąbrowskich, Jaworskich, Michalskich, Gubańskich, Kosmowskich, Piaseckich, Mądrych, Marciniaków, Wojciechowskich, Romalów, Paschków, Monterialów oraz kilka osób samot- nych, w tym Maria szczepańska, a także rodzina Jaszczenków (narodowości ukraińskiej) i rodzina Gerthów (dla której trudno określić w tym okresie naro- dowość). zameldowani byli również wspomniani już wyżej przedwojenni loka- torzy narodowości niemieckiej. około 1943 roku nastąpiły zmiany, gdyż część Polaków została skomasowana w kilku mieszkaniach, a opróżnione lokale zajęli nowi, niemieccy lokatorzy. Były to rodziny: obst (głowa rodziny pracowała w samorządzie okręgowym), Jütnitz[?], Becker, Herrmann (prowadzili restau- rację), schmidt, Müller i Libor (głowa rodziny była nadinspektorem w zarzą- dzie dzielnicowym). [il. 6] Do wybuchu wojny w  budynku działała restauracja prowadzona przez pochodzącego z  Żydowa Jana Borysiaka (*1880). Jan zameldował się tutaj w marcu 1921 roku i jeszcze tego samego roku rozpoczął działalność jego lokal. odbywały się tu spotkania różnych towarzystw i  związków (np. konferen- cja delegatów związku Pracowników Budowlanych zzP16, zebranie Polskiego związku zawodowego pracowników w przemyśle i handlu „Praca”17) i ugrupo- wań politycznych (zebrania członków nPR Lewicy filii Poznań-Śródmieście18). Restauracja bywała też lokalem wyborczym 26 obwodu wyborczego w wybo- rach do rady miejskiej19. [il. 7] W kamienicy przez wiele lat swoją siedzibę miało biuro handlowe fabryki Władysława zakrzewskiego (*1879, Żydowo), który przybył do Poznania w 1899 roku. Był mistrzem stolarskim, właścicielem fabryki fornirów mieszczą- cej się przy ul. Komandoria 27 (oferującej oprócz okładzin również deski, dykty, materiały i  narzędzia stolarskie oraz stoły i  krzesła). Mieszkał tutaj krótko, w 1910 roku był sublokatorem w mieszkaniu nr 5 zajmowanym przez krawca Franciszka Wodzińskiego, po czym zameldował się w sąsiedniej kamienicy nr 24. Przez kilka lat piastował funkcję przewodniczącego związku Cechów stolarskich na Polskę zachodnią oraz był wystawcą na Powszechnej Wystawie Krajowej w 1929 roku. [il. 8] W obrębie posesji w różnych latach działały także małe warsztaty rzemieślnicze20, które miały siedziby w mieszkaniach lub budynkach 16 „nowy Kurier” 1928, nr 145. 17 „Goniec Wielkopolski” 1931, nr 94. 18 „Goniec Wielkopolski” 1927, nr 47 i 248. 19 „Postęp” 1921, nr 267. 20 zestawienie wykonano na podstawie ksiąg adresowych miasta Poznania z lat 1917, 1923, 1926, 1930 1933, rejestru domów, aPP, amP, sygn. 15.535, Księgi adresowej przemysłu, handlu i rzemiosła Zachodniej Polski, Poznań [1925], Księgi adresowej Polski (wraz z w�m� Gdańskiem) dla handlu, przemysłu, rzemiosł i rolnictwa 1928, Warszawa 1929 oraz Księgi adresowej dla handlu – przemysłu – rzemiosła stoł� m� Poznania na rok 1936/37, Poznań 1937. NIEZNANA HISTORIA KAMIENIC PTPN — ICH MIESZKAŃCY I NAJEMCY RESTAURACJA BORYSIAKA W POZNANIU, UL. SEWERYNA MIELŻYŃSKEGO 25. Poleca Treściwe obiady i kolacje, dobrze pielęgnowane piwa oraz wódki, wina i likiery z pierwszorzędnych firm. Miły pobyt dla przyjezdnych. — Obsługa rzetelna. gosp. Jan Borysiak. 7. Reklama restauracji Jana Borysiaka [w:] 1878-1928, 50. jubileusz Towarzystwa Restauratorów na miasto Poznań i okolicę, założone 21 września 1878 r., Poznań 1928 posadowionych w podwórzach: bednarstwo Nikodema Gubańskiego (1885— 1972) - lokal 2; warsztat obuwniczy Michała Zakrzewskiego (* 1865) -lokal17/18; siodlarstwo Franciszka Melsona (*1864) - lokal 15; pracownia krawiecka Franciszka Wodzińskiego (*1868), prowadzona następnie przez jego córkę Zofię (71896); ślusarstwo Wincentego Koźmińskiego (*1886); skład trumien nale- żący do stolarza Maxa Bauma (*1868) — stolarnia mieściła się przy ul. Kantaka; trzy warsztaty kowalskie: Franciszka Konopki” (*1888) specjalizującego się w reperacji wozów i świadczącego również usługi transportowe (lokal 19), Paula Freyera/Freiera”* (*1868) zajmującego się głównie podkuwaniem koni oraz Stanisława Welzandta. W kamienicy zarejestrowane było ponadto Wielkopolskie Towarzystwo Rybackie (1928). W czasie wojny nadal działała tutaj restauracja, jednakże była ona już własno- ścią Louisa Herrmanna, a nie Jana Borysiaka — nazywała się Ostynek i mieszkali przy niej jej pracownicy, najczęściej Polacy. Gubański nadal prowadził bednar- stwo, W. Zakrzewski — firmę drzewną i tartak (prawdopodobnie tak jak przed wojną, w budynku miał jedynie biuro), Stanisław Welzandt — kowalstwo, Maria Szczepańska była właścicielką pensjonatu (zajmowała dwa mieszkania), a niejaka Dembińska, właścicielka fabryki prawideł szewskich, prowadziła jej mały oddział na terenie posesji (nie była lokatorką żadnego mieszkania), Tadeusz Krzewiński zaś — warsztat stolarski (również nie był lokatorem). Pod koniec wojny, podczas walk o Poznań pomiędzy 2 a 6 lutego 1945 roku”, kamienica została zbombardowana. Znany nam już M. Romala tak opisał jej wygląd: „Stanąłem przed bramą domu, w którego piwnicy spędziłem ostatnie dni [vis-d-vis gmachu PTPN]. Naprzeciw budynek, który zmuszeni byliśmy opuścić, 21], Konopka został zameldowany w kamienicy w 1920 r. jako sublokator w mieszkaniu wynajmowanym przez pomocnika gastronomicznego Helmutha Pflanza. 22 p. Freyer w 1894 r. był zameldowany jako sublokator w mieszkaniu niejakiego Teufela. W 1898 r. był głównym najemcą jednego z lokali. 23 Datę ustalono na podstawie wspomnień M. Romali. 131 DOBROSŁAWA GUCIA, JAKUB WOJTCZAK 8. Stoisko firmy W. Zakrzewski Fabryka Fornirów na Powszechnej Wystawie Krajowej w Poznaniu, 1929 r., ze zb. Izby Rzemieślniczej w Poznaniu; www.cyryl.poznan.pl ale to już nie był dom, lecz szkielet. Sterczała tylko frontowa ściana. Przez otwory okienne widać było szare niebo, osnute dymem. [...] Postanowiłem wejść na chwilę do gmachu Towarzystwa Przyjaciół Nauk z nadzieją, że może uda mi się poprzez piwnice dotrzeć do miejsca, gdzie zostawiliśmy nasze walizki. Przejście do piwnicy naszego domu zasypane było gruzami”? Z żalem pisał również o niej powojenny prezes PTPN Zygmunt Lisowski: „Z dwóch domów Towarzystwa ten, który pochodził z darowizny mał. Szwantowskich i po zgaśnięciu w r. 1942 obcią- żającej go dożywotniej renty na rzecz donatorów mógł stanowić poważne źró- dło dochodów — po ostatnich walkach o Poznań sterczał zewnętrznymi murami z wypalonym wnętrzem”*. Kamienicę zniszczoną w 100 proc.** rozebrano, a po kilku latach w jej miejsce postawiono nowy budynek, który nie był już własno- ścią Towarzystwa. 24M. Romala, dz. cyt., s. 177-278. 25.7. Lisowski, Poznańskie Towarzystwo..., s. 52. 26 Raport o stratach wojennych Poznania 1939-1945, red. A. Sakson, A. Skarżyński, Poznań 2008, s. 174. W raporcie podano, że w kamienicy było 165 izb. 132 Nieznana historia kamienic PTPN – ich mieszkańcy i najemcy 133 Dzieje zróżnicowanej zbiorowości lokatorów kamienic PtPn, naszkicowane tu po raz pierwszy, to istotna część społecznej historii Poznania, warta dalszych badań27. towarzystwo, utworzone w czasach zaborów, przetrwało czasy trudne dla polskiej kultury, historii i tradycji. trwało przez lata i trwa do dnia dzisiejszego. W czasie ii wojny światowej uszkodzeniu uległy kamienice przed i za budynkiem PtPn, jednak siedziba towarzystwa, choć nie uniknęła uszkodzeń, ostała się. a może ma to coś wspólnego z domem Pod opatrznością, po którego wyburzeniu postawiono na dwóch posesjach obecny gmach towarzystwa? *** Aneks nr 1 Zestawienie głównych lokatorów kamienicy nr 26/27 w latach 1872–1943 Nazwisko Imię Okres zameldowania w kamienicy Bach albert, następnie synowie Julian Johannes i Wilhelm 1908–1919 Borkowska Jadwiga 1915–1940 Brandt Leopold 1909–1920 Brenczyński Jan 1874–1876[?] Bukowski stefan 1936 Chutkowski stanisław [?] Deskur Jan 1936–1939 Dobrzyńska-Rybicka Ludwika 1916–1935 Domiński Wojciech 1900–1934 Erzepki Bolesław 1885–1908 Feldmanowski Hieronim 1872–1882; 1885 Gabler Elizabeth ok. 1940–po 1943 Goldstein Hugo 1909–1910 Goreczky (Górecka?) Renata ok. 1943 Hennig Carl Raphael, a po jego śmierci żona olga z d. Kützel 1908–1920 Hippins von Friedrich 1939 Janiszewski stanisław 1919–1926 Janiszewski stefan Bernard 1919–1935 27 serdecznie dziękujemy wszystkim osobom, które podzieliły się z nami wspomnieniami i wsparły nas swoją wiedzą podczas pracy nad artykułem. szczególne podziękowania kierujemy do Liliany Molendy, za pomoc w tłumaczeniach oraz Roberta tomczaka. Dobrosława Gucia, Jakub Wojtczak 134 Johannes Heinz 1940–1945 Jóźwiak Jan 1923–1932 Kantecki Klemens 1882–1885 Keller Frierdich-Wilhelm oraz jego żona Vera z d. Boerling 1939–po 1943 Kellerman alfred 1939–po 1943 Klatta Karol 1910–1912 Korwin-Milewski Hipolit 1923–1932? Korytowski Witold, a następnie jego żona Wanda z d. zaborowska 1920–1929 Kubczak Gabriela 1940–1945 Lehmann Max 1908–1917 Lipkowska Helena 1932–1934 Lipkowski andrzej 1934–1940 Lohde Georg 1941–po 1943 łepkowski zygmunt 1934–1940 Maciejewska Marianna 1917–po 1926 Maciejewski Władysław 1917–1945 Maciszewska Maria 1933 Magowski Władysław 1934–1938 Marcinkowski antoni 1881–1904 Maschler Leon 1910–1913 Milewski Hipolit 1923–1932 Mruk andrzej 1908–1913 Muszyński stefan 1934–1940 ohanowicz alfred 1919–1934 okoniewski stanisław 1938–? Panke siegfried 1910–1912 Peretiatkowicz antoni 1930–1934 Pluciński Jan 1935–? Pytliński stefan 1888–1916 Rosenthal Michael 1914–1920 Rychlewski Józef 1876–1879 schlief Johanna Maria 1940 schott Erwin 1940 seiler Moritz 1872–1873 Nieznana historia kamienic PTPN – ich mieszkańcy i najemcy 135 sikorski Wacław 1932–po 1943 skrzydlewski stefan 1904–1907 stankiewicz Maria 1934–? stranz z d. Chrystowicz Jadwiga 1874–1882 strzyżewski Kazimierz 1908–1909 stuby Rudolf 1940 Uderska otolia 1920–1935 Wilańczyk adam 1882–1887 Wilhelmsohn Leopold 1940–po 1943 Winiarski Bohdan 1921–1929 Wituski Piotr 1909 Wojdałowicz Michał 1912–1915 Wojewoda Jan 1879–1882 Wolff Louis 1909–1917 Wolff Richard Günther 1940 załuszczyńska z d. Kidulska Rozalia 1873–? zawirski zygmunt 1928–1934 opracowano na podstawie ksiąg adresowych miasta Poznania z lat 1917, 1923, 1926, 1930 1933, reje- stru domów i ksiąg meldunkowych, aPP, amP, sygn. 15.535, 16.303, 16.426, 16.570 oraz Kartoteki ewidencji ludności m. Poznania (1870–1931). Aneks nr 2 Zestawienie lokatorów kamienicy nr 26/27 w latach 1945–1973 Nazwisko Imię Okres zameldowania w kamienicy Beisert alfons z rodziną 1950–1973 Deskur Jan Michał z rodziną 1947–1973 Domke Konrad Jan 1972–1973 Dziurkiewicz andrzej stanisław z rodziną 1967–1974 Frąckowiak Mariusz 1971–1972 Garczarek Wiktor 1952–1972 Jachczyk z d. Jasińska Rozalia 1954–1973 Jasnosz stanisław z rodziną 1950–1973 Jaszczenko z d. Śródecka Helena z rodziną 1945–1963 Dobrosława Gucia, Jakub Wojtczak 136 Kania Czesław z rodziną 1954–1972 Koehler aniela Klementyna 1962–1969 Kwiecińska z d. Giełda Helena 1945–1972 Lewandowski Marian Wojciech z rodziną 1957–1972 Maciejewski Władysław z żoną 1945–1967 Marciniak z d. Kubczak Gabriela z mężem 1945–1973 Markowska Leokadia z rodzeństwem 1954–1973 Miąsko Julianna 1959–1973 Muszyńska z d. Laubitz antonina z rodziną 1945–1972 nowicka z d. Ciesielska Maria 1952–1968 Palmowski Cezary z rodziną 1947–1973 Pawelczak Władysław z rodziną 1945–1973 Piątkowska Kazimiera teresa 1970 Piątkowski Władysław 1945–1966 Rakowska Rosalia 1953–1968 sieńko Leszek z rodziną 1958–1963 sondowski Hubert Edward z rodziną 1949–1971 stankiewicz Bogdan z rodziną 1948–1973 szeib z d. Dobiecka augustyna z dziećmi 1946–1972 szewczyk Bronisława 1952–1968 tołwiński Ryszard 1945–1973 toma alojzy Edmund 1972–1973 tyl stanisław z rodziną 1953–? Ulatowska Maria 1959–1973 Wasilewski Piotr z rodziną 1967 Wojtaszek tadeusz szczepan z rodziną 1953–1973 zamirski Ferdynand z żoną 1945–1973 zieliński stanisław z rodziną 1953–1972 Zameldowani czasowo Chrobak Krystyna Kamila 1968 Cieśluk zofia Maria z rodziną 1964 Lach Helga 1964 łukaszczyk Janina 1961 Matolasy Melania 1966 zgoda zofia 1958 opracowano na podstawie książki meldunkowej nieruchomości za lata 1945–1972, ze zb. PtPn. Nieznana historia kamienic PTPN – ich mieszkańcy i najemcy 137 Aneks nr 3 Zestawienie głównych lokatorów kamienicy nr 25 i 25a w latach 1921–1943 Nazwisko Imię Okres zameldowania w kamienicy antoniewicz Wiktoria 1911 jako sublokator u Krebs, a od 1932 główny lokator do? Babrowska anna ok. 1933 Bajoński Wincenty 1936 Baum Fryderyk 1921–po 1930 Becker irma przed 1940–po 1943 Bielawska Maria 1920–1932 Bojanowski Wincenty przed 1940–po 1941 Borysiak Jan 1921–1940 Borysiak Czesław 1922–1926 oraz 1932–? Bresiński Konstanty 1939–1940 Cerba antoni 1933–po 1943 Cieślik stanisław 1906–1940 Czaplicki Jan przed 1940–po 1943 Dąbrowska anna 1932–po 1943 Ernst z d. Pillak Maria, wdowa po Gustawie, następnie ich córka Klara 1899–1901 oraz 1904–po 1943 Ernst Juliusz, syn Marii i Gustawa 1925–1929 Freyer albertine 1917–1928 Freyer Paul i Wilhelmine, wdowa po Paulu 1898–po 1943 Gellert Marta przed 1933–? Gentelmann Karl przed 1940–przed 1943 Gerth z d. nestitz-Jackowska i° Marković aniela 1908–po 1941 Gierlachowski stanisław 1896–po 1926 Grzelak Michał 1923–1927 Gubański nikodem 1909–po 1943 Hankner otto 1893–1933 Hermann stanisław 1936–? Herrmann Louis 1940–przed 1943 Dobrosława Gucia, Jakub Wojtczak 138 ipczyński Jan 1923 Jähn auguste 1880–1945 Jaszczenko Józef 1929–po 1943 Jaworski Franciszek 1919–po 1943 Jędroszkowiak Leon 1923–po 1930 Jütnitz? z d. alboczyk Janina przed 1940–po 1943 Kaczmarek Józef ok. 1923–ok. 1930 Kaczmarek Maria ok. 1926 Kolanowska Waleria ok. 1943 Konopka Franciszek 1920–1935 Kosicki Wojciech 1915–1935 Kosmowski antoni i Klara z d. König 1928–po 1943 Kosmowski stefan 1920–po 1933 Krąkowski Ludwik i stefania 1919–po 1943 Krebs anna 1896–1938 Krüger Paul ok. 1943 Lewandowska Józefa przed 1940–po 1943 Lindeman Eleonora 1916–1937 Lipna Katarzyna 1935–? Lisiewicz Walenty 1919–1926 ławiak antoni 1914–przed 1926 łopaczyk stanisław 1920–1925 oraz 1930–? Maciejewski st. ok. 1923 Marciniak Franciszek oraz stanisława z d. szkudlarek 1925–po 1941 Marecki ignacy 1910–po 1923 Marković patrz Gerth Mądry Wincenty przed 1940–po 1943 Melson Franciszek przed 1917–po 1933 Miąska Julia przed 1940–po 1943 Michalska Jadwiga przed 1940–po 1941 Milewski stefan 1910–po 1933 Monkiewicz tomasz 1931–1933 Monterial (dawniej Ciński) Jan ok. 1940 Müller z d. Fitzke Klara ok. 1943 Nieznana historia kamienic PTPN – ich mieszkańcy i najemcy 139 nowacki zygmunt oraz jego syn Włodzimierz 1921–po 1934 obst Paul oraz Gertruda z d. Homann[?] 1940–po 1943 Paschke Roman 1940–po 1941 Pflanz antonina 1903–1907, po kilka miesięcy w roku 1908 i 1909 Pflanz Helmuth syn antoniny 1926–1928 Piasecki stanisław 1927–po 1943 Plebański Hipolit 1920–1929 Potaczek Wincenty 1935–1936 Richter Elżbieta ok. 1943 Romala ignacy 1940–1945 schmidt Gustav ok. 1941 sobecki stefan 1927–? standy stanisław 1900–1936 stankiewicz Czesław 1935–po 1943 studziński Wincenty 1926–1935 szczepańska Maria 1880–po 1943 szkudlarek stanisław przed 1917–po 1926 szkudlarek Henryk ok. 1943 szumiński Władysław 1936–? Vieten teodor ok. 1943 Wahl z d. Berger Valerie 1920–po 1943 Weber stanisław 1937–1939 Werth Helga 1940–przed 1943 Wiśniewska Bronisława 1928–ok. 1937 Wodziński Franciszek 1906–1939 Wojciechowski Franciszek ok. 1943 Wojtczak aniela ok. 1933 Wojtkowiak z d. Marczuk aniela ok. 1940 zakrzewski Michał 1890–po 1941 zywert Piotr i Maria z d. Kubiak 1885–przed 1933 opracowano na podstawie ksiąg adresowych miasta Poznania z lat 1917, 1923, 1926, 1930 1933, reje- stru domów i ksiąg meldunkowych, aPP, amP, sygn. 15.535, 16.303, 16.426, 16.570 oraz Kartoteki ewidencji ludności m. Poznania (1870–1931). Dobrosława Gucia, Jakub Wojtczak 140 Aneks nr 4 Informacje biograficzne o wybranych najemcach gmachu nr 26/27 Sergiej von Antropoff (1876–1959)28 – lokator wraz z rodziną w latach 1941– 1945 (wyprowadzili się w listopadzie 1945), niemiecki inżynier, muzyk samouk, studiował w Wyższej szkole technicznej w Berlinie-Charlottenburgu (1897–1902), po ukończeniu studiów pracował jako inżynier w Petersburgu i Rydze. Uczył się gry na skrzypcach w Rewalu (tallinie) u ottona Kunzego, koncertował amatorsko, w 1907 roku zatrudniony w teatrze Miejskim w Rydze jako „altówka”. W ramach relokacji niemieckich Bałtów w 1939 roku przeniósł się do orłowa koło Gdańska, a następnie do Poznania. Podczas wojny prawdopodobnie był na rencie – „nie- zdolny do pracy z powodu choroby”. Sigrid z d. von Hörschelmann von Antropoff (1886–1987)29 – żona sergieja, lokatorka w  latach 1941–1945, niemiecka pianistka koncertująca, nauczycielka muzyki w Konserwatorium w Rewalu (tallinie) w latach 1918–1939 (w 1936 r. otrzymała tytuł profesora), kompozytorka. studiowała w  akademii Muzycznej w  Berlinie (1903–1907). Po przeprowadzce z  orłowa do Poznania pracowała w okręgowej szkole Muzycznej (Gaumusikschule), skąd z rodziną wyjechała do Lubeki, a następnie do Hamburga, gdzie zmarła. Albert Bach (1842–1919) – lokator w  latach 1908–1919, wraz z  synami Julianem i Wilhelmem (obaj ukończyli studia ze stopniem doktora) był właścicie- lem cegielni w Poznaniu. Maria Deskur (1920–1994) – córka Jana Deskura, przedwojennego i powo- jennego lokatora, mieszkanka gmachu 1936–1939[?] i 1954–1973. aktorka teatrów w Kielcach, Radomiu, Rzeszowie, Jeleniej Górze, Grudziądzu (1960–1966) oraz w Gnieźnie (1954–1960; 1966–1990). Występowała także w spektaklach teatru telewizji. Ludwika Izabela Dobrzyńska-Rybicka (1868–1958)30 – lokatorka w latach 1916–1935, wieloletnia bibliotekarka, a także kierownik Biblioteki PtPn, dzia- łaczka społeczna, walcząca o  równouprawnienie kobiet, profesor Uniwersytetu Poznańskiego (kierowała Katedrą Historii Filozofii), publicystka i autorka kilku sztuk teatralnych. Jako jedna z pierwszych w Polsce kobiet ukończyła studia filozo- ficzne, otrzymując stopień doktora filozofii (1909), posłanka na sejm Dzielnicowy. Przez dwadzieścia lat zameldowana była wraz z matką w gmachu PtPn, co odno- towała w swoich wspomnieniach: „nasze miłe mieszkanie w gmachu Pozn. tow. Przyj. nauk, w którem matula zakończyła życie [23 Vi 1924 r. – przyp. D.G.], pełne było staroświeckich mebli, portretów wielu pokoleń Dobrzyńskich, różnych obra- zów – wszystko to pamiętało Brzeżawy [miejsce ur. autorki – przyp. D.G.]. Wśród nich się urodziłam i wychowałam”31. We wrześniu 1935 roku została pensjona- 28 aPP, amP (akta personalne), sygn. 25. 29 K.-P. Koch, Deutsche Musiker in Estland einschließlich dem nördlichen Livland, https://www.gko.uni- leipzig.de (dostęp: 1 Xi 2016); aPP, izba Muzyczna „Kraju Warty” w Poznaniu, sygn. 5. 30 zob. D. Gucia, Ludwika Dobrzyńska-Rybicka� Hrabianka i profesor, „Przegląd Wielkopolski” 2016, nr 1, s. 43–49; Wielkopolski Słownik Biograficzny (dalej: WsB), Poznań 1983, s. 152. 31 spuścizna Ludwiki Dobrzyńskiej-Rybickiej, Biblioteka PtPn, rkps 1297, s. 13. Nieznana historia kamienic PTPN – ich mieszkańcy i najemcy 141 riuszką zakładu im. Garczyńskich, w którym działała społecznie na jego rzecz, mieszkała w nim również po wojnie. Halina Dudicz, Dudicz-Latoszewska (1904–1994) – lokatorka pensjonatu otolii Uderskiej w latach 20. XX w., artystka operowa – sopran, śpiewaczka teatru Wielkiego w Poznaniu (od 1928 r.) i opery Poznańskiej (z przerwami do 1967 r.), a także teatru Wielkiego w Warszawie (1933–1934), teatru Muzycznego opery i  operetki w  Bydgoszczy (1961–1963), pedagog (PWsM w  łodzi i  Poznaniu), żona dyrygenta zygmunta Latoszewskiego. Bolesław Erzepki (1852–1932)32 – lokator w  latach 1885–1908, konser- wator zbiorów i  bibliotekarz towarzystwa, profesor honorowy Uniwersytetu Poznańskiego, komandor orderu odrodzenia Polski, członek PaU, długoletni konserwator zbiorów PtPn i  honorowy członek towarzystwa, badacz mowy i literatury polskiej. Podczas jego pogrzebu kondukt żałobny zatrzymał się przed udekorowanym kirem gmachem PtPn, gdzie pożegnano wybitnego członka i pracownika towarzystwa. Hieronim Feldmanowski (1822–1885)33 – lokator w latach 1872–1882 oraz w roku 1885. Postać niezwykle ważna dla dziejów towarzystwa, drugi konserwa- tor zbiorów tPn. z wykształcenia nauczyciel, z zamiłowania bibliotekarz, poeta, literat i tłumacz, uczestnik powstania 1848 (ranny w bitwie pod Miłosławiem), więziony w Poznaniu. Pracował jako nauczyciel domowy i guwerner, współpra- cował z „Dziennikiem Poznańskim”. z towarzystwem związał się na ponad 13 lat, będąc jego konserwatorem, a także sekretarzem. Jego wielką zasługą jest uporząd- kowanie księgozbioru i opracowanie katalogu, a także wykonanie spisu kolekcji muzealnej, w tym archeologicznej. Po przejściu na emeryturę w 1881 roku nadal współpracował z tnP. Carl Raphael Hennig (1845–1914)34 – lokator od 1908 roku aż do śmierci w  1914  roku, niemiecki kompozytor, dyrygent, działacz muzyczny, organi- sta, nauczyciel gry na fortepianie, właściciel prywatnej szkoły muzycznej (Klavierschule), przemianowanej później na konserwatorium (Hennigsches Konservatorium zu Posen), która mieściła się w kamienicy przy Bismarckstrasse 1 (ob. Kazimierza Kantaka). Postać Henniga jest istotna dla poznańskiego ruchu muzycznego. Prowadził on niemiecki chór przy kościele ewangelickim św. Pawła, przez trzy lata był wykładowcą w seminarium dla nauczycielek, kierował również chórem nauczycielskim oraz był dyrygentem niemieckiego związku śpiewaczego. Pod koniec XiX wieku zorganizował i prowadził orkiestrę symfoniczną. Był auto- rem prac dotyczących pedagogiki muzycznej i teorii estetyki, m.in. Die aesthetik der tonkunst (Lipsk 1896), Beethoven’s Neunte Symphonie� Eine Analyse (Lipsk 1888). 32 L. Dobrzyńska-Rybicka, Bolesław Erzepki garść osobistych wspomnień, „Kronika Miasta Poznania” (dalej: KMP), 2/1934, s. 390–395; WsB, s. 174–175; Bolesław Erzepki� Wybitny bibliotekarz, filolog, edytor, wstęp i dobór tekstów W. Wydra, Poznań 2014; Pogrzeb ś�p� prof� dr� Boelsława Erzepkiego…, DP, 1932, nr 75. 33 Wspomnienia pośmiertne: DP, 1885, nr 154; „Wielkopolanin” 1885, nr 155; WsB, s. 178–179; Pięćdzie- sięciolecie śmierci literata wielkopolskiego Hieronima Feldmanowskiego (1823–1885), „Wici Wielkopolskie” 1935, nr 7–8, s. 61. 34 WsB, s. 248–249; Professor Carl Raphael Hennig, „Dies und Das ause dem Posener Lande”, März 1914, s. 110–112; Hennig Carl Raphael [w:] Beitrage zu einen Biographischen Lexikon der Deutschen aus dem Raum der Provinz Posen, 2003; a. Jazdon, „Paganinim wprawdzie nie był…”, KMP, 1/2001, s. 241–242 i 250. Dobrosława Gucia, Jakub Wojtczak 142 Dzięki niemu w Poznaniu wykonano wiele mszy, oratoriów i kantat niemieckich kompozytorów, w tym Bacha, Händla, Haydna. W roku 1892 przyznano mu tytuł profesora. Rok przed śmiercią przeszedł na emeryturę. 6 lat po jego śmierci w sie- dzibie towarzystwa mieszkała jego żona olga z d. Kützel (*1846). Wyprowadziła się do Berlina latem 1920 roku. Klemens Piotr Kantecki35 – lokator w latach 1882–1885, historyk, badacz śre- dniowiecza, publicysta, bibliotekarz, „uzdolniony samouk”, pracownik ossolineum (1876–1882), sprawował funkcję konserwatora zbiorów i bibliotekarza towarzystwa (1882–1885), zastępując na tym stanowisku Hieronima Feldmanowskiego. Aniela Koehlerówna (1882–1969)36 – lokatorka w latach 1962–1969, biblio- tekarka, córka Klemensa Koehlera, lekarza i archeologa. Ukończyła szkołę panien Danysz w Poznaniu, następnie kursy Baranieckiego w Krakowie, jako wolny słu- chacz uczęszczała na Uniwersytet Jagielloński i sorbonę. od 1916 roku praco- wała w Bibliotece towarzystwa. Wojnę spędziła w Generalnym Gubernatorstwie, po 1945 roku wróciła do Poznania i poszukiwała rozgrabionych przez okupanta książek, kompletując na nowo księgozbiór PtPn. W  latach 1945–1947 pełniła obowiązki kierownika Biblioteki, w 1948 roku kierownika, a w latach 1956–1963 dyrektora. Stefan Bernard Janiszewski, właśc. Bernard stefan (1868–1940)37 – loka- tor w  latach 1919–1935, lekarz wojskowy, członek zarządu Banku Ludowego w Żerkowie, syn Karola, zarządcy majątków ziemskich (m.in. Mystek należących do rodziny Karśnickich). Przez cały okres nauki był stypendystą towarzystwa Pomocy naukowej. Ukończył uniwersytet w Gryfii38, gdzie studiował medycynę (dyplom 1898). Prowadził praktykę lekarską w Żerkowie. W 1914 roku przyjechał do Poznania, tego samego roku został członkiem Wydziału Lekarskiego tPnP. ożenił się w wieku 52 lat z poznanianką Felicją Feldmann z d. Cynka (*1882). W  1919  roku zamieszkał przy Mielżyńskiego, żona z  pasierbem stanisławem w 1920 r. Kwaterował tu przez 15 lat, do 1 maja 1935 roku. z małżonkami miesz- kała ich jedyna córka Barbara oraz pasierb stanisław (aplikant sądowy, prawdo- podobnie usynowiony), który wyprowadził się w 1932 roku. od 1919 roku życie zawodowe s. Janiszewskiego było związane z wojskiem. Był m.in. zastępcą szefa sanitarnego DoG Poznań (1920)39 oraz komendantem szpitala okręgowego (1922–1925)40. 25 lipca 1925 roku nadano mu stopień gen. bryg. „wyłącznie z pra- wem do tytułu” z dniem przejścia w stan spoczynku (30 iX 1925)41. Do wybuchu ii wojny światowej mieszkał w Poznaniu. W 1939 roku przez Durchgangslager 35 Polski Słownik Biograficzny (dalej: PsB), t. Xi, s. 616–618; WsB, s. 314. 36 Słownik bibliotekarzy wielkopolskich 1918–2000, Poznań 2001, s. 78–80. 37 zob. D. Gucia, Janiszewscy z Mystek, „Przegląd nekielski” 2015, nr 45, s. 10–12. 38 z akt archiwum uniwersytetu w Greifswaldzie. 39 z akt personalnych s. Janiszewskiego, Centralne archiwum Wojskowe. 40 z. andrzejewski, Poznańskie szpitalnictwo wojskowe w  latach 1945–2000, rozprawa doktorska, UaM, Poznań 2011, s. 28, https://repozytorium.amu.edu.pl/jspui/bitstream/10593/1020/1/Praca_zdzis%C5%82aw _a-ndrzejewski%20% 281%29.pdf (dostęp: 20 X 2014). 41 „Dziennik Personalny M.s. Wojsk.”, nr 80 z 31 Vii 1925 r., s. 440; „Dziennik Personalny M.s. Wojsk.”, nr 82 z 8 Viii 1925 r., s. 452, za: http://pl.wikipedia.org/wiki/stefan_Janiszewski (dostęp: 7 i 2015). Nieznana historia kamienic PTPN – ich mieszkańcy i najemcy 143 Glowna został wysiedlony do Warszawy, gdzie zmarł 24 kwietnia 1940  roku. Pochowany został na Powązkach Wojskowych. Marian Jaroczyński (1819–1901)42 – wynajmował w  towarzystwie pra- cownię, artysta malarz, trudnił się także litografią i  rzeźbiarstwem, nauczyciel rysunku, członek tPnP. Do dzisiaj kilka jego prac jest własnością towarzystwa, m.in. obrazy Wielkopolanka i Autoportret oraz rzeźba głowy Mikołaja Kopernika. Paulina Cegielska wspomina: „Do muzeum jako dzieci chodziłyśmy z ojcem bar- dzo często i znałyśmy je dobrze od dołu aż do szczytu, gdzie miał swą pracownię artysta malarz, Marian Jaroczyński. Pamiętam tam jego obraz alegoryczny Polska pod krzyżem – kobieta w kirach i czarnych szatach, klęcząca u stóp krzyża, którego widać było tylko fragment dolny”43. Stanisław Jasnosz (1921–1988) – lokator w  latach 1950–1973, archeolog, absolwent Uniwersytetu Poznańskiego, pracownik muzeum archeologicznego w Poznaniu oraz UaM, członek PtPn. Heinz Johannes, właśc. Konrad Heinrich Hans (1901–1945)44 – lokator wraz z liczną rodziną w latach 1940–1945. z wykształcenia architekt, brał udział w pracach wykopaliskowych w Grecji. Był m.in. pracownikiem niemieckiego instytutu archeologicznego oraz budowniczym rządowym (Regierungs- -Baumeister), od 1 października 1940  roku okręgowy konserwator zabyt- ków w  Poznaniu (Gaukonservator). na przełomie 1944 i  1945  roku wykła- dowca w instytucie Historii sztuki (Denkmalpflege am Kunstwissenschaftlichen institut) na Uniwersytecie Rzeszy w Poznaniu (Reichsuniversität Posen). Postać niezwykle ważna dla polskich dóbr kultury, gdyż – jak podkreślają badacze pro- blemu, m.in. iwona Błaszczyk czy tomasz łuczak45 – mimo wielkiej szkodliwo- ści prac prowadzonych przez niemiecki urząd konserwatora zabytków, gdyby nie Johannes, straty wielkopolskiej kultury byłyby znacznie większe. W czasie wojny kierował okręgowym urzędem konserwatorskim w Poznaniu (Landesamt für Denkmalspflege), który mieścił się w gmachu PtPn (Leo schlageterstrasse 26/27). tutaj mieścił się również Landesamt für Vorgeschichte (Państwowy Urząd Prehistorii)46. Anatol Kaigorodow (anatolij Dmitrievič Kajgorodov/Kaigorodoff, 1878– 1945)47 – lokator w  latach 1941–1945, artysta malarz – tworzył głównie pej- zaże w oleju i temperze, był synem naukowca Dmitra Kaigorodowa. studiował m.in.  w  szkole Rysunku w  Petersburgu, u  simona Hollósyego w  Monachium, w paryskiej académie Julian i académie Colarossi. Jego pierwsze prace zostały zaprezentowane już w  1900  roku na wystawie w  Petersburgu. Po rewolucji 42 PsB, t. X, s. 635, WsB, s. 291–292. 43 P. Cegielska, Z moich wspomnień� Przechadzki po mieście, Poznań 1997, s. 188. 44 i. Błaszczyk, Poznań na okupacyjnych rysunkach konserwatora zabytków Heinza Johannesa, KMP, 3/2009, s. 231–242; Polski słownik biograficzny konserwatorów zabytków, Warszawa 2011, z. 4, s. 49–50; https:// de.wikipedia.org/wiki/Heinz_Johannes (dostęp: 10 iX 2016). 45 i. Błaszczyk, dz. cyt.; t. łuczak, Wojenne straty dzieł sztuki Kościoła Katolickiego w Wielkopolsce, „ochrona zabytków” 2004, t. 1–2, nr 1/2, s. 115–123. 46 i. Błaszczyk, dz. cyt. 47 https://de.wikipedia.org/wiki/anatoli_Dmitrijewitsch_Kaigorodow (dostęp: 1 Xi 2016). Dobrosława Gucia, Jakub Wojtczak 144 październikowej Kaigorodow wyemigrował do Estonii, gdzie tworzył i wykładał w szkole artystycznej w tallinie. swoje prace prezentował w kilku europejskich galeriach, m.in. w Monachium, Berlinie, Hadze i Londynie. W ramach reloka- cji niemieckich Bałtów w 1939 roku przeniósł się do Gdańska, a następnie do Poznania. Pod koniec ii wojny światowej wyjechał do austrii. Jego obrazy pozo- stawione w  Poznaniu sporadycznie pojawiają się na międzynarodowym rynku sztuki, są również wystawiane w moskiewskiej Galerii tretiakowskiej, Muzeum Rosyjskim w Petersburgu, a także w Estońskim Muzeum sztuki w tallinie. zmarł 18 lipca 1945 roku w Mondsee. Hipolit Korwin-Milewski (1848–1932)48 – lokator od 1923 do 1932 roku[?], ziemianin, właściciel łazdun i ługomowicz na Litwie, pisarz, publicy- sta, francuski doktor praw, członek rosyjskiej Rady Państwa. założyciel i długo- letni prezes towarzystwa Rolniczego w Wilnie. z jego inicjatywy wybudowano teatr Polski w Wilnie. autor pracy Siedemdziesiąt lat wspomnień (1855–1925), Poznań 1930. Witold Korytowski (1850–1923)49 – lokator od 1920  roku aż do śmierci, po czym mieszkanie nadal zajmowała jego żona Wanda z d. zaborowska, która w  1929  roku wyjechała do Warszawy. Korytowski był doktorem praw, finan- sistą, politykiem, ministrem skarbu austro-Węgier (1906–1908), namiestnikiem Galicji (1913–1915), posiadał obywatelstwo austriackie. Do Poznania przybył w 1919 roku, gdzie organizował przemysł gorzelniczy i spirytusowy. Tekla z d. Sieroszewska Kwilecka (1807–1894)50 – lokatorka w latach 1860– 1872, żona Leonarda Kwileckiego, działaczka narodowa w  Wielkopolsce, m.in. współzałożycielka towarzystwa Pomocy naukowej dla Dziewcząt. Max Lehmann (1870–1917) – lokator w latach 1908–1917, lekarz, jego spe- cjalizacją były choroby żołądkowo-jelitowe oraz metaboliczne, prowadził pry- watną klinikę przy Paulikirchstrasse 12 (ob. aleksandra Fredry). Władysław Józef Maciejewski (1890–1967)51 – lokator z  najdłuższym sta- żem, od 1917 do 1967 roku, z wykształcenia murarz, z zamiłowania archeolog. zatrudniony w towarzystwie najpierw jako portier/woźny, a następnie laborant muzealny w Muzeum im. Mielżyńskich. Ukończył kursy konserwacji zabytków, ponad 40 lat był wszechstronnym asystentem prof. J. Kostrzewskiego. Podczas ii wojny światowej pracował w  Kaiser Friedrich Museum (Muzeum Cesarza Fryderyka) i Landesamt für Vorgeschichte (Państwowy Urząd Prehistorii), insty- tucjach, które zajęły większą część siedziby PtPn. Po opuszczeniu miasta przez niemców opiekował się gmachem i ratował resztki zbiorów. Władysław Magowski (1890–1961) – lokator w latach 1934–1938, lekarz oku- lista, studiował medycynę w Monachium, Bonn, Heidelbergu, Berlinie i Lipsku. Uczestnik powstania wielkopolskiego, lekarz w  Klinice ocznej Uniwersytetu Poznańskiego, sanatorium św. Elżbiety w  Poznaniu, a  także w  Kasie Chorych, 48 PsB, t. XXi, s. 206–208. 49 WsB, s. 351. 50 zob. http://www.ipsb.nina.gov.pl/a/biografia/tekla-kwilecka-z-sieroszewskich. 51 J.E. Kaczmarek, Organizacja badań i  ochrony zabytków archeologicznych w  Poznaniu (1720–1958), Poznań 1986, s. 337–338. Nieznana historia kamienic PTPN – ich mieszkańcy i najemcy 145 wykładowca w przyszpitalnej szkole pielęgniarek, autor wspomnień i dzienników opublikowanych w „acta Medicorum Polonorum”52, członek PtPn. Antoni Marcinkowski (1843–1904) – lokator w latach 1881–1904, był wielolet- nim bibliotekarzem towarzystwa, a także członkiem towarzystwa Przemysłowego w Poznaniu. Jego syn Roman (1874–1929), aptekarz w Kruszwicy, należał do tPn. Alfred Ohanowicz (1888–1984)53 – lokator w  latach 1919–1934, prawnik, senator (1930–1935), działacz społeczności ormiańskiej, profesor Uniwersytetu Poznańskiego i UaM, członek PtPn, jego wiceprezes (1958–1972) oraz członek honorowy (1972). Janisław Osięgłowski (1942–2016) – najemca pomieszczeń, gdzie prowa- dził introligatornię w latach 1996–2011, historyk, wieloletni pracownik Biblioteki Uniwersyteckiej w Poznaniu, pływak olimpii Poznań, przez szereg lat wiceprezes Wielkopolskiego związku Pływackiego, publicysta, autor książek. Antoni Peretiatkowicz (1884–1956)54 – lokator w latach 1919–1934, prawnik, wykładowca na Uniwersytecie Jagiellońskim oraz Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie, w  1919  roku przyjechał do Poznania, był współorganizatorem Wydziału Prawa Uniwersytetu Poznańskiego, jego dziekanem oraz rektorem (1936/37). Powołał czasopismo „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i socjologiczny”, rektor akademii Handlowej w Poznaniu (1938/39), członek PtPn. Stefan Pytliński (1842–1922) – lokator w  latach 1888–1916, zasługuje na szczególną uwagę, gdyż pracował w  towarzystwie ponad 20 lat. Mieszkająca naprzeciwko siedziby PtPn Paulina Cegielska wspomina go w następujący spo- sób: „[…] o gmachu towarzystwa Przyjaciół nauk […] mówi książka jubileuszowa tegoż towarzystwa, dla mnie zaś pozostaje skromna i sympatyczna postać woź- nego, powiedzmy raczej burgrabiego p. [stefana] Pytlińskiego, przyjaciela całego świata. Pisać o Muzeum Mielżyńskich, a zapomnieć o Pytlińskim, byłoby błędem nie do darowania. Gdy tylko miał czas wolny, to niewzruszenie wystawał w bramie Muzeum, starszy obywatel, średniego wzrostu, starannie ubrany, zawsze uprzejmy i  ugrzeczniony. obowiązkiem jego było oprowadzać zwiedzających, pilnować intruzów, kasować składki członkowskie, roznosić roczniki towarzystwa i… stać w bramie. Do członków zarządu odnosił się z trochę poufałym szacunkiem, do zwiedzających zbiory z odcieniem wyższości i powagi. Czasem towarzyszyła mu żona, okrągła i pulchna kobietka, stając po drugiej stronie bramy i chowając ręce pod ukrochmalonym kuchennym fartuchem. Miło było patrzeć z okien na te dwie uśmiechające się kariatydy”55. stefan Pytliński urodził się w  1842  roku w  Wiatrowie w  majątku Moszczeńskich, był ich wychowankiem, „prawą ręką” teodora Moszczeńskiego (1842–1919) w organizowaniu pomocy dla powstania 1863. Jego pierwszą żoną, 52 W. Magowski, Dziennik Pociągu Sanitarnego Nr 73, „acta Medicorum Polonorum” 2011, nr 1, s. 115–126; a. Magowska, Władysława Magowskiego (1890–1961) zapiski z dwóch wojen, „acta Medicorum Polono- rum” 2011, nr 1, s. 94–98. 53 WsB, s. 525–526. 54 K.M. Pospieszalski, Antoni Peretiatkowicz [w:] „sprawozdania Poznańskiego towarzystwa Przyjaciół nauk”, 1956, t. XX (46/47/48), s. 113–114; WsB, s. 561–562. 55 P. Cegielska, dz. cyt., s. 189–190. Dobrosława Gucia, Jakub Wojtczak 146 poślubioną w  1870  roku, była Katarzyna Górecka 1° v. skalska (1830–1894), z  którą wychowywał jej dwoje dzieci z  pierwszego związku. Wspólnie mieli jedną córkę Mariannę (1872–1902, żonę Maksymiliana Polzina). Dwa lata po śmierci pierwszej żony ożenił się z podwójną wdową Katarzyną z d. Baranowską 1° v. Markiewicz 2° v. Michalak. Wydaje się, iż małżonkowie nie mieli potomstwa. Po przejściu na zasłużoną emeryturę w 1916 roku stefan Pytliński zamieszkał nie- opodal, czyli przy ulicy Wiktorii nr 17. zmarł 13 marca 1922 roku, natomiast jego żona 28 kwietnia 1931 roku. Michaelis Rosenthal (*1865) – lokator w  latach 1914–1920, zegarmistrz i jubiler, właściciel sklepu przy Wilhelmstrasse nr 8 oraz firmy Rosenthal & söhne zajmującej się hurtową sprzedażą zegarków. Stefan Skrzydlewski (*1874) – lokator w latach 1904–1907, w okresie kiedy piastował stanowisko bibliotekarza w  tPn. z  posady zrezygnował ze względu na stan zdrowia. Pochodził z  rodziny ziemiańskiej (syn stefana i  Klementyny Różańskiej). W towarzystwie mieszkał wraz z matką i siostrą Józefą. Kazimierz Szmyt (1860–1941)56 – ok. 1904  roku wynajmował pracownię w towarzystwie, artysta malarz, portrecista, malował także pejzaże i obrazy reli- gijne, tworzył prace kredką, piórkiem oraz w oleju. Mieszkał przy ul. Reja, a także szamarzewskiego oraz Rycerskiej w  „Domu Pracy”, pochowany na cmentarzu jeżyckim. Otolia z d. Karpińska 1° v. Koszutska 2° v. Uderska (1869–1939) – wynajmo- wała na pensjonat czwarte piętro w latach 1920–1935, jej pierwszym mężem był Kazimierz Koszutski (1836–1903)57 rolnik, ekonomista, redaktor „ziemianina”. Po jego śmierci wraz z Emilią sypniewską prowadziła w Kołobrzegu polski pensjonat „dla panienek” z polskim wyżywieniem. Ponownie wyszła za mąż w 1912 roku za Bronisława Uderskiego (*1865), pułkownika, lekarza-chirurga w Cesarskiej armii austriackiej. Małżonkowie mieli jednego syna, Lecha Feliksa (1913–1981). Bogdan Stefan Winiarski (1884–1964)58 – lokator w latach 1921–1929, praw- nik, polityk, sędzia międzynarodowy, od 1920  roku pracownik Uniwersytetu Poznańskiego, a od 1922 roku jego profesor, członek PtPn i PaU. Zygmunt Michał Zawirski (1882–1948)59 – lokator w latach 1928–1934, filo- zof, matematyk, absolwent Uniwersytetu Jagiellońskiego, od 1928 roku profesor Uniwersytetu Poznańskiego, członek PtPn, od 1937 wykładowca Uniwersytetu Jagiellońskiego. 56 PsB, t. 48, s. 441–442. 57 PsB, t. 14 s. 384. 58 WsB, s. 824–825. 59 WsB, s. 866. 147 Jarosław Matysiak Współpraca Poznańskiego oddziału archiwum Polskiej akademii nauk z Poznańskim towarzystwem Przyjaciół nauk Motto: „spoglądam na sterty pożółkłych kartek zapisanych drobnym, często nieczytelnym pismem. zamknięte w nich jest życie ludzi, ich praca, osiągnięcia. obok – najróżniejsze legi- tymacje, listy i  inne rekwizyty należące do wybitnych osób, których życie i działalność związane były z naszym miastem, z jego uczelniami. te dokumenty, […] materiały – gromadzone latami, stanowią dla pokoleń teraźniejszych i  przyszłych nie- ocenione źródło wiedzy do badań nad historią nauki polskiej. Potrzeba wiele wysiłku, kilku, a  niejednokrotnie kilkunastu miesięcy czasu, by posegregować wszystkie te akta, dokumenty, materiały”1. W maju 1956 roku decyzją sekretarza naukowego Polskiej akademii nauk utworzono Poznański oddział archiwum Pan. W 60. rocznicę tego wydarzenia, 18 maja 2016 roku w sali posiedzeń Poznańskiego towarzystwa Przyjaciół nauk (PtPn) odbyło się okolicznościowe spotkanie, w którym wzięła udział delega- cja pracowników archiwum Pan w Warszawie, dyrektorzy i kierownicy poznań- skich archiwów i ośrodków naukowych oraz prezes PtPn. Miejsce, gdzie obcho- dzono jubileusz, było niejako symboliczne; to właśnie w budynku towarzystwa archiwum miało swoją pierwszą siedzibę, a  po 16-letnim okresie działalności w Pałacu Działyńskich przy starym Rynku w Poznaniu (1958–1974) ponownie funkcjonuje w gmachu korporacji. spośród wszystkich placówek Pan działają- cych w Poznaniu oddział archiwum Pan ma najdłuższą metrykę współpracy z towarzystwem. Dodać należy, że współpraca ta nie ogranicza się do wynajmu pomieszczeń, ale obejmuje również szereg inicjatyw z  zakresu działalności wydawniczej, konferencyjnej i  wystawienniczej, wymiany archiwaliów, a  także współpracy naukowej archiwistów i bibliotekarzy obu instytucji. Poznański oddział archiwum Pan powołano 1 maja 1956 roku, choć pierwszy etap jego organizacji rozpoczął się już w październiku 1955 roku, kiedy to w ramach prac zleconych rozpoczęto wstępną inwentaryzację zespołów zawierających materiały do dziejów nauki polskiej, rozproszone po różnych zbiorach Poznania 1 M. nawrocka, Żywe ślady przeszłości, „Gazeta Poznańska”, nr 201 z 25 Viii 1969. JAROSŁAW MATYSIAK i Wielkopolski”. Prowadził ją doc. dr Kazimierz Slaski — pierwszy kierow- nik Archiwum*. Placówkę utworzono w celu gromadzenia i udostępniania materiałów źródłowych do dziejów nauki z terenów Wielkopolski, ziemi lubuskiej i Pomorza Zachodniego. W obrębie zainteresowań Archiwum znalazły się: spuścizna piśmienna po uczonych, np. rękopisy prac publiko- wanych i niepublikowanych, notatki, korespondencja w sprawach nauko- wych, szkice, wspomnienia, wycinki z prasy dotyczące działalności nauko- wej, teksty wykładów, dyplomy, nomi- nacje, powołania, fotografie etc. oraz wszelkie akta stowarzyszeń nauko- wych i popularnonaukowych. Zasady gromadzenia i pozyskiwania archiwa- 1. Kazimierz Slaski (1912-1990), organizator liów obowiązują w niemal niezmie- i pierwszy kierownik Oddziału Poznańskiego nionej formie do chwili obecnej. Archiwum PAN w latach 1956-1963, fot. ze zb. W odróżnieniu od Oddziału Polskiej Akademii Nauk Archiwum w Warszawie Archiwum PAN w Krakowie, który Oddział w Poznaniu (dalej: PANAWOP) powstał w 1955 roku z przekształcenia tamtejszego oddziału archiwalnego Biblioteki PAN, Oddział Poznański nie odziedziczył żadnych zespołów aktowych wytworzonych przez instytucje naukowe istniejące na terenie Wielkopolski przed powołaniem PAN. Kazimierz Slaski zajął się zatem nie tylko tworzeniem warunków do gromadzenia zbiorów, ale także nawią- zywaniem kontaktów ze światem nauki. Dzięki niespożytej energii i przedsiębior- czości w ciągu przeszło siedmiu lat urzędowania wiele dokonał, głównie w zakresie organizacji pracy i gromadzenia zasobów. Pierwszą siedzibą Oddziału było, jak już wspomniano, pomieszczenie w gma- chu PTPN. Jednak mała powierzchnia i tymczasowy charakter ograniczały wszelką aktywność związaną z podstawowymi zadaniami Archiwum. W pierwszym roku ist- nienia placówki jej działalność polegała głównie na prowadzeniu szeroko zakrojonych kwerend rejestrujących archiwalia do dziejów nauki i techniki polskiej na zachodzie kraju. W tym celu na przełomie maja i czerwca 1956 roku kierownik Oddziału wraz z dyrektorem Archiwum PAN prof. Zygmuntem Kolankowskim* udali się w objazd 2 R.W. Wołoszyński, Zadania i prace Archiwum Polskiej Akademii Nauk, „Biuletyn Archiwum Polskiej Aka- demii Nauk” (dalej: BAPAN), 1959, nr 1, s. 10. $ Dokumentacja działalności zawodowej i naukowej K. Slaskiego jest przechowywana w jego spuściźnie. Zob. J. Matysiak, Materiały Kazimierza Slaskiego (1912-1990), sygn. P.III-89, Poznań 2014, mps. 4 Zygmunt Kolankowski (1913-1998) - historyk prawa i archiwista, organizator Archiwum PAN i jego wieloletni dyrektor. 148 WSPÓŁPRACA POZNAŃSKIEGO ODDZIAŁU ARCHIWUM PAN z PTPN 2. Pałac Działyńskich przy Starym Rynku w Poznaniu, siedziba Oddziału Poznańskiego Archiwum PAN w latach 1958-1974, fot. J. Matysiak badawczy, zapoznając się z zawartością kolekcji archiwalnych, bibliotecznych i muze- alnych o proweniencji zarówno państwowej, jak i społecznej, kościelnej czy prywatnej oraz nawiązując liczne kontakty z działaczami kultury”. Niebawem rozpoczęto gro- madzenie danych do Inwentarza Centralnego Materiałów Źródłowych do Dziejów Nauki i Techniki Polskiej, który zawiera ewidencję najważniejszych zespołów akt archiwów centralnych i terenowych oraz działów rękopisów bibliotek naukowych. Wyszczególniono tam materiały znajdujące się w zbiorach na terenie Wielkopolski, ziemi lubuskiej i Pomorza Zachodniego. Powstała w ten sposób pokaźna i stale uzu- pełniana kartoteka, której dublety przekazano do Archiwum PAN w Warszawie*. W styczniu 1958 roku Oddział otrzymał lokal w budynku Biblioteki Kórnickiej PAN w Pałacu Działyńskich przy Starym Rynku. Lokal obejmował dwa pokoje o łącznej powierzchni około 50 m”, z których wygospodarowano pomieszczenie na magazyn archiwalny liczący 20 m”. W październiku tegoż roku Archiwum przenio- sło się na drugie piętro pałacu, powierzchnia nowego lokum zaś wynosiła 60 m”. W tym samym czasie rozpoczęto systematyczne gromadzenie zasobu archiwalnego. Pierwsze materiały archiwalne przejęto w kwietniu 1957 roku. Były to maszynopisy 5 K. Slaski, Ziemia Lubuska i Pomorze Zachodnie w pracach archiwistów, „Przegląd Zachodni” 1958, t. 2 (3-4), s. 178-179; A. Marciniak, Dwadzieścia lat pracy Oddziału Poznańskiego Archiwum PAN 1956-1976, BAPAN, 1976, nr 19, s. 5-20. 6 Zob. R.W. Wołoszyński, Aktualne zagadnienia Inwentarza Centralnego Materiałów Źródłowych do Dzie- jów Nauki i Techniki Polskiej, „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki” 1958, nr 1, s. 117-133. 149 JAROSŁAW MATYSIAK 3. Anna Marciniak (1941-2007), kierownik 4. Jan Szajbel (1926-1973), kierownik Oddziału Oddziału Poznańskiego Archiwum PAN w latach Poznańskiego Archiwum PAN w latach 1972-2006, fot. ze zb. PANAWOP 1964-1972, fot. ze zb. PANAWOP prac prof. Zygmunta Wojciechowskiego, współorganizatora i pierwszego dyrektora Instytutu Zachodniego w Warszawie”. W październiku tegoż roku sfinalizowano pierwszy zakup: spuściznę po Antonim Wróblewskim, botaniku i dendrologu, dyrektorze ogrodów należących do Fundacji „Zakłady Kórnickie ”*. Archiwum szybko i aktywnie włączyło się w życie naukowe Poznania, podno- sząc zarazem swój status wśród miejscowych instytucji naukowych i archiwalnych. Wzajemne kontakty miały różny charakter i zakres, przybierając rozmaite formy współpracy naukowej i organizacyjnej, co ułatwiało proces gromadzenia archiwaliów. Z końcem grudnia 1963 roku Kazimierz Slaski objął stanowisko w Zakładzie Historii Pomorza Instytutu Historii PAN, a nowym kierownikiem placówki został w styczniu 1964 roku dr Jan Szajbel. Ten doświadczony archiwista od 1955 roku pracował w Archiwum Państwowym w Poznaniu, z Poznańskim Oddziałem Archiwum PAN związał się w roku 1960, choć już od 1957 roku wykonywał na jego rzecz prace zlecone”. Za jego kadencji zaczęto prowadzić nadzór archiwalny nad archiwami i składnicami akt we wszystkich placówkach PAN na terenie Poznania i Wielkopolski. W 1964 roku Archiwum, w celu uzupełnienia własnych 7 M. Boksa, Materiały Zygmunta Wojciechowskiego (1900-1955), sygn. P.III-8, Poznań 2014, mps. 8]. Szajbel, Materiały Antoniego Wróblewskiego w Archiwum Polskiej Akademii Nauk Oddział w Poznaniu, BAPAN, 1963, nr 6, s. 80-127. 9 A. Marciniak, Wspomnienie o doktorze Janie Szajblu (1926-1972), BAPAN, 2007, nr 48, s. 222-230; Zob. też Polska Akademia Nauk Archiwum w Warszawie Oddział w Poznaniu (dalej PANAWOP), Materiały Jana Szajbla, sygn. PIII-54. 150 Współpraca Poznańskiego Oddziału Archiwum PAN z PTPN 151 zbiorów, rozpoczęło mikrofilmowanie archiwaliów, które wchodziły w zakres jego zainteresowań i były przechowywane w instytucjach naukowych i kulturalnych10. Rok później rozpoczęto mikrofilmowanie zabezpieczające zbiorów własnych. W 1966 roku dr szajbel przeprowadził przebudowę lokalu archiwum i wyodręb- nił powierzchnię 20 m2 jako magazyn11. z końcem stycznia 1972 roku powrócił do archiwum Państwowego w Poznaniu, gdzie objął stanowisko dyrektora. Jego obowiązki z początkiem lutego tegoż roku przejęła dr anna Marciniak12. nowa kierownik, pracująca w  archiwum od kwietnia 1962  roku, szczególny nacisk położyła na gromadzenie spuścizny po uczonych oraz na polepszenie warun- ków lokalowych, zwłaszcza poszerzenie powierzchni magazynowej. nie zaniedby- wano również nadzoru nad narastającym zasobem archiwalnym w placówkach Pan w Poznaniu i regionie13. systematyczny napływ archiwaliów spowodował, że lokal w Pałacu Działyńskich stał się za mały, a pozyskanie dodatkowych pomieszczeń było niemożliwe. W kwietniu 1974 roku na życzenie władz miejskich archiwum wraz z innymi placówkami humanistycznymi Pan musiało opuścić Pałac Działyńskich, który planowano przeznaczyć na siedzibę instytutu zachodniego. Dzięki popar- ciu prezydium oddziału Pan w Poznaniu, a zwłaszcza jego prezesa prof. Gerarda Labudy, archiwum otrzymało lokal w gmachu PtPn, gdzie mieści się do chwili obec- nej. Przeprowadzka z Pałacu Działyńskich, prace remontowe i adaptacyjne trwały przez całe pierwsze półrocze 1974  roku. Jak czytamy w  sprawozdaniu oddziału archiwum Pan w Poznaniu za rok 1974: „nowy lokal usytuowany na iii piętrze gmachu Poznańskiego towarzystwa Przyjaciół nauk przy ul. Mielżyńskiego 27/29 liczy 108 m2 powierzchni i zapewnia znacznie lepsze niż dotychczas warunki prze- chowywania, opracowywania i udostępniania materiałów archiwalnych. Korzystne dla oddziału jest również sąsiedztwo w tym gmachu biblioteki PtPn oraz władz administracyjnych oddziału [Pan w Poznaniu – przyp. J.M.]”14. W nowej siedzi- bie można było także wydzielić osobne pomieszczenie na pracownię naukową, nie- mniej powierzchnia magazynowa nadal była niewystarczająca dla potrzeb placówki. W 1984 roku pozyskano dodatkowo magazyn na drugim piętrze o powierzchni 20 m2. „Powrót” Poznańskiego oddziału archiwum Pan do gmachu PtPn przy ul.  seweryna Mielżyńskiego zintensyfikował współpracę naukową pomiędzy obiema instytucjami. Świadczyły o tym m.in. organizowane w sali posiedzeń PtPn tematyczne pokazy materiałów archiwalnych przechowywanych w  archiwum. nie sposób oczywiście wymienić wszystkich wspólnych przedsięwzięć podej- mowanych w tamtym okresie, poprzestańmy zatem na przypomnieniu wystawy 10 Pan archiwum w  Warszawie oddział w  Poznaniu posiada zbiór mikrofilmów liczący 770 szpul, zawierający materiały źródłowe znajdujące się w archiwach i bibliotekach polskich. 11 a. Marciniak, Dwadzieścia lat pracy…; J. Malinowski, Działalność Oddziału Archiwum Polskiej Akademii Nauk w Poznaniu w latach 1956–1974, praca mgr., UaM Poznań 2001, mps. 12 na temat działalności zawodowej i  dorobku naukowego a. Marciniak zob. m.in. a. Laszuk, Anna Marciniak (1941–2007), „archeion” 2010, t. 110, s. 324–328; J. Matysiak, Anna Marciniak (1941–2007), „Poznański Rocznik archiwalno-Historyczny” 2015, R. 15, s. 271–278; PanaWoP, Materiały anny Mar- ciniak (1941–2007), sygn. P.iii-125. 13 a. Marciniak, 35-lecie Oddziału Poznańskiego Archiwum PAN, BaPan, 1993, nr 34, s. 5–8. 14 Sprawozdanie Archiwum PAN za rok 1974� Oddział Archiwum PAN w Poznaniu, tamże, 1975, nr 18, s. 137. Jarosław Matysiak 152 prezentującej osiągnięcia placówek Pan z kwietnia 1975 roku, w ramach której w sali posiedzeń PtPn, a następnie w holu Pałacu Działyńskich archiwum przed- stawiło bogatą dokumentację dotyczącą historii nauki w Wielkopolsce. Kolejną okazją do zapoznania się z archiwaliami przechowywanymi w oddziale był jubi- leusz jego 20-lecia obchodzony w  czerwcu 1976  roku. W  siedzibie archiwum odbyła się wówczas uroczystość, w której wzięli udział przedstawiciele archiwum Pan w Warszawie oraz osobistości poznańskiego świata naukowego z prof. Jerzym topolskim oraz prezesem PtPn prof. zdzisławem Kaczmarczykiem na czele. W trakcie spotkania goście obejrzeli przygotowaną przez pracowników archiwum okolicznościową wystawę jubileuszową15. z kolei w lutym 1977 roku pracownicy archiwum wzięli udział w walnym zgromadzeniu z okazji 120-lecia PtPn. Czynnikiem dynamizującym współpracę między obiema instytucjami był z  pewnością fakt objęcia w  styczniu 1980  roku stanowiska dyrektora Biblioteki PtPn przez dra Ryszarda Marciniaka – prywatnie męża anny Marciniak16. Ryszard Marciniak chętnie wspomagał działalność placówki kierowanej przez jego małżonkę. Przejawiało się to m.in. w pomocy przy pozyskiwaniu opracowań dotyczących histo- rii nauki polskiej, dziejów Poznania i regionu czy też pośredniczeniu w nawiązywa- niu kontaktów z osobami, które zdecydowały się przekazać do archiwum spuściznę naukową własną bądź należącą do krewnych. Dyrektor niejednokrotnie doradzał czytelnikom odwiedzającym Bibliotekę, aby sięgali nie tylko po źródła dostępne w kierowanej przezeń książnicy, ale poszukując materiałów do prac magisterskich, doktorskich i innych publikacji naukowych, zaglądali również do archiwum Pan. Piszący te słowa pamięta, że nieraz dochodziło do zabawnych sytuacji, kiedy osoby odwiedzające archiwum były przekonane, że korzystają z zasobu PtPn… Bogaty w wydarzenia był z pewnością rok 1983: anna Marciniak wzięła wów- czas udział w konferencji zorganizowanej przez PtPn z okazji 300-lecia odsieczy wiedeńskiej oraz w sesji ku czci augusta Cieszkowskiego. W tym samym roku wiele czasu i  uwagi poświęcono konsultacjom w  związku z  przewidywanym utwo- rzeniem archiwum PtPn i  ewentualnym złożeniem materiałów dotyczących działalności towarzystwa w  depozyt oddziału Poznańskiego archiwum Pan. Pracownicy archiwum brali również udział w posiedzeniach Komisji Historycznej i Komisji Historii nauk Medycznych PtPn17. z kolei w grudniu 1987 roku pod- czas okolicznościowej sesji naukowej zorganizowanej przez Uniwersytet im. adama Mickiewicza w Poznaniu oraz PtPn w setną rocznicę urodzin i dwudzie- stą rocznicę zgonu prof. Kazimierza tymienieckiego w sali posiedzeń zaprezento- wano wystawę archiwaliów z jego spuścizny18. 15 Sprawozdanie Archiwum PAN za rok 1976� Oddział Archiwum PAN w Poznaniu, tamże, 1977, nr 20, s. 96; Dorobek poznańskiego Archiwum PAN, „Głos Wielkopolski”, nr 132 z 11 Vi 1976. 16 Państwo Marciniakowie byli członkami towarzystwa: a. Marciniak od 1993 r. (Komisja Historyczna), natomiast R. Marciniak od 1976 r. (Komisja Historyczna, od 1987 r. Wydział Historii i nauk społecznych, zastępca sekretarza generalnego w latach 1990–1999, skarbnik w latach 1996–2005, sekretarz Wydziału w latach 2005–2007). 17 Sprawozdanie Archiwum PAN za rok 1983� Oddział Archiwum PAN w Poznaniu, BaPan, 1984, nr 27, s. 116–118. 18 PanaWoP, Materiały anny Marciniak, pozycja spisu 143. WSPÓŁPRACA POZNAŃSKIEGO ODDZIAŁU ARCHIWUM PAN z PTPN 5. Jubileusz 20-lecia działalności Oddziału Poznańskiego Archiwum PAN, maj 1976 r., od lewej: Janusz Sobczak, Kazimierz Dopierała —pracownik archiwum, prof. Kazimierz Slaski, Krystyna Szajblowa, prof. Zygmunt Kolankowski — dyrektor Archiwum PAN, prezes PTPN prof. Zdzisław Kaczmarczyk (wznosi toast), kierownik Oddziału Anna Marciniak, prof. Stanisław Nawrocki, fot. ze zb. PANAWOP W maju 1996 roku Archiwum obchodziło jubileusz 40-lecia działalności. Wśród zaproszonych gości była m.in. prezes Towarzystwa prof. Alicja Karłowska- -Kamzowa, dyrektor Biblioteki prof. Ryszard Marciniak oraz prof. Gerard Labuda - członek honorowy PTPN. W trakcie spotkania towarzyskiego prof. Labuda wygłosił okolicznościowe przemówienie gratulacyjne, w którym podkreślał wagę dokumentacji źródłowej gromadzonej przez Archiwum PAN oraz problemy selekcji materiałów po twórcach nauki i kultury, zwłaszcza uczo- nych. „Jeżeli rozpatrujemy dzieje kultury — mówił prof. Labuda — to bez trudu dostrzeżemy, że najbardziej istotnym elementem kultury jest twórczość, i to obo- jętnie, czy badamy dzieje kultury materialnej, społecznej czy też artystycznej, ogólniej umysłowej. Wszędzie na czoło wysuwa się osoba twórcy. On bowiem przekształca naturę w kulturę. I z tego punktu widzenia ważny jest cały kon- tekst, w którym powstaje jego dzieło, uwidacznia się jego pomysłowość, inwencja i umiejętność przetworzenia pomysłu w akt twórczy. Nie wszystko da się odczytać z gotowego już dzieła. Trzeba sięgać głębiej, aby odtworzyć cały proces powstawa- nia czyli genezy, jak to się uczenie mówi, aktu twórczego. Dlatego tak ważne jest uchronienie spuścizny badaczy i uczonych przed zniszczeniem i rozproszeniem. [...] Byłoby najlepiej, aby sami twórcy przed odejściem porządkowali swoją spu- ściznę. Są to jednak dość rzadkie przypadki. Każdy z nas odkłada przeważnie 153 Jarosław Matysiak 154 tę sprawę do dnia następnego...”19 Całość podsumował: „na zakończenie tylko to jedno można z  wielkim zadowoleniem powiedzieć, że  gdy w  roku  1953 Henryk  Jabłoński jako ówczesny sekretarz naukowy Polskiej akademii nauk podpisywał rozporządzenie o utworzeniu archiwum Polskiej akademii nauk, to zrobił »wielką rzecz«”20. W  lutym 1999  roku anna Marciniak wygłosiła dla uczestników Walnego zgromadzenia członków PtPn prelekcję pt. Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk a początki Uniwersytetu Poznańskiego. Wykład, który odbył się w rocznicę pierwszego posiedzenia PtPn, połączono z otwarciem wystawy zorganizowanej wspólnie przez archiwum Pan i  towarzystwo pt. Twórcy Uniwersytetu Poznańskiego, na której zaprezentowano m.in. archiwalia ze spuścizny założycieli Uniwersytetu Poznańskiego: Heliodora Święcickiego, ks. stanisława Kozierowskiego i  Józefa Kostrzewskiego. Wystawa była czynna w sali Posiedzeń do połowy marca 1999 roku21. Kierownik archiwum Pan w Poznaniu nie tylko współpracowała z towarzystwem na wielu płaszczyznach, ale także publikowała artykuły i  opracowania poświęcone PtPn. Dzieje towarzystwa, jego rola w umacnianiu polskości w czasach zaborów i działal- ność jego członków stanowiły znaczącą część jej naukowego dorobku22. innym przykładem ożywionej współpracy była wymiana archiwaliów i czaso- pism pomiędzy instytucjami: archiwum przekazywało dublety gazet i czasopism Bibliotece PtPn, która w ten sposób uzupełniała braki wśród periodyków i wydaw- nictw ciągłych, a w zamian otrzymywało archiwalia dotyczące działalności naukowej towarzystwa oraz osób, których spuściznę przechowuje. M.in. w 2009 roku PtPn podarowało blisko 90 zdjęć z lat 1953–1957, dokumentujących działalność naukową korporacji23, oraz materiały naukowe Henryka łowmiańskiego24. Rok później prze- kazano archiwalia dotyczące prof. Ryszarda Marciniaka25, a w 2012 roku profesorów tadeusza Vetulaniego26 i stefana Vrtela-Wierczyńskiego27. W maju 2006 roku Poznański oddział archiwum Pan obchodził jubileusz 50-lecia. Uroczystość stała się okazją do podkreślenia roli, jaką odgrywa w regionie 19 Przemówienie gratulacyjne profesora Gerarda Labudy, BaPan, 1997, nr 38, s. 115–117. 20 tamże, s. 117. 21 PanaWoP, Materiały anny Marciniak, pozycja spisu 162. zob. też Akademickie korzenie, „Głos Wielkopolski”, nr 35 z 11 ii 1999; Towarzystwo o uniwersytecie, „Gazeta Wielkopolska”, dodatek „Gazety Wyborczej”, 13–14 ii 1999. 22 zob. a. Marciniak, Udział Tytusa Działyńskiego w powstaniu i rozwoju Poznańskiego Towarzystwa Przy- jaciół Nauk, „Pamiętnik Biblioteki Kórnickiej” 1978, z. 14, s. 17–49; tejże, Rola Tytusa i Jana Działyńskich w rozwoju ośrodka naukowego w Wielkopolsce, Warszawa–Poznań 1980; tejże, Zasługi Augusta Cieszkow- skiego dla Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk [w:] August Cieszkowski� Wielkopolanin i Europej- czyk, red. B. Goryńska-Bittner, J. stępień, Poznań 1994, s. 85–103; tejże, Nauczyciele poznańscy wśród zało- życieli Towarzystwa Przyjaciół Nauk, „Kronika Miasta Poznania”, 4/2001, s. 283–302; tejże, Recepcja idei Warszawskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Wielkopolsce, „Miscellanea Historico-archivistica” 2002, t. 14, s. 107–112. 23 PanaWoP, Księga nabytków archiwalnych „B”, nr 288. 24 tamże, nr 303. 25 tamże, nr 309. 26 tamże, nr 349. 27 tamże, nr 350. WSPÓŁPRACA POZNAŃSKIEGO ODDZIAŁU ARCHIWUM PAN z PTPN 6. Jubileusz 40-lecia działalności Oddziału Poznańskiego Archiwum PAN, maj 1996 r, od lewej: dr Anna Marcinak, prof. Gerard Labuda, dr Alicja Kulecka, prezes PTPN prof. Alicja Karłowska-Kamzowa, mgr Jacek Latzke, fot. ze zb. PANAWOP jako placówka naukowo-badawcza. Na okolicznościowe spotkanie zorganizowane w siedzibie Archiwum przybyli m.in. goście reprezentujący Naczelną Dyrekcję Archiwów Państwowych oraz archiwa poznańskie i warszawskie. W tym gronie nie mogło również zabraknąć przedstawicieli PTPN*. Dyrektor Biura Zarządu Towarzystwa Stanisław Jakóbczyk w adresie gratulacyjnym, przekazanym ówcze- snemu Prezesowi Oddziału PAN w Poznaniu prof. Janowi Węglarzowi, pisał: „Na Pana ręce, w imieniu Zarządu Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, składamy serdeczne i szczere gratulacje z okazji półwiecza istnienia Oddziału Poznańskiego Archiwum Polskiej Akademii Nauk. Jego działalność, a szczególnie częste, pełne niezwykle ciekawych i cennych dokumentów wystawy, pozwalają śro- dowisku naukowemu Poznania na uświadomienie sobie istoty swoich korzeni, a dla całej społeczności naszego miasta stanowią źródło wiedzy o wspaniałej przeszłości jego intelektualnych elit, pokazując nie tylko ich naukowe sukcesy, ale też godną szacunku postawę etyczną, głęboki patriotyzm, poważanie wartości wyższych. Z początkiem lipca 2006 roku długoletnia kierownik Oddziału Anna Marciniak przeszła na emeryturę, a od sierpnia tegoż roku jej obowiązki prze- jął Jarosław Matysiak. Rok później, w listopadzie 2007 roku, z okazji odsłonię- cia tablicy pamiątkowej poświęconej Heliodorowi Święcickiemu na dziedzińcu budynku Towarzystwa, Archiwum przygotowało wystawę okolicznościową 28 4. Marciniak, Jubileusz czterdziestolecia Oddziału Poznańskiego Archiwum PAN, BAPAN, 1997, nr 38, s. 114-115. 155 JAROSŁAW MATYSIAK 7. Order Legii Honorowej i dyplom przyznany Heliodorowi Święcickiemu przez prezydenta Republiki Francuskiej, 1 sierpnia 1922 r., fot. ze zb. PANAWOP wybranych dokumentów i materiałów z jego spuścizny. Temat spuścizny, jej pozyskiwania, opracowywania i udostępniania był zarazem tematem konferencji Spuścizny w archiwach i bibliotekach miasta Poznania, zorganizowanej w listopa- dzie 2010 roku przez Archiwum PAN Oddział w Poznaniu, Polskie Towarzystwo Archiwalne i PTPN”. Kolejną wspólną inicjatywą archiwum i Towarzystwa była wystawa okolicznościowa poświęcona Heliodorowi Święcickiemu, która w maju 2014 roku towarzyszyła IV seminarium naukowemu Założyciele Uniwersytetu Poznańskiego. Profesor Heliodor Święcicki”. Materiały Heliodora Święcickiego” — współzałożyciela i pierwszego rektora Uniwersytetu Poznańskiego oraz prezesa i honorowego członka Towarzystwa — były i są jednymi z najczęściej wykorzystywanych archiwaliów na potrzeby rozmaitych inicjatyw naukowych. Obok nich Poznański Oddział Archiwum PAN przechowuje spuściznę siedmiu innych prezesów PTPN: Bronisława Dembińskiego? Zygmunta 2 Zob. Spuścizny w zbiorach poznańskich archiwów i bibliotek, red. H. Krajewska, J. Malinowska, J. Maty- siak, Poznań 2011. 30 Owocem tegoż oraz poprzednich seminariów „Założyciele Uniwersytetu Poznańskiego”, które w latach 2010-2014 odbywały się na UAM w ramach Dekady Jubileuszowej, jest publikacja pt. „Nie zgaśnie pamięć o Waszej pracy”. Założyciele Uniwersytetu Poznańskiego, red. A. Pihan-Kijasowa, D. Konieczka-Śliwińska, Poznań 2016. 31], Matysiak, Materiały Heliodora Święcickiego (1854-1923) (PIII-85), BAPAN, 2015, nr 56, s. 10-25, tegoż, Spuścizna Heliodora Święcickiego w zbiorach Archiwum Polskiej Akademii Nauk w Poznaniu [w:] „Nie zgaśnie pamięć..., s. 167-173. Spuścizna H. Święcickiego jest także dostępna na stronach interne- towych Cyfrowego Repozytorium Lokalnego CYRYL. 32K, Dopierała, Materiały Bronisława Dembińskiego, BAPAN, 1972, nr 15, s. 11-71. 156 Współpraca Poznańskiego Oddziału Archiwum PAN z PTPN 157 Wojciechowskiego33, Kazimierza tymienieckiego34, stefana Barbackiego35, zdzisława Kaczmarczyka36 i zbigniewa zakrzewskiego37. Wszystkie one, z wyjąt- kiem materiałów Kazimierza tymienieckiego, są uporządkowane w formie inwen- tarzy i dostępne dla czytelników. Jeśli do tego dodamy spuściznę przeszło 150 osób będących członkami towarzystwa, to otrzymamy potężną bazę źródłową o obję- tości ok. 400 metrów bieżących akt, niezwykle pomocną w badaniach nad dzie- jami PtPn38. Przeważająca większość archiwaliów tej proweniencji dotyczy okresu powojennego, ale są też dokumenty z okresu międzywojennego i starsze, szcze- gólnie cenne z uwagi na zniszczenie, w czasie walk o Poznań w 1945 roku, akt towarzystwa z lat 1857–1939. są to przeważnie świadectwa powołań na członków korporacji, sekretarzy i przewodniczących poszczególnych Wydziałów, zaprosze- nia, zawiadomienia, korespondencja, zestawienia finansowe etc. W  archiwum znajdują się również materiały osób, które posiadały tytuł członka honorowego towarzystwa. spuścizna wybitnych uczonych, zgromadzona w wyniku trudnych, często wielolet- nich starań (zakupy, dary, depozyty), stanowi obecnie główny trzon zbiorów archiwum. najobszerniejsza jest ta pozostawiona przez humanistów. W tym miejscu wymieńmy choćby materiały Józefa Kostrzewskiego, archeologa, odkrywcy Biskupina39, bada- czy dziejów Wielkopolski – zdzisława Grota40 i Witolda Jakóbczyka41, Kazimierza Kaczmarczyka42, ks. stanisława Kozierowskiego43, Henryka łowmiańskiego44, Marii Wojciechowskiej45, wybitnych prawników – tadeusza Cypriana46, Janusza Deresiewicza47, Witolda Maisla48, antoniego Peretiatkowicza49, Bohdana Winiarskiego50, zygmunta ziembińskiego51, czy też filologów – Romana Pollaka52, 33 M. Boksa, Materiały Zygmunta Wojciechowskiego (1900–1955), sygn� P�III-8, Poznań 2014, mps. 34 PanaWoP, Materiały Kazimierza tymienieckiego, sygn. P.iii-40. 35 J. Matysiak, t. Poradzewski, Materiały Stefana Barbackiego (1903–1979), sygn� P�III-146, Poznań 2013, mps. 36 P. Dembiński, J. Matysiak, Materiały Zdzisława Kaczmarczyka (1911–1980), sygn� P�III-68, BaPan, 2007, nr 48, s. 110–149. 37 M. Boksa, Materiały Zbigniewa Zakrzewskiego (1912–1992), sygn� P�III-100, Poznań 2016, mps. 38 Dokładny i na bieżąco aktualizowany wykaz spuścizny przechowywanej w Poznańskim oddziale archi- wum Pan dostępny jest na stronie internetowej oddziału, zob. www.archpan.poznan.pl. 39 a. Prinke, Materiały Józefa Kostrzewskiego (1885–1969), P�III-51, Poznań 2016, mps. 40 PanaWoP, Materiały zdzisława Grota (1903–1984), P.iii-77. 41 R. Dąbrowski, Materiały Witolda Jakóbczyka (1909–1986), P�III-78, BaPan, 2007, nr 48, s. 70–109. 42 a. Marciniak, J. Matysiak, Materiały Kazimierza Kaczmarczyka (1878–1966), P�III-35, Poznań 2010, mps. 43 J. Latzke, Materiały Stanisława Kozierowskiego (1874–1949), P�III-15, BaPan, 1984, nr 26, s. 8–87. 44 PanaWoP, Materiały Henryka łowmiańskiego (1898–1986), P.iii-96. 45 PanaWoP, Materiały Marii Wojciechowskiej (1902–1990), P.iii-59. 46 P. Dembiński, J. Matysiak, Materiały Tadeusza Cypriana (1898–1979), P�III-73, BaPan, 2007, nr 48, s. 26–69. 47 PanaWoP, Materiały Janusza Deresiewicza (1910–1992), P.iii-92. 48 PanaWoP, Materiały Witolda Maisla (1914–1993), P.iii-97. 49 a. Marciniak, Materiały Antoniego Peretiatkowicza (1884–1956), P�III-27, BaPan, 1971, nr 14, s. 27–66. 50 J. Matysiak, Materiały Bogdana Winiarskiego (1884–1969), P�III-99, Poznań 2016, mps. 51 PanaWoP, Materiały zygmunta ziembińskiego (1920–1996), P.iii-120. 52 PanaWoP, Materiały Romana Pollaka (1886–1972), P.iii-63. Jarosław Matysiak 158 stefana saskiego53, stefana Vrtela-Wierczyńskiego54 i  Jerzego ziomka55. Bardzo cennym zbiorem jest również obszerna kolekcja stanisława Helsztyńskiego56, który począwszy od lat 60., systematycznie deponował w archiwum Pan swoje rękopisy i korespondencję. znalazły się tu liczne autografy literackie, w tym cała spuścizna stanisławy Przybyszewskiej57, nadto obszerne materiały do dziejów regionalistyki wielkopolskiej. Kilkanaście kolejnych to materiały profesorów Wydziału Rolniczo- Leśnego Uniwersytetu Poznańskiego, m.in. Felicjana Dembińskiego58, Bronisława niklewskiego59, Wiktora schramma60, Feliksa terlikowskiego61, tadeusza Vetulaniego62 i Karola zaleskiego63. z przedstawicieli nauk przyrodniczych na uwagę zasługują archiwalia po światowej sławy uczonych: astronomie Józefie Witkowskim64 czy matematyku Władysławie orliczu65. nauki medyczne reprezentuje spuścizna: Franciszka Chłapowskiego66, Ludwika skubiszewskiego67, Józefa Jankowiaka68, Józefa Wizy69, a także obszerne zbiory zgro- madzone przez adama Wrzoska, historyka medycyny i kolekcjonera materiałów źródłowych do jej polskich dziejów. Wśród tych ostatnich materiałów znajduje się najstarszy, przechowywany w archiwum, dokument związany z PtPn – nomina- cja Wrzoska na członka honorowego towarzystwa z maja 1912 roku, z podpisami prezesa ks. bpa Edwarda Likowskiego oraz wiceprezesa Heliodora Święcickiego. interesująca jest również korespondencja, którą adam Wrzosek prowadził z przy- jaciółmi, znajomymi i współpracownikami, niekiedy członkami (w tym członkami honorowymi) PtPn, m.in. z napoleonem Cybulskim, Wiktorem Degą, rektorem Uniwersytetu Jagiellońskiego stanisławem Maziarskim, antropologiem Janem Mydlarskim czy też prezydentem Poznania Cyrylem Ratajskim. W  jego mate- riałach znajduje się ponadto ciekawy list ignacego Józefa Kraszewskiego z kwiet- nia 1878  roku, adresowany do Piotra Falkenhagena-zaleskiego. Cenne mate- riały do dziejów ochrony przyrody znajdują się w papierach adama Wodziczki70 53 J. Matysiak, Materiały Stefana Saskiego (1888–1974), P�III-62, Poznań 1999, mps. 54 PanaWoP, Materiały stefana Vrtela-Wierczyńskiego (1886–1963), P.iii-32. 55 PanaWoP, Materiały Jerzego ziomka (1924–1990), P.iii-95. 56 PanaWoP, Materiały stanisława Helsztyńskiego (1891–1986), P.iii-52. 57 E. Ruta-solarska, Materiały Stanisławy Przybyszewskiej (1901–1935), P�III-52A, BaPan, 2000, nr 41, s. 77–94. 58 PanaWoP, Materiały Felicjana Dembińskiego (1901–1981), P.iii-71. 59 M. adamczewska-Jackowiak, Materiały Bronisława Niklewskiego, BaPan, 1979, nr 22, s. 107–144. 60 a. Marciniak, Materiały Wiktora Schramma, BaPan, 1967, nr 10, s. 20–106. 61 M. adamczewska, Materiały Feliksa Terlikowskiego, tamże, 1973, nr 16, s. 100–125. 62 J. Matysiak, Materiały Tadeusza Vetulaniego (1897–1952) P�III-47, Poznań 2015, mps. 63 PanaWoP, Materiały Karola zaleskiego (1890–1969), P.iii-55. 64 PanaWoP, Materiały Józefa Witkowskiego (1892–1976), P.iii-90. 65 J. Matysiak, Materiały Władysława Orlicza (1903–1990), P�III-91, Poznań 2011, mps. 66 tenże, Materiały Franciszka Chłapowskiego (1846–1923), P�III-60, Poznań 2014, mps. 67 J. szajbel, Materiały Ludwika Skubiszewskiego, BaPan, 1964, nr 7, s. 94–105. 68 PanaWoP, Materiały Józefa Jankowiaka (1904–1984), P.iii-84. 69 J. Matysiak, K. Banaś, Materiały Józefa Wizy (1905–1976), sygn� P�III-115, Poznań 2012, mps. 70 P. Dembiński, J. Matysiak, Materiały Adama Wodziczki (1887–1948), sygn� P�III-7, „Biuletyn Polskiej akademii nauk” 2007, nr 48, s. 172–204. Współpraca Poznańskiego Oddziału Archiwum PAN z PTPN 159 i Heleny szafran71. W archiwum przechowywane są także materiały kilkudzie- sięciu członków Pan, związanych przez jakiś czas miejscem pracy i zamieszkania z Wielkopolską, a także spuścizna ośmiu rektorów Uniwersytetu Poznańskiego. zbiory archiwum Pan w Poznaniu zawierają bogatą dokumentację do dzie- jów nauki w  Polsce. Dotyczą one tak placówek naukowych, w  tym pracowni, redakcji i niektórych instytutów Pan, uniwersytetu oraz szeregu innych poznań- skich uczelni, jak i  biografii poszczególnych uczonych, zwłaszcza tych związa- nych z Poznaniem i Wielkopolską. Ponieważ wielu z nich udzielało się w roz- maitych organizacjach naukowych, politycznych i społecznych, w ich spuściźnie znajdziemy materiały dokumentujące polityczną historię Polski czy też dzieje róż- nych instytucji, które wspierały polską naukę. Wielu z nich współpracowało czy też korespondowało z przedstawicielami nauki i instytucjami zagranicznymi, stąd w archiwum Pan znajdują się źródła do dziejów nauki w jej szerszym, między- narodowym spektrum. Wraz z kolejnymi nabytkami powiększa się również baza źródłowa dotycząca dziejów PtPn. szczególnie cieszą materiały sprzed 1939 roku, których z powodu zniszczeń wojennych jest stosunkowo niewiele. W chwili obecnej zasób poznań- skiego oddziału archiwum Pan wynosi przeszło 440 metrów bieżących akt. Całość liczy 197 zespołów: dwa zespoły instytucji działających przed powstaniem Pan (pozyskane już w trakcie działalności archiwum), 24 zespoły instytucji i pla- cówek Pan, wreszcie 171 zespołów pochodzenia prywatnego (spuścizna). te ostatnie stanowią najobszerniejszy i  najcenniejszy fragment zbiorów placówki, która oprócz materiałów archiwalnych gromadzi także księgozbiór specjalistyczny dotyczący dziejów nauki w Polsce i w Wielkopolsce. najważniejszym zadaniem w  perspektywie kolejnych lat działalności Poznańskiego oddziału archiwum Pan pozostaje ochrona i gromadzenie zbiorów oraz ich skrupulatne opracowa- nie, aby pozostawić następnym pokoleniom czytelny obraz nauki w Wielkopolsce w XX i XXi wieku. 71 J. Matysiak, Materiały Heleny Szafran (1888–1969), P�III-38, Poznań 2005, mps. 160 Ks. Paweł Deskur W mieszkaniu przy Mielżyńskiego 26/27 tak się składa, że w dzieje PtPn wpisuje się także kilkudziesięcioletnia histo- ria zamieszkiwania w budynku należącym do tej szacownej instytucji kilkunastu rodzin, wśród nich i mojej. Pewnie dlatego zostałem proszony, by powspominać czasy i osoby, których życie toczyło się w tych murach. Wszak budynek staje się domem dzięki ludziom, którzy w nim żyją. Proszę wybaczyć, że nie będzie to arty- kuł naukowy, ale raczej swobodna gawęda. Poznańskie towarzystwo Przyjaciół nauk podaje, że budynek stojący dzisiaj przy ul. Mielżyńskiego 27/29 został zbudowany w latach 1906–1908 staraniem Rogera sławskiego z połączenia dwóch dawnych nieruchomości należących do hrabiego seweryna Mielżyńskiego i hrabiostwa łąckich. zofia z Dobieckich i Jan Deskur, moi dziadkowie, wprowadzili się do tej kamienicy w 1936 roku. W archi- wum rodzinnym zachował się mały druczek, na którym zapisano, że Maria Deskur (najstarsza córka zofii i Jana) „zgłosiła się na zamieszkanie i otrzymała zameldowanie w domu przy ul. Mielżyńskiego 26/27 m. 9” (taki numer nosiła kamienica do ii wojny światowej). zachował się także wpis w książeczce wojsko- wej Jana Deskura z 6 marca 1936 roku o zmianie adresu zamieszkania na ulicę Mielżyńskiego. Mniej więcej w tym samym czasie (marzec 1936) w mieszkaniu przy Mielżyńskiego 26/27 nr 9 zjawiła się również druga rodzina, a  mianowi- cie siostra zofii z Dobieckich Deskurowej, augustyna z Dobieckich szeib. obie rodziny zamieszkały w mieszkaniu na czwartym piętrze składającym się z czterech dużych pokoi, dwóch kuchni, dwóch łazienek i dwóch pokoi dla służby. Pomiędzy pokojami Deskurów i szeibów znajdował się jeszcze pokój zajmowany przez zofię z Bosakowskich Dobiecką, matkę zofii i augustyny. tak rozpoczęła się trwająca blisko 40 lat historia zamieszkiwania rodzin obu sióstr w gmachu PtPn. Historia, która obfitowała – jak to w życiu bywa – w wyda- rzenia radosne i tragiczne. Skąd nasz ród? Według dokumentów, sięgających XiV wieku, protoplaści polskiej rodziny Deskur mieszkali na górzystych terenach francuskiego regionu auvergne (owernia), podpisując się de Curtibus (później Descourtz, Descours). najwięcej człon- ków rodziny zapuściło swe korzenie niedaleko posiadłości zwanej Chantemerle w pobliżu miasteczka Chaudeyrolles u stóp góry Mézenc. Do dzisiaj zachował się tam ich dom z inskrypcjami pochodzącymi z XVi wieku. oryginalny francuski herb tzw. „blason parlant” (mówiący herb), obrazuje nazwę rodzinnej posiadło- ści. Przedstawia dwa śpiewające kosy na złotej górze. Po francusku Chantemerle W MIESZKANIU PRZY MIELŻYŃSKIEGO 26/27 znaczy „śpiewające kosy, natomiast mała góra Mózenc, położona tuż za Chantemerle, wiosną pokrywa się kwiatami o złoto-żółtym odcie- niu, zwanymi janowcem. Trudno stwierdzić, który z członków rodziny jako pierwszy otrzymał francuski tytuł szlachecki. List Ludwika XV z 1730 roku potwierdza, że Joachim- -Jean-Pierre Descours i jego brat Jean-Pierre byli szlachcicami. Syn Joachima-Jean-Pierrea — Jan Jerzy, Polak pierwszego pokolenia, urodzony około 1741 roku, ożenił się w 1775 roku z panną z patriotycznej rodziny Salomeą Opacką, córką dwo- rzanina króla Stanisława Augusta. Jan Jerzy, służąc w armii polskiej, uzy- skał stopień pułkownika. Był także posłem na Sejm, krótko przed roz- biorami Polski. Salomea i Jan Jerzy Deskurowie doczekali się licznego 1. Zofia z Bosakowskich i August Dobieccy, potomstwa — mieli pięciu synów wszystkie fot. ze zb. ks. P. Deskura i dwie córki. Czterech z nich poszło w ślady ojca i zostało oficerami odznaczonymi za swoje zasługi. Ożenili się z pannami z patriotycznych polskich rodów. Także ich synowie kontynuowali tradycję militarną rodziny. Jednym z najbardziej inspirujących rodzinnych dokumentów przekazanych następnym pokoleniom są wspomnienia wnuka Jana Jerzego, Bronisława Deskura (1835-1895), zatytułowane Dla moich wnuków. Książka ta wydana we Lwowie w 1892 roku jest patriotycznym, filozoficznym i politycznym testamentem czło- wieka, który był jednym z przywódców ostatniego wielkiego powstania przeciwko carskiej Rosji w 1863 roku oraz jednym z pierwszych polskich ziemian, którzy znieśli pańszczyznę. Pisze on: „Kochane Wnuki! Szlachetność przeto jest wyłączną własnością jednostki, jej życiowych zasług moralnych i pracy, ale nie przechodzi w krew i kości jej potomstwa. [...] Niech więc was nie wbijają w pychę zasługi i zaszczyty przodków waszych, bo te należą do historii, nie do was, wy macie je zdobyć dopiero swym życiem w społeczeństwie, które was otacza. Opisuje dalej dzieje rodziny Deskurów walczących o niepodległość Polski. Kończąc, przekazuje pałeczkę swoim potomkom z prośbą, by kontynuowali tę walkę. Obaj jego wnuko- wie, Jan i Jerzy, którym książka ta była pierwotnie dedykowana, zostali odznaczeni za swoje wybitne zasługi w walkach z bolszewikami o zachowanie polskich ziem wschodnich po I wojnie światowej. Starszy syn Bronisława, Jan Stanisław urodzony w 1860 roku, jako trzyletni chłopiec wyemigrował z rodzicami po powstaniu styczniowym do Francji. Po siedmioletnim tam pobycie powrócił z rodzicami do kraju. Ukończył Wydział 161 Ks. PAWEŁ DESKUR Prawny Uniwersytetu Lwowskiego, uzyskując dyplom doktora praw. W 1891 roku ożenił się z Kazimierą Rudowską herbu Prus III i miał z nią czworo dzieci. Po paroletnim pro- wadzeniu adwokatury w 1899 roku na prośbę Jana Stapińskiego, ini- cjatora Banku Parcelacyjnego we Lwowie, objął dyrekcję tego banku, jako pierwszy jego dyrektor i organi- zator. Celem banku było ułatwienie chłopom nabywania ziemi i koloni- zowanie przez nich kresów wschod- nich Małopolski, zamieszkanych wówczas przeważnie przez Rusinów i Ukraińców. Przepojony od dzieciń- stwa zasadami swego ojca Bronisława uważał, że „tyle jest Polski, ile ma ziemi chłop polski pod swoimi nogami” (demokratyczna maksyma życiowa Jana). Kierownictwo Banku Jan utrzymał aż do jego likwida- cji w roku 1912. W 1918 roku brał 2. Augustyna, Zofia i Adam Dobieccy — czynny udział w obronie Lwowa jako dzieci Augusta i Zofii z Bosakowskich komendant Oddziału Miejskiego Straży Obywatelskiej, za co otrzymał odznakę „Orląt Lwowskich” W tym czasie obaj jego synowie, Jan i Jerzy, pełnili służbę jako oficerowie w Wojsku Polskim. Jan — dumny ze swych synów — bolał, że przerwał tradycję rodzinną czynnej służby w wojsku polskim. Dlatego mimo że miał już przekroczony 60. rok życia, wstąpił jako ochotnik szeregowy do tworzącego się we Lwowie 214. Pułku Ułanów. Nie przyjął ofiarowanego mu stopnia oficerskiego. Z pułkiem brał udział w walkach obrony Warszawy, a następnie na Wołyniu i Litwie. Po odparciu bolsze- wików przez Wojsko Polskie powrócił do zawodu prawnika. Starszy syn Jana Stanisława, Jan Michał, urodził się 13 października 1893 roku we Lwowie. Ukończył Gimnazjum Klasyczne oo. Jezuitów w Chyrowie. Do wybu- chu I wojny światowej uczęszczał na Wydział Melioracji Akademii Ziemiańskiej w Wiedniu (Hochschule fiir Bodenkultur). W 1914 roku studia przerwało powołanie do służby wojskowej w armii austriackiej. Został przydzielony do Baterii Zapasowej 43. Dywizjonu Artylerii Polowej Obrony Krajowej (Landwehr Haubitzen Division) we Lwowie. W Wielką Sobotę 1915 roku otrzymał „chrzest bojowy” w walkach na granicy Węgier i Małopolski. W jesieni 1915 roku dywi- zjon został przeniesiony na front włoski. 13 września 1916 roku Jan został ciężko ranny nad Isonzo. Leczył się w szpitalach wojskowych w Ljubljanie i w Wiedniu. Tam też poznał i zaręczył się 21 grudnia 1916 roku z Zofią Dobiecką, córką Augusta Dobieckiego herbu Grzymała i Zofii z Bosakowskich. August był szefem 162 W mieszkaniu przy Mielżyńskiego 26/27 163 sekcji w  Ministerstwie Przemysłu w  Wiedniu, a  później szefem Departamentu w Ministerstwie Przemysłu i Handlu w Warszawie. We wrześniu 1918 roku Jan otrzymał urlop i  14 września w  Rzeszowie zawarł związek małżeński z  zofią Dobiecką. 8 listopada 1918 roku wstąpił do armii Polskiej w stopniu porucznika i został przydzielony do attaché Wojskowego Polskiego w Wiedniu jako komen- dant oddziału (Detachement). W marcu 1921 otrzymał bezterminowy urlop dla ukończenia studiów akademickich w Wyższej szkole Gospodarstwa Wiejskiego. Mając jednak rodzinę, musiał już pracować, więc przerwał studia i dostał posadę administratora w  Fabryce Czekolady i  Wód Mineralnych K. Machlejda na Woli w Warszawie. W październiku 1921 roku przeniósł się do Warszawskiego towarzystwa Ubezpieczeń transportowych (WtU) z  siedzibą w  Poznaniu. W archiwach rodzinnych zachowało się datowane na 10 października 1922 roku pozwolenie dla zofii Deskur na sprowadzenie się do Poznania. Rodzina zamiesz- kała najpierw przy ul. 27 Grudnia 10. archiwa rodzinne przechowują także wspo- mniany już wcześniej dokument potwierdzający zameldowanie najstarszej córki zofii i Jana Deskurów – Marii Deskur w domu przy ul. seweryna Mielżyńskiego 26/27 m. 9. W tym czasie zofia i Jan Deskurowie cieszyli się już posiadaniem sze- ściorga dzieci: najstarszej Marii – urodzonej w 1920 roku w Warszawie, potem Jana ignacego (ur. 1922 w ostrowie Wielkopolskim) oraz urodzonych już w Poznaniu: andrzeja (1924), zofii (1927), Marcina (1929) i Kazimierza (1930). Protoplasta polskiej gałęzi rodu szeibów był narodowości węgierskiej, wyzna- nia kalwińskiego. Jako tłumacz Pisma Świętego na język niemiecki, z  zawodu adwokat, czuł się prześladowany przez katolicką większość na Węgrzech, wobec czego z początkiem XiX wieku opuścił Węgry i schronił się w Peczeniżynie koło Kołomyi, gdzie nabył majątek ziemski. tam poznał nieznaną z imienia i nazwiska Polkę, zmienił dla niej wyznanie na katolickie, ożenił się z nią i doczekał dwóch synów: Henryka i  Erwina. Wysłał ich obu na wychowanie i  wykształcenie do Konwiktu oo. Jezuitów w Chyrowie. Po zakończeniu nauki obaj studiowali prawo na Uniwersytecie Wiedeńskim i zostali adwokatami. obaj też ożenili się z Polkami i każde z małżeństw doczekało się po jednym synu, którzy przeszli tę samą drogę wychowania i wykształcenia co ich ojcowie. syn Henryka Erwin uzyskał dyplom doktora praw. Erwin w okresie studiów w Wiedniu poznał augustynę Dobiecką, córkę augusta i zofii z Bosakowskich. augustyna miała dwie młodsze siostry, zofię i Paulinę (zmarła jako niemowlę), oraz brata adama. Całe rodzeństwo Dobieckich było starannie wykształcone. Wszyscy ukończyli Wiedeńskie Konserwatorium Muzyczne – augustyna w  klasie skrzypiec, zofia i  adam w  klasie fortepianu. zawdzięczali to głównie swej matce, która znana była m.in. z tego, że dawała kon- certy muzyczne w Wiedniu. augustyna i Erwin zawarli związek małżeński 1 wrze- śnia 1912 roku w Wiedniu. Młodzi małżonkowie po ślubie zamieszkali we Lwowie, wybuch i  wojny światowej spowodował jednak, że przenieśli się do Wiednia, do rodziców augustyny. Pod koniec wojny zamieszkali w ostrzeszowie, potem w ostrowie Wielkopolskim, w końcu w Koźminie. Jan adam szeib, syn augustyny i Erwina (ur. 1921), wspomina, że „w 1925 roku w ostrowie Wlkp. odwiedzała ich ciocia zosia (z Dobieckich Deskurowa), która przyjeżdżała z Poznania”. notabene w ostrowie Wlkp. w 1922 roku – czego nie mógł pamiętać Jan adam – urodził się syn zofii i Jana Deskurów, Jan ignacy. zofia rodziła więc pod opieką swojej starszej Ks. Paweł Deskur 164 siostry. Erwin i augustyna szeibowie sprowadzili się do Poznania około 1931 roku i  zamieszkali początkowo przy ul. orzeszkowej 7, potem przy ul. Matejki 56, wreszcie przy alei Hetmańskiej 1 (w latach 1934–1936). W tym czasie augustyna i Erwin szeibowie cieszyli się już ósemką dzieci: Henrykiem (ur. 1912), Erwinem (1916), stanisławem (1918), Janem (1921), stefanem (1923), zofią (1925), Marią (1930) i tadeuszem (1933). W 1936 roku cała ich rodzina przeniosła się do miesz- kania nr 9 przy ul. Mielżyńskiego 26/27. Lata 1936–1945 Jeszcze przed rokiem 1936 obie rodziny Deskurów i szeibów, mieszkając pod różnymi poznańskimi adresami, utrzymywały ze sobą bliskie kontakty. Żywe pozostały wspomnienia wzajemnych odwiedzin, którym towarzyszył gwar czy- niony przez niezłą gromadkę dzieci (6 Deskurów i 8 szeibów). Cieszyły się one zwłaszcza wtedy, gdy ich mamy zofia i  augustyna organizowały zabawy, bale kostiumowe lub kotylionowe lub gdy wspólnie zasiadały do koncertów skrzypco- wo-fortepianowych. zofia grała wówczas na fortepianie należącym do jej matki zofii z  Bosakowskich Dobieckiej, przywiezionym jeszcze z  Wiednia. Jan szeib wspomina: „Ja ze stefanem (młodszym bratem) dosyć często spotykaliśmy się z  Jankiem i  Jędrkiem (Deskurami). Ciocia zosia raz na miesiąc organizowała dla Marysi (córki) i jej koleżanek oraz kolegów (stasia i Erwina szeibów) i dla mnie tzw. »jour-fixy«, podczas których tańczyliśmy”. Można sobie wyobrazić, że te wspólne więzi uległy jeszcze zacieśnieniu, gdy w 1936 roku obie rodziny zamiesz- kały na czwartym piętrze domu przy ul. Mielżyńskiego 26/27 (taka była wówczas numeracja) w mieszkaniu po lewej stronie pod numerem 9. obaj ojcowie zaabsorbowani byli swoją pracą. Jan Deskur aż do wybuchu ii wojny światowej pracował w poznańskiej siedzibie Warszawskiego towarzystwa Ubezpieczeń transportowych (WtU). Erwin szeib prowadził kancelarie adwokac- kie w Poznaniu i w innym miejscowościach. ich żony zofia i augustyna zajęte były wychowaniem gromadki dzieci. starsze z nich studiowały już na Uniwersytecie Poznańskim. Maria Deskur po ukończeniu prywatnego Gimnazjum Żeńskiego, którego właścicielką była pani aleksandra słomińska, wielce zasłużona wycho- wawczyni młodzieży polskiej za czasów Kulturkampfu, rozpoczęła w 1938 roku studia na Wydziale Polonistyki Uniwersytetu Poznańskiego. Erwin i  Henryk szeibowie studiowali prawo. Młodsze rodzeństwo (Jan ignacy i andrzej Deskur) uczęszczało do Gimnazjum im. Bergera. W roku 1937 zmarła nestorka rodu zofia z Bosakowskich Dobiecka, matka augustyny i zofii. W archiwach rodzinnych zachowało się wspomnienie tadeusza szeiba, który pamiętał, że „ciało Babci po śmierci leżało na stole w dużym pokoju mieszkania pod nr. 9”, oraz wykonana 30 maja 1937 roku fotografia z pogrzebu, na której rozpoznać można najmłodszych Deskurów i  szeibów kroczących za trumną. W  miarę szczęśliwy i  spokojny żywot obu rodzin w  kamienicy przy ul.  Mielżyńskiego przerwał wybuch ii wojny światowej. Jan Michał Deskur (głowa rodziny) został 25 sierpnia 1939 roku zmobilizowany jako oficer rezerwy i przydzielony do sztabu okręgu Wojskowego w Poznaniu. W związku ze zbli- żającym się frontem wojennym 3 września 1939 roku sztab został ewakuowany W MIESZKANIU PRZY MIELŻYŃSKIEGO 26/27 1 : ś Potwierdzenie zameldowania. UO ka Ń J Nazwisko .-................. „LN Md! UWo SENA Ez CJi 4 Imiona AAU ai Naa. af 5 0 O_O LE REA O TT EP dw ATP Y w” y y poprzednio zamieszkały w DA Ów z (Ów. tr zgłosił się na zamieszkanie dn. /Q.... m=ca.. 19.(,.r. i został zameldowany w domu Nr. .. Ś, Ls Nr. m...4]... przy Ep Mu e Kom. Podpis Pa GRON" ka 3 „jŹ ć 1 3. Potwierdzenie zameldowania Marii, Kazimierza i Zofii Deskurów (dzieci Zofii z Dobieckich i Jana Deskurów) w mieszkaniu przy ul. Seweryna Mielżyńskiego 26/27 m. 9, 6 marca 1936 r. przez Wrześnię, Kutno, Warszawę i Lublin do Brześcia nad Bugiem. Tam jego jednostka została rozwiązana, a Jan z kilkoma oficerami i żołnierzami odkomen- derowany do Lwowa. Jadąc dalej, w myśl rozkazu przybył do Zaleszczyk. Tu na rozkaz Naczelnego Dowództwa przeszedł przez granicę i 17 września 1939 roku został internowany przez Rumunów, po czym zesłany przez nich do Corabii nad Dunajem jako komendant Obozu Internowanych Oficerów Polskich i ich rodzin. Tragiczne lata wojenne spędził w kolejnych obozach jenieckich w Rumunii (Targoviste, Calimanesti, Comigani) i w Niemczech (Dorsten, Dossel). 1 kwietnia 1945 roku, w pierwszy dzień Świąt Wielkanocnych, obóz został wyzwolony przez wojska alianckie. Jan został wówczas przydzielony do sekcji opieki nad uwolnio- nymi z niewoli żołnierzami alianckimi i cywilami zesłanymi przez Niemców na roboty do Rzeszy. Zajmował się ich ewakuacją do ich macierzystych krajów. Najstarszy syn Jana Michała, Jan Ignacy, jako członek PW w dniach 1 i 2 wrześ- nia 1939 roku ochraniał dworzec główny w Poznaniu. 3 września otrzymał rozkaz udania się do Kutna, dokąd ruszył, jak sam wspominał, „w nastroju patriotycz- nym i podniosłym. Tam otrzymał kolejny rozkaz natychmiastowego udania się do Warszawy. Jako zwiadowca i wartownik bronił stolicy od 7 do 25 września. 7 października powrócił do Poznania. Aby uniknąć robót przymusowych, prawie nie wychodził z mieszkania, zwłaszcza że jedynym okryciem był mundurek gim- nazjalny, w którym nie wolno było się pokazywać. Mundur i płaszcz poszły więc do krawca do wyprucia wszywek. Jednak do właściciela nigdy już nie powróciły. 165 Ks. PAWEŁ DESKUR 4. Pogrzeb Zofii z Bosakowskich Dobieckiej, na pierwszym planie od lewej dzieci Erwina i Augustyny z Dobieckich Szeib oraz dzieci Jana i Zofii z Dobieckich Deskur, 30 maja 1937 r. Andrzej Deskur razem z dwoma kuzynami, Janem i Stefanem Szeibami, zostali zmobilizowani 5 września 1939 roku. Zgłosili się na miejsce zbiórki, skąd ruszyli pieszo szosą w kierunku Warszawy. W ogarniętym wojną kraju i w ogólnym zamęcie do 30 września wędrowali pieszo i pociągami z Warszawy przez Radom, Lublin, Chełm, Łuck, Krzemieniec, Zbaraż, Tarnopol, Lwów, znów Warszawę, by 16 listopada 1939 roku powrócić do Poznania. Jan Szeib tak wspomina: „Na ulicy Seweryna Mielżyńskiego spotkaliśmy jakiegoś mężczyznę z wieloma kluczami zawieszonymi na kolistym drucie. Po naszym wyjaśnieniu otworzył nam bramę do budynku nr 26/27, do którego weszliśmy, udając się na czwarte piętro, i zadzwo- niliśmy do mieszkania nr 9. Po otwarciu drzwi nastąpiło radosne nas przywitanie, bo rodzice nie spodziewali się nas ujrzeć żywych. Przy tym dowiedzieliśmy się, że brat Erwin (Szeib) zmarł od ran odniesionych w bitwie nad Bzurą, że Henryk jest w Warszawie, że Wuja Janka (Deskura) nie ma, gdyż jeszcze nie powrócił, że Staś i Erwin (Szeib) ożenili się” W grudniu 1939 roku rozpoczęła się trwająca do maja 1940 roku i przeprowa- dzana przez Niemców akcja wywozu ludności polskiej i żydowskiej do Generalnego Gubernatorstwa. 31 tysięcy Polaków i 1012 Żydów przeszło przez niemiecki obóz przesiedleńczy Durchgangslager Glowna, zorganizowany w Poznaniu na Głównej. 14 grudnia 1939 roku do drzwi mieszkania zamieszkanego przez rodziny Deskurów i Szeibów zapukali żołnierze niemieccy. Mieszkańcom dali 15 minut na spakowanie najbardziej potrzebnych rzeczy. Zofia Deskurowa zdołała zapakować po kilkanaście srebrnych łyżek i widelców, a także szczególnie cenne zdjęcia por- tretowe przodków, w tym dagerotyp Jana Deskura, ojca Bronisława. Przedmioty te uratowane z tułaczki wojennej przechowywane są do dziś jak cenne relikwie. 166 W MIESZKANIU PRZY MIELŻYŃSKIEGO 26/27 5. Dzieci Zofii z Dobieckich i Jana Deskurów: Maria, Jan, Andrzej, Zofia, Marcin, Kazimierz, Poznań, ok. 1939 r. Niemcy wywieźli obie rodziny do obozu na Głównej. W wydanej w 2008 roku przez Instytut Zachodni publikacji zawierającej imienne listy osób, które przewi- nęły się przez ów obóz, znaleźć można zarówno rodzinę Deskurów, jak i rodzinę Szeibów (podano, że obie mieszkały przy Leo Schlageterstr. 26/27 nr 9). Z obozu na Głównej obie rodziny zostały tym samym transportem wywie- zione pod Lublin. Stamtąd Zofia Deskurowa z dziećmi trafiła do Kraśnika, gdzie mieszkała jej szwagierka. Pozostawała tam od grudnia 1939 do lutego 1940 roku. Jej starsze dzieci udzielały korepetycji (Maria), pracowały przy zbieraniu żywicy (Jan, Andrzej). Po tułaczce po różnych majątkach (Wyżnianka II-IX 1940, 167 Ks. PAWEŁ DESKUR 6. Zofia z Dobieckich Deskur z dziećmi Marią, Janem, Andrzejem, Zofią, Marcinem i Kazikiem podczas wysiedlenia, majątek Gole, 6 września 1942 r. Zaklików IX 1940-VIII 1942) Zofia z dziećmi zamieszkała ostatecznie w majątku Gole pod Warszawą (VIII 1942-1III 1945), gdzie pracowała w buchalterii. Jej syn Jan Ignacy został zarządcą pięciu okolicznych majątków rolnych. W tym czasie jeździł do Warszawy na tajne komplety. Tuż przed wybuchem powstania warszaw- skiego wyjechał w Kieleckie do Sancygniowa, majątku dalszej rodziny Deskurów, w którym przebywał jego brat Andrzej. Obaj wstąpili do Armii Krajowej, gdzie od lipca 1944 do stycznia 1945 roku służyli m.in. w oddziale „Skrzetuski”. Na początku roku 1945 obaj wrócili do rodziny w Golach. W tym czasie rodzina Augustyny i Erwina Szeibów, wywieziona pod Lublin, dotarła ostatecznie do miejscowości Goraj. Erwin prowadził wówczas kancela- rię w Tarnogrodzie, dokąd jego żona Augustyna z piątką spośród swoich dzieci przeniosła się 20 czerwca 1940 roku. Zajęli tam dwupokojowe mieszkanie. W jed- nym pokoju mieszkała cała ich rodzina, a w drugim Ojciec prowadził kancela- rię. Jednak 2 kwietnia 1941 roku Erwin ojciec i jego syn Henryk zostali areszto- wani i wywiezieni do obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu. Z końcem czerwca 168 W mieszkaniu przy Mielżyńskiego 26/27 169 tegoż roku w odstępie jednego dnia (28 i 29 Vi) nadeszły zawiadomienia o ich śmierci na skutek biegunki. Krótko potem augustyna szeib z dziećmi przeniosła się do zaklikowa, gdzie przedtem mieszkała jej siostra zofia. stamtąd w sierpniu 1943 roku wyjechała z dziećmi do Warszawy, gdzie mieszkał jej brat adam. tam przeżyli powstanie warszawskie. W powstaniu stefan szeib został ranny, a później wywieziony na roboty do niemiec. augustynę niemcy wyprowadzili do obozu w Pruszkowie, stamtąd wywieźli do Częstochowy, skąd w październiku 1944 roku udało jej się wrócić do majątku Gole pod Warszawą, gdzie przebywała już jej sio- stra zofia z dziećmi. tadeusz szeib (syn augustyny) wspomina, że zimę z 1944 na 1945 rok spędzili w Golach, gdzie dzieci „grały w szachy i brydża, pod kierun- kiem Marysi Deskur przygotowywały scenki, m.in. Balladynę. augustyna malo- wała szopkę, a zofia przy karbidówce czytała dzieciom bajki, tłumacząc je z jakiejś znalezionej francuskiej książeczki”. W archiwach rodzinnych zachowała się kore- spondencja pomiędzy zofią Deskur, mieszkającą w Golach, a jej mężem Janem przebywającym w niemieckich obozach jenieckich. tak doczekali końca wojny. W posiadaniu rodziny pozostał ciekawy dokument (druk w języku polskim i  niemieckim) – pozwolenie wystawione 10 marca 1945  roku na wymeldowa- nie się zofii Deskur i jej dzieci z majątku Gole i przeniesienie się do Poznania. Według przekazów rodzinnych pierwsza, na dachu pociągu, wróciła do Poznania Marysia (córka zofii) Deskur. stwierdziła, że dom przy ul. seweryna Mielżyńskiego 26/27, choć nieco ucierpiał podczas wojny (w mieszkaniu nr 9 wybuchł pocisk), to jednak nadaje się do zamieszkania. W związku z tym cała rodzina cztery dni później przeniosła się z Goli do Poznania (14 iii 1945). Przydzielono im jednak już nie mieszkanie nr 9, ale sąsiednie pod numerem 10. zachował się dokument z  19  marca 1945  roku przydzielający Marii Deskur mieszkanie składające się z czterech pokoi i kuchni. Pozostałe trzy pokoje otrzymała rodzina szeibów. tak po trwającej przeszło 5 lat tułaczce obie rodziny wróciły na Mielżyńskiego. Wojna pochłonęła jednak Erwina szeiba (ojca) i jego synów Erwina i Henryka. Jan Michał Deskur pozostawał jeszcze na zachodzie. Poza Poznaniem przebywała także część najstarszych dzieci. niektóre z nich już nigdy nie wróciły na stałe na Mielżyńskiego. Lata 1945–1955 W dawnym mieszkaniu Deskurów i szeibów przez całą wojnę mieszkał niemiec ukraińskiego pochodzenia anatol Kajgorodow. Był artystą malarzem. Pod koniec wojny wyjechał do niemiec. Wtedy pewnie część mieszkania nr 9 została znisz- czona przez wybuch pocisku. tadeusz szeib wspomina, że gdy w marcu 1945 roku wrócili na Mielżyńskiego, wszędzie walały się śmieci, papiery. z dawnego miesz- kania szeibów pozostało jedynie stare stylowe biurko po Erwinie (ojcu) i szafka. zachował się także jeden obraz podpisany Kajgorodow przedstawiający ikonostas w cerkwi. z kolei Maria Deskur po przybyciu na Mielżyńskiego odnalazła tylko mniej praktyczne meble Deskurów – np. szklaną gablotkę. szafy, stoły, a zwłaszcza łóżka – wyparowały. aby na czymkolwiek położyć przybywającą rodzinę, Maria wystarała się o szpitalne łóżka z likwidowanego w sąsiedztwie lazaretu. te łóżka, po licznych przeróbkach i przemalowaniach, służyły rodzinie aż do lat 80. Jakiś czas potem zofia Deskurowa, idąc schodami na czwarte piętro, usły- szała wydobywające się spoza drzwi któregoś z  mieszkań dźwięki fortepianu. Ks. PAWEŁ DESKUR Urząd Mieszkaniowy Miasta Poznania Poznan, dnia —19.08rca_ 19435 r. ______ Zaświadóozeniea nr, 70 m | Ez Przydziela się Panufi NArii Deskur Ilość osób 15 ur, dnia _11,7,1920 w mieszkanie ur. ię przy Wwłtoy” I m ] pokoi i %muchni, z czego przydziela się i -h składające się z 4 pokoje i kuchnię , 3 dalsze pokoje i kuchnia pozostają do dyspozycji Urz „Mieszkaniowego , e szok * % IVżsUrząd Mieazkaniówy, . * i $ -Sródmieście/ c, 0% gl Spw.mielżyńskiego 8 | Wr.dzien.pod. _T0/522__M.F. A. w Zk J os WE | 7. Zaświadczenie o przydzieleniu Marii Deskur (córce Zofii z Dobieckich i Jana Deskurów) mieszkania nr 10 przy ul. Mielżyńskiego 26/27, 19 marca 1945 r. Rozpoznała ton instrumentu swojej matki, który przywieziony z Wiednia stał przed wysiedleniem w mieszkaniu nr 9. „Nowy” właściciel fortepianu niespecjal- nie chciał się z nim rozstać, ale nie miał wyjścia, gdyż Zofia bezbłędnie zacyto- wała napisy, jakimi wiedeński producent opatrzył instrument na jego wewnętrznej ściance. Deskurowie i Szeibowie wspominają, z jakim wysiłkiem został on prze- niesiony z powrotem na czwarte piętro do mieszkania nr 10. Ponieważ obie matki miały na wychowaniu gromadkę dzieci, starsze sta- rały się, poza uzupełnieniem nauki, szybko usamodzielnić. Z kolei najmłod- sze dzieci wyjeżdżały do dalszej rodziny. Najstarsza córka Zofii i Jana, Marysia, rozpoczęła pracę jako nauczycielka w średniej szkole wieczorowej. Potem stu- diowała w Studium Dramatycznym w Poznaniu, które ukończyła w 1949 roku. Odtąd pracowała jako aktorka dramatyczna w różnych teatrach w Polsce, m.in. w Kielcach, Rzeszowie, Jeleniej Górze, Grudziądzu i Gnieźnie. Do mieszkania przy Mielżyńskiego na stałe już nie wróciła, odwiedzając jedynie rodzinę przy róż- nych okazjach. Mimo licznej „obsady” mieszkania obie rodziny zgodziły się przyjąć polecone przez krewnych studentki z Leszna, Wandę i Kazimierę Seidel. Ta pierwsza była koleżanką Marii Deskur z przedwojennego pierwszego roku studiów uniwersy- teckich, tę drugą, zanim się jeszcze spotkali [!], upatrzył sobie Jan Ignacy Deskur. Ślub odbył się w lipcu 1946 roku, a wkrótce potem Kazimiera urodziła — a jakże — w mieszkaniu nr 10 przy Mielżyńskiego 27/29 trzech synów — Jana Marię (1947), Bronisława (1949) i Aleksandra (1954). Nie ma się więc co dziwić sentymentom, 170 W MIESZKANIU PRZY MIELŻYŃSKIEGO 26/27 8. Zofia z Dobieckich i Jan Deskurowie w mieszkaniu przy ul. Mielżyńskiego, ok. 1950 r. z jakimi wspominany jest dom, który tak ściśle połączył ich dwoje i gdzie ich trzech synów pierwszy raz ujrzało świat. Jan Ignacy Deskur zdał maturę 10 lipca 1945 roku w Państwowym Gimnazjum i Liceum im. Bergera w Poznaniu. Równocześnie uczęszczał na wykłady na Uniwersytecie, aby uzupełnić wiedzę z matematyki. Od września 1945 do kwietnia 1949 roku studiował w Szkole Inżynierskiej na Wydziale Budownictwa, uzysku- jąc (z wynikiem bardzo dobrym) dyplom inżyniera budownictwa lądowego, jako jeden z pierwszych powojennych absolwentów. Ciekawostką była jedna z jego prac zaliczeniowych, w której miał przedstawić rysunek techniczny „własnego” miesz- kania. Skrupulatny Jan Ignacy obmierzył wszystkie pomieszczenia, precyzyjnie wykreślając liczne załamania i zakamarki mieszkania nr 10 przy Mielżyńskiego 27/29, czym niezwykle ujął swego profesora, oczywiście zyskując najwyższą ocenę. Niestety rysunek nie zachował się. Jak musiał być precyzyjny, świadczy inna, już zachowana „praca” Jana Ignacego. W 1940 roku, tęskniąc na wysiedleniu za rodzinnym miastem, narysował z pamięci plan centrum Poznania, który „trzyma” i skalę, i geometrię ulic, tak jakby wykonywany był „w terenie” przez mierniczego. Po ukończeniu studiów pracował w Poznańskim Przedsiębiorstwie Budowlanym nr 2 na stanowisku głównego inżyniera, a od 1963 roku naczelnego dyrektora. Rodzina Kazimiery i Jana Ignacego mieszkała na Mielżyńskiego do 1955 roku, zaj- mując dwa pokoje z oknami wychodzącymi na ulicę. Kolejny syn Zofii i Jana Deskurów, Andrzej, w sierpniu 1946 roku rozpoczął pracę w Najwyższej Izbie Kontroli w Warszawie, a następnie pracował jako główny księgowy w różnych przedsiębiorstwach w Warszawie. 1 czerwca 1947 roku oże- nił się z Ireną Muszyńską. Tak jak jego siostra Maria do Poznania na stałe już 171 Ks. PAWEŁ DESKUR nie wrócił. Następny syn Zofii i Jana, Marcin, 20 sierpnia 1947 roku wstą- pił w Krakowie do nowicjatu zakonu oo. dominikanów. Jednak w lutym 1950 roku zachorował na gruźlicę płuc. Zmarł 24 sierpnia 1953 roku i pochowany został w habicie domini- kańskim jako brat zakonny w kwaterze tego zakonu na cmentarzu św. Jana Vianneya na Sołaczu. Młodsza córka Zofii i Jana Deskurów, Zofia Barbara, mieszkała z rodzicami i pracowała jako księgowa. Udzielała się także w ruchu turystycznym. Pozostałe pokoje mieszkania nr 10 zajęła Augustyna Szeib oraz jej córka Maria (Ciocia Maryla). Mały pokoik „za kuchnią” został przydzielony Stefanowi Szeibowi, który po latach spędzonych u | najpierw na robotach przymusowych 9. Zofia z Dobieckich i Jan Deskurowiezsynem W Niemczech, a potem już po wojnie Andrzejem, jego żoną Ireną z Muszyńskich, studiując m.in. na Sorbonie, powró- wnukami Andrzejem i Jerzym oraz teściową cił w 1953 roku na Mielżyńskiego. i szwagierką Andrzeja seniora, balkon Pozostałe dzieci Erwina i Augustyny mieszkania przy ul. Mielżyńskiego, 1951 r. Szeibów (Stanisław, Jan, Zofia, Tadeusz) krótko po wojnie założyły rodziny i na Mielżyńskiego już nie powróciły. Zarówno młodzi wówczas Deskurowie, jak i Szeibowie jeszcze po latach wspominali z humorem wspólne życie na Mielżyńskiego. Odżyła przedwojenna tradycja częstych balów z tańcami i koncertami skrzypcowo-fortepianowymi. Wśród tańców królował wykonywany przez trzy pokolenia Deskurów i Szeibów walc figurowy, zazwyczaj prowadzony przez seniora — Jana Michała Deskura, przy odtwarzanej wielokrotnie z gramofonu płycie ze Straussowską Wiedeńską krwią. Najmłodsi wspominają także urządzane specjalnie dla nich baliki dziecięce. Opowiadania o nich stały się legendą. Ostatnio na jednej konferencji podeszła młoda kobieta, mówiąc: „Jestem córką Renaty z domu Szeib, musiałam się przed- stawić, bo mama tak mile wspomina wspólne z Deskurami baliki na Mielżyńskiego". Prawie wszyscy w obu rodzinach grali też z pasją, choć nigdy na pieniądze, w bry- dża. Szczególną okazją było także wspólne w gronie licznej rodziny spożywanie wigilii i śpiewanie kolęd. Z tego okresu w rodzinnym archiwum zachowało się przesłane na adres Deskurów zawiadomienie o tym, że w dniu 5 maja 1951 roku o godz. 17.00 w sali posiedzeń PTPN przy ul. Mielżyńskiego 27/29 Wydział Historiii Nauk Społecznych PTPN organizuje posiedzenie naukowe, podczas którego prof. W. Knapowska wygłosi wykład pt. Twórczość naukowa prof. A. Skałkowskiego. Pod zawiadomie- niem podpisał się ówczesny sekretarz Wydziału Janusz Pajewski. 172 W mieszkaniu przy Mielżyńskiego 26/27 173 najważniejszym wydarzeniem w pierwszych latach powojennych był jednak powrót na Mielżyńskiego Jana Michała Deskura. Po zakończeniu działań wojen- nych i uwolnieniu z obozu jenieckiego jeszcze przez dwa lata z rozkazu dowód- ców Polskich sił zbrojnych na zachodzie pracował w różnych organizacjach zaj- mujących się pomocą polskim oficerom w wyborze dalszej drogi życiowej. Wielu wojskowych zdecydowało się wówczas na stałą emigrację na zachodzie Europy i w Usa. inni powracali do Polski. Po zakończeniu swojej misji Jan 21 listopada 1947 roku wyjechał pociągiem repatriacyjnym z Paryża. Do Poznania powrócił 25 listopada 1947 roku. Fakt powrotu dopiero po dwóch latach stał się powodem podejrzliwości ze strony komunistycznych władz. zarówno Jan, jak i jego dzieci stali się ofiarami swoistych represji. Dla przykładu najmłodszy syn Jana Michała, Kazimierz, nie został przyjęty na studia. skierowano go do odbycia dwuletniej służby wojskowej w  kopalni w  Mikulczycach koło zabrza. W  trakcie jej trwa- nia, 3 stycznia 1953 roku ożenił się z teresą ze strzałkowskich. Po zakończeniu służby wojskowej zamieszkali razem przy Mielżyńskiego w pokojach, które akurat „szczęśliwie” zwolniły się po wyprowadzeniu się stamtąd rodziny Jana ignacego Deskura. W tych pokojach pojawiły się wkrótce na świecie dwie moje siostry, anna (1955) i Katarzyna (1961), a pomiędzy nimi, jako prezent pod choinkę 22 grudnia 1959 roku, zjawiłem się i ja. Lata 1955–1966 Lata mojego dzieciństwa obfitowały w wiele zabawnych wydarzeń. niektóre z nich w formie anegdot opowiadane są w gronie rodzinnym po dziś dzień. Jak już pisałem, mój ojciec Kazimierz Deskur został – w odwecie za „spóź- niony” o dwa lata powrót z niewoli na zachodzie mojego dziadka Jana Michała – skierowany do odbycia służby wojskowej w kopalni. Był rok 1952. tato wspominał, że każdy zjazd pod ziemię kończył się śmiercią przynajmniej jednego młodego człowieka z jego drużyny. Wszak byli nienawykli do pracy w kopalni. tato – chcąc wyrwać się stamtąd choćby na krótki czas – przysłał do swoich rodziców pod koniec 1952 roku list, w którym zasugerował, że jeśli dostałby z Poznania zawia- domienie o swoim ślubie z moją mamą, to mógłby dostać urlop na święta Bożego narodzenia. Babcia zosia Deskurowa uznała jednak, że ponieważ młodzi mają się ku sobie, to po co tworzyć fikcyjne dokumenty, niech się rzeczywiście pobiorą. W ten sposób tato zjawił się na Mielżyńskiego tuż przed Wigilią. Było wiadomo, że przyjedzie prosto z kopalni. Mama, czekając na niego, wstawiła na ogromnej, wspólnej dla wszystkich mieszkańców kuchni wielki gar z gorącą wodą, aby tato mógł się wykąpać. Gdy tato przyjechał, Mama wylała cały gar wrzątku do wanny. zapomniała jednak z wrażenia zatkać odpływ korkiem. trzeba było grzać wodę na nowo, a tymczasem ślub cywilny przewidziany był już na 24 grudnia. Kiedy po ślubie kościelnym, który rodzice przyjęli 3 stycznia 1953 roku, na Mielżyńskiego odbywało się wesele, jeden z przyjaciół rodziców biegł na czwarte piętro z prezen- tem, który udało mu się gdzieś kupić, a mianowicie z kryształowym wazonem. na schodach wazon wypadł mu jednak z rąk i stłukł się. niewiele myśląc, pobiegł do domu, skąd przyniósł swój własny kryształ. Mój ojciec, najmłodszy syn zofii i Jana Deskurów, po przykrych doświadcze- niach wyniesionych z kopalni, całe życie zawodowe poświęcił spółdzielczości pracy. Ks. PAWEŁ DESKUR Po swym ojcu Janie Michale przejął też pałeczkę rodzinnego wodzireja, organizatora i prowadzącego liczne imprezy, spotkania i bale rodzinne. W 1991 roku był współorganizatorem wielkiego zjazdu polskiej i francuskiej gałęzi naszego rodu, a wkrótce potem założycielem Stowarzyszenia Rodziny Deskurów. Kuzyn Aleksander tak zapamiętał dzień moich narodzin: „Przed świę- tami Bożego Narodzenia 1959 roku, jako pięcioipółletni chłopak bawiłem się z moją kuzynką Hanią w miesz- kaniu na Mielżyńskiego. Hania nie miała wówczas rodzeństwa, ja miałem o wiele starszych braci, więc często nasi rodzice brali jedno z nas do sie- bie. Wtedy byliśmy pod opieką dziad- ków. Ciocia Renia gdzieś »wyjechała«, stryj Kazik zapewne był w pracy. Nagle 10. Anna z Deskurów Galińska na balkonie słyszymy hałas. Wybiegamy na długi, mieszkania przy ul. Mielżyńskiego, ok. 1965 r. zazwyczaj ciemny korytarz... ale nie w tamtej chwili. W drzwiach zewnętrz- nych stał stryj Kazik, a radość na jego twarzy dosłownie rozświetlała całe mieszkanie. Powiedział tylko: syn — Paweł. A ja do dziś nie widziałem nigdy szczę- śliwszego człowieka”. Wysokie schody na Mielżyńskiego były też obserwatorem ciekawej zabawy wymyślonej przez moją Mamę. Na każdym półpiętrze w narożniku znajdowała się przyklejona do ściany drewniana ławeczka. Ponieważ była nas trójka dzieci, więc Mama wymyśliła, że jedno z nas będzie biegło do góry, usiądzie na ławce, zakryje oczy dłońmi, udając, że płacze. Wówczas Mama, wchodząc na półpiętro i ciągnąc dwoje pozostałych przyklejonych do jej boków, wołała: „Ach, co to za sierotka siedzi na ławce? Chodź z nami, sierotko, do domu”. Wówczas „sierotka” z radością dołączała do Mamy, a następne z nas biegło pod górę, zwalniając jeden z mami- nych boków. Te z dzieci, które już umiały liczyć do stu, liczyły schody — od ulicy na czwarte piętro. Niestety, nawet licząc mały schodek przy stróżówce, liczenie kończyło się na... 99. Na parterze przy wejściu na schody znajdowała się stróżówka. Dyżurował w niej dozorca Pan Ratajczak kulejący na jedną nogę. Był to sympatyczny czło- wiek, choć nam, dzieciom, wydawał się zawsze groźny, szczególnie kiedy spoty- kaliśmy go, jak umorusany szuflował węgiel w piwnicy. Pan Ratajczak raz w roku urządzał nam jednak niezwykłe przedstawienie. Wczesną wiosną, gdy rozpoczy- nały się roztopy, sople zwisające z dachu naszego domu były tak wielkie, że na wysokości mojego wzroku miały grubość męskiej pięści. Wtedy Pan Ratajczak 174 W MIESZKANIU PRZY MIELŻYŃSKIEGO 26/27 LT SSE: sa 11. Teresa ze Strzałkowskich i Kazimierz Deskur z synem Pawłem (autorem artykułu) w mieszkaniu przy ul. Mielżyńskiego, ok. 1967 r. przychodził do nas i posyłał Tatę na ulicę, by ostrzegał przechodniów. Sam zaś otwierał wszystkie okna i grubym prętem strącał potężne sople, które leciały na chodnik z wysokości czwartego piętra. Kuzyn Bronisław wspomina: „Nam dzieciom surowo nakazywano bawić się cicho na podwórzu, »bo wokół pracują naukowcy«, tak więc gdy zabawa piłką była za głośna i skończyła się jej przegryzieniem przez Muchę — psa dozorcy, [naszym] ulubionym zajęciem było bujanie się na kamiennych żarnach zdobiących wej- ście do Muzeum Archeologicznego mieszczącego się w podwórzu. O odgłosach towarzyszących tej zabawie nie muszę wspominać. A gumowa piłka, na której Pan Dozorca przywulkanizował wielką łatę, służyła nam jeszcze wiele lat". Z zimą związane jest pierwsze w moim życiu wspomnienie. Kiedy przycho- dziły święta Bożego Narodzenia, podniosły nastrój czuć było w każdym miejscu mieszkania. Rodzice nie pozwalali nam dzieciom wchodzić do dużego pokoju, którego okna wychodziły na ulicę. Tam wcześnie rano przy fortepianie Babci usta- wiali choinkę i kładli prezenty. Pokój był tak duży, że spokojnie mieścił się w nim rozstawiony na 12 osób stół z ciężkimi krzesłami o wysokich oparciach. Dopiero gdy wszystko było gotowe, byliśmy wpuszczani do pokoju. Pewnego roku nastrój był szczególnie uroczysty, gdyż w roli zamorskiego gościa miał wystąpić przybyły właśnie z Australii przyjaciel rodziny i duszpasterz moich rodziców o. Waldemar Chrostowski, dominikanin. Dziadek Jan, jak miał to w zwyczaju, niemal co nie- dzielę, jeszcze raz przypomniał nam, że „dzieci i ryby nie mają przy stole głosu. Kiedy jednak wszyscy zasiedli przy stole, słuchając opowieści z antypodów, zaczą- łem biegać wokół niego. Przy okazji strąciłem z choinki piękną kolorową bombkę. 175 Ks. PAWEŁ DESKUR Choć miałem wtedy ledwie kilka lat, wiedziałem, że upadek bombki na ziemię musiał oznaczać jej stłuczenie. Tymczasem bombka spadła i... nie stłukła się. Zaskoczony podbiegłem do Mamy, żeby jej o tym powiedzieć. Ale Mama, słuchając grzecznie gościa, starała się mnie uciszyć. Krzyknąłem więc na cały głos, że mamy bombkę, która się nie tłucze. Wszyscy skonster- nowani zamilkli, spoglądając na mnie, a ja, chcąc zademonstrować niezwy- kłe zjawisko, upuściłem raz jeszcze tę bombkę na ziemię. Oczywiście stłukła się w drobny mak. Przeżyłem straszne rozczarowanie, które pamiętam do dziś. Mieszkanie nr 10 w czasie, w któ- rym przeżywaliśmy nasze dzieciństwo, stanowiło dom dla kilkunastu osób. Moi Dziadkowie Zofia i Jan Deskurowie 12. Zofia z Dobieckich Deskur i Augustyna mieszkali nadal w dwóch pokojach z Dobieckich Szeib w mieszkaniu z balkonem od podwórza. Dwa pokoje przy Mielżyńskiego, ok. 1970 r. od ulicy zajmowała Augustyna Szeib i jej córka Maryla, która w 1952 roku wzięła ślub z Mirosławem Korzeckim. Moi rodzice zajmowali kolejne — jeden wielki i jeden mniejszy — pokoje od ulicy. Na końcu korytarza przechodziło się do kuchni i łazienki, za nimi znajdował się jeszcze jeden pokój, który zajmował Stefan Szeib. Jedna kuchnia na kilka rodzin stanowiła prawdziwe wyzwanie. Na blasze węglowego pieca były wydzielone sek- tory, gdzie stały garnki poszczególnych rodzin. Nie mniejszym wyzwaniem była łazienka z jedną żeliwną wanną, jedną umywalnią oraz jednym oczkiem. Mimo to wszyscy wspominają, że życie toczyło się bardzo zgodnie. Co prawda nie zawsze było tak pomiędzy moją młodszą siostrą i mną. Lubiliśmy się często sprzeczać. Nasza starsza siostra, która nomen omen skończyła potem studia prawnicze, miała jednak na nas sposób. Gdy kłótnia osiągała apo- geum, nieodmiennie proponowała nam, żebyśmy wypili herbatę. Kiedyś dostała w prezencie mały, dziecięcy serwis do herbaty. Dzbanuszek i filiżanki były ustro- jone różyczkami. Siadaliśmy na niskich stołeczkach i piliśmy herbatę, co było dla nas niezwykłą nobilitacją. Wydawało się nam, że należymy do świata dorosłych. Spory natychmiast ustawały. Naszą ulubioną zabawą była też jazda na rowerze po olbrzymim korytarzu mieszkania nr 10. Pewnego roku spotkała nas niezwykła niespodzianka. Otóż Babcia Zosia postanowiła zorganizować świąteczny obiad według przepisów, które pamiętała jeszcze z wystawnych obiadów w Wiedniu, gdzie spędziła swoją młodość. Gdy zestawiła listę dań i potrzebnych doń produktów, wydawało się, że w biednych 176 W mieszkaniu przy Mielżyńskiego 26/27 177 latach 60. nie uda się ich zdobyć. obiad wypadł jednak okazale, a najwspanialej smakował tort wiedeński zrobiony według przepisu sachera. Przy tej okazji doko- naliśmy historycznego zapisu. Maria Deskur, aktorka, przywiozła do Poznania jeden z pierwszych magnetofonów szpulowych. Przez kilka godzin wszyscy, od naj- starszych do najmłodszych, nagrywaliśmy opowieści o naszym życiu. szczególnie głosy Dziadków oraz występy dzieci, różne wierszyki i piosenki, jeszcze po latach wzbudzały nasze głębokie wzruszenie. Mieliśmy też w  Dziadkach i  Rodzicach przykład głębokiej wiary i  przy- wiązania do Kościoła. W  pokojach Dziadków wisiały błogosławieństwa udzie- lone przez Piusa Xii i Pawła Vi. Dziadek przez wiele lat udzielał się społecznie w Diecezjalnym Dziele Miłosierdzia, za co w 1963 roku otrzymał specjalny list gra- tulacyjny od ks. adama Pawłowskiego, ówczesnego opiekuna Dzieł Miłosierdzia. także my dzieciaki od najmłodszych lat uczęszczaliśmy do kościoła parafialnego najświętszego zbawiciela przy ul. Fredry. Pewnego razu zostałem, jako mały chłopczyk ze złotymi lokami, wyznaczony do roli archanioła w szopce bożonaro- dzeniowej. Ksiądz wikariusz Marian Roszyk wygłosił wówczas prawie proroctwo, stwierdzając, że w przyszłości zostanę papieżem Pawłem Vii. Pomylił się niewiele, papieżem nie zostałem, ale księdzem już tak. W  tamtych latach naszymi sąsiadami byli państwo stankiewiczowie, Beisertowie, pani prof. Maria Ulatowska, a w naszym dawnym mieszkaniu pod nr. 9 mieszkali państwo zielińscy i tylowie. Mieszkania na niższych piętrach stop- niowo zamieniały się w pomieszczenia służbowe zajmowane przez Pan PtPn. ich mieszkańcom oferowano lokale zastępcze w innych częściach miasta. Lata 1966–1973 W styczniu 1966 roku moi Rodzice otrzymali przydział mieszkania na Wildzie, dokąd przenieśli się razem z trójką dzieci. starsza siostra Hania, która chodziła już przedtem do szkoły podstawowej na alejach niepodległości, została zapi- sana do szkoły Podstawowej nr 28 na Wildzie, a ja rozpocząłem naukę w szkole Chóralnej Jerzego Kurczewskiego, która mieściła się wówczas w pomieszczeniach Politechniki Poznańskiej przy ul. Przemysłowej. Moja młodsza siostra Kasia, w wieku przedszkolnym, szczęśliwie pozostawała z Mamą w domu. Dwa lata później nastąpiło szczególne spotkanie rodzinne. 16 września 1968 roku przypadł jubileusz 50-lecia ślubu zofii i Jana Deskurów. Msza św. jubi- leuszowa została odprawiona w kościele oo. Dominikanów, a spotkanie rodzinne odbyło się w  mieszkaniu moich rodziców na Wildzie. niemałą konsternację wywołał wówczas Dziadzio adam, brat jubilatki, który w  uroczystym toaście stwierdził, że „ma wątpliwość, czy ślub, którego 50. rocznicę właśnie obchodzimy, był ważny”. Przypomniał, że w 1918 roku panowała groźna grypa, tzw. hiszpanka. Mój Dziadek zachorował na nią i  miał 40-stopniową temperaturę. o. Joachim stwierdził, że ślub składany przy takiej gorączce nie mógł być w pełni świadomy. towarzystwo wybuchnęło śmiechem, a toast pozostał w pamięci rodziny. na uro- czystość jubileuszową Ciocia Marysia przygotowała widowisko lalkowe, które opowiadało o losach całej rodziny od ślubu do współczesności. aktorami wygła- szającymi kwestie ze scenariusza i poruszającymi lalkami zza specjalnej scenogra- fii były wszystkie wnuki jubilatów. Brawom nie było końca. Było to chyba ostatnie Ks. Paweł Deskur spotkanie rodzeństwa Dobieckich: augustyny, zofii i ich mieszkającego od przed wojny w Warszawie brata adama. 5 lipca 1969 roku, już w wieku dojrzałym, wyszła za mąż najmłodsza córka zofii i Jana Deskurów zofia Barbara. nastąpiło wówczas ostatnie przetasowanie rodzin mieszkających przy Mielżyńskiego. Dziadkowie zofia i  Jan Deskurowie przenieśli się do dwóch pokojów od ulicy, przedtem zajmowanych przez moich Rodziców, a  zofia Barbara razem z  mężem Jerzym antaszkiem zamieszkali w pokojach od podwórza. Wówczas zostało również przekute osobne wejście do ich mieszkania, które otrzymało nr 10a (dziś już zamurowane). Wkrótce jednak okazało się, że PtPn będzie przejmował wszystkie lokale w  domu przy ul. Mielżyńskiego 27/29. W  1973  roku wyprowadziła się stąd augustyna szeib, która zapadła na zdrowiu i  zmuszona była przenieść się do Domu opieki, najpierw przy ul. Mogileńskiej a potem przy ul. na Grobli, gdzie zmarła 25 listopada 1979 roku. Jej córka Maryla przeniosła się wówczas do miesz- kania przy ul. Ślusarskiej. na wiosnę 1973 roku także moi Dziadkowie razem córką i jej mężem przenieśli się na Wildę do mieszkania znajdującego się w tym samym domu i na tym samym piętrze co mieszkanie moich Rodziców. Dziadek Jan nie mógł się pogodzić z tym, że „Pan wygnał go z Poznania na Wildę”. Już po jego śmierci znalazłem w papie- rach kopię listu z 1973 roku, w którym pisze do swojej kuzynki, że „przeniósł się na prowincję [!]”. W 1974 roku już na Wildzie Dziadek dokończył dzieło, któremu poświęcił wiele lat swego życia. napisał Rodowód Rodziny Deskurów zawiera- jący biogramy wszystkich członków naszego rodu, począwszy od Joachima Jana Piotra, pierwszego z Deskurów, który około roku 1730 przybył z Francji do Polski. Dziadek Jan jeszcze podczas wojny szperał w bibliotekach francuskich i angiel- skich, a po wojnie przez wiele lat korespondował ze swym bratem Jerzym, pułkow- nikiem armii gen. Maczka, który pozostał na zachodzie i osiadł w Usa. Efektem tych poszukiwań stało się dzieło, które po dziś dzień jest spoiwem łączącym całą naszą rodzinę. Jan Michał Deskur zmarł 15 czerwca 1975 roku i został pochowany na poznańskim Miłostowie. 9 maja 1984 roku dołączyła do niego jego żona zofia. Dziś w grobowcu rodzinnym spoczywają także matka zofii, zofia z Bosakowskich Dobiecka (zm. 1937), oraz ich dzieci: Maria (zm. 1994), Jan ignacy (zm. 2008), zofia (zm. 1987) i andrzej (zm. 2009) ze swą żoną ireną (zm. 2007). tuż obok znajduje się grób moich Rodziców: teresy (zm. 2016) i Kazimierza (zm. 2017). Ph 9 „e ) JA 7 3 kt ye ŚŻ oso pal GG G Sień RJ 4 4 ć OE c e hi z A ZE LUDZIE PIPN E sm h Na poprzedniej stronie: Tableau członków PTPN wykonane z okazji 50-lecia pracy literackiej Augusta Cieszkowskiego, ozdobione przez Wilhelma Kornfelda, 1894 r�, ze zb� Muzeum Historii Miasta Poznania 181 Jan Gaspars Pamięć o wspólnym dziedzictwie, czyli PtPn w życiu zbigniewa zakrzewskiego Wielokrotnie w czasie swego bogatego, wypełnionego wszechstronną aktyw- nością życia zbigniew zakrzewski podkreślał, że to, co mógł przekazać innym, sta- nowiło zaledwie niewielką, nikłą część tego, co otrzymał w spadku od poprzednich pokoleń. Poczynając od najbliższych mu osób (rodziców i przodków), na spuściź- nie duchowej, intelektualnej i kulturalnej działaczy społecznych kończąc. ten dług zaciągnięty w młodzieńczych latach, jeszcze na długo przed wybuchem ostatniej wojny, starał się spłacać z nawiązką przez całe swe pracowite i niezwykle aktywne życie. Czynił to, angażując się w społecznikostwo, oczywiście na tyle, na ile pozwa- lał mu na to dość mocno ograniczony pracą naukową i licznymi obowiązkami na uczelni czas. nigdy jednak nie dążył sam z siebie do obejmowania prestiżowych stanowisk i funkcji. Uważał je za wyraz społecznego zaufania wiążący się z pokła- danymi w danej osobie nadziejami i oczekiwaniami. zarazem, jak pisała Halina szulce: „szczególne pojmowanie przez prof. zbigniewa zakrzewskiego swej słu- żebnej roli wobec środowiska naukowego Wielkopolski, studentów i współpra- cowników powodowało, iż nie unikał proponowanych Mu funkcji. ich pełnienie nawet w trudnych okresach traktował jako swój obowiązek”1. Pensjonat ciotki Otolii tradycja rodzinnego domu sprawiła, że od najmłodszych lat monumentalny gmach Poznańskiego towarzystwa Przyjaciół nauk przy ówczesnej ul. Wiktorii (dziś seweryna Mielżyńskiego) był młodemu zbigniewowi niezwykle bliski. to tutaj odwiedzał swoją ciotkę otolię z Karpińskich Koszutską-Uderską, która na ostatnim, czwartym piętrze frontowego budynku prowadziła swój otwarty i nie- zwykle gościnny pensjonat. Ciocia tola była rodzoną siostrą przyszywanej babki zbigniewa – Konstancji z Karpińskich Dygatowej. otolia anna Karpińska urodziła się 13 maja 1869 roku w sokolnikach Małych pod szamotułami lub w Śremie z ojca Leopolda – sędziego w Środzie Wielkopolskiej, adwokata i  notariusza w  Śremie oraz otolii z  Jarochowskich. Dziadkiem cioci toli był Cyprian łukasz Jarochowski (1796–1863), kapitan wojska polskiego, adiutant gen. t. łubieńskiego w  1831  roku i  dyrektor Poznańskiego ziemstwa Kredytowego. nie sposób pominąć dwóch wujów ciotki otolii: ks. Cypriana 1 H. szulce, Zbigniew Zakrzewski – 1912–1992 [w:] Byli wśród nas, red. z. Knakiewicz, Poznań 2006, s. 298. JAN GASPARS 1. Stanisław Zakrzewski (1787-1873), 2. Ksawery Franciszek Zakrzewski (1817-1876), członek PTPN, dagerotyp z ok. 1845 r., członek PTPN, ze zb. T. Zakrzewskiego ok. 1870 r., fot. ze zb. T. Zakrzewskiego Wojciecha Jarochowskiego (1831-1898), zaangażowanego w patriotyczne mani- festacje i pomoc powstaniu styczniowemu, nękanego kilkakrotnymi procesami, konfiskatą mienia i więzieniem, oraz Kazimierza Jarochowskiego (1828-1888), sędziego, publicysty „Dziennika Poznańskiego, historyka epoki saskiej, współzało- życiela i wiceprezesa PTPN. Rodzonym bratem ciotki Otolii był Antoni Karpiński (1855-1941), wielki patriota, powstaniec wielkopolski, działacz narodowo-demo- kratyczny, prezes sądu okręgowego w Gnieźnie i honorowy obywatel tegoż miasta. Przebywając w 1883 roku w gościnie u Dygatów w Ecouen pod Paryżem, Antoni poślubił Wandę ze Święcickich — siostrę prof. Heliodora Święcickiego, prezesa PTPN i pierwszego rektora Uniwersytetu Poznańskiego. Nie był to przypadek, jego rodzice sprawowali opiekę nad osieroconym wcześnie małoletnim rodzeństwem Heliodora (w tym małą Wandą), byli bowiem w Śremie sąsiadami Święcickich. Ciotka Otolia w 1893 roku wyszła za mąż za starszego o 33 lata Kazimierza Koszutskiego (1836-1903), powstańca 1863 roku, rolnika, ekonomistę, sekretarza zarządu i redaktora „Ziemianina” - organu Centralnego Towarzystwa Gospodarczego w Wielkim Księstwie Poznańskim. Koszutski działał także w strukturach PTPN, prócz tego wydawał drukiem oraz wygłaszał szereg wykładów nt. wdrażania nowi- nek technicznych do gospodarki rolnej. Dziewięć lat po śmierci Kazimierza Otolia poślubiła Bronisława Uderskiego, podpułkownika i lekarza w armii austriackiej. Ciocia Tola była „autorką powieści Dzienniczek Wandzi, drukowanej w jednym 182 PAMIĘĆ O WSPÓLNYM DZIEDZICTWIE, CZYLI PTPN W ŻYCIU ZBIGNIEWA ZAKRZEWSKIEGO z pism dla młodzieży. Odznaczała się rzadko w tym stopniu spotykaną dobrocią serca i uczynnością, była przy tym osobą niezmiennych zasad. Sprawy publiczne oceniała po prostu, nie wdając się w jakieś zawiłe inter- pretacje, kierując się za to zdrowym sądem i intuicją. Kiedy razu pew- nego w trakcie rozmowy dość kate- gorycznie zawyrokowała, że Polska upadnie [...], nie braliśmy jej uty- skiwań serio, aż przyszły dla kraju straszne ciosy, potwierdzające w pełni przeczucie ciotki”* — pisał po latach Z. Zakrzewski. Otolia Uderska zmarła 31 grudnia 1938 roku (lub 2 stycznia 1939 r.), 4 stycznia 1939 roku zaś spoczęła obok swej siostry Konstancji w rodzinnej mogile na cmenta- rzu świętomarcińskim w Poznaniu (po wojnie grób przeniesiono na cmentarz górczyński, po latach miej- 3. Ksawery Faustyn Ignacy Zakrzewski sce pochówku zostało zlikwidowane — (1876-1915), członek PTPN w latach 1896-1915, i zapomniane). Zakrzewski wspomi- 1911 r. fot. ze zb. ]. Gasparsa nał, że w pierwszej dekadzie stycznia 1939 roku, prócz ciotki Otolii, opu- ściło ten świat jeszcze dwoje mieszkańców jej pensjonatu”. 1 stycznia 1939 roku odszedł Stanisław Kurnatowski, który „przez kilkanaście lat mieszkał w pensjonacie Otolii Uderskiej i tam zmarł w wieku osiemdziesięciu dwóch lat. Dzięki studiom w Paryżu, oczytaniu, żywej inteligencji, polotowi, a nawet fantazji, dzięki także roz- ległym stosunkom towarzyskim posiadł umiejętność prowadzenia interesujących rozmów i wyrażania ocen. W towarzystwie był wprost niezastąpiony. W każdej niemal sprawie miał coś do powiedzenia, orzekał łatwo i pewnie. [...] Konstancja Kurnatowska, zmarła w dziesięć dni po swym mężu, łączyła wnikliwą inteligencję i głęboką kulturę z przemiłym, zawsze pogodnym usposobieniem i wielką serdecz- nością dla wszystkich, którzy ją otaczali”. Wspomniani państwo Kurnatowscy nie byli jednak jedynymi pensjonariuszami pani Uderskiej. Oto, co o owym pensjonacie na kartach swych wspomnień o międzywojennym Poznaniu pisał Zakrzewski: „Mieszkanie Otolii z Karpińskich Uderskiej w gmachu frontowym Towarzystwa Przyjaciół Nauk na najwyższym, czwartym piętrze, to coś 27. Zakrzewski, Przechadzki po Poznaniu lat międzywojennych, mps w zbiorach Biblioteki Uniwersyteckiej w Poznaniu, 1970, s. 569-570. * Osobiste zapiski Z. Zakrzewskiego, rkps, w zb. rodziny. 47. Zakrzewski, Przechadzki po Poznaniu..., s. 569. 5 Tamże, s. 570. 183 JAN GASPARS Bibliole lks Po, Ik ł 4. Zbigniew Zakrzewski przed Biblioteką PTPN, 12 sierpnia 1984 r., fot. N. Kowalski, ze zb. J. Gasparsa więcej niż zwyczajny pensjonat. [...] Otóż w pensjonacie tym skupiało się bujne życie towarzyskie i wiele przewinęło się przez jego pokoje gościnne i jadalnię interesują- cych osobistości. Ciotka Uderska zapraszała nas z reguły na tradycyjną wilię Bożego Narodzenia, nie brakło nam zresztą innych w ciągu roku zetknięć z pensjonatem i jego gośćmi. Głęboko zapadały w mą świadomość gorące dyskusje polityczne, toczone w pamiętnych dniach majowych roku 1926, dniach zamachu Piłsudskiego. Byliśmy żarliwymi przeciwnikami zamachu i bolało nas, że »contra vim non valet ius«. Pensjonariuszami byli, względnie stołowali się w pensjonacie, między innymi — profesor Uniwersytetu Poznańskiego, dr Tadeusz Kurkiewicz, który lubił opowia- dać o dalekiej Syberii, gdzie spędził swą młodość; zawsze arcyuprzejmy dyrektor Stanisław Chutkowski z poznańskiej Dyrekcji Ceł; pełen życia, o wielostronnych zainteresowaniach, botanik, a właściwie genetyk dr Adam Paszewski; nie pomnę, ile jeszcze ciekawych na ogół postaci. Rozmowy, często o zacięciu polemicznym, doty- czyły bieżącej sytuacji politycznej Polski, spraw kulturalnych, oceny różnych wyda- rzeń lokalnych i wielu innych rzeczy. Jeśli w składzie biesiadników przy dużym stole 184 PAMIĘĆ O WSPÓLNYM DZIEDZICTWIE, CZYLI PTPN W ŻYCIU ZBIGNIEWA ZAKRZEWSKIEGO ULU [LTL M HTT TJ .JJ.14. - „4 BE de p | EJ „ddd w 4 5. Zbigniew Zakrzewski na dziedzińcu PTPN, 12 sierpnia 1984 r., fot. N. Kowalski, ze zb. J. Gasparsa jadalnym prym wodzili krewni zacnej pani domu, mądre oracje ustępowały miejsca pogawędkom, żartom i niewinnym ploteczkom. Uznawano nie bez racji, że miło zabawiać się kosztem bliźnich »E buon aver sollazzo a spese daltri«, byle robić to bez złośliwości, lecz w duchu sympatii i życzliwości”. Gdzie indziej, starając się odmalować i po trosze utrwalić obraz oraz niezwy- kłą atmosferę pensjonatu przy ul. Mielżyńskiego, Zakrzewski pisał: „Na obsza- rze Poznania wabiło nas kilka ośrodków życia rodzinnego i towarzyskiego. Prym wodził pensjonat ciotki Otolii [...]. Czyżby spadał nań cały splendor Towarzystwa Przyjaciół Nauk na ulicy Mielżyńskiego, w którego gmachu na czwartym piętrze na całą szerokość frontu uwił sobie przytulne gniazdko? Dodać trzeba, iż ciotka Uderska zdobyła to obszerne mieszkanie na użytek pensjonatu dzięki życzliwości swego wuja, Heliodora Święcickiego. Łączył on prezesurę tegoż Towarzystwa z god- nością rektora Uniwersytetu. Pensjonat wyróżniał się dostojeństwem goszczących 6'Tamże, s. 601-603. 185 Jan Gaspars 186 w  nim lub stołujących się osobistości, przeważnie z  kręgów uniwersyteckich. W  pamięć moją wryła się zwłaszcza postać histologa tadeusza Kurkiewicza. zapraszany nieraz przez ciotkę tolę na obiady, przysłuchiwałem się niezmiernie ciekawym wspomnieniom Kurkiewicza z  jego kilkuletniego pobytu w  dalekim tomsku na syberii”7. „na Wigilię Bożego narodzenia […] zapraszała nas ciotka otolia […]. Wokół długiego stołu niejeden zasiadał pensjonariusz lub gość, skupia- jący uwagę pozostałych błyskotliwym umysłem, szczerością wyrażanych przeżyć, zabawną anegdotą”8. Kogóż zakrzewski mógł mieć na myśli, kreśląc te słowa? Czy jest możliwe odtworzenie długiej listy bywalców pensjonatu pani pułkownikowej? takie i podobne pytania zadawał sobie przed laty inny miłośnik lokalnej historii i genealog – sławomir Leitgeber. „zbigniew zakrzewski w książce Ulicami mojego Poznania nie napisał o swojej rodzinie tyle, ile mógł i powinien, przez co dzieje poznańskiej inteligencji stały się uboższe o wiele ciekawych szczegółów z między- wojennego dwudziestolecia. […] Pani otolia z Karpińskich Uderska prowadziła w Poznaniu pensjonat i to u niej na krótko zamieszkała przybyła z Paryża siostra [Konstancja Dygatowa, przyszywana babka zakrzewskiego – przyp. J.G.], dyspo- nująca przyzwoitą rentą po mężu [Ludwiku Dygacie, wicedyrektorze rachunko- wości towarzystwa Kolei Północnych w Paryżu]”9. W innym miejscu Leitgeber pisze: „zakrzewski wymienia gości pani otolii, lecz nie wszystkich na to zasługują- cych. Pisze co prawda o profesorze medycyny tadeuszu Kurkiewiczu, lecz pomija […] jego przyjaciół, profesorów medycyny adama Wrzoska i stefana Różyckiego. U pani otolii […] bywał cały, licznie rozrodzony klan rodziny Rucińskich (krewni pani otolii przez babkę z  domu trąmpczyńską), rodzina Kierskich, Pągowscy z  łubowic i  Gołunia, spokrewnieni z  Jarochowskimi, czyli babką pani otolii Konstancją z  trąmpczyńskich Jarochowską w  ten sam co Rucińscy sposób. na nich się zresztą lista gości nie kończy gdyż do grona bywalców tego domu zali- czali się także państwo stefanowie szumanowie i ich córka irena, żona sędziego Czapli, tudzież młody literat alan Kosko, członek »Promu«, i jego siostra Malina, rodem z odległych kresów wschodnich, mający wszelkie sympatyczne cechy kre- sowców i  mówiący tym cudownym, jakże miękkim i  śpiewnym językiem […]. Do starszej części gości pani otolii należał były wojewoda lubelski, stanisław Moskalewski, zaprzyjaźniony także z domem pań Marii i zofii trąmpczyńskich, Kijewscy, malarka Dora Mukułowska”10. Pisząc o wspomnianych wyżej stanisławie i Konstancji ze swinarskich Kurnatowskich, Leitgeber dodaje, iż pochodzili oni z przybyłej z Królestwa Polskiego szlachty i byli – niejedni oni zresztą – wyznania kalwińskiego, ich losy były zaś dość typowe dla starych wielkopolskich ziemian11. Funkcjonujący od 1920 roku w murach budynku przy ul. Mielżyńskiego pen- sjonat Uderskiej został jesienią 1935 roku przeniesiony do kamienicy przy ówcze- snej ul. Rzeczypospolitej (dziś nowowiejskiego) 5 w Poznaniu12. Czy odwiedza- 7 z. zakrzewski, Wspominam Poznań� Fakty i refleksje, Poznań 1986, s. 32. 8 tamże, s. 120. 9 s. Leitgeber, Kronikarz Poznania, „Polska i Świat”, 23 ii 1995. 10 s. Leitgeber, W kręgu rodziny Zakrzewskich, „Gazeta Poznańska”, 23 iX 1994. 11 s. Leitgeber, Starych pensjonatów urok, „Gazeta Wielkopolska”, 1993. 12 z. zakrzewski, Przechadzki po Poznaniu…, s. 569. PAMIĘĆ O WSPÓLNYM DZIEDZICTWIE, CZYLI PTPN W ŻYCIU ZBIGNIEWA ZAKRZEWSKIEGO 6. Zbigniew Zakrzewski na Cmentarzu Zasłużonych Wielkopolan (przy grobie ojca śp. dra K. Zakrzewskiego), 2 października 1983 r., fot. N. Kowalski, ze zb. J. Gasparsa jąc wielokrotnie gmach PTPN, mógł Zakrzewski przewidywać, że w przyszłości będzie nie tylko jego członkiem, ale i dostąpi zaszczytu pełnienia funkcji prezesa tej niezwykle zasłużonej instytucji? Rodzinna tradycja zobowiązuje Jednakże nie tylko sam gmach PTPN rodził w sercu Zakrzewskiego sentymen- talne, rodzinne konotacje, także i PTPN w swym instytucjonalnym wymiarze było nierozerwalnie wplecione w dzieje jego antenatów. Już jego prapradziad Stanisław Zakrzewski (1787-1873), kapitan wojsk napoleońskich, weteran kampanii pruskich i wyprawy na Moskwę w roku 1812, gospodarny dziedzic na Żabnie i Baranowie pod Mosiną, zapisał się pod koniec swego życia do PTPN, pełniąc w nim funkcję członka zwyczajnego”. Podobnie postąpił jego syn, a pradziad Zbigniewa — Ksawery Franciszek Zakrzewski (1817-1876), absolwent Gimnazjum św. Marii Magdaleny w Poznaniu, student prawa na uniwersytecie berlińskim, właściciel i gospodarz dóbr Cichowo (pow. kościański) oraz powstaniec 1848 roku. Był członkiem zwyczajnym PTPN w latach 1870-1876'*. Również i ojciec Zbigniewa — dr Ksawery Zakrzewski (1876-1915), lekarz, społecznik, prezes poznańskiego „Sokoła, wreszcie inicjator i współtwórca harcerstwa wielkopolskiego, był członkiem zwyczajnym Wydziału 13 Veritate et Scientia. Księga pamiątkowa w 125-lecie Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, red. A. Gąsiorowski, Warszawa-Poznań 1982, s. 253. 14 Tamże, s. 252. 187 Jan Gaspars 188 Lekarskiego PtPn w latach 1896–191515. Mając tak bogate tradycje rodzinne, nie mógł zakrzewski nie podążać śladami swych przodków. Już w 1952 roku został członkiem zwyczajnym Komisji nauk Ekonomicznych (Wydział ii Historii i nauk społecznych). W  następnych latach piął się przez kolejne szczeble organizacji towarzystwa. W  okresie od  23  kwietnia 1964 do 30 maja 1968  roku piastował on funkcję przewodniczącego Komisji nauk Ekonomicznych. Jednocześnie od 28 kwietnia 1964 do 2 czerwca 1967 roku był zastępcą członka Komisji Rewizyjnej, a w okresie od 2 czerwca 1967 do 29 kwietnia 1977 roku – członkiem owej Komisji. od 29 kwietnia 1977 do 27 lutego 1981 roku pełnił on funkcję przewodniczącego Komisji Rewizyjnej. tak oto w roku 1981 zakrzewski objął funkcję prezesa PtPn. Prezes PTPN (1981–1987) Jego poprzednikiem był prof. zdzisław Kaczmarczyk. na okres prezesury zakrzewskiego przypadło zorganizowanie uroczystych obchodów 125-lecia PtPn w roku 1982. z okazji tej rocznicy pod redakcją prof. antoniego Gąsiorowskiego, przy współpracy różnych naukowców, powstała pamiątkowa księga obejmująca dzieje PtPn od jego powstania w roku 1857 aż po rok 198116. Rzecz istotna – opra- cowanie to zawierało także szczegółowy wykaz członków PtPn za lata 1857–1945 wraz z podaniem dokładnych dat ich przynależności do towarzystwa i do poszcze- gólnych jego wydziałów, a także z wyszczególnieniem pełnionych w nim funkcji. Jednocześnie Wydział Matematyczno-Przyrodniczy PtPn dla uczczenia 125. rocznicy swego istnienia zainicjował prace nad pierwszą monografią dawnego cmentarza farnego na Wzgórzu św. Wojciecha w Poznaniu, znanego jako Cmentarz zasłużonych Wielkopolan. auspicje nad całością – jako prezes PtPn – sprawo- wał zakrzewski. Co prawda opracowanie powstawało pod redakcją prof. Marii aleksandry smoczkiewiczowej, niemniej zakrzewski także brał udział w jego two- rzeniu. Był współautorem owej monografii, osobiście wykonując kwerendy archi- walne, wizje in situ na cmentarzu (odczytując inskrypcje na nagrobkach) i reda- gując poszczególne biogramy osób na nim pochowanych. Wedle wspomnień jego małżonki – śp. Elżbiety zakrzewskiej – miał bardzo poważny wkład w powsta- nie owego opracowania. Co więcej, prace nad powstaniem pierwszej monogra- fii cmentarza wpisywały się w długoletnie zabiegi zakrzewskiego o ochronę tego miejsca i przywrócenie mu świetności, zabiegi, które wraz z innymi członkami towarzystwa Miłośników Miasta Poznania czynił od roku 195917. zainicjowanie prac nad powstaniem pierwszej monografii cmentarza zbiegło się jednocześnie z  „interwencją” zakrzewskiego u  ówczesnego prezydenta Poznania andrzeja Wituskiego. Dotyczyła ona wskazania na pilną potrzebę rewaloryzacji zabytko- wego cmentarza. tak o tym epizodzie wspomina w swej książce sam a. Wituski: „Mój akademicki nauczyciel, profesor zbigniew zakrzewski, był przewodniczą- cym towarzystwa Miłośników Miasta Poznania. Przyszedł kiedyś do mnie i bar- 15 tamże, s. 253. 16 Veritate et Scientia… 17 Biblioteka Raczyńskich, rkps 2880, Papiery Paluszkiewicza, materiały dot. towarzystwa Miłośników Miasta Poznania, k. 2. Materiały Komisji nazewnictwa Uczczenia zasłużonych i papiery dot. Cmentarza zasłużonych w Poznaniu, k. 118–119. PAMIĘĆ O WSPÓLNYM DZIEDZICTWIE, CZYLI PTPN W ŻYCIU ZBIGNIEWA ZAKRZEWSKIEGO 7. Obchody jubileuszu 125-lecia PTPN, Sala Czerwona Pałacu Działyńskich w Poznaniu, 3 czerwca 1982 r., ze zb. Biblioteki PTPN dzo się żalił, że władza tak spokojnie patrzy, jak ten cmentarz popada w ruinę. [...] Profesor Zakrzewski wymógł na mnie, abym się tym zajął. [...] Wtedy więc, po interwencji profesora, rzeczywiście powołałem grupę kompetentnych osób z zada- niem uczynienia z tego cmentarza godnego miejsca spoczynku dla ludzi, którzy zasłużyli się Poznaniowi i Wielkopolsce”. Odtąd prezydent Wituski stał się gorą- cym orędownikiem rewaloryzacji zabytkowej nekropolii. Wybudowano wówczas m.in. pomieszczenie stróżówki, a artystom plastykom zlecono renowację najważ- niejszych nagrobków. Czy tocząc „batalię” o otoczenie właściwą opieką Cmentarza Zasłużonych, mógł prof. Zakrzewski przewidzieć, iż 30 lat później sam na nim na wieczność spocznie? Sądząc po wybitnej skromności, jaka go cechowała, można się domyślać, że zapewne nawet nie stawiał sobie takich pytań. Na początku tego artykułu pisałem o „długu” dziedzictwa poprzednich pokoleń, który to dług Zakrzewski starał się spłacać w swym życiu. Wydaje się, że ta myśl przy- świecała mu również wtedy, kiedy sprawował funkcję prezesa PTPN. Zaproponował on wówczas swoisty koncept czegoś, co dziś nazywamy „polityką historyczną. W tę politykę wpisać można z pewnością odsłonięcie tablic ku czci Edmunda Pawła Strzeleckiego czy ks. prof. Szczęsnego Dettloffa, choć inicjatywa ich powstania nie wyszła rzecz jasna od samego Zakrzewskiego. Jak widać na archiwalnej fotogra- fii z roku 1984, dziedziniec PTPN nie był wówczas w zasadzie w ogóle zagospoda- rowany, a jego zieleń uporządkowana. W ciągu ostatnich dekad można zauważyć 18.4. Wituski, To przecież mój Poznań, Poznań 2014, s. 201-202. 189 Jan Gaspars 190 stopniowe zabiegi, by uczynić z tej przestrzeni rodzaj narodowego „panteonu”, nie- jako kontynuacji (w sensie rzecz jasna symbolicznym) „poznańskiej skałki”. Pomysł ów zresztą nie jest niczym nowym, nawiązuje on bowiem do jeszcze przedwojen- nej tradycji. zwieńczeniem jego realizacji było odtworzenie w 1998 roku pomnika adama Mickiewicza stojącego niegdyś za kościołem pw. św. Marcina w Poznaniu. od odsłonięcia tablicy ku czci Józefa Chociszewskiego minęło już ponad pół wieku, w  tym czasie „na murach gmachu towarzystwa zawisły kolejne tablice komemoratywne. W 1984 roku dla przypomnienia i uczczenia zasług Edmunda Pawła strzeleckiego na jednym z pilastrów budynku, od strony dziedzińca, umiesz- czono tablicę z  popiersiem podróżnika. […] Ufundowali ją andrzej Wituski, prezydent Poznania, i towarzystwo łączności z Polonią zagraniczną »Polonia« (oddział w  Poznaniu); odsłonięcia dokonał prezes PtPn, prof. zbigniew zakrzewski 8 października 1984 roku, w 111. rocznicę śmierci strzeleckiego”19. „W grudniu 1984 roku Komisja Historii sztuki wspólnie z Wydziałem Vii nauk o  sztuce PtPn wystąpiła do zarządu towarzystwa z  wnioskiem o  umiesz- czenie na dziedzińcu siedziby towarzystwa tablicy pamiątkowej poświęconej ks. prof. szczęsnemu Dettloffowi. […] na czele społecznego Komitetu Budowy tablicy […] stał Konstanty Kalinowski, profesor UaM w Poznaniu. […] tablicę odsłonił 4 listopada 1986 roku prezes towarzystwa, prof. zbigniew zakrzewski. tego samego dnia w sali posiedzeń towarzystwa odbyła się sesja naukowa, która dokonała oceny całokształtu twórczości i działalności ks. szczęsnego Dettloffa”20. Przypadający na lata 1981–1987 okres prezesury prof. zakrzewskiego w PtPn jawi się jako czas niezwykle wytężonej pracy i największych bodaj suk- cesów naszego bohatera, sukcesów nie tak może spektakularnych jak pełnienie zaszczytnych funkcji w ówczesnej akademii Ekonomicznej, ale trwalszych. Był to bowiem czas, w którym powstały jego główne dzieła dotyczące Poznania – słynne książki: Przechadzki po Poznaniu lat międzywojennych, Ulicami mojego Poznania czy Wspominam Poznań. Był to też okres prezesowania Klubowi inteligencji Katolickiej w Poznaniu i udzielania się w wielu innych organizacjach. Był to jed- nocześnie okres schyłkowy w jego życiu, stopniowego podupadania na zdrowiu i opuszczających go powoli sił. W uznaniu zasług uczynionych dla PtPn i nie tylko towarzystwo przyznało mu w 1988 roku członkostwo honorowe. Po zakrzewskim funkcję prezesa PtPn objął prof. antoni Gąsiorowski. nie tylko sekretarz PtPn prof. med. Lech torliński, ale i sam jego prezes, zmarły w  ubiegłym  roku śp. prof. Jacek Wiesiołowski, kilkakrotnie dopyty- wali się piszącego te słowa o możliwość udostępnienia im malowanego portretu z. zakrzewskiego. obydwu profesorom bardzo zależało na tym, by w sali posie- dzeń PtPn obok podobizn innych prezesów i zasłużonych działaczy towarzystwa znalazł się także jego portret. niestety takim malowanym konterfektem rodzina nie dysponuje, a wykonany przed laty i ponoć udany portret malarski pędzla córki profesora – Barbary zakrzewskiej – niestety zaginął. 19 R. Marciniak, Panteon narodowy w siedzibie Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, Poznań 2004, s. 17. 20 tamże, s. 19. 191 Jacek Kowalski Pani Profesor alicji Karłowskiej-Kamzowej portret w siedmiu odsłonach Epoka Pani Profesor skończyła się już dawno. Wiedzieliśmy, że wraz z  Jej śmiercią zaczną zacierać się w naszej pamięci obrazy, sceny, sytuacje. Że będziemy usiłowali przekazać je następnym pokoleniom, ale przecież z góry było wiadomo, że to usiłowanie w znacznej mierze okaże się daremne. Pochwały, którymi obda- rzyli Panią Profesor autorzy licznych notatek biograficznych, wydadzą się tak podobne do innych, że Jej żywot, postać i  dokonania mimowiednie stoczą się pomiędzy stosy podobnych charakterystyk. Mimo to nie rezygnujemy ze spisywa- nia kolejnych wspomnień, bo „my z niej wszyscy”. Pani Kamzowa, w pełnej tytulaturze: prof. dr hab. alicja Karłowska-Kamzowa (6 iV 1935–24 Xi 1999), a inaczej „Ciotka” lub „Ciocia”, czasem „Mama”, potem dla niektórych „Babcia”, naprawdę była naszą Wielką Matką, a o Matce nie godzi się zapominać. a że słowa są ułomne, szybko ulatują? Po to jest historia sztuki, aby posłużyć się również obrazami. Może one, wsparte słowem, przetrwają próbę czasu? Mam nadzieję, że tak, skoro w dziesięć lat po powstaniu pierwszej wersji tego tekstu można go jeszcze wzbogacać o kolejne obrazy, kiedyś nieuwzględnione. 1� obraz pierwszy to kartka z albumu rodzinnego. W Jej życiu świat rodziny i praca przenikały się w przedziwny sposób od samego początku. a jednak nikt z nas nie usłyszał opowieści o dworze w Piaskach – tej swoistej arkadii, gdzie pojawiła się jako długo oczekiwana i upragniona córka Janiny z Bartoszewiczów i tadeusza. Do dziś zachowała się w parku w Piaskach figurka Marii Panny, która była wotum wdzięczności za Jej urodzenie. Dostatnie, dobrze prowadzone gospo- darstwo Jej ojca, z niedużym, lecz niezwykle urokliwym dworkiem były rajem, gdzie dane Jej było wzrastać wraz z  braćmi w  atmosferze rodzinnej miłości. Wkrótce jednak miało nastąpić bardzo bolesne wygnanie. W  drugim roku Jej życia umiera ojciec, w czwartym ginie – w tragicznych okolicznościach – Matka. Rok później tragedii dopełniają hitlerowskie bombardowania. Wygnanie jest cał- kowite i ostateczne. Drugą w kolejności chronologicznej, lecz bodaj jedyną w Jej świadomym życiu Matką została siostra ojca – Gabriela Karłowska, która swoje osobiste szczęście poświęciła całkowicie alicji. ta „Mama-Ciocia” była osobą nie- przeciętną. Doktor nauk chemicznych i rolniczych, prowadziła badania naukowe i propagowała nowoczesne sposoby uprawy, a jednocześnie – w trudnych latach po ii wojnie światowej – ratowała przed zniszczeniem dawne ziemiańskie majątki, JACEK KOWALSKI 1. Dwór w Piaskach, lato 1933 r., fot. z archiwum rodziny Karłowskich wykazując przy tym niebywałą odwagę i upór. Dzieci Janiny i Tadeusza przy- garnęła mocą własnej decyzji, wbrew opinii rodziny. I tak Alicja zamieszkała w Poznaniu, w domu przy ulicy Strzeleckiej 28, wybudowanym przez Jej pradziada Maksymiliana Studniarskiego. Stąd wyprowadziła się, już jako mężatka, do miesz- kania przy ul. Ratajczaka 21. O tym wszystkim nie opowiadała nam w Instytucie, choć wiele aktualnych i przeszłych rodzinnych wydarzeń było dla nas oczywistych. Zawsze przecież — no, mniej więcej — wiedzieliśmy, co robi Jej syn Paweł, a co córka Halina zwana potocznie Pyzią. Po latach widziałem wnuki śpiące na zestawionych fotelach w instytutowym gabinecie, podczas gdy Pani Profesor pisała przy biurku refe- rat. Wiedzieliśmy, że Karłowscy to stara rodzina ziemiańska, że Błogosławiona Maria Karłowska, matka założycielka sióstr pasterek, to Jej cioteczna babka, ale o tym się nie mówiło, to się ewentualnie wiedziało, i tyle. Właściwie nie mieli- śmy świadomości, że Jej życie stało się ukoronowaniem dzieła wielu pokoleń wielkopolskiej szlachty i poznańskich inteligentów. Jej prapradziad, sędzia Antoni Studniarski, był członkiem założycielem Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, tego samego, którego prezesurę objęła Ona w ostatnich latach życia. Wszak do PTPN należało wielu innych przedstawicieli Jej rodziny, zasłużonych dla nauki i pracy organicznej w Poznańskiem. Także tych, którym przyszło chwycić za broń w powstaniu wielkopolskim. Wtedy to Ojciec Pani Profesor zorganizował oddział kawalerii jutrosińskiej. I znów: wszystko to przeważnie uchodziło naszej uwadze. 192 Pani Profesor alicji Karłowskiej-Kamzowej portret w siedmiu odsłonach 193 Wiedziało się za to, że dr tadeusz Kamza, mąż Pani Profesor, to znany w Poznaniu lekarz urolog. nieco pospolite brzmienie tego nazwiska służyło Jej do szokowania niektórych nobliwych osób (tych, których mniej lubiła). Bo oczywiście, jak każdy człowiek, miała swoje własne sentymenty i awer- sje, będąc przy tym zawsze bardzo kategoryczna. Do tego stopnia, że nawet gdy Jej opinie stały na granicy obrazoburstwa, nie wahała się ich głosić. na przykład nigdy nie pokochała Świętej Jadwigi Królowej, bo „prawdziwą świętą” była dla niej tylko Święta Jadwiga Śląska, znacznie bliższa Jej wrażliwości… Kult Królowej uważała za „kumotersko” rozdęty przez krakowiaków. nie zaakceptowała też led- nickiej „Ryby”. Pomimo wielkiej sympatii, jaką darzyła ojca Jana Górę – dla niej to „żelastwo” nie pasowało formą do krajobrazu historycznego. tych wszystkich opinii nigdy nie obawiała się wyrażać głośno, nawet jeśli były sprzeczne ze zdaniem ogółu. W każdym jednak starała się dostrzec to, co dobre i wartościowe, i tego też uczyła swoje dzieci, którym mówiła: „Jeśli twój wróg albo ktoś, kto zwykle zachowuje się jak »ostatnia świnia«, zrobi coś dobrego, trzeba mu to oddać”. zatem także Jej studenci i współpracownicy słyszeli, jak wygłaszała pochlebne opinie o osobach, których postaw i działań w zasadzie nie akcepto- wała. szanowała również absolutną wolność nauki. Wyrazem spojrzenia od dobrej strony i nieulegania uprzedzeniom była legendarna obrona młodego człowieka, który na egzaminie wstępnym pojawił się „w japonkach i koszuli w kwiaty roz- piętej do pępka” (były to czasy hippisowskie). zacne ciało profesorskie uznało, że nie godzi się stawać w takim stroju na egzaminie, chciało więc osobnika oblać. ówczesna pani docent Kamzowa zaoponowała, przypominając kolegom, że egza- min polega na ocenie wiedzy, a nie stroju kandydata. ostatecznie młody hippis został studentem, aczkolwiek jego dalsze postępy nie okazały się zbyt oszałamia- jące i studia pożegnał. niemniej Kamzowa pokazała w praktyce zasadę, że nikogo nie należy skreślać à priori. Kiedy zaczęły wchodzić w modę zalążki studiów gen- der, delikatnie wyrażała swój niesmak, ale swoboda w prowadzeniu badań była dla niej święta. Co nie znaczy, że zgadzała się z metodą i wnioskami. „Dopiero jak im – nie daj Boże – homoseksualista dziecko uwiedzie, to zrozumieją” – usłysza- łem w zaciszu gabinetu. 2� obraz drugi – nawa Katedry Historii sztuki (godna miana nawy z czterna- stej ody Horacego) wypływa spod skrzydeł starszych ojców założycieli, aby zdobyć nowe akweny, od mórz mediewalnych po ocean sztuki współczesnej. na wspólnym pokładzie żegluje tu całe młode pokolenie ówczesnej poznańskiej placówki, czyli bez mała jedna piąta narodowej floty „historycznosztucznej” tamtych lat; licząc od lewej: andrzej turowski, szczęsny skibiński (przy sterze), Janusz Kębłowski i Konstanty Kalinowski. na pierwszym planie – ona, kobieta równie piękna, co inteligentna, „rodzynka” w męskim towarzystwie. Wybór kierunku studiów, podyktowany zamiłowaniem do podróży, krajo- znawstwa i piękna, został powitany przez Jej „Mamę-Ciocię” z rezerwą, bo prze- cież z tak ulotnej, humanistycznej dyscypliny „nie da się wyżyć”. alicja została więc zobowiązana do ukończenia kursu kreślarskiego (i zrobiła to), aby w razie czego móc zarobić na chleb. JACEK KOWALSKI 2. Nawa Katedry Historii Sztuki na Jeziorze Kierskim, lato 1967 r. [?], fot. Z. Czarnecki, Archiwum IHS UAM Wybór okazał się jednak trafny. Już wkrótce przypadła Jej część schedy po wielkim twórcy poznańskiej placówki — księdzu profesorze Szczęsnym Dettloffie, którego była uprzywilejowaną uczennicą, choć doktorat pisała już u profesora Gwidona Chmarzyńskiego. Pierwsze kroki stawiała na drodze badań nad gotycką rzeźbą i malarstwem tablicowym w Polsce. Wkrótce wypłynęła na inne wody, wcześniej prawie zupełnie nieznane, podejmując wielkie zagadnienie średnio- wiecznych malowideł ściennych. Właściwie dopiero dzięki Niej ten gatunek sztuki został u nas doceniony i opracowany. Jeszcze do niedawna trafiali do naszego Instytutu badacze, aby osobiście skonsultować obszerny katalog, sporządzony pod Jej kierownictwem i w całości nigdy nieopublikowany. Integralną częścią monu- mentalnej syntezy Malarstwo gotyckie w Polsce (wydanej kilka lat po Jej śmierci) są właśnie Jej teksty. Od malowideł ściennych był już tylko krok do średniowiecznych miniatur. Mało który z polskich badaczy posiadł o nich taką wiedzę i był w nich tak rozmiłowany. Wszystkie inne, liczne „pola badawcze” można by metaforycz- nie określić jako pomniejsze zatoczki, po których Pani Profesor żeglowała okazjo- nalnie, choć z zamiłowaniem — czy chodziło o poznańskie spiżowe płyty nagrobne, twórczość Hieronima Boscha, współczesne witraże państwa Powaliszów, ikono- grafię świętych franciszkańskich czy też, bardzo rzadko, o architekturę. Jej żywio- łem pozostawały przede wszystkim polska rzeźba i malarstwo, zwłaszcza Pomorza i Śląska. Te ziemie były Jej szczególnie drogie, mimo że sporo uwagi poświęcała też rodzinnej Wielkopolsce. Jednakże nie sposób zrozumieć sztukę Śląska i Pomorza, czyli regionów, które przez wieki pozostawały w granicach ościennych monarchii, 194 Pani Profesor alicji Karłowskiej-Kamzowej portret w siedmiu odsłonach 195 bez europejskiego kontekstu. tym samym Pani Profesor przeszła do zagadnień ponadregionalnych, związanych z naszym kawałkiem Europy. Po części to ona właśnie odkryła dla polskiej historii sztuki Europę Środkowo-Wschodnią jako region artystyczny, któremu poświęciła osobną, piękną książkę. nawiązała przy tej okazji szereg międzynarodowych kontaktów i stała się cenioną ambasadorką polskiej historii sztuki tak w krajach dawnych „demoludów”, jak i na zachodzie. Fascynacji sztuką towarzyszyła fascynacja ludźmi. Widzieliśmy, jak bliska Jej była osobowość Świętej Jadwigi Śląskiej, jak patronowała rozmaitym, czasem tro- chę dziwnym przedsięwzięciom, wykraczającym poza historię sztuki, na przykład anatomicznej rekonstrukcji twarzy śląskiej księżnej. o efektach tej pracy niektórzy złośliwcy powiadali nawet, że święta, znana herod-baba (wedle określenia Pani Profesor), okazała się zadziwiająco podobna do swojej wielbicielki. innym ulubionym Jej bohaterem był wielki czciciel Świętej Jadwigi i  zara- zem jej prawnuk, książę brzeski Ludwik, średniowieczny mecenas i kolekcjoner. Możliwe też, iż Pani Profesor właśnie dlatego tak lubiła malarstwo książkowe, że rękopisy są bliskie ludziom, którzy z nich korzystali, że – w przeciwieństwie do malowideł ściennych, tak często przemalowywanych i restaurowanych – tyle osobistych, intymnych śladów można na ich kartach odnaleźć. Chciała też, aby badania nad sztuką miały wymiar praktyczny. także i tu oka- zała się prekursorem. otóż od początku lat 80. „wzięła się” do ochrony środowiska kulturowego. Wielkopolsce groził wówczas tzw. rów kościański, czyli fatalny pro- jekt potężnego zgrupowania odkrywkowych kopalń węgla brunatnego. Między innymi dzięki Jej energicznym działaniom projekt ten został utrącony. Przy okazji powstały użyteczne mapy i opracowania, a przede wszystkim doszło do ustawo- wego zapisu o ochronie „przestrzeni historyczno-kulturowej” (mało kto wie, że to ona właśnie upowszechniła ten termin). odtąd przy planowaniu przestrzen- nym trzeba uwzględniać zabytki architektury, urbanistyki i historyczny krajobraz. Możemy śmiało powiedzieć, że bez tego, a zatem bez Pani Profesor, oblicze Polski wyglądałoby zupełnie inaczej. strach pomyśleć jak. 3� obraz trzeci – blaszane pudełko po ciasteczkach. Wszyscy dobrze je znamy, zawsze leżało gdzieś na półce w gabinecie 422 (dziś 417) w bloku a Collegium novum, razem z  koszykiem jabłek, aby podczas seminarium wylądować na niskim stoliczku pomiędzy nią a  studentami. Czasami też pudełko pojawiało się na posiedzeniach Rady instytutu, a w dniu Jej imienin – które obchodziła na Gromniczną – zastępowała je galaretka z owocami z własnej działki. Jednak naj- ważniejszą funkcją pudełka było „uczłowieczanie” zajęć seminaryjnych. Bo tak już było, że swoje własne dzieci traktowała „jak studentów” („zbyt dużo dysku- sji, zbyt mało zdecydowanej ręki w wychowywaniu”), a studentów jak matka – rodzone dzieci swoich studentek nazywała „seminaryjnymi wnukami”. Można jeszcze w rodzinnym archiwum znaleźć wzruszające dedykacje tych, które wprost nazywały Ją „przybraną Mamą”. Wiedziała, co kto porabia prywatnie, jak i gdzie mieszka, co go boli, słowem – zajmowała się „całokształtem”, pilnie jednak dba- jąc, aby wskutek rozpieszczenia delikwent czy delikwentka nie spoczęli na laurach. Jednej z doktorantek odstąpiła część własnego stypendium, aby tylko umożliwić JACEK KOWALSKI 3. Pudełko po ciasteczkach w gabinecie 422 (dziś 417) w Collegium Novum, blok A, fot. J. Jarzewicz, Archiwum IHS UAM jej badania w paryskiej Bibliotheque Nationale. Z tej okazji całkowicie „wyposa- żyła” jej hotelową lodówkę, aczkolwiek z drugiej strony narzuciła morderczy har- monogram pracy. O tym opiekuńczym płaszczu czy parasolu dotąd krąży wiele anegdot. Na przykład: Pani Profesor wygłasza wykład kursowy — zwrócona do studentów, ale jak zwykle z charakterystycznie przymkniętymi oczyma — a w któ- rymś rzędzie siedzi student P., powszechnie znany z tego, że nocami pracuje, więc na zajęciach przysypia. W odpowiednim momencie Pani Profesor otwiera oczy i mówi: „A teraz proszę obudzić pana P. Panie P., niech pan teraz notuje, bo teraz będzie to ważne!”. Ów matczyny stosunek zamieniał się często w stosunek ojcowski. Nic to, że nie- którzy mieli innego promotora — z postępów swojej pracy musieli tłumaczyć się przed „Ciotką”. Była surowa. Biada „krewnym i znajomym”, którzy mieli nadzieję na jakieś ulgi — wobec takowych zwiększała wymogi i błyskawicznie „wylatywali”. Dbała też, jak to się mówi, o „porządek moralny” — dyskretnie, ale rzeczowo. Kiedy podczas zajęć terenowych wypadała niedziela, zapraszała na mszę świętą, na przykład o siódmej albo o szóstej rano (bo potem trzeba było jeszcze „zali- czyć” parę obiektów). Nie wszyscy korzystali z zaproszenia, bo przymusu nie było. Nieobecność kwitowała cierpką uwagą, aż śpiochom-katolikom szło w pięty. Była bowiem tolerancyjna, ale zasadnicza. Podczas seminaryjnego wyjazdu na Węgry, który z wielkim trudem sama zorganizowała (za komuny była to nie lada sztuka), ostro przymówiła koledze-profesorowi picie piwa ze studentami na budapeszteń- skim dworcu (dla niezorientowanych: w Polsce niełatwo było wtedy o piwo, a to 196 Pani Profesor alicji Karłowskiej-Kamzowej portret w siedmiu odsłonach 197 osiągalne z reguły okazywało się podłe; o takim jak na Węgrzech można było tylko pomarzyć). Po stanie wojennym jeden z Jej ulubionych podopiecznych porzucił Polskę i znalazł azyl w niemczech, bardzo ją to zabolało. Każdy taki wyjazd uwa- żała za niepowetowaną stratę dla kraju. Jednak dopytywała: „Co on, biedak, pora- bia? Czy ma gdzie mieszkać? Czy nie głoduje?”. „Ma się nieźle, ale nie uznali mu magisterium, musi jeszcze raz zdawać egzaminy”. „a dobrze mu tak!” Jak widać, dydaktykę potrafiła uprawiać wszędzie. i tak, siedząc w zatłoczonym tramwaju, na widok stojącej staruszki zwracała się do sąsiada: „no, młody człowieku, kto pierwszy wstaje – pan czy ja?”. Wśród strachliwych panowało przekonanie, że jak się „Ciotka” raz do kogoś zrazi, to już na amen. Coś było na rzeczy, ale… pewna wszechstronnie utalentowana, acz absolutnie niefrasobliwa studentka w  typie niebieskiego ptaka (dziś – ważna eurobiurokratka) przyszła do Pani Profesor w przeddzień wygłoszenia własnego referatu na zajęciach, pytając… z jaką wła- ściwie literaturą ma się zapoznać, bo zgubiła listę lektur (chodziło, o ile pomnę, o portrety fajumskie). „Ciotkę” niemal zatkało z oburzenia na taką bezczelność, ale z zimną krwią udzieliła odpowiedzi. spodziewaliśmy się, że nazajutrz nastąpi rozwałka delikwentki. i otóż nie. ta bowiem okazała się niefrasobliwa, lecz inteli- gentna; referat wypadł świetnie i mimo wstępnego uprzedzenia „Ciotka” przeko- nała się do „czarnej owcy”. i  wreszcie w  kręgu wspomnianego srebrzystego pudełeczka narodziły się seminaria Mediewistyczne, czyli coroczna naukowa sesja, na której „nieopie- rzeni” adepci nauki wymieniali się doświadczeniami i  zapoznawali ze sobą. Do uczestników dołączyli studenci z Wrocławia, gdzie Pani Profesor, po nagłej śmierci męża w roku 1981, zaczęła prowadzić dodatkowe zajęcia (jedna pensja nie wystarczała na utrzymanie domu). szybko pojawili się też reprezentanci mło- dych poznańskich historyków, filologów, archeologów, filozofów, muzykologów, potem studenci i doktoranci z innych miast, wreszcie z ościennych krajów, a na koniec – z zachodniej Europy. Wielodyscyplinarność seminariów nie była zresztą zwykłym „pączkowaniem”. ta idea miała jakoś wskrzesić ducha średniowiecz- nych uniwersytetów – wspólnotę nauczanych i nauczających, razem dążących do prawdy. seminaria miały też iść w poprzek panoszącej się specjalizacji, zawężaniu dyscyplin i poszukiwań naukowych. sali obrad użyczało Poznańskie towarzystwo Przyjaciół nauk, noclegi fundował Uniwersytet, studentki wespół z Panią Profesor własnoręcznie przygotowywały śniadania i kolacje, a ona moderowała dyskusje. Żaden referat nie mógł przejść bez echa, a choćby był kiepski i wymagał korekty – krytyczny komentarz zaczynała od pochwały. Dlatego kameralna atmosfera pozo- stała, a efekty seminarium okazały się błogosławione. Wówczas – i jeszcze długo później – była to bodaj jedyna taka inicjatywa naukowa w kraju. z początku tylko tu mogli spotkać się młodzi mediewiści z  różnych „demoludów”, państw rze- komo bratnich, w istocie rozdzielonych murami milczenia i milicyjnej kontroli. Wdzięcznie wspominają to naukowcy z Czech i byłej nRD. od tamtych lat wiele się zmieniło. Kiedy w grudniu 2016 roku obradowaliśmy na już XXXVii seminarium Mediewistycznym (dziś imienia alicji Karłowskiej- -Kamzowej), znaczną część referentów stanowili dawni „młodzi”, niegdyś wspie- rani przez Panią Profesor u progu ich naukowej drogi, gdy debiutowali na pierw- szych seminariach; teraz przyjechali tu z własnymi uczniami. Jacek Kowalski 198 z wiernych studentów formowała grupy badawcze i jeździła z nimi na objazdy. Po Polsce mknęła ówczesnym uniwersyteckim środkiem transportu, tzw. błękitną strzałą – rozwalającym się niebieskim jelczem, albo – jeśli grono było bardziej elitarne – trzęsącą się nyską. zwiedzało się z nią dwadzieścia cztery godziny na dobę, bez prawa do posiłku i odpoczynku. W zamian można było wziąć udział w  produkcji kanapek, spożywanych wspólnie w  autobusie. niejeden boleśnie odczuł Jej straszną dewizę: „My, historycy sztuki, nie musimy jeść obiadu”. sam pamiętam, jak zdjęty litością wobec paru zagranicznych gości drżących z zimna pomiędzy jednym obiektem a  drugim, zaproponowałem, żeby zatrzymać się na filiżankę kawy. stan gości nieco Ją zaniepokoił: „Proszę państwa, rozumiem, że jesteście zmęczeni, kto chce wypić kawę, proszę do kawiarenki, kto chce zoba- czyć Drzwi Gnieźnieńskie, proszę za mną”. Mimo to nigdy nie brakowało chętnych uczestników. Dzięki Jej determinacji mogli wielokrotnie odwiedzać muzea Pragi, Budapesztu, a w latach 90. także Berlina i Paryża. Pamiętam, jak bodaj w 1985 roku „zdobyła” z nami praską katedrę św. Wita. nasza wycieczka w przelocie z Poznania do Budapesztu „międzylądowała” na kilka cennych godzin na Hradczanach, a tu niespodzianka – milicyjny kordon. strażnik mówi: „Wejście wzbronione, czekamy na zagranicznych gości”. Pani Profesor błyskawicznie replikuje: „a to sem my!”, czyli: „to właśnie my!”. zaskoczony funkcjonariusz ustępuje i oto wchodzimy do opustoszałej katedry. Kiedy po jakimś czasie pojawiła się prawdziwa delegacja zagraniczna, Pani Profesor ewakuowała nas szybko bocznym wyjściem. te spartańskie zasady sprowokowały niejedno zabawne qui pro quo. W epoce schyłkowego PRL-u, kiedy wszystkiego brakowało, Pani Profesor (wówczas jeszcze Pani Docent) omijała lepsze lokale, korzystając niemal wyłącznie z tanich barów mlecznych. tam też zaciągała swoich podopiecznych, których zresztą nie stać było na większe wydatki. nie rezygnowała jednak zupełnie z kulinarnych rozkoszy – w tym celu nosiła ze sobą praktyczne, szczelne pudełeczko po tabletkach musują- cych, zawierające rozpuszczalną kawę „neskę” (nescafé) – synonim zachodniego luksusu. Pewnego dnia, w późnych latach 80., w przerwie konferencji zorganizo- wanej przez warszawski iBL (Pogranicza i konteksty literatury polskiego średnio- wiecza), postanowiła zaprosić na tę kawę swoją przyjaciółkę, prof. Brygidę Kürbis, swojego asystenta Krzysztofa Jodłowskiego i świeżo upieczonego historyka sztuki Leszka Wetesko. Weszli do kawiarni przy Krakowskim Przedmieściu, siedli przy stoliku i Pani Profesor poprosiła kelnerkę o podanie osobno wrzątku w szklan- kach i  torebek herbaty ekspresowej. Kelnerka wyraziła oburzenie, informując, że w lokalu wysokiej kategorii podobne praktyki są nie na miejscu. Pani Profesor z kamienną twarzą wyjaśniła: „Wie Pani, bo my jesteśmy z Poznania i kawę mamy ze sobą”. i okazała pudełeczko. oszołomiona tym argumentem kelnerka przynio- sła cztery szklanki wrzątku i osobno cztery torebki herbaty. Młodzież z ledwością zachowała powagę, zwłaszcza że bonusem była zmieniająca się w miarę rozwoju akcji mina pani profesor Kürbis, najwyraźniej gotowej na ucieczkę z  lokalu… (powyższą anegdotę zweryfikował naoczny świadek – Leszek Wetesko – jako że piszący te słowa znał ją dotąd i powtarzał w innej, skonfabulowanej wersji). zdarzało się, że studenckie wyprawy owocowały specjalnymi publikacjami. ostatnie takie przedsięwzięcie dotyczyło badań ikonografii św. Wojciecha, przed rocznicowymi obchodami w 1997 roku. Gromadka młodzieży zjechała z nią wtedy PANI PROFESOR ALICJI KARŁOWSKIEJ-KAMZOWEJ PORTRET W SIEDMIU ODSŁONACH 4. Pani Profesor i Zaśnięcie Matki Bożej, fot. P. Kamza nieomal pół Polski, a prócz wystawy i katalogu powstało parę ciekawych prac magisterskich. Splendorem dzieliła się z uczniami, ich nazwiska zawsze umiesz- czała w swojej bibliografii, każdemu — jak zwykła mawiać — „oddawała chwałę”. Dziś uczniowie Pani Profesor — magistranci i doktoranci — objęli wiele poważnych stanowisk, niektórzy są znanymi i uznanymi badaczami. Trudno byłoby ich wszyst- kich tutaj wymienić, zwłaszcza że niemałe długi wdzięczności zaciągnęli u Niej również „cudzy” wychowankowie. Nie promowała specjalnie własnych pupilków, lecz wszystkich, których uznawała za wartych poparcia. Żeby było jasne — niezależ- nie od tego, czy podczas objazdów chadzali na mszę świętą, czy nie. 4. Obraz czwarty, wspominany przez proboszcza parafii św. Marcina: Pani Alicja rozmodlona w „Jej” ławce w głębi nawy. I ofiarowany przez Nią do tegoż kościoła obraz (specjalnie malowany przez syna Pawła), który upamiętniać miał podjęte w tym właśnie miejscu prywatne śluby czystości przyszłej błogosławionej matki Marii Karłowskiej. Przypominam sobie, jak przyszła do Instytutu z nocnego pociągu relacji Wrocław-Poznań, dzieląc się wrażeniami z podróżnej lektury Daru i tajemnicy Jana Pawła II. Takie wynurzenia czynione wobec asystenta były jed- nak wyjątkowe; wierze dawała świadectwo wyraźne, ale niewylewne, raczej poza Uniwersytetem, niekiedy w Duszpasterstwie Akademickim oo. dominikanów ojca Jana Góry. Za komuny urastało to przecież do rangi manifestu, za III RP miało znamiona pewnej powściągliwości. Za powściągliwością kryła się wszakże gorąca troska o Kościół. Dlatego w sposób specjalny odnosiła się do stanu duchownego. Każdy ksiądz, który pojawił się na historii sztuki, był dla Niej skarbem - także 199 Jacek Kowalski 200 jako człowiek, który niezależnie od swoich predyspozycji naukowych ma ścisły kontakt z dziełami sztuki, decyduje o nich, musi opiekować się nimi. toteż o księ- żach mówiła zawsze z troską. o ile pamiętam, także ostatnie słowa, jakie dane mi było usłyszeć z Jej ust, gdy leżała na łożu boleści, półprzytomna, dotyczyły troski o studentów-księży. nic dziwnego, że miała i ma wśród nich wiernych uczniów i wielbicieli. 5� obraz piąty – rodzina. traktowana z miłością, ale po harcersku. tu już w pełni oddaję głos Jej córce, Halinie Bogusz, dziś – doktorowi nauk medycznych: „Umiłowanie sztuki było w domu oczywistością i długo nie umiałam sobie wyobrazić, czemu innemu mogą służyć wyjazdy wakacyjne, jeśli nie zwiedzaniu zabytków. nie były one jednak nigdy nudne! Liczba i rodzaj zwiedzanych obiektów były zawsze dostosowane do naszych sił i wieku. Wielkie, europejskie galerie (ówcześnie dostępne europejskie miasta to przede wszystkim Berlin Wschodni i zachodni, ale też Praga, Budapeszt, potem Wiedeń, Wenecja, Florencja i Watykan) nie przerażały nas, bo zwiedzanie ich było zawsze wybiórcze, podporządkowane kilku żelaznym zasadom. oglądamy tylko to, co jest ważne. Po pierwsze: malarstwo ważniejsze od rzeźby, złotnictwo lub rze- miosło w ogóle nieistotne. Po drugie: gotyk i średniowiecze ważniejsze niż czasy późniejsze. Były jednak wyjątki: impresjoniści, Chagall, Miró ze sztuki współcze- snej, z wcześniejszych wieków: Caravaggio, Rembrandt, Velázquez, Goya. ze zwiedzaniem włoskich galerii wiąże się też inna opowieść. Rok 1981 – dzięki poznanym w  Budapeszcie Włochom dostajemy zaproszenie (jedyna ówcześnie możliwość wyjazdu poza żelazną kurtynę) i Mama organizuje dla swojej „mło- dzieży” – czyli osiemnastolatka i szesnastolatki – wyjazd do italii. spędziliśmy tam trzy tygodnie, a dwa popołudnia w Wiedniu. Pierwszy nasz wyjazd na zachód. Dysponujemy bardzo skromnymi funduszami (zaoszczędzone przez Mamę na zagranicznych stypendiach – zawsze wracała z nich odchudzona i stąd pewnie te oszczędności). nocujemy zatem w hostelach, jemy zabrane z Polski wiktuały. na miejscu kupujemy wyłącznie chleb i owoce. Woda z fontanny nadaje się we Włoszech do picia, a jeśli nie widać fontanny, można zawsze wejść do kawiarni z  manierką harcerską w  ręku i  powiedzieć magiczne słowa: aqua potabile per favore. Jeżeli w hostelu nie ma miejsc – w końcu szczyt sezonu turystycznego – przed napotkanym przechodniem wypowiadamy następne zaklęcie: a buon pre- zzo camara privata. nie jadamy obiadów (choć nie jesteśmy historykami sztuki), mamy za to oczywiście bogaty program zwiedzania. tydzień w Rzymie, z którego każdy dzień poświęcony jest innej epoce, Rzym starożytny, starochrześcijański, renesansowy, barokowy… Podróżujemy pociągami, najczęściej osobowymi (il treno locale). tak zobaczy- liśmy Wenecję, Padwę, Bolonię, Florencję, Rawennę, asyż i Weronę. nasza marsz- ruta była z góry zaplanowana, choć podlegała drobnym modyfikacjom związanym z różnymi niespodziankami. nie było wtedy internetu i nie wszystko można było z góry zaplanować. Mama dawała nam wycisk, a my też nie byliśmy Jej dłużni. Kiedy przyjecha- liśmy do Werony w środku nocy, nie można było marzyć o znalezieniu hostelu. PANI PROFESOR ALICJI KARŁOWSKIEJ-KAMZOWEJ PORTRET W SIEDMIU ODSŁONACH 5. Pani Profesor na rodzinnym wyjeździe we Włoszech, lata 80. XX w., fot. P., Kamza Było lato i wielu młodych ludzi podróżujących po Włoszech, wagabundów róż- nego autoramentu, niedysponujących odpowiednimi funduszami, spędzało noce na dworcach, śpiąc pokotem na podłodze. Tak więc znalazłszy się w Weronie, uznaliśmy z bratem, że nie zaszkodzi do nich dołączyć. Rozłożyliśmy śpiwory i zasnęliśmy smacznie. Ten sposób nie wydał się jednak Mamie odpowiedni i uznała swoje położenie za upokarzające. Była już w końcu wtedy docentem i zna- nym jak by nie było naukowcem. Wytrzymała tylko do szóstej rano. Po pobudce — bez śniadania — przemierzaliśmy pieszo miasto Capulettich, by podziwiać kolejne skarby europejskiej kultury. Bez marudzenia. Tę historię z Werony Mama lubiła opowiadać, podkreślając swoje odreagowane upokorzenie, ale i naszą »dzielność«. Warto jeszcze zaznaczyć, że naszą niezapomnianą podróż Mama zorganizo- wała i przeprowadziła właściwie wbrew większości rodziny. Po przeliczeniu na złotówki koszt wyprawy był prawie równy jej rocznej pensji. Mama jednak nie przywiązywała wagi do pieniędzy. Podróże to najlepsza forma edukacji, a ta z kolei jest najważniejszą i najbardziej opłacalną inwestycją. Uważała, że Włochy są naj- lepszym z ówczesnych kapitalistycznych krajów do pokazania młodym ludziom, takim jak my. Nie lubiła kapitalizmu z jego konsumpcjonizmem i kultem pienią- dza. »We Włoszech jest zbyt dużo dobrej sztuki, żeby się kapitalizmem zachłys- nąć« — mawiała. Z wielką dezaprobatą odnosiła się też do naszych rodaków, hand- lujących nielegalnie na różnego rodzaju targach, żeby zyskać potrzebne dewizy. Nigdy tego nie robiła. Byłoby to poniżej jej godności. Nie miała kompleksu pocho- dzenia z komunistycznego kraju, bo wiedziała, że to jest tylko jakiś etap jego histo- rii. Kiedy w okresie stanu wojennego zaczęły przychodzić paczki, z jedną z ofia- rodawczyń, siostrą niemieckiego profesora, nawiązała serdeczne więzy przyjaźni. 201 Jacek Kowalski 202 Kilkakrotnie gościła ją, organizując kilkutygodniowe wyprawy po Polsce, pokazu- jąc piękno i historię naszego kraju – oczywiście w zabytkach. zachowały się z tych wypraw wspaniałe albumy fotografii przysyłane w  podziękowaniu przez Panią irmę, która dzięki pobytom w Polsce miała tu potem wielu przyjaciół. a Mama – dzięki niej – mogła w Berlinie zachodnim pracować w tamtejszych bibliotekach”. 6� obraz szósty – skok przez płot, którego nie powstydziłby się gdański elektryk. Płot wyrósł w byłej nRD na trasie wycieczki poznańskich historyków sztuki (bodaj w okolicach Gernrode?). Pani Profesor, mimo pewnych trudności technicznych (spódnicy nie wymyślono w końcu dla skoków wzwyż), sprawnie przesadziła tę „komunistyczną” zaporę. W temacie pokonywania barier była bezkonkurencyjna i bezkompromisowa – powyższe zdjęcie można by uznać za idealną metaforę Jej działalności publicznej. Po pierwsze, jeśli jakąś rzecz uważała za słuszną, walczyła o nią, czy się to komu podobało, czy nie, bez względu na domniemany uszczerbek własnego image’u. Po wtóre, dbała o swój image jedynie po to, aby za jego pomocą załatwiać rzeczy pożyteczne. W takich wypadkach mawiała, że idzie gdzieś w cha- rakterze „feretronu”, to jest aby wbrew sobie obnosić swoją „profesorskość” w imię publicznego dobra. tak miała się rzecz z uczestnictwem w oficjalnych gremiach, na przykład w obradach senatu, w komisjach konserwatorskich czy w Komitecie Badań naukowych. należała też do tych nielicznych członków zaszczytnych gre- miów, którzy na zebrania stawiali się po coś więcej, niż żeby pobrać honorarium i rozliczyć delegację. Wiedziano powszechnie, że swoje zdanie wypowiada katego- rycznie, z szacunkiem dla adwersarzy, lecz bez owijania w bawełnę, więc budziła zrozumiały respekt. W kategoriach zaszczytnego obowiązku traktowała też swoją dwukrotną pre- zesurę Poznańskiego towarzystwa Przyjaciół nauk (instytucji, przypomnijmy, współzakładanej przez Jej przodka). od zawsze była zdania, że PtPn powinien skupiać wszystkich wyróżniających się badaczy, więc kolegów i uczniów sku- tecznie namawiała do wstępowania w jego szeregi. Kiedy jeden z nich wyma- wiał się, rzekła: „niech Pan pamięta, że to doskonale wygląda w nekrologu”. zawsze ten dystans. i bez taryfy ulgowej dla siebie. Kiedyś, pamiętam, tuż po uroczystej inauguracji roku akademickiego, wparowała do gabinetu wyjątkowo wzburzona. okazało się, że profesor X wygłosił wykład inauguracyjny, ujawnia- jąc wyraźne objawy sklerozy. „zapamiętajcie sobie – powiedziała do nas, asy- stentów – kiedy zacznę mówić od rzeczy, macie święty obowiązek zakazać mi publicznych wystąpień!” skoro jednak zaczęliśmy od przesadzenia komunistycznego płotu, warto jesz- cze raz do czasów komunistycznych powrócić. Przed laty istniał taki niezwykły, bodaj ściśle polski fenomen – zadziwiająca aktywność polityczna naszych medie- wistów. Rzecz paradoksalna, że właśnie przedstawiciele tych elitarnych dziedzin, zajmujący się zamierzchłą przeszłością i  „pięknoduchostwem”, stanęli w  czo- łówce polskiej opozycji. Wystarczy wymienić takie osoby, jak Karol Modzelewski, Henryk samsonowicz, aleksander Gieysztor, Bronisław Geremek, a w Poznaniu – m.in. Brygida Kürbis i  oczywiście bliska przyjaciółka tej ostatniej – alicja Karłowska-Kamzowa. Wprawdzie Pani Profesor nie tyle działała, co nie ukrywała PANI PROFESOR ALICJI KARŁOWSKIEJ-KAMZOWEJ PORTRET W SIEDMIU ODSŁONACH In 6. Skok przez płot, była NRD, lata 80. XX w., fot. Sz. Skibiński, Archiwum IHS UAM swoich poglądów. Jako potomek znanego ziemiańskiego rodu, a na dodatek osoba wierząca i otwarcie przyznająca się do swojego katolicyzmu, dla komunistów była i tak „na cenzurowanym”. Tymczasem po prostu zachowywała się normalnie. Na pewno nie była zwolenniczką jakiejkolwiek „rewolucji”; jedno wiedziała: że w końcu wszystkie imperia upadają, zatem i to komunistyczne, w którym przy- szło jej żyć, także spotka podobny los. „Nie wiadomo tylko, czy to się stanie za naszego życia” — mawiała. A jednak... kiedy w 1980 roku pojawiły się pierwsze jaskółki zmian, powitała je z nadzieją. W gorących dniach Solidarności wybrano Ją na stanowisko dziekana; otwarcie współpracowała wówczas z niezależnym samorzą- dem studenckim. Studziła jednak entuzjazm młodzieży, sądząc, że „komuna” jesz- cze potrwa. Kiedy zaś władze przystępowały do kontrataku, za swoje podstawowe zadanie uważała obronę studentów. I wielu z tych, których internowano, udało się Jej uwolnić dzięki powadze urzędu dziekana. Znana w pewnych kręgach legenda głosi, że podczas stanu wojennego „ukrywała w szafie” Marka Jurka, poszukiwa- nego przez SB. W istocie zorganizowała mu szereg konspiracyjnych „melin” w loka- lach bezpieczniejszych niż własne mieszkanie. Natomiast marzycielstwo radykałów, pomieszane z nieostrożnością, wielokrotnie Ją denerwowało. „Jak można być tak głupim?!” - mówiła o studentach, których aresztowano za posiadanie broni. „Na co oni liczyli, że tą jedną giwerą zawojują Związek Radziecki?” Bliższa była Jej sercu idea wielkopolskiej pracy u podstaw niż romantycznych zrywów. Podczas pamiętnego studenckiego strajku wiosną 1988 roku jako jeden z kilku zaledwie pracowników naukowych UAM przyszła do strajkujących 203 Jacek Kowalski 204 w  Collegium Maius i  publicznie udzieliła im poparcia w  imieniu podziem- nej solidarności. Większość z nich nie wiedziała, że byli bardzo samotni, bo kadra uniwersytecka w  znakomitej większości nie chciała ryzykować stano- wisk, odcinając się od „głupiej” młodzieży. Między innymi dzięki Pani Profesor ten smutny obraz został przełamany. nic też dziwnego, że rok później, u progu demokratycznych zmian, została przewodniczącą Komitetu obywatelskiego na Uniwersytecie im. adama Mickiewicza. Dwa lata potem, gdy studenci zajęli Komitet Wojewódzki PzPR, żądając przeznaczenia budynku na cele uniwer- syteckie, przyniosła im zupę w słoikach i chleb, po czym solidarnie spędziła noc w  okupowanym gmachu (podobno przespała wiele godzin, siedząc na krześle w głównym holu, podczas gdy szalejący tam anarchiści użyli Jej osoby jako elementu „instalacji” zbudowanej z  rozpiętych wstęg papieru toaleto- wego…). to wszystko – tak mało i tak wiele, bo przecież potrzeba było niezłej odwagi cywilnej do takiego „normalnego” zachowania. Dość powiedzieć, że z powodu swoich poglądów aż dziesięć lat czekała za „komuny” na zatwier- dzenie profesury. Ministerstwo odmawiało przyznania tytułu naukowego, ponieważ w odpowiedniej rubryce Jej akt wpisano co następuje: „negatywna jest opinia Komitetu Centralnego PzPR. aktywnie działała z  młodzieżą w ramach nzs [niezależnego zrzeszenia studentów – przyp. J.K.]. Powiązania z  oo.  Dominikanami. organizator strajków studenckich”. te,  brzmiące dziś absurdalnie, zarzuty formułowali Jej koledzy z Wydziału. Dopiero kiedy nade- szła iii RP, mogła poznać te donosy. Mogła też upublicznić nazwiska donosi- cieli, ale nie chciała: „Pan Bóg z nimi”. 7� obraz siódmy – ars bene moriendi. Medycynę darzyła szacunkiem przez wzgląd na swego męża, jednak sama nie lubiła się leczyć. zdrowie było Jej potrzebne do funkcjonowania i podreperowywała je doraźnie swoimi metodami – ulubioną iso- chiną („dobra, stara chinina”), dużymi ilościami kawy (która była jej „benzyną”). „to przejdzie” – było zaklęciem odpędzającym demony choroby. albo: „Panie Jacku, lekarzy trzeba kochać, ale trzymać się od nich z daleka”. niestety, te zaklęcia niespodziewanie przestały działać. Kiedy dowiedziała się, że jest śmiertelnie chora, zawezwała do szpitala panią Grażynę zwolińską, sekretarkę, czyli organizacyjnego szefa instytutu, i podykto- wała swoją wolę co do pogrzebu. „schowa to pani do szuflady, pani Grażynko, i w razie czego będzie jak znalazł”. inne, mniej oficjalne polecenia przekazała rodzinie. Jedno z nich – o ile mi wiadomo – dotyczyło mszy świętej, która miała być odprawiona w kościele św. Marcina przed pogrzebem, po to, żeby „wszystkie niedowiarki” (których, podkreślmy, darzyła wielką sympatią) nie mogły wykręcić się od uczestnictwa. Życzyła też sobie, abyśmy – jej współpracownicy, uczniowie, studenci, znajomi – przybyli na mszę nie w nastroju żałobnym, lecz pogodnym, by nie rzec wesołym, bo przecież śmierć to tylko przejście do lepszej rzeczywisto- ści. zawsze irytowały ją „pogrążone w smutku” kazania i duchowni opowiada- jący o tragedii, jaką była czyjaś śmierć. „Czy oni nie wierzą w życie wieczne?!” – zwykła była mówić. Mieliśmy więc śpiewać wielkanocne pieśni, czytania też miały być o zmartwychwstaniu. i tak się stało. nazajutrz Pani Profesor przyśniła PANI PROFESOR ALICJI KARŁOWSKIEJ-KAMZOWEJ PORTRET W SIEDMIU ODSŁONACH się Ani, mojej żonie, i powiedziała: „No, panie Jacku, pogrzeb wypadł zupełnie przyzwoicie, niech mi pan wierzy”. EEK Powyższy tekst jest rozszerzoną wersją artykułu Jacka Kowalskiego Profesor Alicja Karłowska-Kamzowa. Portret w pięciu odsłonach opubli- kowanego w tomie: Wielkopolska — Polska — Europa. Studia dedykowane pamięci Alicji Karłowskiej-Kamzowej, red. Jacek Kowalski, Jacek Wiesio- łowski, Poznań 2006, s. 7-18. W aktu- alnej wersji autor skorzystał zarówno z ponownie przetrząśniętych zaso- bów własnej pamięci, jak i z licznych dodatkowych informacji udzielonych przez córkę Pani Profesor, Halinę Bogusz, która była też krytycznym konsultantem nowej wersji, za co 1 autor składa Jej serdeczne podzięko- 7. Przy oknie, 1999 r., fot. P, Kamza wania. Niektóre pośmiertne wspo- mnienia o prof. Alicji Karłowskiej-Kamzowej: Uśmiechnięta Polka. Alicja Karłowska-Kamzowa (1935-1999), „Gazeta Wyborcza” z 27-28 XI 1999, doda- tek lokalny „Gazeta Wielkopolska, s. 6 (teksty Jacka Wiesiołowskiego, Teresy Jakimowicz, Doroty Matyaszczyk, Teresy Rabskiej, Ryszarda Marciniaka, Piotra Piotrowskiego, Jacka Kowalskiego); Eugenia Dabertowa, Siedziałyśmy w jednej ławce, „Głos Wielkopolski”, nr 284 z 6 XII 1999, dodatek „Solidarność — Poznań, nr 609; Stanisław Jakóbczyk, Prof. dr hab. Alicja Karłowska-Kamzowa, „Przegląd Wielkopolski” 1999, nr 1, s. 73; A.O., Pozytywistka z pasją. Alicja Karłowska- -Kamzowa (1935-1999), „Rzeczpospolita” 1999, nr 282, s. A10; Marek Konopka, Profesor Alicja Karłowska-Kamzowa (1935-1999) - spolegliwy opiekun zabytków, „Ochrona Zabytków” 2000, nr 4 (211), s. 441-442; Salezy Bogumił Tomczak, Alicja Karłowska-Kamzowa, „Studia Franciszkańskie” 2001, t. 11, s. 413-414; Tomasz Jasiński, Głębokiej wiary i kryształowej duszy, „Życie Uniwersyteckie”, styczeń-luty 2000, s. 20-21; Piotr Piotrowski, Nauczyła nas, że miarą życia jest śmierć, ale też miarą śmierci jest życie, tamże, s. 21-22; Jacek Wiesiołowski, Koniec pewnego etapu w dziejach inteligencji poznańskiej, tamże, s. 21-22; Jerzy Domasłowski, Profesor dr hab. Alicja Karłowska-Kamzowa, „Artium Quaestiones” XI (2000), s. 7-10; Andrzej Sikorski, Profesor Alicja Karłowska-Kamzowa (1935-1999), „Gazeta Wyborcza” z 29 VIII 2005, dodatek lokalny „Poznań nr 200, s. 9. Pani Profesor dedykowano szereg publikacji. Na Jej sześćdziesięciolecie uka- zał się tom materiałów z XV Seminarium Mediewistycznego Kobieta w kulturze 205 Jacek Kowalski 206 średniowiecznej Europy, red. antoni Gąsiorowski, Poznań 1995; pośmiertnie dedykowano Jej: tom materiałów sesji stowarzyszenia Historyków sztuki Polska na przełomie I  i  II tysiąclecia, Poznań 2001; „artium Quaestiones” Xi (2000) i tom „Roczników Historycznych” LXV (1999), a także tom wspomniany tu na początku, w którym ukazała się pierwsza wersja niniejszego tekstu. Bibliografię prac prof. alicji Karłowskiej-Kamzowej sporządził Ryszard Piechowiak, „artium Quaestiones” Xi (2000), s. 11–38. Po 2000 roku ukazały się, nieobjęte tą biblio- grafią, prace: Wizerunek św� Wojciecha – męczennika [w:] Praeterita Posteritati� Studia z historii sztuki i kultury ofiarowane Maciejowi Kilarskiemu, red. Mariusz Mierzwiński, Malbork 2001, s. 199–203; Geneza i  funkcje ideowe miniatur „Modlitewnika niderlandzkiego” ze zbiorów Biblioteki Narodowej w  Warszawie, „Rocznik Biblioteki narodowej w Warszawie” 33/34 (2001), s. 95–104 oraz arty- kuły zamieszczone w syntezie Malarstwo gotyckie w Polsce, red. adam s. Labuda, Krystyna secomska, t. 1–3, Warszawa 2004: Malarstwo ścienne na Śląsku, s. 69–91; Malarstwo ścienne w Małopolsce, s. 93–110; Malarstwo ścienne w Wielkopolsce, na Kujawach i Mazowszu, s. 111–116; Malarstwo książkowe w Wielkopolsce, s. 451– 458; Malarstwo książkowe na Mazowszu i Kujawach, s. 459–465; Malarstwo książ- kowe na Pomorzu Wschodnim, s. 467–479. Wspomnienie o  rodzinie Karłowskich napisał Paweł Kamza, Strzelecka 28, „Kronika Miasta Poznania” 2/1998, s. 212–223. Podczas jubileuszowego, XXV seminarium Mediewistycznego otwarto w PtPn wystawę fotografii Pawła Kamzy Gra w Szachy, poświęconą ostatnim miesiącom życia Pani Profesor; wybór fotografii ukazał się jednocześnie nakładem PtPn w formie broszurowego kata- logu pod tym samym tytułem. 207 stanisław Jakóbczyk Dwadzieścia lat w dobrym towarzystwie Wiosną 1990 roku zatelefonowała do mnie prof. alicja Karłowska-Kamzowa, którą wtedy ledwo co znałem, i oznajmiła mi, że zarząd Poznańskiego towarzystwa Przyjaciół nauk chciałby, ona sama też, bym od najbliższych wyborów na Walnym zebraniu – parę tygodni później – zgodził się zostać sekretarzem generalnym tej korporacji. Byłem absolutnie zaskoczony, wysuwałem rozmaite argumenty prze- ciw własnej kandydaturze, łącznie z tym, że się nie nadaję, że nie mam czasu, że zebrani mogą nie zechcieć mnie wybrać, w dodatku w dniu Walnego zebrania będę poza Poznaniem na ważnej dla moich zawodowych spraw konferencji. Moja rozmówczyni zbijała po kolei wszystkie: że wystarczy pisemna zgoda na kandydo- wanie, że co prezydium zarządu wymyśli, Walne zebranie uchwali, że nie święci garnki lepią, że ona już wie, iż ja się świetnie nadaję, że ona i inni będą mi poma- gać, że to przecież pro publico bono etc. Dostałem w końcu 24 godziny na zasta- nowienie, po którym to czasie prof. Karłowska-Kamzowa przekonała mnie swoim koronnym argumentem: „napiszemy panu wspaniały nekrolog; każdy funkcyjny członek taki dostaje, a sekretarz generalny – najlepszy”. niestety, zaledwie kilka lat później to ja pisałem nekrolog dla niej, bo to należało do obowiązków sekretarza generalnego. nie wiedziałem, że zwiążę się z towarzystwem na tak wiele lat: naj- pierw 15 lat sekretarzowania, a potem kolejnych pięć pracy w biurze. zaraz po owych telefonicznych negocjacjach z  prof. Karłowską-Kamzową zadzwonił do mnie jeszcze prezes PtPn, prof. antoni Gąsiorowski. Kiedy popro- siłem go o numer jego telefonu, wydawał się zadowolony. Umówiliśmy się na spo- tkanie we troje, na którym dowiedziałem się nieco dokładniej, na czym polegać miała moja funkcja. Usłyszałem też, skąd pomysł mojej kandydatury. Było to tak. Po przełomie roku 1989 Polska akademia nauk zlikwidowała nie- które swoje studia nauki Języków obcych, m.in. w oddziale poznańskim. szefująca temu studium znajoma z romanistyki zwróciła się do mnie o pomoc w zorganizo- waniu w to miejsce prywatnych kursów, bo i ona, i paru innych lektorów nie chcieli tracić pracy (byłem wtedy jeszcze, dzięki dr. Mieczysławowi Kobylańskiemu, jego następcą w kierowaniu kursami największej i najlepszej szkoły języków obcych w Poznaniu – Klubu MPiK; współpracowałem z wieloma powstającymi wówczas prywatnymi i publicznymi „szkołami”, sam uczyłem języka francuskiego, naukowo zajmowałem się glottodydaktyką). założyliśmy zatem, z trzecim jeszcze wspólni- kiem ze skandynawistyki, małą szkółkę w nowych, kapitalistycznych warunkach. na krótko. okazało się bowiem, że pomieszczenia lekcyjne dawnego studium Pan znajdowały się w gmachu PtPn, przy ul. Mielżyńskiego. tymczasem my zaczęli- śmy je dzierżawić, tak jak przedtem akademia, od najemcy, którym było jakieś pół stanisław Jakóbczyk 208 akademickie, pół nauczycielskie stowarzyszenie. albo odwrotnie – stowarzyszenie dzierżawiło je od akademii, a my od stowarzyszenia, nie pamiętam. Wydało mi się to dziwne, że właściciel – Poznańskie towarzystwo Przyjaciół nauk – nic o tym nie wie ani nic z tego nie ma. Wtedy właśnie pierwszy raz spotkałem się z ówcze- sną sekretarz generalną, prof. Kamzową (a  także z  dyrektorem biura zarządu, wspaniałym panem andrzejem Chrząstowskim), proponując uzdrowienie tych relacji. Co prawda nasza mała firma upadła (wspomniane stowarzyszenie obra- ziło się na nas i wyrzuciło z pomieszczeń), ale prof. Kamzowa widać zapamiętała moją troskę o dobro PtPn i przypomniała sobie o mnie parę miesięcy później. Podobno – jak twierdziła – wsparły moją kandydaturę „wpływowe osoby”, w tym prof. zofia trojanowiczowa, która miała mnie polecać, mówiąc: „nazwisko ma dla towarzystwa dobre”. Chodziło o mojego ojca. ojciec mój, Witold Jakóbczyk, zajmując się prawie całe życie historią Wielkopolski, wpoił mojej siostrze i  mnie swoje własne głębokie przekona- nie, że Poznańskie towarzystwo Przyjaciół nauk było i jest instytucją niezwy- kle ważną, pożyteczną, szacowną i  mądrą – niemalże świętą. taki szczegół: od 1957 roku mieliśmy w domu telefon i, jak to często wtedy bywało, obok leżał notes z zapisanymi numerami telefonicznymi do różnych ludzi. alfabetycznie uło- żone nazwiska i nazwy instytucji – ale na pierwszej stronie numery najważniej- sze i najbardziej potrzebne. Kolejność zapisanych przez ojca pierwszych nazwisk była taka: Pajewski, Grot, Dubas. Pajewski – wiadomo; Grot – przyjaciel (i part- ner wielu naukowych działań); Dubas – bo ważny działacz PtPn. Dopiero potem inni przyjaciele, rodzina, znajomi. W połowie lat 50. ojciec został na pewien czas wybrany na zastępcę sekretarza generalnego i wiem na pewno, że było to dla niego niezwykłe, niezmiernie honorowe wyróżnienie. zaszczyt – ale i  zobowiązanie. Pamiętam, że zajęcia towarzystwa miały dla niego zawsze pierwszeństwo przed innymi. i że były przeżyciem niezwykłym – oto mógł pracować tam, i w taki spo- sób, jak historyczne postacie, które opisywał. Jeden z przedmiotów jego badań stał się zarazem miejscem jego pracy, częścią życia. tymczasem w ostatnich latach bywało, że na takie funkcje powoływało się kogoś przyjętego do towarzystwa na chybcika, nawet w przeddzień wyborów. to niedobrze, bo sami obniżamy w ten sposób rangę naszej korporacji; dzisiaj też powinniśmy mieć świadomość jej wyjątkowej wartości i przekazywać ją innym. Moja siostra, anglistka, namówiła mnie już dawno na bywanie w towarzystwie na zebraniach Komisji Językoznawczej, Komisji Filologicznej i  i  Wydziału Filologiczno-Filozoficznego. Chodziliśmy na nie jeszcze na studiach – i była to wielka szkoła na wysokim poziomie, otwierająca szerokie horyzonty studentom filologii. słuchaliśmy Rudnickiego, zabrockiego, Kudzinowskiego, Bzdęgi lub Jassema, Pollaka, Morawskiego; później – początkujących Bańczerowskiego albo Pfeiffera, młodego zgółki i  jeszcze młodszego Pogonowskiego. i  wielu innych. słuchaliśmy dyskusji, mogliśmy brać w nich udział. Był okres, kiedy – z powodu kolejnego remontu przy Mielżyńskiego – spotkania odbywały się w  Pałacu Działyńskich, na miękkich kanapach, w  zabytkowych salonach. Przeżycie nie- samowite. Członkiem PtPn zostałem dopiero w  połowie lat 70., po doktora- cie, „wciągnięty” przez nieśmiertelnego – jak się wtedy wydawało – sekretarza Komisji Językoznawczej, stefana Pieczarę. Był to człowiek instytucja, dzięki niemu DWADZIEŚCIA LAT W DOBRYM TOWARZYSTWIE 1. Pożegnanie rejenta Bogdana Malickiego (drugi z lewej), najsumienniejszego lokatora PTPN. Stoją od lewej: M. Pupiec, B. Malicki, S. Jakóbczyk, G. Kaźmierczak, NN, M. Kałasz, A. Czekalińska, listopad 2007 r., fot. ze zb. S. Jakóbczyka Komisja zbierała się po kilka, nawet kilkanaście razy w roku na posiedzeniach naukowych — czasem na jednym były dwa lub trzy krótkie referaty albo tzw. komu- nikaty naukowe. I ciągle dyskusje, zawsze jakieś nowe pomysły. Prawdziwa kor- poracja naukowa. Tradycją było, że w naukowej części zebrania Komisji każdy kandydat na członka wygłaszał najpierw referat; potem odbywała się meryto- ryczna dyskusja, coś na kształt obrony doktoratu albo kolokwium habilitacyj- nego; następnie kandydat na chwilę wychodził na korytarz, a Komisja odbywała posiedzenie administracyjne i głosowała w sposób tajny (Pieczara przygotowywał stosowne karteczki) za przyjęciem lub odrzuceniem kandydatury. Jakiś czas póź- niej wybór zostawał zatwierdzony, najpierw przez prezydium Zarządu, potem cały Zarząd, wreszcie nowy członek otrzymywał pocztą zawiadomienie o tym fakcie. Notabene pamiętam, chyba już z początku XXI wieku, jeden jedyny przypadek, kiedy prezydium Zarządu wyboru kandydata nie zatwierdziło — tzn. nie przeka- zało do zatwierdzenia Zarządowi. Chodziło o plagiaty w twórczości piśmienniczej owej osoby (nomina sunt odiosa). Opisane powyżej powody sprawiały, że o PTPN wiele rzeczy wiedziałem, a jeszcze więcej czułem. Jako — nagle — jeden z szefów tej niezwykłej instytucji zna- lazłem się początkowo w pozycji trochę niezręcznej, np. dlatego że służbowo podle- gali mi wszyscy jej pracownicy, bez względu na wiek i tytuł naukowy. W tym ostat- nim przypadku chodziło na szczęście tylko o jednego człowieka, prof. Ryszarda Marciniaka, dyrektora Biblioteki PTPN. Zarazem jedynego współpracownika, 209 stanisław Jakóbczyk 210 z którym zgadzałem się zawsze, we wszystkim, który czuł i rozumiał towarzystwo dokładnie tak samo jak ja. Może jeszcze prof. Karłowska-Kamzowa miała podobne hierarchie wartości (ale to ja jej podlegałem; ona nigdy nie była pracownicą PtPn), z jednym tylko zastrzeżeniem: uważałem, że ludzie chętniej i lepiej realizują swoje pomysły niż cudze, a kochana pani prezes miała zawsze mnóstwo własnych pomy- słów, które chciała w towarzystwie realizować, co – moim zdaniem – mogło usy- piać kreatywność innych, nie tylko funkcyjnych członków. W zarządzie zależało nam na tym, by właśnie budzić tzw. oddolną aktywność. Wiele lat później okazało się, że pod względem liczby pomysłów – często, choć nie zawsze trafionych, a cza- sem realizowanych niepotrzebnie – na głowę pobił prof. Kamzową prezes prof. Jacek Wiesiołowski. oddanym towarzystwu i przez to bliskim mi człowiekiem był prof. stanisław Kurnatowski, długoletni zastępca sekretarza generalnego, który pomagał mi z poświęceniem we wszystkich tzw. sprawach korporacyjnych, to zna- czy w kontaktach z członkami, komisjami i wydziałami. z rzadka, ale zawsze przy- jaźnie i pomocnie, wspierała mnie również później druga zastępczyni sekretarza generalnego, prof. Ewa Bagieńska. W większości spraw podzielałem też opinie prezesa Gąsiorowskiego, który nieustannie imponował mi nie tylko wiedzą naukową, ale przede wszystkim sprawnością – nie tylko intelektualną – wspaniałym refleksem, także orienta- cją w sprawach prawnych, proceduralnych, nawet technicznych, i umiejętnością docierania do właściwych ludzi, znajdywania rozwiązań, szybkiego logicznego myślenia, brania na siebie odpowiedzialności w kluczowych momentach i nie- przejmowania się drobiazgami. „nie jestem detalistą” – mawiał. nie zgadzałem się tylko z  jego bezkompromisowością, zwłaszcza w  kwestiach pracowniczych. na szczęście w tych sprawach zostawiał mi swobodę: udało się nie zmniejszyć gwałtownie stanu zatrudnienia w towarzystwie. Razem z dyrektorem Biblioteki, prof. Marciniakiem, staraliśmy się, by pracownicy czuli się w PtPn jak najlepiej, byli traktowani łagodnie i elegancko, żeby nie bali się swojej instytucji, ale żeby ją lubili i szanowali. zdawaliśmy sobie sprawę, że pracownicy są mieszkańcami Poznania, że rozmawiają z wieloma innymi ludźmi, zapewne też o swojej pracy, więc zależało nam, by opinia poznaniaków o  towarzystwie była jak najlepsza, taka, jaką i my mieliśmy. Żeby PtPn w tzw. lokalnej świadomości społecznej miał jak najwyższą wartość, żeby zwykli ludzie cenili tę instytucję tak bardzo – choć Boże broń nie z takimi skutkami – jak ów dżentelmen z lat 30. XX wieku, który usiłował powstrzymać jakichś młodych nacjonalistów przed klejeniem plakatów na murze naszego gmachu: ci pobili go tak, że znalazł się w szpitalu i zmarł od odniesionych obrażeń. Początkowo było bardzo dużo pracy. Wiedziałem już, że – wiedziałem też, iż niesłusznie, przez pomyłkę chyba – wybrano mnie, abym był swego rodzaju „menedżerem” (nie lubię tego słowa ani zjawiska), obznajmionym z regułami gry w nowym ustroju gospodarczo-prawnym, który wprowadzi towarzystwo w nowe czasy. Czasy gospodarki rynkowej, kultu pieniądza, ale też kontaktów ze światem (stąd ważna znajomość języków obcych) i coraz bardziej nowoczesnych technolo- gii. Czyli nowych możliwości, które można spróbować wykorzystać. Pewnie nikt nie wiedział, że moja prywatna spółka splajtowała już po kilku miesiącach, a ja nie byłem typem bezwzględnego „fightera”, tylko sentymentalnym tradycjonalistą. Dwadzieścia lat w dobrym towarzystwie 211 ale robiłem, co mogłem. z pewnością charakter takiego „fightera” miał prezes Gąsiorowski; wiceprezes, a później prezes Karłowska-Kamzowa tonowała czasem jego bezkompromisowość, twierdząc, że to lub owo trzeba załatwić z kimś bardziej „politycznie”. to słowo nie było wtedy jeszcze tak doszczętnie zdewaluowane. Były to czasy, kiedy komputeryzacja dopiero się zaczynała; w  biurze przez pierwsze lata całą korespondencję i inne pisma czy dokumenty pisałem ręcznie albo dyktując pani Helenie staszewskiej w sekretariacie, która pisała na trady- cyjnej maszynie. Pierwszy komputerek – dość prymitywny i mały – nieoceniony Ryszard Marciniak wykorzystywał w  wypożyczalni Biblioteki. zapisywano na nim sygnatury dzieł wypożyczonych na zewnątrz, dzięki czemu czytelnik zama- wiający książkę mógł się dowiedzieć w  tzw. okienku, czy warto mu wypełniać szereg rewersów, co przecież nieraz zajmowało i kilkanaście minut. inne biblio- teki nie miały takiego udogodnienia. Udogodnieniem dla czytelnika był też czas, w jakim dzieło trafiało do niego z magazynu: najczęściej kilka minut. W Bibliotece Uniwersyteckiej było to nie mniej niż kilka godzin. Kilka lat później, kiedy już ruszyła tzw. digitalizacja katalogu, nasza Biblioteka znów lepiej traktowała czy- telnika. opracowywanie komputerowe zbiorów wyglądało tak samo jak w innych bibliotekach powstałego wtedy konsorcjum, a  więc robiono je dwutorowo: po pierwsze po kolei, pozycja po pozycji, ale też – po drugie – najpierw te dzieła, które wypożyczano częściej, w praktyce – każde kolejne wypożyczane; z tym że w innych bibliotekach czytelnik zamawiał książkę, po czym czekał kilka dni na jej udostępnienie, zanim została ona „opracowana”, natomiast w PtPn takie zamó- wione dzieło opracowywano nie przed wypożyczeniem, ale po oddaniu. Czytelnik nie musiał czekać. Żmudne „komputeryzowanie” katalogów trwało zresztą całe lata, dopóki nie wprowadzono w  bibliotekach skanowania i  systemu odszuki- wania w komputerze starych kartek tradycyjnego katalogu. nawiasem mówiąc, jest to przykład szybkości, z jaką zmienia się technologia informatyczna, której każdy niemal następny wynalazek czyni bezsensownymi jeszcze niedokończone prace z wynalazkami poprzednimi. Podobnie rozwój internetu prześcignął nie- które oczekiwania związane ze wspomnianym konsorcjum poznańskich bibliotek naukowych, które w zasadzie stało się niepotrzebne. Wróćmy do wspomnień. Praca sekretarza generalnego polegała na uprawia- niu wielu pól jednocześnie. Jest on trochę jak bosman na okręcie: jest szefem załogi i musi znać się po trochu na wszystkim, a przynajmniej wiedzieć, kto się zna lepiej, i skierować go do stosownej pracy. ale jest też rządcą, porte-parole zarządu, pisarzem, konserwatorem budynku, klucznikiem, kwestarzem, podkomorzym. Mówiąc nowocześnie – „menedżerem”, rzecznikiem i specjalistą od public relations i marketingu, protokolantem, administratorem, finansistą. Jakiś czas pełniłem też bowiem obowiązki skarbnika, które na szczęście przy pierwszym kryzysie finan- sowym przejął, najlepiej tę funkcję sprawujący w XX i na początku XXi wieku, genialny rachmistrz (choć humanista!) dyrektor Marciniak. najpierw musiałem (oprócz normalnych zajęć rutynowych, czyli brania na siebie odpowiedzialności przez podpisywanie – bądź odmawianie podpisu – setek dokumentów oraz robienia wszystkiego tego, o  czym stanowił ówczesny statut) spełnić oczekiwania zarządu i  uzdrowić stosunki własnościowo-loka- lowe w budynku PtPn. Wszyscy lokatorzy dostali umowy z zakazem podnajmu stanisław Jakóbczyk 212 pomieszczeń osobom trzecim i stosownie zmienionymi stawkami wynajmu. Było z tym sporo zachodu, bo mnóstwo lokatorów uważało się (niektórzy słusznie, jak prof. Fedorowski ze swoimi geologicznymi zbiorami, albo prof. orlicz, który na Mielżyńskiego nawet pomieszkiwał) za placówki naukowe i jako takie wpisujące się w statutową działalność PtPn. trzeba było zatem sporo delikatności, dyplo- macji, rozmów i argumentów „politycznych”, ale i determinacji. W końcu pomo- gła trochę Pan, bo poznański oddział (i parę jego placówek) wyprowadził się do nowej siedziby przy ul. Wieniawskiego i mnóstwo pomieszczeń zostało pustych. Można było je wynająć innym firmom, za inne pieniądze. ale zrobiliśmy wtedy „woltę”: pomieszczenia po akademii znajdowały się głównie na pierwszym pię- trze, a wiedzieliśmy już, że im niżej położony lokal (byle nie poniżej poziomu ulicy), tym wyższa cena. Przenieśliśmy więc biura towarzystwa na pierwsze pię- tro, a wynajęliśmy parter. akademia zresztą pomagała nam również bezpośrednio, choć niestety krótko, bo sama wkrótce wpadła w finansowe tarapaty. otóż w dwóch pierwszych latach iii Rzeczypospolitej w dalszym ciągu, tak jak w okresie słusznie minionym, w Pan istniało jakieś biuro do spraw towarzystw naukowych, które „z rozpędu” dalej dofinansowywało owych towarzystw działalność, w tym i naszą. a  z  drugiej strony mogliśmy się starać o  tzw. dotacje celowe w  Ministerstwie nauki (które zresztą co chwila zmieniało wtedy nazwę), a później w powstałym wówczas tzw. Komitecie Badań naukowych, co też skrzętnie wykorzystywaliśmy. Pojawiały się ponadto różne międzynarodowe fundacje. Jeśli do tego dodać nagle wzrastające dochody z czynszów, mieliśmy naprawdę „tłuste” dwa, może trzy lata. Dzięki temu przeprowadziliśmy szereg mniejszych remontów i dokonaliśmy jesz- cze jednej karkołomnej operacji: przeprowadziliśmy salę posiedzeń na pierwsze piętro w oficynie. Wszystko w celu uzyskania cennych powierzchni na wynajem. Wiązało się z tym mnóstwo innych inwestycji, drogich, skomplikowanych, ale niezbędnych. Prezes Gąsiorowski był jednoznacznie nastawiony na jak naj- szybsze zmiany – przewidując zapewne bliski koniec koniunktury – takie, które choć w części uczyniłyby z posesji PtPn pewne źródło finansowania zadań sta- tutowych. Budynek, jako ta część majątku towarzystwa, która najszybciej i naj- łatwiej – chociaż formalnie rzecz biorąc, faktycznie i  technicznie, było to bar- dziej skomplikowane i wymagające – mogła przynosić dochód, był jego oczkiem w  głowie, i  miał we mnie wiernego sojusznika w  tych sprawach. „to, co nam zostawili antenaci, to wielki skarb” – mawiał. i jeszcze: „o budynek trzeba dbać w pierwszym rzędzie, jak o jedyną krowę, która daje mleko”. trzeba było najpierw wybudować windę przy najstarszym z  naszych budynków (projektu zygmunta Gorgolewskiego jeszcze, i to nie bez pomocy samego seweryna Mielżyńskiego), przy jej pomocy przenieść cały magazyn książek na górne piętra – które, nawia- sem mówiąc, Mielżyński słusznie wyposażył w drewniane stropy, na nieszczęście pozostawiając tzw. strop Kleina (czyli szereg małych sklepień dodawanych) wła- śnie nad opróżnianym pomieszczeniem, co wymagało wykonania dodatkowych zabezpieczeń konstrukcyjnych. Potem trzeba było zaprojektować jakieś dobre wejście do przyszłej sali posiedzeń, wreszcie samą salę. a jeszcze gazowe ogrze- wanie. a jeszcze nowe tynki w dziedzińcu, a odtworzenie pomnika Mickiewicza (z wykorzystaniem dawnego wywietrznika nieczynnej wentylacji, przerobionego na cokół), urządzenie ogródka, tynki z tyłu gmachu, ocieplenie północnej ściany, DWADZIEŚCIA LAT W DOBRYM TOWARZYSTWIE 2. Uroczystość nadania członkostwa honorowego PTPN profesorom: W. Steffenowi (z prawej) i Z. Sobierajskiemu, 1994 r. [?], fot. ze zb. S. Jakóbczyka wyprowadzenie wody z kotłowni i piwnic, z zalewanej niszy, wreszcie dach i tynk od frontu, i ciągle remonty, remonty, remonty. Opisuję te działania w skrócie, nie pamiętam już dokładnie wszystkich ani ile czasu one zajęły: niektóre pewnie wiele lat, inne — pierwszych kilka czy kilkanaście miesięcy. W moim wypadku ich prowadzenie odbywało się trochę kosztem pracy naukowej i dydaktycznej. Ale po niecałym roku, może po kilku miesiącach mojego sekretarzowania, Zarząd doszedł do wniosku, to znaczy najpierw do tego wnio- sku doszła ówczesna wiceprezes („Przecież jest pan ojcem rodziny” — mówiła) i sam prezes, że praca sekretarza generalnego stała się inna, niż była wcześniej, wymaga dużo więcej czasu i zachodu, i że należy się sekretarzowi wynagrodze- nie. To samo zresztą dotyczyło głównego redaktora wydawnictw. Zacząłem więc w Towarzystwie nie tylko działać, ale i pracować. Mogłem oddać mu jeszcze więcej czasu. Na przykład wtedy, kiedy komputeryzacja dotarła do biura: zamiast szki- cować ręcznie korespondencję i dawać do przepisania pani w sekretariacie, szyb- ciej było (dla Towarzystwa i dla owej pani na pewno, dla mnie — niekoniecznie) napisać samemu na komputerze, wydrukować, podpisać i dać tylko do wysłania. Paradoksalnie więc wraz z komputerem przybyło mi pracy. 213 stanisław Jakóbczyk 214 Fakt pobierania wynagrodzenia przez sekretarza wiązał się z likwidacją sta- nowiska dyrektora biura zarządu. W pierwszych pracach pomagał mi dyrektor andrzej Chrząstowski. Kiedyś wziął mnie na stronę i  powiedział, że idzie na emeryturę i że najlepiej będzie i dla niego (ze względu na jakieś nowe przepisy), i dla towarzystwa, jeśli przeprowadzimy likwidację jego stanowiska. „tu dyrektor w ogóle nie jest potrzebny” – powiedział mi na ucho. „Dokończę tylko kartoteki członków w kartonach i odejdę. Da pan radę sam”. W ówczesnej sytuacji miał rację. Był to bardzo dobry i mądry człowiek. Bycie funkcyjnym członkiem kor- poracji, a jednocześnie jej pracownikiem niosło też nowe niedogodności: pewną niezręczność i ambiwalencję. Mimo bowiem wysiłków i eleganckiej postawy prof. Ryszarda Marciniaka, który bezpośrednio kierował sporą gromadą bibliotekarzy, będąc także funkcyjnym członkiem i pracownikiem towarzystwa, i którego stara- łem się naśladować, trudno było nieraz godzić interes pracowników z interesem pracodawcy, którego nie tylko reprezentowałem, ale którym w jakiejś części po prostu byłem. sekretarz generalny był zatem do pewnego stopnia również „chłop- cem do bicia”, lawirującym między scyllą zarządu z prezesem, a Charybdą współ- pracowników ze związkami zawodowymi. Dopóki była dobra sytuacja finansowa, łatwiej było to pogodzić. zresztą pracownicy byli na ogół wspaniali: potrafili z własnej inicjatywy przyjechać w nocy na Mielżyńskiego, aby zatkać pękniętą rurę albo zamknąć zepsute okno. staraliśmy się częstokroć dawać im jakieś zle- cenia dodatkowe, finansowane albo przez PtPn, albo pośrednio przez instytucje dotujące i inne, tzw. podmioty zewnętrzne, a jeśli już nie mogliśmy zaoferować pieniędzy – dawaliśmy czas. na przykład do tradycyjnie już wolnej od pracy wigi- lii Bożego narodzenia dodaliśmy też wolny Wielki Piątek, świadomi, że znakomita większość pracowników to kobiety – żony i matki. Wszyscy członkowie zarządu starali się też pomagać pracownikom różnymi prywatnymi zleceniami, podobnie jak lokatorzy – firmy wynajmujące pomieszczenia na biura. oczywiście prace dla PtPn miały pierwszeństwo. substancja naszej korporacji zmieniała się powoli, wyznawaliśmy z prof. Marciniakiem zasadę ostrożności, wyrażaną mniej więcej tymi słowami: towarzystwo trwa już 140 [potem 150] lat, więc dla nas miesiąc w tę czy w tamtą stronę nie jest istotny. Powoli, ale – jak sądziliśmy – w dobrym kierunku. Żałuję, że nie pamiętam nazwisk wszystkich pracowników nieruchomości i administracji PtPn, traktujących swoje miejsce pracy z sentymentem i szacun- kiem. a był i pan stasiu ziwert z kotłowni, pan zbyszek Chęciński (wszędzie), jego żona Hanka (w sali posiedzeń), portierzy z panią Marią Witkowską na czele, pani alfreda Czekalińska kierująca całością spraw nieruchomości, pani Małgorzata Kałasz królująca w  sekretariacie, a  w  księgowości… oj, tutaj od 1990  roku, kiedy jeszcze była pani Paprzycka, następowały częste zmiany, bo księgowość towarzystwa stała się wtedy wyjątkowo skomplikowana. Rozmaitość działań, czę- sto nieznanych w innych instytucjach, i rodzaj kontrahentów (instytucje dotujące, lokatorzy, wykonawcy zleceń, autorzy i inni twórcy, urzędy…) przyprawiały prze- ciętnych buchalterów, a nawet ekonomistów o zawrót głowy. np. problem, czy tę część produkcji Wydawnictwa, którą przekazywano do Biblioteki, która z kolei rozsyłała ją do odbiorców na świecie, którzy z kolei wymieniali ją na przysyłane do naszej Biblioteki publikacje, a których część niepasującą do naszych zbiorów Dwadzieścia lat w dobrym towarzystwie 215 przekazywaliśmy innym bibliotekom – traktować jako przychód czy jako stratę, pozostał do dzisiaj kwestią sporną. najdłużej wytrzymała w  księgowości pani Monika Pupiec, obecnie działa już dość długo pani Ewa Koczorowska. Do róż- nych prac porządkowych dochodził pan Jacek zbierski, do kierowania pracami technicznymi – inżynier Bogdan Drzewiecki. Wszyscy byli zarazem uniwersalni: zasadą było, że w razie czyjejś losowo wymuszonej nieobecności każdy mógł na pewien czas zastąpić każdego. Była też w tym pomocna, zatrudniona w Bibliotece i w ogóle najdłużej pracująca w towarzystwie, pani Danuta Koralewska. Młodsi poznaniacy, nawet członkowie towarzystwa, często nie zdają sobie sprawy, że jeszcze ćwierć wieku temu prezes nie miał żadnego gabinetu (chyba zresztą nie miał go żaden nigdy, nawet august Cieszkowski), że sala posiedzeń PtPn (i tzw. Mała sala) była na parterze przy ulicy, że nie było ozdobnej kraty w bramie, która była zwykłą, często brudną bramą, że nie było żadnej portierni (która dziś wygląda, jakby istniała tam od zawsze, i już dawno wymaga remontu), że dziedziniec był zabłoconym, ciemnym, szaro-czarnym podwórkiem studnią z chodniczkami chaotycznie naprawianymi sześcioma czy siedmioma rodzajami popękanych płyt, płytek, cegieł i kamieni, że okna gubiły czasem szyby, wpusz- czając do środka zimno, deszcz i gołębie, że nie było pomnika, a tablice pamiąt- kowe ginęły w smutnej szarości i zaniedbaniu, że brud pochodził także z dymów kotłowni, do której przywożony koks zsypywano najpierw na uliczny chodnik, niszcząc mury pod oknami parteru, że mury te kruszały, zwłaszcza od strony pół- nocnej i zachodniej, dachy przeciekały, że trzeba było delikatnie i „politycznie” likwidować panoszące się szyldy, tablice i reklamy lokatorów, którzy nie wyobra- żali sobie bez nich życia, a które szpetnie zakrywały przez jakiś czas portal naszego gmachu, tak elegancko narysowany przez Rogera sławskiego. nie będę szerzej pisał o tych rozmaitych działaniach – wszystkie są jakoś wspomniane w protoko- łach prezydium zarządu oraz w sprawozdaniach z działalności zarządu, redago- wanych przez Ryszarda Marciniaka (a po jego śmierci – przeze mnie). Jak wiadomo, podstawowe trzy agendy statutowe PtPn to: po pierwsze korpo- racja – ponad 1000 członków zgrupowanych w Komisje i Wydziały, odbywających naukowe zebrania i konferencje; po drugie – Wydawnictwo, dawniej publikujące głównie teksty wygłaszanych w ramach korporacji referatów i komunikatów (póź- niej tylko ich streszczenia), zwane sprawozdaniami, i kilka uznanych czasopism naukowych, a od końca XX wieku przede wszystkim książki, także w dłuższych seriach wydawniczych; po trzecie – Biblioteka. Biblioteką i Wydawnictwem rzą- dzili ich szefowie – formalnie, skoro pobierali wynagrodzenie, sekretarz generalny był ich zwierzchnikiem, także zwierzchnikiem ich pracowników, a sam „opieko- wał się” (tego eufemizmu nieraz używano w zarządzie) korporacją. to była zresztą głównie pomoc w organizowaniu konferencji i zdobywaniu na nie publicznych pieniędzy. W  relacjach „wewnętrznych”, na przykład w  budżecie towarzystwa, dochodziły jeszcze agendy służebne wobec tych trzech: administracja i nierucho- mość. tymi też – a nawet przede wszystkim tymi – kierować musiał sekretarz generalny. Widać na pierwszy rzut oka, że stosunki między sekretarzem generalnym a sze- fami Biblioteki i Wydawnictwa wymagały wielostronnego taktu, owej „politycz- ności”. nie wiem, czy w moim wypadku zadziałały moje skłonności do szukania stanisław Jakóbczyk 216 kompromisu, ale udawało mi się długo unikać jakichś konfliktów z tego powodu. Dużo bardziej napięte bywały jednak relacje dwustronne między Wydawnictwem a Biblioteką, zwłaszcza w okresach trudności finansowych, kiedy obie agendy sta- wały się w pewnym sensie wobec siebie konkurencyjne. starałem się pomagać finansowo to jednej, to drugiej (np. opłacając część prac redakcyjnych przy wyda- waniu tomów pokonferencyjnych z dotacji na samą konferencję albo zatrudniając bibliotekarzy do prac przy nieruchomości), ale musiałem twardo bronić potrzeb budynku, pamiętając, co o dbaniu o krowę mawiał prof. Gąsiorowski. zresztą ze wszystkimi żyłem bezkonfliktowo – główni redaktorzy, następcy wspaniałego Wojciecha Rzepki, byli wprawdzie partnerami trudnymi, lecz współpracującymi. Jerzy Świdziński był wielce, „bizantyjsko” tajemniczy, gdy próbowano wyciągnąć od niego jakieś informacje o  szczegółach pracy, o  kontaktach z  drukarniami i sponsorami, ale spokojny i zawsze miał dla mnie czas; Jan Piskorski odwrotnie: wprawdzie nerwowy, szybko wybuchający, ale szczery i walił prosto z mostu, co myślał, a to było niezwykle cenne – nie traciło się z nim czasu, a Wydawnictwo ciągle się rozwijało. W tej beczce miodu pojawiały się niekiedy łyżki dziegciu, niestety. zarazem korzyścią i  błędem było chyba wyodrębnienie dla Wydawnictwa osobnego rachunku i rozliczenia, przy zachowaniu tej agendy w ogólnym budżecie. Pozwalało to wprawdzie na w miarę swobodne obracanie się wydawcy w wolnorynkowym świecie i konkurowanie co do kosztów, bo wewnętrzne koszty, tak zwane pośred- nie, w  całości pokrywano z  dochodów całego towarzystwa, co zresztą główni redaktorzy starali się mu wynagrodzić, oddając pod koniec roku rozliczeniowego część tzw. oszczędności z „sekretnego” konta. z drugiej strony, po pierwsze skarb- nik miał niewielką wiedzę o finansach Wydawnictwa, i – po drugie – w łatwo przewidywalnym momencie ustania dotacji celowych owe oszczędności zniknąć mogły błyskawicznie, podobnie jak przyzwyczajeni do swoich stawek kontrahenci. Wydaje się, że z takiego układu nie można się już było wycofać, w każdym razie nie nagle i nie operacyjnie: gwałtowne odsunięcie faktycznego dofinansowania przez budżet ogólny towarzystwa oznaczałoby koniec Wydawnictwa. należało zacho- wawczo „wygaszać” tego rodzaju działania. Podobne dylematy miało PtPn w związku z Biblioteką, choć tu nie było ani wewnętrznego, ani żadnego „sekretnego” rachunku. W dodatku bardzo długo uda- wało się (w każdym razie dopóki wiedziałem, co się dzieje w zarządzie, i dopóki żył dyrektor Marciniak) utrzymać tzw. koszty pośrednie działalności Biblioteki na poziomie faktycznego udziału własnego towarzystwa, a resztę pokrywać z dotacji. niestety już na początku XXi stulecia pojawiły się złe symptomy na państwowym horyzoncie ministerialno-dotacyjnym: naszą Bibliotekę poczęto traktować naj- pierw jako instytucję działającą za nasze własne pieniądze, a dofinansowywaną jedynie na jakieś dodatkowe zadania. Jakby nikt nie rozumiał, że sama się nie utrzyma. teraz – o zgrozo – dochodzą mnie słuchy, że jest już przez centralne władze nauki uważana za coś zupełnie zbędnego. sekretarz generalny nie miał statutowej funkcji reprezentowania towarzystwa na równi z prezesem i jego zastępcami, ale często z braku czasu większości czynnych przecież ludzi nauki zdarzało mi się nieraz bywać w rozmaitych gremiach zamiast prezesa. nawet w ramach Kolegium Rektorów Wyższych Uczelni Poznania, do Dwadzieścia lat w dobrym towarzystwie 217 którego tradycyjnie należeli prezes PtPn i prezes Poznańskiego oddziału Pan. Po jakimś czasie zacząłem też brać udział w spotkaniach równoległego, nieformalnie wówczas powołanego, kolegium dyrektorów administracyjnych, zwanych póź- niej kanclerzami, co było bardzo pomocne dla towarzystwa w jego pozanauko- wych pracach. W czasach prezesury prof. Leona Kozackiego – która była dość zrównoważona, mimo oznak przyszłych kłopotów finansowych, powodujących wspomniane rywalizowanie agend i konflikty w zarządzie, a które prezes potra- fił jednak spokojnie zażegnywać – reprezentowałem towarzystwo także w Radzie Muzeum narodowego, co jako miłośnik malarstwa niezwykle sobie ceniłem. Kiedy kończyła się moja ostatnia tak zwana kadencja – piąta z kolei – wie- działem już, że nasz papabile, pewny kandydat na prezesa, Jacek Wiesiołowski, nie będzie chciał zatrudniać ani sekretarza generalnego, ani redaktora wydawnictw. Po prostu nam to powiedział: nie miał na myśli stosunków osobowych (nawet proponował mi ponowne kandydowanie), tylko zasadę, według której członko- wie zarządu PtPn nie mieli być wynagradzani. Miał to być tak zwany powrót do dawnej, XiX-wiecznej tradycji. Prof. Wiesiołowski nie pamiętał może, albo nie przyjmował do wiadomości, opinii na ten temat prof. trzeciakowskiego, że mianowicie w XiX wieku takie społeczne funkcje organizacyjne pełnili ziemianie albo przedsiębiorcy, kupcy lub przedstawiciele intratnych wolnych zawodów, czyli ludzie majętni. nie zgadzałem się generalnie nigdy i nigdzie z realizowaniem tzw. powrotu do dawnych, zapomnianych tradycji (byłem np. przeciwny nazywaniu „odbudową zamku” nowej budowy „z wyobraźni” na Górze Przemysława – Przemysła, jak chcą jego „odnowiciele”). to jest zawsze nielogiczne, bo przeczy pojęciu tradycji, w którym jest przecież idea przekazywania międzypokoleniowego i ciągłości; języ- koznawcy słusznie uważają, że „tradycyjność języka naturalnego”, notabene jedna z  jego nielicznych cech uniwersalnych, polega na tym, iż wszystkie (niektórzy mówią o trzech) żyjące w jakimś momencie pokolenia użytkowników danego języka potrafią się przy jego pomocy swobodnie porozumiewać. Jednak w tym konkret- nym przypadku zgadzałem się z prof. Wiesiołowskim, wiedząc z doświadczenia, w  jakiej niezręcznej sytuacji może się znaleźć członek zarządu stowarzy- szenia, którego jest zarazem pracownikiem. Ponieważ ciągle jeszcze stosowaliśmy zasadę powolnych, stopniowych zmian, ustaliliśmy wspólnie, również z  moim następcą prof. Lechem torlińskim, który należał do ciągle aktywnych zawodowo ludzi nauki i zastrzegał się, że nie będzie miał czasu na zajmowanie się od razu całością prac sekretarskich, że jeszcze przez pewien czas zostanę przy nim na sta- nowisku dyrektora biura zarządu, które planowano przywrócić. tych kilka przedostatnich moich lat w zarządzie – a raczej już tylko „przy zarządzie” – nie należało do najłatwiejszych. Początkowo dlatego, że realizacja wielu zamierzeń nowego zarządu, z  prof. Wiesiołowskim na czele, wymagała mnóstwa pracy i mnóstwa pieniędzy, o których wiedziałem, że jest ich w kasie coraz mniej. trzeba przy tym oddać Jackowi Wiesiołowskiemu sprawiedliwość: towarzystwu był naprawdę całkowicie oddany; my, pracownicy, widzieliśmy, że poświęcał korporacji najwięcej czasu ze wszystkich prezesów, których znali- śmy. Mimo moich świetnych relacji z sekretarzem generalnym i, dzięki temu, for- malnie niezłych pełnomocnictw do załatwiania różnych pilnych spraw (niekiedy stanisław Jakóbczyk 218 zdobycie dla towarzystwa kilku tysięcy złotych wymagało wielu godzin pisa- nia, chodzenia po urzędach i  zwykłego klamkowania, często nieefektywnego), wiedząc o naszej korporacji najwięcej – po odejściu nieodżałowanego Ryszarda Marciniaka  – miałem najmniejszy wpływ na jej poczynania. Dyrektor biura zasiadał w coraz rzadziej zbierającym się zarządzie jedynie z głosem doradczym i nie miał już tzw. siły przebicia. Udało się w każdym razie urzeczywistnić szereg dobrych pomysłów – wspaniały jubileusz 150-lecia (głównie dzięki prezesowi), pomnik kryptologów od Enigmy (dzięki prof. Januszowi stokłosie z Politechniki), dach na gmachu głównym, otynkowanie fasady. Do nieudanych realizacji zaliczył- bym niefortunną zmianę statutu. Próbowałem, pomagając w redakcji jego projek- tów, to i owo zachować – ale nie udało się. nowy statut niepotrzebnie likwidował na przykład tradycyjną, hierarchiczną strukturę komisji i wydziałów korporacji, a  sąd polubowny uzależnił w  praktyce od prezydium zarządu, z  góry czyniąc ewentualny spór członka z zarządem wygranym przez ten ostatni. ostatnich kilka lat okazało się dla mnie trudnymi z zupełnie innych powo- dów niż nadmiar zajęć. Postępujący brak dotacji i  zmniejszanie się dochodów własnych korporacji skutkowały drastycznym zmniejszeniem się ilości pracy do wykonania: mniej konferencji, mniej rozliczeń, mniej remontów… Przy kolejnym kryzysie finansowym, zarazem kadrowym, cudem znaleźliśmy nową, kompetentną księgową. Jeszcze niejako „rzutem na taśmę” udało się nowemu, dynamicznemu dyrektorowi Biblioteki, arkadiuszowi Wagnerowi, wystylizować kilka jej wnętrz: następne władze towarzystwa mogły już tylko zwalniać biblio- tekarzy, idąc z duchem czasów, który kazał niekiedy zapominać o niedawnych przecież tzw. dobrych obyczajach i elegancji poprzedników. Już wcześniej stop- niowo zmniejszaliśmy, z sekretarzem generalnym, kompetencje dyrektora biura. a gdy prezesem została prof. Hanna Kóčka-Krenz, znów stały się aktualne – choć w zupełnie innej sytuacji i z innych przyczyn – słowa andrzeja Chrząstowskiego: „tu dyrektor nie jest potrzebny”. Uważam nadal, tak jak 26 lat temu, że siłą PtPn jest trwanie, ciągłość tradycji, nawet śmieszne dla niektórych stare obyczaje i urok niedostosowania do współ- czesności, do tzw. ducha czasu. zwolennikom oportunistycznego dostosowywania towarzystwa do tego „ducha czasu”, także poprzez rewolucje (i rewolucyjne w isto- cie powroty do martwych od dawna tradycji), zadedykowałbym chętnie pewien sąd Goethego: „Was ihr Geist der Zeit heißt, das ist im Grund der Herren eigener Geist”. na szczęście ciągle są ludzie podtrzymujący dawny zapał, ciągle nasza kor- poracja żyje i z kolejnych „terminów się podnosi”. Jest silna także poprzez ładunek intelektualny swych członków, stanowiących prawdziwą elitę naszego miasta. PRZEMYSŁAW MATUSIK Pani Małgosia W Towarzystwie znali Ją wszyscy. Nic dziwnego, pani Małgorzata Kałasz pro- wadziła sekretariat PTPN przez ponad 20 lat, od początku stycznia 1995 roku, choć wcześniej już od kilku lat z Towarzystwem współpracowała. Zazwyczaj pani z sekre- tariatu wie więcej o funkcjonowaniu danej instytucji niż jej szefowie, tym bar- dziej jeśli zmieniają się z urzędu co kilka lat. A Pani Małgosia służyła swą wiedzą i zaangażowaniem kilku prezesom PTPN i kierowanym przez nich Zarządom. Zaczynała bowiem za prezesostwa prof. Antoniego Gąsiorowskiego, kontynuowała pracę za kadencji prof. Alicji Karłowskiej- -Kamzowej, prof. Leona Kozackiego, prof. Jacka Wiesiołowskiego, prof. Hanny Kóćki-Krenz, wreszcie — prof. Andrzeja 1. Małgorzata Kałasz, Gulczyńskiego. Wszyscy z respektem pod- fot. ze zb. D. Guci chodzili do Jej doświadczenia, znajomości ustalonych procedur i utartych zwyczajów, wreszcie — kontaktów z ludźmi PTPN. W Jej ręku skupiały się przecież wszystkie nici łączące poszczególne części Towarzystwa, wydziały i komisje, u Niej zjawiali się szacowni profesorowie organizujący międzynarodowe konferencje, przewod- niczący wydziałów z dokumentami dotyczącymi przyjęcia nowych członków, sekretarze komisji w sprawie wykładów zamiejscowych gości. Każdy mógł liczyć na Jej kompetencję i ciepłą przychylność, nowi adepci Towarzystwa dodatkowo — na dobrotliwą wyrozumiałość. To dlatego przed walnymi zebraniami, konferen- cjami czy wykładami wielu zaglądało do sekretariatu, by po prostu przywitać się z Panią Małgosią i zamienić z Nią choć kilka serdecznych słów. Wprawdzie wspo- magała swymi kompetencjami wszystkich, choć niektórych — z większą przyjem- nością. Na Jej szczególne względy mogli liczyć ci, którzy przynależności do PTPN nie dzielili z jakąkolwiek inną. Wiadomym też było powszechnie, jak wiele zna- czyły dla Niej coroczne Seminaria Mediewistyczne, zainicjowane przed ponad trzydziestu laty przez prof. Karłowską-Kamzową; pracę przy ich organizacji trak- towała jako szczególny hołd dla tak cenionej pani prezes naszego Towarzystwa. 219 Przemysław Matusik W siedzibie PtPn widać było Jej kobiecą rękę, dbała o kwiaty w sekretariacie, o choinkę stawianą w stosownym czasie w gabinecie prezesa. Latem wytchnie- niem był dla niej ogród w rodzinnej opalenicy. z chorobą, która Ją dotknęła, Pani Małgosia zmagała się wiele miesięcy. odeszła – dla nas – niespodziewanie i zdecydowanie zbyt szybko. na zawsze pozostanie we wdzięcznej pamięci tych, którzy Ją znali – członków i pracowników PtPn. Pozostanie na zawsze częścią historii Poznańskiego towarzystwa Przyjaciół nauk, któremu oddała tyle lat ofiar- nej pracy i głębokiego zaangażowania. ZBIORY Na poprzedniej stronie: Sala rzeźby w PTPN, drzeworyt druk�, kolorowany akwarelą,1883 r�, ze zb� PTPN 223 Joanna Pietrowicz Donatorzy Biblioteki Poznańskiego towarzystwa Przyjaciół nauk „Pielęgnowanie nauk i  umiejętności w  języku polskim”, jak głosił pierw- szy statut towarzystwa Przyjaciół nauk Poznańskiego, nie mogło się obyć bez biblioteki gromadzącej książki, rękopisy oraz pamiątki historyczne, aby zaspokoić potrzeby kształtującego się wielkopolskiego środowiska naukowego1. Dary zaczęły trafiać do Biblioteki już w pierwszym roku działalności PtPn. W odpowiedzi na apele o współuczestniczenie w dziele budowania ośrodka nauki polskiej z całej Wielkopolski, a także z pozostałych zaborów oraz z zagranicy napływały liczne książki i  rękopisy. Przesyłali je nie tylko członkowie towarzystwa, ale również przedstawiciele rozmaitych środowisk. Wśród przekazanych darów były zarówno pojedyncze egzemplarze druków czy manuskryptów pochodzących z rodzinnych zbiorów, jak i całe księgozbiory. Dokumentację dotyczącą poszczególnych daro- wizn zbierano w archiwum PtPn2, wojenne zniszczenia ze stycznia 1945 roku spowodowały jednak, że nie dotrwało ono do naszych czasów3. Wobec braku źródeł archiwalnych wiedzę o darczyńcach musimy czerpać z  drukowanych spisów darów. zamieszczano je przede wszystkim w  wyda- wanych od 1860  roku „Rocznikach tPnP” oraz w  lokalnej prasie, głównie w „Dzienniku Poznańskim” i „Kurierze Poznańskim”. nie uwzględniono w nich jednak wszystkich donatorów. niektórych spośród darczyńców pozwalają również wyśledzić proweniencje umieszczone w  dziełach pozyskanych przez Bibliotekę w XiX wieku. Kilka nazwisk pierwszych ofiarodawców wymieniła na początku 1858 roku „Gazeta Wielkiego Xięstwa Poznańskiego”. W wydrukowanym na jej łamach sprawoz- daniu z  zebrania PtPn odnotowano, że dary dla Biblioteki przekazali doktor praw z Petersburga antoni Białecki, poznański księgarz i wydawca Jan Konstanty Żupański, przyrodnik i wykładowca instytutu agronomicznego w Marymoncie koło Warszawy Wojciech Jastrzębowski oraz górnośląski działacz i nauczyciel Józef Lompa. Wszyscy czterej byli członkami towarzystwa4. Bardziej szczegółowy wykaz 1 Ustawy Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego, Poznań 1857, s. 3, 7–10. 2 spis akt z przedwojennego archiwum PtPn podaje a. Wojtkowski, Historia Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Poznaniu, „Roczniki PtPn”, t. 50, 1927, s. 5–10. 3 Inwentarz rękopisów Biblioteki Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk (sygn� 1–1950), oprac. B. olejniczak, J. Pietrowicz, Warszawa 2008, s. 6. 4 „Gazeta Wielkiego Xięstwa Poznańskiego”, nr 55 z 5 iii 1858. Joanna Pietrowicz 224 darczyńców zamieszczono w pierwszym tomie „Roczników tPnP”5. Wymieniono w nim około 150 osób i organizacji, które przekazały towarzystwu rozmaite dary, najczęściej zabytki archeologiczne i numizmaty. 55 donatorów oddało Bibliotece książki i  rękopisy. autorzy przesyłali utwory własne (m.in.  ks.  Józef Dydyński z Kłecka i adam Kirkor z Wilna), wydawcy – dzieła przez siebie wydane (Jan Konstanty Żupański i napoleon Kamieński), inne cenne druki lub manuskrypty ofiarowywali miłośnicy nauki i  bibliofile. Wśród nich warto wymienić arcybi- skupa Leona Przyłuskiego, księcia adama Czartoryskiego, hrabiów Rajmunda skórzewskiego i Konstantego tyszkiewicza, a także Władysława niegolewskiego i Władysława Kosińskiego. ten ostatni podarował autograf Wiersza do legiów pol- skich Cypriana Godebskiego, a oprócz tego rękopiśmienny wykaz ponad 4,5 tys. woluminów wchodzących w  skład księgozbioru zgromadzonego przez rodzinę Kosińskich. syn gen. amilkara nie wiedział wówczas, że kilkadziesiąt lat później cała biblioteka Kosińskich trafi do PtPn za sprawą jego syna Witolda, który prze- każe ją aktem notarialnym z 22 czerwca 1920 roku, zastrzegając, że darowizna zostanie zrealizowana po jego śmierci6. W budowanie księgozbioru Biblioteki PtPn od początku włączyło się rów- nież towarzystwo naukowe Krakowskie, towarzystwo naukowe Wileńskie i  towarzystwo agronomiczne Średzko-Wrzesińskie, przekazując nowo powsta- łemu PtPn różne publikacje, w tym swoje wydawnictwa. Praktycznym zmysłem wykazał się Władysław Kozłowski z szamotuł, który oprócz artefaktów archeolo- gicznych oraz książek i rękopisów sprezentował towarzystwu szafę biblioteczną. Jednak szczególnie cenny dar przekazał wymieniony w wykazie pod numerem 95 Gustaw Potworowski, ziemianin z Goli. Jak lakonicznie zapisano, podarował on księgozbiór byłego Kasyna Gostyńskiego. organizacja ta, o charakterze towarzy- sko-oświatowym, założona przez G. Potworowskiego, skupiała ziemian i inteligen- cję z Gostynia i okolic. Kasyno Gostyńskie działało do likwidacji przez zaborcę pruskiego w 1846 roku. Jednym z przejawów działalności Kasyna było prowadze- nie biblioteki, która według drukowanego spisu z 1838 roku liczyła 1074 pozy- cje7. Liczba książek wzrastała w kolejnych latach dzięki darowiznom. Księgozbiór Kasyna Gostyńskiego zawierał liczne dzieła z historii Polski i historii powszechnej, utwory literackie autorów polskich i zagranicznych, prace historycznoliterackie, językoznawcze, podręczniki agronomiczne, a także czasopisma. Po przekazaniu do PtPn w 1858 roku księgozbiór Kasyna stał się ważnym składnikiem nowo utwo- rzonej Biblioteki towarzystwa. obecnie potrafimy zidentyfikować około 300 wolu- minów oznaczonych podłużną pieczęcią: „Bibl. Kassyna w  Gostyniu”8. Jedną z pozycji zachowanych do dziś jest drukowana rozprawa doktorska Karola Libelta, zawierająca autograf autora, podarowana przez niego w dniu promocji doktorskiej 5 Wykaz darów które nadesłali do dnia 1go Stycznia Towarzystwu Przyjaciół Nauk w  Poznaniu […], „Roczniki tPnP”, t. 1, 1860, s. 604–613. 6 Witold Kosiński z  Koszut zmarł 18 Xii 1928 r., a  księgozbiór Kosińskich trafił do PtPn w  1929 r. zob. a. Koehlerówna, Biblioteka Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk 1857–1957, „Roczniki Histo- ryczne”, t. 23, 1957, s. 388 i 394–395. 7 Spis książek biblioteki gostyńskiej, wyd. E. Günther, Leszno 1838. 8 B. Borszewska, „Księgozbiór Kasyna Gostyńskiego” [ok. 1990]. Maszynopis w posiadaniu J. Pietrowicz. DONATORZY BIBLIOTEKI POZNAŃSKIEGO TOWARZYSTWA PRZYJACIÓŁ NAUK Maqgażiu 1. Woluminy „Magazin fiir die neue Historie und Geographie” Antona Friedricha Biischinga podarowane Bibliotece PTPN przez A. Cieszkowskiego, wszystkie fot. ze zb. PTPN tzw. Bibliotece Wielkopolanów w Berlinie. Była to biblioteczka gromadzona w śro- dowisku polskich studentów kształcących się na uniwersytecie berlińskim. Po jej likwidacji książki trafiły do Kasyna Gostyńskiego, a stamtąd do PTPN”. Kolejno wpisywane znaki proweniencyjne w pracy Karola Libelta wyznaczają drogę egzem- plarza dysertacji od samego autora aż do księgozbioru Towarzystwa. Ważną część księgozbioru PTPN stanowiła biblioteka lekarska, służąca pomocą w samokształceniu członkom Wydziału Lekarskiego Towarzystwa. Do jej wzbogacenia przyczyniali się autorzy najnowszych publikacji medycznych prze- kazujący swoje dzieła, m.in. wybitni poznańscy lekarze Teofil Matecki i Ludwik Gąsiorowski. Po śmierci tego ostatniego w 1863 roku jego bibliotekę zawierającą czasopisma oraz dzieła medyczne zakupił i przekazał Towarzystwu hrabia Edward Grabowski z Grylewa, jeden z członków założycieli PTPN. Równocześnie podaro- wał swój własny księgozbiór przyrodniczy liczący 650 woluminów, atakże zobowią- zał się przekazywać corocznie 25 talarów na jego pomnażanie". Hojność Edwarda Grabowskiego czasem przekraczała jego realne możliwości. W późniejszych latach musiał wyprzedawać część swoich kolekcji, z których m.in. sześć obrazów olejnych (w tym portrety Krzysztofa Arciszewskiego i Mikołaja Kopernika) nabył, 9 R. Marciniak, Nie znana „Biblioteka Wielkopolanów” z I poł. XIX w. [w:] Nuntius Vetustatis sive Opus- cula diversa Professori Georgio Wisłocki septuagenario dedicata et in reticulam electronicam publicata, red. A. Bieniaszewski, R. Prinke, Poznań 1998; http://www.bkpan.poznan.pl/biblioteka/JW70/spis.htm [dostęp: 20.06.2015]. 10 Słownik pracowników książki polskiej, Warszawa 1972, s. 287. 225 JOANNA PIETROWICZ Magazin nene Hijtorie w» Geograpbie, angrlegt bon D. Anton griederif Bifóńing Sknigl. Preufikgen Oberconfiftorialrath, Director Deć Gonmnafii tna grauew Ktofłer zu Berlin und der dawon abfdngenden bepdez Odulen. m sA” —aeecyza a s a następnie podarował Towarzystwu Seweryn Mielżyński". Biblioteka PTPN nie posiadała funduszy na zakup bieżącej prasy, aletu z pomocą przyszło Koło Towarzyskie skupiające wielkopolskich ziemian. Przekazywało ono po upływie kolej- nego roku oprawne roczniki czaso- pism polskich pochodzących z trzech zaborów (w tym krakowski „Czas, „Bibliotekę Warszawską” i „Kuryer Warszawski”), a także gazety francu- skie („Revue des deux Mondes ). Prasa poznańska trafiła do PTPN dzięki Bibiannie Moraczewskiej (22 wolu- miny „Dziennika Poznańskiego”) oraz Ignacemu Modlińskiemu z Walentynowa (26 tomów gazet i dzienników poznańskich). Między innymi dzięki tym darowiznom kolekcja czasopism znajdująca się w zbiorach Biblioteki PTPN może obecnie służyć jako cenne źródło do dziejów drugiej połowy XIX wieku. Zmikrofilmowana w latach 70. XX wieku, a później zdigitalizowana i udostępniona w internecie stanowi ciekawe świadectwo tamtej epoki. Jak podsumował sytuację w Sprawozdaniu z czynności... do grudnia 1864 Zarząd Towarzystwa: „Różne osoby nadto przykładają się do wzrostu zbiorów darami książkowemi, i w braku środków materyalnych tym jedynie sposobem liczba książek corocznie się zwiększa. Wielkość Biblioteki oszacowano wówczas na około 5 tys. woluminów”. Ponieważ dary dla Biblioteki pochodziły z wielu źródeł, wśród nich niejed- nokrotnie zdarzały się drugie, a nawet trzecie egzemplarze tej samej publikacji. Prowadząc politykę jednego egzemplarza, Towarzystwo dzieliło się z innymi insty- tucjami i organizacjami w zaborze pruskim, przekazując dublety książek gimna- zjom w Chełmnie, Chojnicach i Wejherowie oraz biblioteczkom ludowym na terenie Górnego Śląska. Niektóre egzemplarze dubletowe sprzedawano, uzyskując w ten sposób fundusze na zakup książek dla uzupełnienia powstającej kolekcji. Zbiory biblioteczne PTPN wciąż wzrastały dzięki kolejnym darom, co stawało się istotnym problemem, rozwiązanym ostatecznie szczodrą donacją Seweryna Mielżyńskiego i umieszczeniem Towarzystwa w przekazanej mu kamienicy przy Erfter Zpeil Mie Kufern. $Hamburą, terlegt bon Grieterih Ehriftian Mitter, 1767. 2. „Magazin fiir die neue Historie und Geographie” 1767, strona tytułowa U Sprawozdanie z czynności Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego od kwietnia 1871 do grudnia 1872, „Roczniki TPNP t. 7, 1872, s. 253. 12 Sprawozdanie z czynności Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego od grudnia 1862 do grudnia 1864, „Roczniki TPNP, t. 3, 1865, s. 621-622. 226 DONATORZY BIBLIOTEKI POZNAŃSKIEGO TOWARZYSTWA PRZYJACIÓŁ NAUK . ruda szyn Moyacił hak u w/ o Ę ADA BOZE GŁ Mau. ZR W ś ad kanace: A. BBR 3. Dedykacja prof. Leona Wituskiego wpisana w dziele Mikołaja Kopernika De revolutionibus, 2 marca 1891 r. ówczesnej ul. Młyńskiej 17. Było to wręcz opatrznościowe wydarzenie w dzie- jach PTPN oraz jego Biblioteki. Nowy gmach, wybudowany na działce zaku- pionej od wdowy Florentyny Kolskiej, po kolejnych rozbudowach na początku XX wieku służy Towarzystwu do dziś, stanowiąc materialną podstawę jego dzia- łalności. Seweryn Mielżyński ogromną część swojego majątku przeznaczył na cele publiczne, początkowo militarne, później naukowe i kulturalne. Swoją działalność uzasadniał w liście do brata Macieja: „Jeżeli majątek mój nie ma służyć ku temu, by wspierać dzielnych, to jakąż korzyść może mi on przynieść? Chyba że każę sobie zrobić złotą trumnę”". Hojność Seweryna Mielżyńskiego zaskarbiła mu wdzięcz- ność kolejnych pokoleń, co znalazło wyraz w przyznaniu hrabiemu za życia tytułu honorowego prezesa Towarzystwa, a po latach — w nazwaniu jego imieniem ulicy, przy której stoi gmach PTPN. Do Biblioteki docierały kolejne dary, zarówno pojedyncze książki, jak i całe księgozbiory. Kazimierz Kantak z Dobieszewka, poseł do pruskiej Izby Poselskiej i parlamentu Rzeszy, przekazał ponad 200 tomów dzieł i broszur oraz trzy atlasy i osiem map, pułkownik Ferdynand Dienheim-Chotomski, lekarz, uczestnik kampanii sycylijsko-neapolitańskiej Garibaldiego — ponad 1000 wolu- minów, a dr Henryk Fryderyk Hoyer z Warszawy, współzałożyciel Towarzystwa Lekarskiego Warszawskiego — około 110 najnowszych publikacji medycznych”. Profesor Gimnazjum św. Marii Magdaleny w Poznaniu Leon Wituski ofiarował do Muzeum Towarzystwa przedmioty pochodzące z wykopalisk, w tym kość bio- drową mamuta znalezioną w Warcie, a Bibliotece — 22 tomy dawnych dzieł mate- matycznych i astronomicznych”. Urodzony w Markowicach koło Inowrocławia Leon Władysław Wituski jest jednym z częściej wspominanych darczyńców. Wśród książek przekazywanych przez niego w kolejnych latach znalazła się jedna niezwykle cenna, będąca do dziś ozdobą zbioru starodruków PTPN - pierwodruk De revolutionibus orbium coelestium Mikołaja Kopernika (Norymberga 1543). 13 Cyt. za: A. Wojtkowski, Historia..., s. 282. 14 Sprawozdanie [...] do kwietnia 1871, „Roczniki TPNP” t. 6, 1871, s. 366. 15 Sprawozdanie [...] do grudnia 1872, „Roczniki TPNP* t. 7, 1872, s. 251. 227 JOANNA PIETROWICZ 4. Teki ks. Wincentego Kraińskiego Spośród około 400-500 egzemplarzy tego dzieła wydrukowanych w pierwszej połowie XVI wieku w polskich bibliotekach zachowało się do dzisiejszych cza- sów zaledwie 11, z tego dwie w Poznaniu. Darowiznę dla PTPN potwierdza wpis proweniencyjny na początku książki: „Towarzystwu Przyjaciół Nauk w Poznaniu składa w ofierze Prof. Wituski. Poznań 2.3.[18]91. Także August Cieszkowski, trzykrotny prezes PTPN, wzbogacał zbiory biblio- teczne swoimi darowiznami, dając przykład innym członkom Towarzystwa. Filozof podarował m.in. Magazin fiir die neue Historie und Geographie, wielotomowe dzieło Antona Friedricha Biischinga wydane w Hamburgu w latach 1767-1788. Zachowane do dziś woluminy zawierające miedziorytowe ilustracje i mapy, opra- wione starannie w pergamin, z tytułem wypisanym na grzbiecie złotą czcionką, posiadają na stronach tytułowych rycinę przedstawiającą bibliotekę pełną czytelni- ków. Zapewne takie było zamierzenie prezesa Towarzystwa, aby zachęcić użytkow- ników do studiowania dzieł naukowych, także i tego przekazanego przez siebie". Niektóre zbiory książek trafiały do Biblioteki PTPN dzięki spadkobiercom bibliofilów. Ponad 100 woluminów z biblioteki zmarłego dr. Anastazego Romana Mizerskiego z Poznania ofiarowała wdowa po nim Albertyna z Kolskich Mizerska. Florentyna z Jonemanów Haak z Nowca przekazała około 3 tys. dzieł teologicz- nych, rolniczych i ogrodniczych po swoim mężu Faustynie, a liczący niemal 1 tys. woluminów księgozbiór historyka Jędrzeja Moraczewskiego oddała rodzina Moraczewskich z Chaław koło Czempinia. 16 Wymienione dzieło przed ofiarowaniem go Bibliotece PTPN wchodziło w skład księgozbioru Augusta Cieszkowskiego w Wierzenicy i nosiło sygnaturę 1398. 228 DONATORZY BIBLIOTEKI POZNAŃSKIEGO TOWARZYSTWA PRZYJACIÓŁ NAUK MANUSCRIT z a IL nmtir Czwr DOCZE, Kazitaaeć dę Przsy wan FrikiursNaDE CETTR aNNCK Pie wazy a Pinia BE LEMPEREUR NAPOLEON; p aa Nz FAIN, +. RZE z— ETOWE Rozp Mama 0 o 5. Dary Seweryna Mielżyńskiego Po śmierci Seweryna Mielżyńskiego w 1872 roku zgodnie z jego testamen- tem wdowa Franciszka z Wilkxyckich przekazała Towarzystwu kolejnych 5 tys. tomów pochodzących ze zbiorów miłosławskich lub zakupionych wcześniej od Edwarda Rastawieckiego. Niektóre z dzieł oznaczone były autografem Seweryna Mielżyńskiego, inne pieczęcią lakową z herbem Nowina lub prostokątną pie- czątką: „Z Biblioteki Miłosławskiej. Kolekcja Edwarda Rastawieckiego nie posiadała natomiast odrębnych znaków własnościowych, z wyjątkiem kilku dedykacji dla barona, dlatego dzisiaj trudno ustalić, które tomy pochodzą z jego księgozbioru. Biblioteka działacza emigracyjnego Wiktora Heltmana podarowana została w 1875 roku przez jego szwagra dr. Włodzimierza Dmochowskiego. W daro- wiźnie pośredniczył ks. Ignacy Polkowski, proboszcz z Lubostronia, wcześniej z Czerniejewa. Ponad 200 druków emigracyjnych i publikacji dotyczących historii Polski, 32 teki korespondencji oraz rękopisy prac własnych znalazły się w PTPN w podzięce za życzliwość i pomoc pieniężną, jaką darzyli Wiktora Heltmana „nie- którzy z obywateli Wielkopolski”. Ks. Ignacy Polkowski przekazał Towarzystwu również zbiór własnych książek”. Jednym z najcenniejszych darów, które pod koniec XIX wieku trafiły do Biblioteki PTPN, był księgozbiór pozostały po ks. kanoniku Janie Koźmianie. Przekazał go w 1880 roku brat księdza, Stanisław Egbert Koźmian, ówczesny pre- zes Towarzystwa. Jan Koźmian po wzięciu udziału w powstaniu listopadowym, 17 List ks. Ignacego Polkowskiego do Zarządu TPNP z 23 IX [1875] r., Biblioteka PTPN, rkps 1465 k. 1; A. Wojtkowski, Historia..., s. 275. 229 Joanna Pietrowicz 230 jeszcze przed wstąpieniem do stanu duchownego, przebywał na emigracji we Francji i w niemczech, odwiedzał również Włochy. W tamtych latach kolek- cjonował wybitne dzieła literatury i nauki europejskiej, kupując je często na aukcjach antykwarycznych. zakupił m.in. wiele ksiąg z wyprzedawanych biblio- tek włoskich rodzin książęcych albani i altieri. Egzemplarze te do dziś cieszą oczy wspaniałością skórzanych opraw zdobionych złoceniami i  herbowymi superekslibrisami. Jan Koźmian posiadał też liczne XVi-wieczne dzieła filo- zoficzne, religijne i historyczne wydane na ziemiach polskich lub Polski doty- czące. nabył również kolekcję słynnych elzewirów, wydawanych w XVii wieku w  holenderskiej Lejdzie kieszonkowych przewodników zawierających opisy wszystkich niemal krajów Europy. nie uciekał także od współczesnej mu litera- tury polskiej, m.in. publikacji autorstwa twórców, których miał okazję spotykać na emigracji we Francji. Wśród przekazanych do PtPn pozycji odnajdujemy utwory adama Mickiewicza, Juliusza słowackiego, zygmunta Krasińskiego i Cypriana Kamila norwida, w tym cenne pierwodruki dzieł naszych wiesz- czów18. zachowały się dwie księgi inwentarzowe zbioru Koźmianowskiego powstałe w Bibliotece PtPn w latach 80. XiX wieku. W pierwszej z nich spi- sano 8560 dzieł w 12 105 tomach. Księga druga stanowi inwentarz zbioru, któ- remu w PtPn nadano sygnatury w ciągu od 30000 do 38302, zachowując w ten sposób integralność kolekcji19. nie tylko Wielkopolanie mieli swój wkład w  budowanie księgozbioru towarzystwa. sto kilkadziesiąt cennych dzieł, w tym liczne stare druki od XVi do XViii wieku, przekazał Bibliotece stefan Ciecierski z Podlasia. Były wśród nich prace z dziedziny historii, geografii, filozofii, językoznawstwa i wojskowo- ści, niektóre unikatowe edycje wydane w supraślu i siemiatyczach. Ciecierski, do dziś wspominany w  ziemi ciechanowskiej jako hojny mecenas instytucji nauki i kultury, podarował PtPn również odziedziczone po swoich przodkach rękopisy wykładowców i  uczniów XViii-wiecznych kolegiów, m.in. jezuitów w Braniewie20. Ks. Wincenty Kraiński, lektor języka polskiego na uniwersytecie we Wrocławiu, przesłał jako dar kilkadziesiąt tomów swoich drukowanych publika- cji oraz własny dorobek rękopiśmienny liczący około 70 tek pokaźnej grubości. Ponadto ofiarował swoją bibliotekę składającą się z kilkuset woluminów, a także kwotę 1 tys. talarów przeznaczoną na pomnażanie księgozbioru PtPn i wydawa- nie „dzieł pożytecznych”21. Fundusz ten okazał się pomocny w kolejnych latach, gdy z odsetek od darowizny dokonywano zakupów książek. Dodatkowo ks. W. Kraiński podarował swój portret olejny pędzla Gustawa Daniela Budkowskiego namalowany w 1858 roku. obraz ten aktualnie zdobi wnętrze bibliotecznej czy- telni, niejako spoglądając na studiujących rozmaite dzieła. Warto tu przytoczyć 18 E. stelmaszczyk, Księgozbiór Jana Koźmiana (1814–1877) [w:] Z Badań Nad Polskimi Księgozbiorami Historycznymi, t. 16, Warszawa 1995, s. 125–132. 19 Księgi inwentarzowe kolekcji ks. Jana Koźmiana włączono do zbioru rękopisów Biblioteki PtPn – rkps 945 i 946. 20 Inwentarz rękopisów…, s. 21–24. 21 Sprawozdanie […] do grudnia 1872, „Roczniki tPnP”, t. 7, 1872, s. 254. DONATORZY BIBLIOTEKI POZNAŃSKIEGO TOWARZYSTWA PRZYJACIÓŁ NAUK r, TQ7 Mm - T ZAWSZE 0NI OBRAZY BISTORYCZKE I OBYCZNIOWE Z CZASÓW KOŚCIUSZKI I LEGIONÓW KAJETANA SUFFCZYŃSKIEGO (RODZAYNTOWICZ W Z ILLESTRACTAWI ). KOSSAKA | KEPOGŁAFAWI W. POŁA, NIEDZIE NIEDATKOWANEWI PĄ TOM DRUGI m2 A wę SB POZNAŃ NAKŁADEM 1. K. ŻUPAŃSKIEGO 1875 6., 7. Książki przekazane Towarzystwu przez poznańskiego księgarza i wydawcę Jana Konstantego Żupańskiego fragment wiersza autorstwa ks. Kraińskiego, zachęcający do korzystania z księgo- zbioru PTPN: „Nie ma wszechnicy w Poznaniu / ku Polaków nauczaniu, / Lecz polska biblioteka / uczy polskiego człowieka”. Notabene rękopisy wrocławskiego duchownego, spisane w mowie wiązanej, gdyż Kraiński wszystkie swoje prace zwykł pisać wierszem, używając rymów częstochowskich, wciąż czekają na skata- logowanie. Na przeszkodzie stanął niestety brak funduszy... Autorzy i wydawcy często dzielili się z Biblioteką PTPN płodami własnej pracy. Profesor uniwersytetu w Heidelbergu Antoni Stanisław Jurasz przesyłał nie tylko nabyte przez siebie najnowsze dzieła medyczne, ale też swoje publi- kacje z dziedziny medycyny. Kazimierz Stronczyński, historyk i kolekcjoner z Królestwa Polskiego, członek Akademii Umiejętności w Krakowie, twórca podstaw polskiej numizmatyki okresu średniowiecza, podarował trzyto- mowe dzieło Dawne monety polskie dynastyi Piastów i Jagiellonów. Wojciech Kętrzyński, dyrektor Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Lwowie, prze- kazał pięć własnych rozpraw z dziedziny historii Polski, a Jan Hanusz, wykła- dowca języka litewskiego i języków celtyckich na Uniwersytecie Wiedeńskim, osiem swoich prac z zakresu językoznawstwa i filologii porównawczej. Własnymi wydawnictwami regularnie zasilały Bibliotekę PTPN także instytu- cje, np. Akademia Umiejętności w Krakowie, uniwersytety warszawski i kijow- ski, redakcja „Słownika geograficznego” w Warszawie, Towarzystwo Zachęty 22 Cyt. za: A. Koehlerówna, Biblioteka... s. 389. 231 Joanna Pietrowicz 232 sztuk Pięknych w Krakowie, a nawet niemieckie organizacje, m.in. warmińskie Der historische Verein für Ermland23. niektórym z nich towarzystwo odwdzię- czało się własnymi wydawnictwami, głównie „Rocznikami”. Wymiana wydaw- nictw, a także zakup książek tylko w niewielkim stopniu przyczyniały się do budowania księgozbioru. Głównym źródłem pozostawały wciąż dary. Co jakiś czas apelowały o nie władze towarzystwa: „Jesteśmy przekonani, że jak dotąd tak i nadal składać je [dary] będzie społeczeństwo nasze w swoim narodowym przybytku, prawdziwą mu przynoszącym chwałę a pożytek wszystkim, którzy ze zbiorów naszych korzystać zechcą”. „Wszystko, co należy do zakresu bibliotecz- nego i archiwalnego jako to druki i pisma; dawniejsze akta sądowe, dokumenta pergaminowe i papierowe wraz z pieczęciami […] karty i atlasy geograficzne […] wreszcie autografy osób znamienitych, chociaż tylko spraw prywatnych dotyczące, są nam pożądane dla pomnożenia biblioteki”24. zasilany głównie dzięki ofiarności społeczeństwa księgozbiór w 1880 roku, po 24 latach działalności towarzystwa, liczył już 50 tys. woluminów25. łatwo obli- czyć, że średnio rocznie musiało trafiać do Biblioteki w darze ponad 2 tys. tomów. Dla dzisiejszych przedstawicieli zawodu bibliotekarskiego taka wysoka liczebność cennych darów jest nie do pomyślenia. Polacy żyjący pod zaborami i rozproszeni w całej Europie z pewnością na serio traktowali mecenat społeczny sprawowany nad PtPn. Jak zaznaczał w jednym ze swoich sprawozdań opiekujący się zbiorami towarzystwa Bolesław Erzepki: „Dzięki niewyczerpanej hojności i ofiarności spo- łeczeństwa naszego zbiory […] znakomitego we wszystkich oddziałach doznały znowu przyrostu i pomnożenia. obficie i bez przerwy płyną dzień po dniu z róż- nych stron kraju coraz to nowe dary i nabytki”26. W ciągu kolejnych 20 lat nadal książki nieustannie napływały w darze dla towarzystwa. Do pierwszych lat XX wieku księgozbiór został podwojony i obej- mował prawie 100 tys. woluminów. Biblioteka PtPn była wówczas największą książnicą polską w zaborze pruskim. W 1918 roku, u progu niepodległości, liczyła już około 120 tys. woluminów27. Średni poziom 2 tys. nabytków rocznie, głów- nie darów, został utrzymany przez pierwszych 60 lat działalności towarzystwa. trwająca kilkadziesiąt lat akcja wzbogacania księgozbioru Biblioteki PtPn, kontynuowana w mniejszym stopniu w latach późniejszych, bazowała na ofiar- ności społeczeństwa polskiego. Pochodzący ze wszystkich warstw społecz- nych darczyńcy przekazywali nie tylko własne książki i  pamiątki, ale także druki i rękopisy z nabytych bibliotek i archiwów. zrozumienie donatorów dla celów stawianych od początku przez PtPn zaowocowało zgromadzeniem cen- nych zbiorów bibliotecznych i  archiwalnych. Dzięki temu polski księgozbiór towarzystwa już w odrodzonej ojczyźnie mógł służyć uczonym i studentom sku- pionym wokół wyższej uczelni – Wszechnicy Poznańskiej (później Uniwersytet 23 Sprawozdania, „Roczniki tPnP”, t. 15, 1887, s. 14; t. 16, 1889, s. 899. 24 H. Feldmanowski, Odezwa, Poznań 1878, s. 1–4. 25 a. Wojtkowski, Historia…, s. 275; a. Koehlerówna, Biblioteka…, s. 384–391. 26 Sprawozdanie konserwatora Towarzystwa Przyjaciół Nauk z II półrocza 1891 r�, „Roczniki tPnP”, t. 18, 1891, s. 500. 27 R. Marciniak, Biblioteka Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk� Informator, Poznań 2008, s. 10. Donatorzy Biblioteki Poznańskiego towarzystwa Przyjaciół nauk 233 Poznański)  – utworzonej staraniem prezesa PtPn Heliodora Święcickiego i innych członków towarzystwa. i choć żyjemy obecnie w zupełnie innej rzeczywistości, pozostało coś z kli- matu szacunku dla historii i  tradycji pielęgnowanej w  murach zasłużonej dla Wielkopolski i Polski instytucji. Również dziś niektórzy autorzy przynoszą swoje prace, aby je ofiarować Bibliotece PtPn. Donatorzy, wspominając swoich przod- ków, dawnych członków towarzystwa, przekazują nie tylko książki, ale i materiały rodzinne oraz fotografie. nie sposób wymieniać wszystkich darczyńców, przypo- mnijmy zatem niektórych z  nich. andré Preibish (Bogusław andrzej Prejbisz), urodzony w Rydzynie, którego losy wojenne rzuciły z Polski przez australię do Kanady, przysłał zza atlantyku dwie wielkie skrzynie pełne dzieł literatury anglo- języcznej, a w testamencie zapisał kwotę na zakup książek dla Biblioteki PtPn. Michał Żółtowski z Lasek, jeden z ostatnich przedwojennych mieszkańców pałacu w Czaczu w powiecie kościańskim, przekazał swoje książki, a także zbiory fotografii i dokumentów rodzinnych, obrazujących życie wielkopolskiej rodziny ziemiańskiej. Halina sosnowska podarowała liczne materiały związane z  działalnością swego męża Kiryła, dziennikarza i wydawcy, współzałożyciela konspiracyjnej organizacji „ojczyzna” podczas ii wojny światowej. Maria Grabowska, poznańska psycholog, przeszczepiająca ruch anonimowych alkoholików na grunt polski, ofiarowała wła- sne wspomnienia oraz materiały dotyczące jej brata Jerzego Waldorffa. Pozostałą część spuścizny J. Waldorffa przekazała do PtPn jej rodzina. Halina Dembińska, wdowa po Felicjanie, profesorze akademii Rolniczej w Poznaniu, oddała przecho- wywane w rodzinie Dembińskich dokumenty pozostałe po Klarze Dembińskiej, opiekunce synów augusta Cieszkowskiego, wśród których wiele dotyczyło osoby filozofa. sławomir Leitgeber, kultywujący pamięć o swoich przodkach, członkach towarzystwa, przekazał korespondencję rodzinną oraz wiele własnych rękopisów. Janisław osięgłowski, niegdyś pracownik, a  później wierny czytelnik Biblioteki PtPn, ofiarował korespondencję swojej ciotki Gabrieli Mikołajczyk, archeolog pracującej przez wiele lat w Muzeum archeologicznym w Gnieźnie. nie możemy również zapomnieć o  Krzysztofie Mańkowskim z  Wiednia, który w  1986  roku podarował Bibliotece PtPn pierwszy komputer, rozpoczynając w  ten sposób epokę komputeryzacji bibliotek poznańskich. Kompletny księgozbiór nie może wzrastać wyłącznie drogą darów. Powstałe luki należy uzupełniać zakupem książek. Jednakże zawsze należy doceniać ofiar- ność tych, którzy cząstkę swojego dorobku oddawali dla wzbogacenia „naro- dowego przybytku”. nie da się wymienić wszystkich donatorów, dzięki którym w ciągu 160 lat działalności Poznańskiego towarzystwa Przyjaciół nauk wzrastała Biblioteka służąca do dzisiaj czytelnikom nie tylko z  Poznania i  Wielkopolski. niektórych darczyńców wymieniano w publikowanych spisach, pewne nazwiska ofiarodawców można odnaleźć w zachowanych znakach proweniencyjnych, inni pozostaną dla nas anonimowi. Wszystkim należy się nasza wdzięczność. 234 Barbara Borszewska skarbnica ksiąg na trakcie Królewsko-Cesarskim W „Przeglądzie Poznańskim” z 1858 roku1, w artykule omawiającym dzia- łalność powołanego do życia rok wcześniej towarzystwa Przyjaciół nauk Poznańskiego, pojawiła się informacja, że „towarzystwo posiada już początek Biblioteki”2. Gromadząc obiekty prehistoryczne, numizmaty, zbiory przyrodnicze, obrazy i ryciny, nie zapomniano o szczególnej roli piśmiennictwa w „przykłada- niu się do rozszerzania nauk i umiejętności w polskim języku”3. Do 1862 roku Biblioteka zdołała zgromadzić 4 tys. dzieł. Hieronim Feldmanowski (1822–1885) w wydanym w 1869 roku Katalogu Biblioteki Towarzystwa Przyjaciół Poznańskiego podaje już liczbę 6602 pozycji4. Klasyfikacja dziedzinowa pozwala wnioskować o  naukowym i  możliwie wszechstronnym wówczas charakterze zbiorów obej- mującym: teologię, filozofię, filologię, astronomię i matematykę, historyę, gospo- darstwo rólnicze, handel i przemysł, prozę obejmującą literaturę piękną, poezye i  wiersze, rozmaitości, czasopisma, nauki przyrodnicze, medycynę i  rękopisy (uwzględniono w nich również obrazy, ryciny i muzykalia). Kształtujący się głównie poprzez darowizny członków towarzystwa i świa- tłych obywateli księgozbiór obok najwybitniejszych dzieł literackich i  nauko- wych – druków z XV–XiX wieku, rękopisów, muzykaliów, kartografii – zawierał też pozycje nieprzydatne, przypadkowe oraz „duplikaty”. te ostatnie konserwato- rzy zbiorów, Feldmanowski, a potem Klemens Kantecki (1851–1885), spisywali i przekazywali dla „uczącej się młodzieży” bibliotekom gimnazjalnym w Prusach zachodnich, na Pomorzu i Górnym Śląsku. Począwszy od 1872 roku, część duble- tów Kantecki starał się sprzedawać, by zyskać fundusze na zakup potrzebnych książek. Podobnie postępował jego następca Bolesław Erzepki (1852–1932), który z braku środków na pomnażanie księgozbioru przygotował dwukrotnie, w roku 1 Towarzystwo Przyjaciół Nauk Poznańskie, „Przegląd Poznański” 1858, nr 25, s. 147–150. 2 Biblioteką kierowali kolejno: Hieronim Feldmanowski (1868–1881), Klemens Kantecki (1882–1885), Bolesław Erzepki (1885–1919), Ludwika Dobrzyńska-Rybicka (1919–1937), Jan Baumgart (1937–1939, 1945–1948), aniela Koehlerówna (1948–1963), Bernard olejniczak (1963–1980), Ryszard Marciniak (1980–2009), Elżbieta stelmaszczyk (2009–2010, 2012–2013), arkadiusz Wagner (2010–2011), Bogdan Hojdis (2014–). 3 a. Wojtkowski, Historja Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Poznaniu� Z polecenia Towarzystwa napisał… [w:] Towarzystwo Przyjaciół Nauk w Poznaniu w latach 1857–1927, „Roczniki PtPn” 1928, t. 50, s. 88. 4 H. Feldmanowski, Katalog Biblioteki Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego� Z polecenia Towarzystwa spisał i ułożył…, Poznań 1869. skarbnica ksiąg na trakcie Królewsko-Cesarskim 235 1891 i 1897, wykazy duplikatów5. Biblioteka od początku nastawiona była na gro- madzenie literatury naukowej, głównie z zakresu nauk przyrodniczych i ścisłych. założycielom towarzystwa przyświecał cel, by nowo tworzona książnica, obok działających już Kórnickiej i Raczyńskich, udostępniała źródła, książki i czasopi- sma dla kiełkującego życia naukowego Wielkopolski. Gdy po latach walki o miejsce dla przyrastających systematycznie zbiorów – w  tym bibliotecznych przecho- wywanych w  Bibliotece Raczyńskich, a  następnie w  Bazarze – w  listopadzie 1882 roku, w ćwierćwiecze powstania towarzystwa, świętowano otwarcie nowego gmachu przy ul. Młyńskiej 35, Biblioteka miała już ok. 20 tys. dzieł spisanych przez Kanteckiego w „karteczkowym katalogu”6. Środowisko naukowe zgłaszało jednak „niedostatek najniezbędniejszych źródeł i  dzieł pomocniczych”7. nowa lokalizacja i powołanie w 1885 roku na stanowisko konserwatora dra Bolesława Erzepkiego skłoniły zarząd towarzystwa do wydania postanowienia, „żeby ile możności przede wszystkiem uwzględniać życzenia ludzi pracy naukowej między nami, skoro nie znajdą w bibliotece tego, czego potrzebują, a obok tego, z kolei przechodząc dyscyplinami, sprawiać to, co najniezbędniejsze”8. Kierowano więc ponownie apele do społeczeństwa (1882, 1916), a zwłaszcza księgarzy, wydawców i redaktorów czasopism, o przekazywanie Bibliotece dzieł naukowych zarówno nowo publikowanych, jak i tych z przeszłości dalekiej i bliskiej. Do pracy nad kształtowaniem księgozbioru włączyły się poszczególne wydziały. Wydział Lekarski skupiający blisko 200 praktykujących lekarzy, „czując potrzebę ciągłego obeznawania się z coraz to nowym rozwojem nauk lekarskich”9, gromadził prace z zakresu medycyny i prenumerował kilkanaście najpoważniej- szych czasopism z tej dziedziny. W 1874 roku utworzono nawet osobną czytelnię medyczną na parterze gmachu towarzystwa. W latach 80. XiX wieku wydzielono też księgozbiór przyrodniczy, którym do 1923 roku opiekował się dr Franciszek Chłapowski, wieloletni przewodniczący Wydziału Przyrodniczego towarzystwa. zbiory biblioteczne powiększały się też dzięki zapoczątkowanej już w 1864 roku wymianie krajowej i zagranicznej – za przesyłane publikacje towarzystwo prze- kazywało „Roczniki towarzystwa Przyjaciół nauk Poznańskiego”10. napływały wydawnictwa z  akademii Umiejętności, Biblioteki ossolińskich, Kórnickiej, 5 H. Feldmanowski, Katalog duplikatów z  Biblioteki Towarzystwa Przyjaciół Nauk u  bibliotekarza Towarzystwa…, Poznań 1872; K. Kantecki, Katalog duplikatów z  Biblioteki Towarzystwa Przyjaciół Nauk, które można nabywać u Konserwatora Zbiorów Towarzystwa Klemensa Kanteckiego, Poznań 1883 (rkps 1405); B. Erzepki, Katalog duplikatów Biblioteki Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Poznaniu, Poznań 1897. Patrz też: a. Koehlerówna, Biblioteka Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk 1857–1957, „Roczniki Historyczne” 1957, R. 23, passim. 6 aniela Koehlerówna podaje, że w listopadzie 1882 r. Biblioteka miała już ok. 60 tys. wol., choć zin- wentaryzowanych 20 tys., a w 1919 r., w ostatnim roku pracy Erzepkiego, zinwentaryzowanych było już 50 tys. wol. (a. Koehlerówna, dz. cyt., s. 383, 408). Ludwika Dobrzyńska-Rybicka z kolei przytacza liczbę 55 600 dzieł w 1929 r. w artykule Biblioteka Tow� Przyjaciół Nauk [w:] Biblioteki wielkopolskie i pomorskie, red. s. Wierczyński, Poznań 1929, s. 49. 7 a. Wojtkowski, Historja Towarzystwa…, s. 279. 8 „sprawozdanie z czynności towarzystwa Przyjaciół nauk Poznańskiego z roku 1885”, s. 30. 9 „Roczniki towarzystwa Przyjaciół nauk Poznańskiego” 1878, R. 10, s. 418. 10 „Roczniki…” 1865, R. 3, s. 622. BARBARA BORSZEWSKA Ż 0 Ą NOK Z z £gnanitańt poft ef JGela ce? filins bucisalimi ceci. loćmqzinumep maloy denitis:bonox opep epercita/ tiói bumnliter adlyerebat.nec pofuitcarnć ach fui inadintoiń:nec aa fibucta in hoie:5 ad alafiimii pofuir refugiii fuU:2 fact? Ofis „ptectoa €i?: bed upie £li 11 udiwe mifercordie fe de fructu'vćtris (ni pofiit fup fedćfua. Yi co eni cft cópleti illub „ppberici $bózdńs folnit có7 pebitos disillmninar cecos. £titcę. Jnite ofiliń a bifcipabić.lo Krasińskich, z towarzystw nauko- wych Berlina, Królewca, Pragi i Budziszyna”. Dzięki niestrudzonej pracy Erzepkiego księgozbiór został uporządkowany, założono kata- log książkowy, po który, choć część tomów pochłonęła wojna, nadal się sięga. Wielki miłośnik i znawca ksią- żek powiększył Bibliotekę o kolejne stare druki, wydawnictwa śląskie i królewieckie. Dzięki jego stara- niom pozyskano archiwum ordynacji rydzyńskiej książąt Sułkowskich — 820 pudeł, które przybyły do Poznania wagonem, prawdopodobnie w końcu grudnia 1908 roku. Z archiwum po II wojnie światowej ocalały jedynie dwa pudła”. Księgozbiór w latach 1919-1927 przyrastał też w związku z przyznaniem Bibliotece egzempla- quinmni $bó znó fieryEreucerat eni puercce?regndte fteplyano fi . : 4a rza obowiązkowego”, przejętego póź- niej przez Bibliotekę Uniwersytecką. W latach międzywojennych kierująca Biblioteką dr Ludwika Dobrzyńska- -Rybicka (1868-1958) dokumento- wała jej historię, a we współpracy z Anielą Koehlerówną (1882-1969) opracowała Katalog druków polskich XVI w.'*. Stan zbiorów w sierpniu 1939 roku według jej następcy, dra Jana Baumgarta (1904-1989), wynosił 141343 wolu- miny druków, 1912 rękopisów, 1492 jednostki kartograficzne i 1330 nut. Inkunabułów było 161, a druków z XVI wieku — 417. Wśród rękopisów znajdo- wały się 473 dyplomy (w tym pergaminowe) i 631 autografów. Kartografia, spi- sana w 1883 roku przez Edmunda Calliera (1833-1893), obejmowała około 1. Johannes de Thurocz, Chronica Hungarorum, Augsburg 1488, wszystkie fot. ze zb. PTPN UW latach 30. XX w. były to wpływy ok. 890 wol. rocznie, a w 50. i 60. XX w. ok. 5-6 tys. wol. od ponad 700 partnerów wymiany krajowej i zagranicznej — czasopisma, wydawnictwa ciągłe i druki zwarte (A. Koehlerówna, dz. cyt., s. 385). 12], Baumgart, Historia i zawartość Archiwum książąt Sułkowskich w Poznańskim Towarzystwie Przyjaciół Nauk, „Roczniki Historyczne” 1939, R. 15, s. 116-147; B. Olejniczak, ]. Pietrowicz, Biblioteka Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk [w:] Zbiory rękopisów w bibliotekach i muzeach w Polsce, oprac. D. Kamolowa przy współudziale T. Sieniateckiej, Warszawa 2003, s. 282-287. 3 Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych z 12 II 1919 r. obejmowało wszystkie druki b. Królestwa Kongresowego. 141. Dobrzyńska-Rybicka, A. Koehlerówna, Katalog druków polskich XVI w. znajdujących się w Bibljotece Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Poznaniu, Poznań 1929. I5E. Callier, Spis map geograficznych w zbiorach Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego, „Sprawozdanie z czynności... z roku 1883 Poznań 1884. 236 SKARBNICA KSIĄG NA TRAKCIE KRÓLEWSKO-CESARSKIM 50 wyjątkowych atlasów i wiele cen- nych map'. Pamiątki po Józefie I. Kraszewskim (1812-1887) z roku jego jubileuszu (1879 r.) zostały zgromadzone od 1884 roku, zgod- nie z wolą pisarza, w tzw. Gabinecie Kraszewskiego”. Zbiory Biblioteki w czasie II wojny zostały całkowicie rozproszone. Najcenniejsze obiekty (w tym inku- nabuły) Niemcy wywieźli do Berlina i Gryfii lub umieścili w pałacach w Obrzycku, Cerekwicy i Smogulcu. Inne partie księgozbioru trafiły do Biblioteki Uniwersyteckiej i poznań- skich kościołów (św. Małgorzaty na Śródce i św. Michała Archanioła przy ul. Stolarskiej), z których część niestety przemielono w młynach papierni w Czerwonaku. Unikatowe 2. Ulrich von Hutten, Hoc In Volvmine Haec archiwa Sułkowskich, Łuszczewskich Continentvr Vlrichi Hvtteni Eqv. Super i Kraśnickich zgromadzono w Archi- interfectione..., [Mainz] 1519 wum Państwowym. W czasie wojny Biblioteka utraciła ponad 40 proc. swoich zbiorów. Przepadły diariusze sejmów polskich, księgi urzędowe miast i miasteczek wielkopolskich z XVI-XVIII wieku, 12 tomów heral- dyki Wojciecha Wincentego Wielądki, Teka Rogalińskich, archiwum redak- cji „Orędownika Naukowego, liczne autografy, rękopisy Sułkowskich, Łuszczewskich i Kraśnickich. Nie odzyskano większości zbiorów kartograficz- nych, przepadły muzykalia i wiele cennych druków”. Tak wielkie straty miały zrekompensować przekazane Bibliotece w 1947 roku księgozbiory podwor- skie - Augusta Cieszkowskiego z Wierzenicy, Mielżyńskich z Iwna i Brezów z Więckowic. 15 grudnia 1947 roku, w 90-lecie Towarzystwa, Biblioteka wznowiła działalność. Książki zagubione w czasie wojny z rzadka, ale nadal napły- wały. W 1956 roku zbiory przekroczyły liczbę sprzed wojny i osiągnęły około 150 tys. woluminów. W 2015 roku ich liczba wynosiła ponad 340 tys. woluminów, w tym ponad 22,5 tys. zbiorów specjalnych (stare druki, rękopisy, ikonografia, kartografia, ekslibrisy) i 5402 tytuły czasopism. Kontakty w ramach wymiany utrzymywano z ponad 230 partnerami zagranicznymi i krajowymi, uzyskując 380 tytułów czasopism i wydawnictw seryjnych, w tym 248 zagranicznych. 16], Baumgart, Zbiory naukowe Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk w czasie okupacji i stan obecny, „Przegląd Wielkopolski” 1946, nr 2, s. 324-331. 17 Gabinet, a właściwie to, co ocalało z zawieruchy wojennej, przejęło Muzeum Narodowe (Oddział w Rogalinie), a w 1985 r. Biblioteka Raczyńskich (Pracownia J.I. Kraszewskiego). 18B, Olejniczak, J. Pietrowicz, dz. cyt., s. 283-284; J. Baumgart, Zbiory..., dz. cyt., s. 533. 237 Barbara Borszewska 238 tysiące starych druków Biblioteki PtPn to świadectwo umiłowania nauki i książek przez szeroki krąg XiX-wiecznego społeczeństwa Wielkopolski, nie tylko ziemiaństwo i stan duchowny. studia za granicą, podróże po Europie stanowiły źródło napływu na te tereny myśli naukowej i nowych idei. Kolekcja 155 inkuna- bułów nosi ślady działalności Wielkopolan i ich pozycji w dawnej Polsce. Mikołaj z Błonia (przed 1400–?), autor kazań, Sermones de tempore et de sanctis, strasburg 1494–1495, choć rodem z Mazowsza, objął probostwo w archidiecezji gnieźnień- skiej, a  w  1429  roku został kapelanem biskupa poznańskiego Erazma Ciołka. W 1435 roku towarzyszył biskupowi na soborze w Bazylei. trzy inkunabuły mają proweniencje wielkopolskie: z Kobylina – Baptista de salis, Summa casuum con- scientiae� Sixtus IV Papa Bulla, Rzym 30 Xii 1479; z szamotuł – augustinus aurelius, Expositio evangelii secundum Johannem, Bazylea 1491; z Poznania – Biblia stras- burska z 1470 roku. oprawy, deska obciągnięta skórą i zdobiona wyciskami (mię- dzy innymi wizerunki orła, smoka), według Kazimierza Piekarskiego19 wykonano w Poznaniu w końcu XV wieku. szesnastowieczną medycynę reprezentuje dzieło Józefa strusia (1510–1568), doktora medycyny i filozofii, lekarza króla zygmunta augusta, burmistrza Poznania, Sphygmicae artis libri V (O tętnie, ksiąg V), Bazylea 1555. Wydanie tej książki wzbudziło tak wielkie zainteresowanie, że pierwszego dnia sprzedano jej podobno aż 800 egzemplarzy, z których Biblioteka ma dwa. z druków Paracelsusa (1493–1541), bazylejskiego medyka, twórcy jatrochemii20, warto wspomnieć dzieło wydane w nysie Śląskiej w 1566 roku De urinarum ac pulsuum iudiciis libellus (O badaniu moczu i pulsów). W 1996 roku Biblioteka otrzymała w darze cztery dzieła medyczne, współ- oprawne, z  lat 1497–1509, jeden inkunabuł i  trzy postinkunabuły wydane we Włoszech. Były one własnością Piotra (Wedelickiego) Wedelicjusza z  obornik (ok. 1483–1543), oprawę zdobi superekslibris z  herbem Wedel. Wedelicjusz, syn rzemieślnika, studiował sztuki wyzwolone w akademii Krakowskiej. został bakałarzem, a w 1512 roku magistrem sztuk wyzwolonych. Potem wyjechał na studia medyczne do Włoch, jako doktor medycyny powrócił do Polski i wykła- dał w akademii Krakowskiej, gdzie w latach 1525–1526 wybrano go na rektora. Wśród tych druków są trzy dzieła Claudiusa Galenusa (130–201), lekarza cesarzy rzymskich, autora ponad 80 prac medycznych. Pierwsze, Ars medicinalis, quae et ars parua dicitur, Ferrara 1509, wydane przez Lodovica Bonaciola, przetłumaczył z greckiego na łacinę niccolò Leoniceno, filozof i lekarz z Vicenzy. Do rozprawy dołączono Galeni in Aphorismos Hippocratis, liber primus – zalecenia dla lekarzy odnośnie do stawiania diagnozy i postępowania z chorym. Każdy aforyzm został opatrzony komentarzem Galena. Kolejna praca jego autorstwa, De differentiis febrium liber primus [et secundus], Wenecja 1508, to rozprawa o stanach gorącz- kowych, która jest fragmentem większego, niezachowanego niestety dzieła. trzeci druk Galenusa, Prodictiones [!] sive pro[g]nostica Hyppocratis cum commentariis Claudii Galeni, Florencja 1508, był podręcznikiem stawiania diagnozy na podsta- wie objawów opisywanych przez pacjentów. ostatnie dzieło w klocku to inkunabuł 19 K. Piekarski, Inwentarz inkunabułów bibljotek polskich, Kraków 1925. 20 Jatrochemia lekarska – kierunek panujący w alchemii od XVi do XViii w., zastosowanie chemii do odkrywania nowych leków. SKARBNICA KSIĄG NA TRAKCIE KRÓLEWSKO-CESARSKIM autorstwa Corneliusa Celsusa (25 p.n.e.-50 n.e.), De arte medica libri octo, Wenecja 1497. Stanowi ono jedyną zachowaną część encyklopedii wiedzy ludzkiej. Rękopis tego frag- mentu odkrył w XV wieku Tommaso Parentucelli (1397-1455), późniejszy papież Mikołaj V. Druk zawiera opisy wielu chorób oraz metod i sposobów ich leczenia. Dzięki swej szczegóło- wości dzieło stało się podręcznikiem medycyny renesansowej Europy”'. Polską encyklopedię ziół i ich właściwości zawdzięczamy Stefanowi Falimirzowi (XVI w.), O ziołach i mocy ich. W Bibliotece jest prze- chowywane wydanie krakowskie z 1534 r., które ukazało się w oficynie Floriana Unglera. Druk ilustrowany ok. 550 drzeworytami był swego rodzaju poradnikiem lekarsko-gospo- 3. Stefan Falimirz, O ziołach i mocy ich, darskim. Autor — botanik, lekarz, Kraków 1534 dworzanin Jana Tęczyńskiego — oparł się na herbariuszach łacińskich. Pomagali mu młodzi medycy zatrudnieni przez Unglera (Szymon z Łowicza, Józef Zimmermann). Falimirz pisze o ziołach i ich zastosowaniu, o przyprawach, olejkach, o stawianiu baniek. Jest też rozdział o puszczaniu krwi, który przetłu- maczył z łaciny Andrzej Glaber (1500-1555) z Kobylina, ksiądz, lekarz, profesor Akademii Krakowskiej. Falimirz zamieścił też informacje o zwierzętach, rybach, rzeczach zamorskich i nauce gwiazdecznej. Opisanie ryb jest oryginalnym opra- cowaniem autora. Dzieło doczekało się kilku wydań. Twórcą jednego z pierwszych zielników był Szymon Syreniusz (1540-1611), lekarz, botanik. Po studiach w Krakowie i Padwie został profesorem Akademii Krakowskiej. Podróżował, obserwował rośliny, zwiedzał ogrody. Zbierał mate- riał do zielnika na Węgrzech, w Niemczech, Szwajcarii, w Niderlandach, we Włoszech, na Podolu, w okolicach Lwowa, w Bieszczadach i na Babiej Górze. Dorobek jego życia — Zielnik herbarzem z języka łacińskiego zowią, to jest opi- sanie własne imion, kształtu, przyrodzenia, skutkow y mocy zioł wszelakich..., Kraków 1613, w drukarni Bazylego Skalskiego — niekompletny niestety, bo część zapisków zaginęła, opublikował uczeń i przyjaciel Syreniusza, Gabriel Joannicy (ok. 1565-1613). Jeden z trzech notowanych w Bibliotece egzem- plarzy został podarowany Towarzystwu 20 czerwca 1876 roku przez rodzinę 21 Więcej o Piotrze Wedelicjuszu i drukach medycznych zob. R. Marciniak, Cztery podręczniki medyczne Piotra Wedelicjusza z Obornik w Bibliotece Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk (uwagi kodykologiczne) [w:] Scriptura custos memoriae, ted. D. Zydorek, Poznań 2001, s. 425-435. 239 BARBARA BORSZEWSKA DALE ANTIQVITA LIBR.O 4. Sebastiano Serlio, Il primo [-quinto] libro darchitettura, Vinegia 1551 Bierkowskich z Krakowa, jako pamiątka po profesorze Ludwiku Bierkowskim rodem z Poznania, twórcy krakowskiej kliniki chirurgicznej. Jest to prawdo- podobnie kompilacja trzech różnych egzemplarzy”. Dzieło zawiera 765 opisów roślin, w tym wielu z terenów Polski. W rękopisach Biblioteka przechowuje Zielnik z pól, łąkilasów nadniemeńskich Elizy Orzeszkowej (1841-1910). Staraniem Franciszka Chłapowskiego został on przekazany Towarzystwu w 1911 roku przez Marię Obrębską z Grodna i zło- żony w Muzeum Przyrodniczym. Po wojnie powrócił do Biblioteki w 1966 roku dzięki Jerzemu Wojciechowi Szulczewskiemu z Puszczykowa, nauczycielowi i przyrodnikowi, związanemu z PTPN od 1919 roku. Orzeszkowa zbierała okazy w okolicach miejscowości Miniewicze, Poniżany, Hledowicze (*) (Hlebowicze), Kowszow, Poniemuń, Horny, Kołpaki. Autorka wkleiła i opisała w języku pol- skim, łacińskim i białoruskim ludowym 280 roślin. Jest to jeden z czterech lub może kilku zielników Orzeszkowej. Trzy notuje Nowy Korbut, jednak Halina Gacowa, autorka tomu poświęconego Elizie Orzeszkowej”, rękopisu Biblioteki PTPN nie podaje. Zielnik jest wyłączony z udostępniania z uwagi na kruchość 22 „Roczniki... 1877, R. 9, s. 338. 33H. Gacowa, Eliza Orzeszkowa [w:] Bibliografia Literatury Polskiej Nowy Korbut, t. 17, vol. 2, Wrocław 1999, s. 101. 240 SKARBNICA KSIĄG NA TRAKCIE KRÓLEWSKO-CESARSKIM | 1 a h f oaza Hcpit liber quintus_ Wykilko zx. en płanikni Gej R "polóm nh emptirńatcme 6 Kpl pana cam plis) zał. odr omacze. kę Ap 4. molowa” nyeodeeić zdtryneńne pmezjiężn ws cd. rad ol | , u 7 AJOS : Ans dom Millesi tn Ksimys Quadragrsimis. £ tów Amaturne BolzstA! Polemenem | Eta azeffin gwini brlle.frre Faroe Aba, firoać 192 pokerać. aloe M merere 20 ekofadłw © ieftrrntar cf tot Żolam? ZUD uroda wrrstnm zaarkicj m m sda R znpwklice forziwrent ot PE Potterem peznst. Aloytać ot Zro6Cj EEE AI ZADów „Io pk fok gara darem Je", SA 2, AERO 25. Pw pawła m poki OKO re Ż Trel, zaloz. ocrstywam, 4T rm omaje mm Rana najpe mjr perkoereśńć €7 Flm: owa gówe fe me zab ret 0% 5. Długosz Jan, Historia Polonica, księgi 1-6 [rękopis z XVI w.] zasuszonych roślin, wymaga specjalistycznej konserwacji. Wyjątkowo został zaprezentowany na wystawie Zagubieni w ogrodach, zorganizowanej w ramach Nocy Muzeów 2014. W 2004 roku ukazała się bogato ilustrowana publikacja poświęcona zielnikowi”*. Nie sposób nie wspomnieć w tym miejscu również o lekarzu i przyrod- niku Janie Jonstonie (1603-1675), Szkocie z pochodzenia, który urodził się w Szamotułach, a po studiach na europejskich uniwersytetach i licznych podró- żach osiadł w Lesznie. Wśród dzieł jego autorstwa notowanych w Bibliotece jest i to najważniejsze, wielotomowa Historia naturalis wydawana we Frankfurcie nad Menem i Amsterdamie. Z dziedziny astronomii na uwagę zasługuje przełomowe dzieło Mikołaja Kopernika (1473-1543) De revolutionibus orbium coelestium (O obrotach sfer nie- bieskich), Norymberga 1543. Pierwsze wydanie zawdzięcza Kopernik profesorowi Jerzemu Joachimowi Retykowi (1514-1574), matematykowi z Wittenbergi, który zadbał o druk, zlecając go Johannesowi Petreiusowi. Dzieło zostało zadedyko- wane papieżowi Pawłowi III. Egzemplarz tego wydania podarował Towarzystwu w 1891 roku dr Leon Wituski (1825-1900), profesor Gimnazjum św. Marii 24 A.M. Kielak, Zielnik Elizy Orzeszkowej. Nieznany zabytek botaniczny przechowywany w zbiorach Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, Poznań 2004. 241 Barbara Borszewska 242 Magdaleny w Poznaniu i członek PtPn. Drugie wydanie De revolutionibus uka- zało się w Bazylei w roku 1566 i zostało podarowane Bibliotece przez Dezyderego Rożnowskiego z arcugowa w 1883 roku. W egzemplarzu widoczne są zamazania na niektórych stronach. to ślady ingerencji cenzury, które powstały na pewno po 1616 roku. od tego bowiem roku dzieło Kopernika znajdowało się na kościelnym indeksie25. trzecie wydanie, z 1616 roku, Biblioteka utraciła w czasie wojny. Wybitnym astronomem XVii wieku był Jan Heweliusz (1611–1687). Pochodził z rodziny browarników, a astronomią zainteresował się w Gdańskim Gimnazjum akademickim. Po studiach w  Lejdzie oraz licznych podróżach powrócił do Gdańska i zbudował na dachach trzech swoich kamienic obserwatorium astro- nomiczne. Wyposażył je w przyrządy astronomiczne, z których większość sam konstruował. Dysponował najdłuższym na świecie, 50-metrowym teleskopem. Przedstawił swoje dokonania w dziele, notowanym w Bibliotece, Machinae coeles- tis, Gdańsk 1673, wydrukowanym u simona Reinigera, z 35 miedziorytami, na któ- rych między innymi został uwieczniony ów słynny teleskop. obraz wszechświata przynosi Harmonia macrocosmica seu, atlas universalis…, kartograficzne dzieło z  księgozbioru Biblioteki, opracowane przez andreasa Cellariusa (1596–1665), wydane w amsterdamie w 1708 roku u Petera schenka i Gerarda Valka. zawiera mapy miedziorytowe ręcznie kolorowane, ukazujące wszechświat według teorii geocentrycznej Ptolemeusza (100–168), heliocentrycznej Kopernika oraz teorii astronoma duńskiego tychona de Brahe (1546–1601). ten ostatni głosił, że wokół ziemi krąży Księżyc i słońce, a wokół słońca – Merkury, Wenus, Mars, Jowisz i saturn. atlas zawiera mapy obu półkul Księżyca według miedziorytu zawartego w dziele Jana Heweliusza Selenographia opublikowanym w 1647 roku w Gdańsku. (Biblioteka nie ma niestety tego wydania). Jedno z najważniejszych dzieł w historii nauki, Philosophiae naturalis prin- cipia mathematica (Matematyczne zasady filozofii przyrody) isaaca newtona (1642–1727), trafiło do PtPn w 1991 roku jako dar po profesorze Władysławie orliczu, wieloletnim przewodniczącym Wydziału Matematyczno-Przyrodniczego PtPn. Jest to wydanie drugie, amsterdamskie, z 1714 roku, które zawierało liczne poprawki i  uzupełnienia wprowadzone przez newtona. Wydanie to przygoto- wał do druku Roger Cotes (1682–1716), angielski matematyk i astronom, który w  przedmowie odniósł się szczegółowo do dzieła newtona i  podjął dyskusję naukową z autorem. Pierwszy polski traktat agronomiczny, Oekonomika ziemiańska generalna Jakuba Haura (1632–1709), autora poradników i kompendiów rolniczych, doku- mentują w zbiorach trzy wydania krakowskie z lat: 1675, 1679 i 1693. Licznie reprezentowane w księgozbiorze Biblioteki są kroniki i dzieła z zakresu historii. sygnaturą 1 opatrzono Historia Polonica Jana Długosza (1415–1480). Jest to wydanie lipskie dwutomowe, z  lat 1711–1712, zawierające trzynaście ksiąg. Pierwsza edycja wydana w Dobromilu w latach 1614–1615 zaginęła w czasie wojny, zachowały się natomiast cztery XViii-wieczne wydania, w tym jedno z księgo- zbioru Mielżyńskich, drugie zaś z proweniencją Władysława Kosińskiego (1814– 1887). W  zbiorach Biblioteki znajduje się też rękopis pierwszych sześciu ksiąg 25 R. Marciniak, Skarby Biblioteki Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, „iKs” 2006, nr 3, s. 38–39. skarbnica ksiąg na trakcie Królewsko-Cesarskim 243 dzieła Długosza Historia Polonica. Pochodzi on z pierwszej połowy XVi wieku i do ii wojny światowej przechowywany był w Bibliotece Cieszkowskich w Wierzenicy. zapis tytułu, jak i  oprawa pochodzą z  XiX wieku. na tylnej okładzinie wid- nieje pieczęć z herbem Cieszkowskich, Dołęga. Rękopis zwany jest „kodeksem Cieszkowskiego” (1814–1894), współtwórcy i wieloletniego prezesa towarzystwa Przyjaciół nauk Poznańskiego26. Maciej Miechowita (1457–1523) – Chronica Polonorum, egzemplarz wydany w  Krakowie w  1521  roku, druk u  Hieronima Wietora – opierał się na dziejo- pisarstwie Długosza, ale doprowadził swoją kronikę do czasów zygmunta starego, którego był nadwornym lekarzem. Miechowita, kanonik krakowski, poza medycyną interesował się historią, geografią, alchemią. Wykładał w akademii Krakowskiej, której był ośmiokrotnym rektorem. Pierwsze wydanie kroniki uka- zało się w 1519 roku, ale zostało skonfiskowane przez senat za krytykę dynastii Jagiellonów. z  dzieła Miechowity korzystał Marcin Kromer (1512–1589) przy pisaniu dzieła De origine et rebus gestis Polonorum, Bazylea 1555, druk u Jana oporyna. Jednak głównym źródłem do napisania kroniki było archiwum Koronne na Wawelu, które Kromer jako sekretarz zygmunta augusta porząd- kował. tę cenną książkę podarował towarzystwu w 1888 roku ksiądz Walenty ziętkiewicz (1817–1895), proboszcz parafii farnej w Poznaniu. Druk ma prowe- niencję klasztoru Cystersów pw. najświętszej Marii Panny w Paradyżu. oprawa pochodzi z  1557  roku. na przedniej okładzinie naklejka z  klęczącym królem Dawidem, na tylnej superekslibris z herbem Półkozic. Biblioteka posiada również kolejne bazylejskie wydania dzieła Kromera z roku 1558 i 1568. Wszystkie zostały wydrukowane w oficynie Jana oporyna, który znany jest jako pierwszy wydawca łacińskiego tłumaczenia Koranu w latach 1542–1543. Pomogło mu w tym wsta- wiennictwo Marcina Lutra, bo Rada Miasta Bazylei zgłosiła sprzeciw. Wśród innych XVi-wiecznych wydań dzieł Kromera, które notuje Katalog starych druków Biblioteki Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk� Polonica XVI wieku27, warto wymienić Polonia sive de origine et rebus gestis Polonorum, Kolonia 1589, nakład arnolda Myliusa. Egzemplarz ma proweniencję biblioteki książąt albani i został zakupiony w 1857 roku przez Jana Koźmiana (1814–1877) na wyprzedaży książek z tej biblioteki w Rzymie. autorem kroniki w języku polskim był Marcin Bielski (1495–1575), ziemia- nin, poeta, autor satyr i komedii, żołnierz. Wiedzę historyczną zdobywał między innymi na dworze Piotra Kmity w Wiśniczu, gdzie korzystał z zasobnej biblio- teki. Jego Kronika wszystkiego świata to historia od zarania dziejów dla przecięt- nego, nieznającego łaciny czytelnika. W Bibliotece są dwa XVi-wieczne wyda- nia krakowskie: z 1564 roku i kolejne z 1597, przerobione i uzupełnione przez syna autora, Joachima Bielskiego (1540–1599). Ukazało się pod tytułem Kronika polska Marcina Bielskiego nowo wydana. oba druki wyszły w oficynie Mateusza siebeneichera, nie tylko drukarza, ale i właściciela papierni i księgarni. 26 zmiana nazwy na Poznańskie towarzystwo Przyjaciół nauk nastąpiła w 1921 r., ale sądowa decyzja pochodzi dopiero z 1923 r. 27 E. stelmaszczyk, Katalog starych druków Biblioteki Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk� Polonica XVI wieku, Poznań 1991. Barbara Borszewska 244 Sarmatiae Europeae descriptio aleksandra Gwagnina (1534–1614), druk krakowski z  1578  roku z  oficyny Macieja Wirzbięty, przekazała towarzystwu w  1888  roku Wanda Piwnicka z  Gulbin koło Rypina, co odnotował „Kurier Poznański” w nr. 52 z tegoż roku. W Bibliotece jest też drugie wydanie, bogato ilustrowane, z 1581 roku. Opisane dzieje Polski, Litwy, Inflant i Rosji wydane pod nazwiskiem Gwagnina uznawano za plagiat. W rzeczywistości były to prawdopo- dobnie zapiski i materiały Macieja stryjkowskiego (1547–1586/1593), pseudonim osostevitius28, który służył w Witebsku jako podkomendny Włocha. stryjkowski zbierał źródła litewskie, kroniki rękopiśmienne i latopisy do napisanej w języku pol- skim Kroniki polskiej, litewskiej, zmodzkiej i wszystkiej Rusi, wydanej w Królewcu w 1582 roku u Jerzego osterbergera. Druk wpłynął do Biblioteki około 1901 roku. Dzieło andrzeja Frycza Modrzewskiego (1503–1572) De Republica emen- danda (O poprawie Rzeczypospolitej) jest w zbiorach w języku łacińskim, wydane w Bazylei w 1554 roku, i w polskim tłumaczeniu Cypriana Bazylika (1535–1600), które ukazało się w ośrodku ariańskim w łosku, w drukarni Jana Kiszki w roku 1577. zbiór praw ułożony przez prymasa Polski kanclerza wielkiego koronnego Jana łaskiego (1456–1531), Commune Regni Poloniae privilegium, został wydany w 1506 roku u Jana Hallera. Biblioteka ma dwa różne egzemplarze tego wydania, jeden był własnością Juliana Ursyna niemcewicza, o czym zaświadcza ekslibris z herbem Rawicz niemcewiczów i dewizą Nil conscire sibi (nic nie mieć sobie do zarzucenia). na końcu tego egzemplarza, co ciekawe, znajduje się wydruko- wany tekst Bogurodzicy. statut łaskiego był pierwszym, pełnym zbiorem praw Królestwa Polskiego wydanym na polecenie aleksandra Jagiellończyka. trzy współoprawne architektoniczne traktaty renesansowe trafiły do zbio- rów Biblioteki stosunkowo niedawno. Pierwszy to dzieło włoskiego malarza i architekta Leona Battisty albertiego (1404–1472) L’architettura, opublikowane w 1550 roku we Florencji, wydany po włosku traktat o architekturze, bogato ilu- strowany. alberti, zwolennik harmonii i wzorów antycznych, odwoływał się do rzymskiego architekta Witruwiusza. Przeznaczył swoje dzieło dla wszechstron- nie wykształconych odbiorców i znawców przedmiotu. Kolejny druk to I quattro primi libri di architettura Pietro Cataneo (ok. 1500–1569), sieneńskiego architekta i inżyniera, wydany w Wenecji w 1554 roku, zawierający teoretyczne podstawy projektowania miast. trzecie architektoniczne dzieło Il… libro d’architettura, Lib� 1–5 autorstwa sebastiano serlio (1475–1554), wydane w 1551 roku w Wenecji, obejmowało zagadnienia geometrii w  architekturze, zabudowy mieszkaniowej, sakralnej i  wojskowej. traktat wykorzystywali architekci europejscy, między innymi Jan Baptysta Quadro przy projekcie ratusza poznańskiego. Klocek tych trzech traktatów należał do andrzeja opalińskiego (1540–1593), wielkopolskiego magnata, marszałka wielkiego koronnego, który prawdopodobnie wykorzystał je przy rozbudowie rezydencji w Radlinie. na skórzanej oprawie widnieje supereks- libris z herbem łodzia29. 28 L. Dobrzyńska-Rybicka, Co nam mówią stare księgi� Z dziejów Biblioteki T�P�N�, „Kurier Poznański” 1928, nr 278, s. 17–18. 29 E. stelmaszczyk, Księgozbiór Andrzeja Opalińskiego (1540–1593) próba rekonstrukcji [w:] Księgozbiór wielkopolskiego magnata� Andrzej Opaliński (1540–1593), red. a. Wagner, Poznań 2011, 57–103. SKARBNICA KSIĄG NA TRAKCIE KRÓLEWSKO-CESARSKIM W zbiorach Biblioteki jest też egzemplarz z biblioteki Zygmunta Augusta. Są to trzy współoprawne druki obce: Witzel Georg, Vitae patrum per Romanam eandemque catholicam ecclesiam, Moguncja 1546; Cochlaeus Johannes, | Speculum | grzcm z ziczjka Lianikięoo I TE antiquae devotionis circa missam, Ib ec sji = dake Moguncja 1549; Cochlaeus Johannes, |] Z s SYż0, Commentaria loannis Cochlaei, | R de actis et scriptis Martini Lutheri, MLS Ra Moguncja 1549. Na oprawie skórza- | a poradnie a dA AFTI nej superekslibris króla, na przedniej |hij|| jj -B. Ś1WONA SyRzyj, jj okładzinie widnieje herb przedsta- ||. e. — wiający Orła polskiego i Pogoń litew- ską, a na tylnej wytłoczony napis: Sigismundi Augusti Regis Poloniae Monumentum 1549. Opis oprawy wraz z dokumentacją fotograficzną i przerysami został zamieszczony w Bazie opraw zabytkowych XV- XVIII w. dostępnej na stronie inter- netowej Biblioteki”". 6. Szymon Syreniusz, Zielnik herbarzem... Literacki zabytek to między to jest opisanie własne imion, kształtu, innymi Postylla Mikołaja Reja (1505- _ przyrodzenia, skutkow y mocy zioł wszelakich, 1569), wydana w Krakowie u Macieja Kraków 1613 Wirzbięty w 1560 roku. W egzempla- rzu drzeworyty przedstawiające sceny z życia Chrystusa i portret autora. Dzieło z biblioteki Jana Koźmiana. Warto wspo- mnieć również wydanie Pacis querela Erazma z Rotterdamu (1467-1536), opu- blikowane w weneckiej oficynie Aldo Manucjusza w 1518 roku. W księgozbiorze notowana jest też dziesięciotomowa lyońska edycja Opera omnia holenderskiego humanisty, najbardziej kompletna i uznana za wyjątkową, ukazywała się w latach 1703-1706. Wśród rękopisów Biblioteki PTPN, poza już wspomnianymi, jest pierw- sza dwuaktowa wersja Halki Stanisława Moniuszki (1819-1872), wyciąg for- tepianowy ze śpiewem, z autografem kompozytora. Premiera opery odbyła się w Wilnie 1 stycznia 1848 roku”'. Rękopis Moniuszko podarował Achillesowi Bonoldiemu (1821-1871), śpiewakowi i nauczycielowi śpiewu w Wilnie, z którym się przyjaźnił. Dla niego ponoć kompozytor napisał barytonową partię Jontka. Bonoldi sam przetłumaczył na włoski libretto Halki. Od niego rękopis trafił do % http://www.ptpn.poznan.pl/oprawy/ 31 pierwsze wykonanie Halki odbyło się w salonie Miillerów, teściów Moniuszki. Premiera ze stycznia 1848 r. nazywana jest estradową. Premiera sceniczna odbyła się 16 II 1854 r. w Wilnie. Czteroaktowa wersja Halki miała premierę 1 I 1858 r. w Warszawie. 245 Barbara Borszewska 246 dra stanisława Wikszemskiego z Wilna, a ten przekazał go etnografowi i języko- znawcy, drowi Janowi Karłowiczowi (1863–1903), który 16 czerwca 1884 roku przesłał Halkę z Heidelbergu towarzystwu w darze. z muzykaliów ocalał jeszcze Album Instytutu Muzycznego ofiarowany Kraszewskiemu z okazji 50-lecia pracy pisarskiej 3 października 1879 r� Rękopis zawiera utwory dedykowane pisarzowi, a  napisane przez kompozytorów polskich. znalazła się tam między inny Pieśń ignacego Paderewskiego skomponowana w 1878 roku. album darowany przez jubilata towarzystwu był przechowywany w Gabinecie Kraszewskiego. zachował się też w zbiorach Biblioteki rękopis czterotomowej powieści historycznej pisarza, Maleparta, pisanej od lutego 1843 do lipca 1844 roku. Cennym literackim zabytkiem rękopiśmiennym jest Krytyka krytyki i  lite- ratury Juliusza słowackiego (1809–1849). satyryczny felieton w formie komedii wysłał poeta 22 września 1841 roku z Paryża do redakcji „orędownika naukowego” w Poznaniu. Wyśmiewał w nim dokonania krytyków poznańskich i umiłowanie młodej poezji romantycznej, szczególnie kultywowane na łamach „tygodnika Literackiego”32. Bolesław Erzepki wydał ów tekst słowackiego w 1891 roku nakła- dem „Kuriera Poznańskiego”. z kolekcji rękopisów warto też odnotować jedynie pięć zachowanych rękopisów średniowiecznych, pochodzących z klasztorów wielko- polskich skasowanych w  XiX wieku. Ciekawy jest zbiór teatraliów Wojciecha simona (1854–1900) zawierający 185 utworów dramatycznych. Powojenne wpływy to archiwa rodzinne turnów z objezierza i Cieszkowskich z Wierzenicy, rękopisy utworów dramaturga i poety tadeusza Różewicza (1921–2014) oraz spu- ścizna Jerzego Waldorffa (1910–1999), pisarza, publicysty i krytyka muzycznego związanego z Poznaniem. zbiory kartograficzne Biblioteki uległy znacznemu zniszczeniu w czasie wojny. z zabytkowych atlasów, poza wspomnianym Harmonia macrocosmica Cellariusa, na uwagę zasługuje Theatrum orbis terrarum abrahama orteliusa (1527–1598), flamandzkiego geografa, kartografa i  historyka. Dzieło, zbiór map z  całego świata, jest uznawane za wybitne osiągnięcie w dziedzinie kartografii XVi wieku. Pierwsze wydanie ukazało się w 1570 roku i zawierało 87 opisów oraz 70 miedzio- rytów. Egzemplarz Biblioteki został wydany w antwerpii w 1595 roku w oficy- nie Plantiniana, zawiera miedzioryty autorstwa Fransa Hogenberga (1535–1590), kolorowane prawdopodobnie przez samego orteliusa. na końcu autor umieścił nazwiska współczesnych mu kartografów. W  atlasie znajduje się mapa  Polski Wacława Grodeckiego (1535–1591), obszerniejsza od pierwszej mapy Polski autor- stwa Bernarda Wapowskiego z 1526 roku. Grodecki uwzględnił bowiem północne inflanty i wschodnie tereny aż po Dniepr. Kartograf uczęszczał w Wittenberdze na wykłady Filipa Melanchtona (1497–1560), współtwórcy reformacji, i to dzięki jego wstawiennictwu, bo „uczony mąż polski pięknie nakreślił ten kraj”, mapa 32 „tygodnik Literacki” ukazywał się w Poznaniu w latach 1838–1845. został założony przez a. Woy- kowskiego (1815–1850), bibliofila, oraz a. Poplińskiego (1796–1868), dyrektora Biblioteki Raczyńskich, i J. łukaszewicza (1797–1873), historyka i bibliotekarza. Dwaj ostatni zostali w 1840 r. redaktorami „orędownika naukowego”, czasopisma literackiego publikowanego w Poznaniu w latach 1840–1846, a finansowanego przez E. Raczyńskiego (1786–1845). „tygodnik Literacki” natomiast od 1840 r. reda- gował Woykowski we współpracy z E. Dembowskim, K. Libeltem, J. Moraczewskim i R. zmorskim. skarbnica ksiąg na trakcie Królewsko-Cesarskim 247 została opublikowana w Bazylei w 1558 roku33. zawierała indeks i dodatek autor- stwa Melanchtona o pochodzeniu słowian i Polaków. Była dedykowana królowi zygmuntowi augustowi. Mapę spopularyzowały jednak dopiero liczne wyda- nia atlasu orteliusa. W Bibliotece jest też dzieło wielkiego reformatora i twórcy kartografii nowożytnej Gérarda Mercatora (1512–1594) – Atlas minor, wydany w amsterdamie w 1634 roku. Mercator po raz pierwszy użył nazwy ameryka oraz określenia „atlas” w odniesieniu do opracowanego zbioru map. Posnaniana w zbiorach kartograficznych to między innymi niezwykle dokładna Mapa Wielkiego Księstwa Poznańskiego Wiktora Kurnatowskiego (1799[?]–1846), litografa i twórcy, wspólnie z sewerynem Mielżyńskim, dagerotypii poznańskiej. autor był uczestnikiem powstania listopadowego i powstania 1846 roku, w czasie którego został aresztowany. zmarł śmiercią samobójczą w więzieniu w sonnenburgu (słońsk). Mapa powstała dla celów wojskowych i stała się dowodem obciążającym w procesie spiskowców w 1847 roku. Atlas ziem polskich, t. 1, cz. 1, Wielkie Księstwo Poznańskie, autorstwa zygmunta Światopełka słupskiego (1851–1928), został wydany w Poznaniu w 1912 roku. słupski to ciekawa postać – urzędnik kolejowy, literat i  dziennikarz związany z  Królestwem Kongresowym. Pisywał w  „Gazecie Lubelskiej” i „Gazecie Radomskiej”. Wydalony z kraju osiadł w 1886 roku w nowym Jorku, gdzie założył polską księgarnię i wypożyczalnię. następnie w Buffalo reda- gował „Polaka w ameryce”, a w Filadelfii tygodnik „Patriota”. W 1898 roku powró- cił do kraju, do Poznania. Pisywał do „Dziennika Poznańskiego”, siedział pół roku w pruskim więzieniu, a od 1904 roku prowadził firmę wydawniczą34. zainteresował się wówczas kartografią. Poza wspomnianym atlasem wydał w 1909 roku Skorowidz W�  Ks� Poznańskiego: niezbędny dla każdego podręcznik obejmujący zupełny i dokładny spis wszystkich… blizko 7000 miejscowości z podaniem także nazw urzę- dowych, który występuje w zbiorach Biblioteki w kilku egzemplarzach. Ważną i pielęgnowaną kolekcją Biblioteki są druki polskie i obce z XiX wieku. to jeden z największych zbiorów w Polsce, liczne pierwodruki, około 600 druków ulotnych i blisko 470 dysertacji doktorskich Polaków studiujących na europejskich uniwersytetach. Wśród czasopism – najbardziej opiniotwórcze tytuły rysujące polityczno-kulturalno-obyczajowy obraz społeczeństwa polskiego w XiX wieku. notowane są też roczniki, a niekiedy tylko pojedyncze numery czasopism nie- występujących w innych bibliotekach („Przyjaciel Ludu” – Królewiec; „Diablik Poznański” – Poznań; „Gazeta Ludowa” – Ełk; „Lutnia Polska” – Poznań; „tygodnik nadobrzański” – Kościan; „Rocznik tow. łowczego w  Wielkim Księstwie Poznańskim” – Poznań; „sztandar” – Poznań; „Bulletyn Cesarsko-Francuskiey armii” – Ebersdorf dn. 23 maja 1809; „zwiastun Ewangeliczny” – Cieszyn). z  najmłodszego w  Bibliotece zbioru ekslibrisów warto odnotować kolekcję warszawskiego malarza i  grafika stanisława ostoi-Chrostowskiego (1897–1947) oraz Witolda Gawęckiego (1911–1946), wielkopolskiego rysownika i grafika – obie przekazane przez antoniego Gąsiorowskiego, prezesa PtPn w latach 1987–1996. 33 J. Król, Wacław Grodecki i jego mapa Polski (http://macierz-grodziec.org/?waclaw-grodecki-i-jego-ma- pa-polski,110). 34 R. skręt, Słupski (Światopełk-Słupski) Zygmunt [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. XXXiX, Warszawa– Kraków 1999–2000, s. 133–134. Barbara Borszewska 248 na szczególną uwagę zasługuje pokaźny zbiór ekslibrisów stanisława Mrowińskiego (1928–1997), wybitnego poznańskiego grafika, rysownika i karykaturzysty. Rozwijająca się dynamicznie cyfryzacja umożliwiła systematyczne udostęp- nianie najcenniejszych druków z XV–XiX wieku i rękopisów Biblioteki w sieci za pośrednictwem Wielkopolskiej Biblioteki Cyfrowej. z najciekawszych obiek- tów ikonograficznych Biblioteki utworzono Bazę ikonografii35 zawierającą 4,5 tys. jednostek, a z najcenniejszych opraw starych druków wspomnianą już Bazę opraw zabytkowych. Powstała też Wirtualna Galeria im� Mielżyńskich – część kolekcji obrazów ze zbiorów PtPn36. W 2016 roku liczne w zbiorach Biblioteki plany Poznania z lat 1870–1944 trafiły do Cyfrowego Repozytorium Lokalnego CYRYL37. Biblioteka prezentuje swoje najcenniejsze zbiory na corocznych wysta- wach w ramach nocy Muzeów oraz przy okazji konferencji, wykładów i imprez organizowanych przez Poznańskie towarzystwo Przyjaciół nauk. od 1964 roku ograniczono gromadzenie zbiorów do szeroko pojętej humani- styki, a szczególnie publikacji historycznych, literaturoznawczych i językoznaw- czych. Ważne miejsce zawsze zajmowały pozycje z zakresu historii nauki, druki regionalne i serbołużyckie. nie zrezygnowano nigdy z uzupełniania kolekcji sta- rych druków, druków z XiX wieku, rękopisów czy ikonografii, nabywanych na aukcjach antykwarycznych i od osób prywatnych. Biblioteka, mimo braku stałego finansowania z budżetu państwa, dzięki swoim zbiorom i działalności w ramach Poznańskiej Fundacji Bibliotek naukowych pozostaje w gronie liczących się pla- cówek bibliotecznych w Polsce. Jednak ostatnia nowelizacja „Ustawy o zasadach finansowania nauki” odebrała Bibliotece możliwość uzyskiwania środków na poszerzanie księgozbioru, czyli zakup bieżących publikacji naukowych. W roku jubileuszu więc ta wielce zasłużona dla Poznania i Wielkopolski książnica jest bli- ska utraty swej wypracowanej przez dziesięciolecia pozycji. 35 https://ptpn.locloud.pl/collections/show/2?lang=pl 36 https://ptpn.locloud.pl/collections/show/1?lang=pl 37 http://cyryl.poznan.pl/katalog.php?repurl=k,633,1 249 Michał Boksa archiwum sułkowskich w zbiorach Biblioteki Poznańskiego towarzystwa Przyjaciół nauk Poznańskie towarzystwo Przyjaciół nauk (PtPn) od początków działalności uznawało za swój statutowy obowiązek gromadzenie rękopisów (głównie archi- waliów), w tym spuścizny wybitnych Wielkopolan i archiwów rodów wielkopol- skich. Wśród tych ostatnich w przedwojennym zasobie towarzystwa wyróżniało się archiwum sułkowskich, liczące w  momencie wybuchu ii wojny światowej 820 pudeł (nieopracowanych). W jej trakcie większość zbiorów rękopiśmiennych Biblioteki PtPn uległa zniszczeniu. z pożogi wojennej ocalało zaledwie 275 ręko- pisów i dwa pudła pochodzące z archiwum sułkowskich. Całkowitemu zniszcze- niu uległy też katalogi i inwentarze rękopisów1. Ród sułkowskich herbu sulima należał do najważniejszych i najsłynniejszych wielkopolskich rodów u schyłku Rzeczypospolitej i w okresie porozbiorowym. Jego polityczna kariera rozpoczęła się w czasach saskich, gdy aleksander Józef sułkowski (1695–1762) zaprzyjaźnił się z  synem augusta ii, królewiczem Fryderykiem augustem, podczas jego podróży po Europie. aleksander Józef odegrał ważną rolę wpierw u boku augusta ii, a następnie – po jego śmierci – w czasie walki augusta iii o tron polski. Królowie sascy powierzali mu w zamian kolejne funkcje państwowe, w tym ministerialne. Dzięki służbie państwowej zgromadził pokaźny majątek, który pozwolił mu w 1738 roku na zakup od stanisława Leszczyńskiego ogromnych dóbr z Rydzyną i Lesznem na czele. stały się one podstawą ordyna- cji rydzyńskiej, utworzonej w 1776 roku przez augusta sułkowskiego, ostatniej tego typu instytucji prawnej w przedrozbiorowej Rzeczypospolitej. od 1733 roku aleksander Józef posługiwał się tytułem hrabiowskim przyznanym mu przez cesa- rza Karola Vi, od 1752 roku zaś i zakupu Księstwa Bielskiego na Śląsku – tytu- łem książęcym, rozciągniętym przez cesarzową Marię teresę w 1754 roku na całą rodzinę. aleksander Józef, faktyczny twórca potęgi rodu sułkowskich, przeka- zał stworzone przez siebie „imperium” swoim synom: augustowi (1729–1786), aleksandrowi (1730–1786) i antoniemu (1735–1796), którzy w czasach stanisła- wowskich doszli do ważnych stanowisk państwowych. największą karierę zrobił najstarszy august (współtwórca Komisji Edukacji narodowej, wojewoda kaliski i poznański) oraz antoni (wojewoda kaliski i poznański, kanclerz wielki koronny). 1 M. Boksa, Spuścizny w  zbiorach Biblioteki Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk [w:] Spuścizny w zbiorach poznańskich archiwów i bibliotek, red. H. Krajewska, J. Malinowski, J. Matysiak, Poznań 2011, s. 103. MICHAŁ BOKSA 1. Zamek w Rydzynie na litografii Theodora Hennickego, poł. XIX w. Cieniem na życiorysie Antoniego położyło się jednak przystąpienie do konfede- racji targowickiej i jawne wspieranie zaborców. Kolejne pokolenie Sułkowskich zapisało chlubną kartę w dziejach Polski. Józef Sułkowski (1770-1798), Antoni Paweł (1785-1836) i Jan Nepomucen (1777-1832) brali udział w walkach u boku Napoleona Bonaparte. Józef był jego adiutantem, uczestnikiem kampanii we Włoszech i Egipcie. Antoni Paweł brał udział w kampanii hiszpańskiej i rosyjskiej, a po śmierci księcia Józefa Poniatowskiego pod Lipskiem (1813) objął dowództwo armii polskiej. W ciągu XIX wieku kolejni Sułkowscy wiązali się z rodami pocho- dzącymi z państw zaborczych. W drugiej połowie XIX wieku nastąpił zmierzch rodu Sułkowskich, który wygasł ostatecznie na początku kolejnego stulecia”. Założycielem archiwum rodowego książąt Sułkowskich był Aleksander Józef Sułkowski. Kontynuował je jego syn i pierwszy ordynat — August Sułkowski, który gromadził w archiwum rodowym dyplomy, dokumenty, kontrakty, dokumen- tację majątkową i polityczną oraz korespondencję. Po nim przez kilka miesięcy 1786 roku archiwum zarządzał jego brat i drugi ordynat — książę Aleksander + H. Palkij, Sułkowscy herbu Sulima [w:] Sułkowscy. Życie i dzieło, red. Z. Moliński, Rydzyna-Leszno 1999, s. 13-28; A.Perałkowski, M. Zwierzykowski, Sułkowski Aleksander Józefh. Sulima [w:] Polski Słownik Biografic- zny (dalej: PSB), t. XLV, Warszawa-Kraków 2007-2008, s. 519-528; D. Dukwicz, M. Zwierzykowski, Sułkow- ski Antoni h. Sulima, tamże, s. 531-537; D. Dukwicz, M. Zwierzykowski, Sułkowski August h. Sulima, tamże, s. 542-553; M. Baczkowski, A. Nieuważny, Sułkowski Antoni Paweł, tamże, s. 537-540; M. Czeppe, A. Nieuważny, J. Pawlikowski, Sułkowski Józef, tamże, s. 566-571. 250 archiwum sułkowskich w zbiorach Biblioteki Poznańskiego towarzystwa Przyjaciół nauk 251 sułkowski, a następnie w latach 1786–1796 kolejny z braci i trzeci ordynat – książę antoni sułkowski. zasadniczą część archiwum sułkowskich tworzyły materiały zgromadzone przez augusta i antoniego sułkowskich. Mniej archiwaliów pocho- dziło z  czasów czwartego ordynata – księcia antoniego Pawła sułkowskiego, najmniej zaś z okresu piątego – księcia augusta antoniego sułkowskiego (1820– 1882) oraz szóstego i zarazem ostatniego ordynata – księcia antoniego Ryszarda sułkowskiego (1844–1909)3. Gdy w 1898 roku zmarł Franciszek, w 1905 roku zaś aleksander – synowie ostatniego ordynata – stało się jasne, że z chwilą jego śmierci wygaśnie ród i ordy- nacja sułkowskich. 10 lipca 1908 roku sułkowscy i ich spadkobiercy zawarli umowę z rządem pruskim, który rościł sobie prawo do ordynacji na podstawie artykułu iii statutu ordynackiego. W jej wyniku majątek ordynacki przypadł stronie pru- skiej, która zobowiązała się w zamian do zapłacenia spadkobiercom alodialnym połowy wartości majątku (4 250 000 marek) oraz przekazania im archiwum rodo- wego. Jeszcze za życia ostatniego ordynata o pozyskanie archiwum sułkowskich dla PtPn zabiegał Bolesław Erzepki, piastujący stanowisko konserwatora zbio- rów towarzystwa w  latach 1886–1919. Przejęło ono ostatecznie owe zbiory w grudniu 1908 roku lub w styczniu roku następnego. Gdy 15 czerwca 1909 roku zmarł ostatni ordynat, książę antoni Ryszard sułkowski, zgodnie z umową dobra rydzyńskie przeszły na własność władz pruskich, natomiast archiwalia powinny trafić do spadkobierców alodialnych. tak się jednak nie stało, gdyż dzięki stara- niom B. Erzepkiego były one już wówczas częścią zbiorów PtPn. Dodajmy, że ich część na mocy wspomnianej umowy została w 1911 roku wydzielona i włączona do zasobu archiwum Państwowego w Poznaniu. Były to głównie materiały urzę- dowe dotyczące dóbr ordynackich oraz część materiałów dotyczących samej rodziny sułkowskich4. Bolesław Erzepki urodził się 5 lipca 1852 roku w Pawłowicach koło Leszna jako syn Józefa Jakuba i Rozalii ze szczepańskich. od 1875 roku studiował filologię sło- wiańską i historię na Uniwersytecie Wrocławskim. W 1885 roku otrzymał stopień doktora filozofii na podstawie rozprawy Der Text der Gnesener Predigten, kritisch beleuchtet. Jako konserwator zbiorów PtPn wydał polsko- i niemieckojęzyczne katalogi galerii malarstwa oraz albumy z reprodukcjami najcenniejszych zabytków archeologicznych. za jego kierownictwa nastąpił rozwój księgozbioru Biblioteki PtPn, głównie dzięki darom, m.in. z bibliotek prywatnych Kazimierza szulca, ks. Franciszka Malinowskiego, stefana Żychlińskiego, Jana Pawła łuszczewskiego czy też biblioteki towarzystwa Literacko-słowiańskiego we Wrocławiu. zabiegał on również o fundusze na rozbudowę gmachu Biblioteki PtPn, która trwała od 1908 do 1911 roku. ogłosił kilkadziesiąt publikacji z zakresu archeologii, biblio- grafii, numizmatyki, językoznawstwa i  historii literatury. Wydał m.in. odna- lezione przez siebie w  rękopisach glosy polskie oraz próbki gwary mazowiec- kiej. ogłosił drukiem Słownik łacińsko-polski Bartłomieja z  Bydgoszczy, za co 3 J. Baumgart, Historia i zawartość archiwum książąt Sułkowskich w Poznańskim Towarzystwie Przyjaciół Nauk, „Roczniki Historyczne” 1939, z. 1, s. 116–117. 4 tamże, s. 117–119; s. Borowiak, Sprawa ordynacji rydzyńskiej na tle walki o ziemię w Poznańskiem na przełomie XIX i XX wieku, Poznań 2008, s. 109–110. Michał Boksa 252 otrzymał w 1895 roku nagrodę akademii Umiejętności w Krakowie. Wyszukiwał w  bibliotekach i  wydawał nieznane wcześniej materiały źródłowe oraz polskie utwory literackie (m.in. Wacława Potockiego, Juliusza słowackiego, Wojciecha stanisława Chrościńskiego, Franciszka zabłockiego, Cypriana Kamila norwida i  innych). zebrał i  wydał materiały Wojciecha adamskiego, dotyczące flory Wielkiego Księstwa Poznańskiego. W latach 1887–1889 współredagował „zapiski archeologiczne” (organ Komisji archeologicznej PtPn). Był prezesem Wydziału Historyczno-Literackiego (1893–1914) i  członkiem honorowym PtPn, człon- kiem zarządu towarzystwa Przyjaciół Biblioteki Uniwersyteckiej w  Poznaniu, członkiem honorowym instytutu zachodniosłowiańskiego, współorganizatorem i wiceprezesem towarzystwa Ludoznawczego w Poznaniu, profesorem honoro- wym Uniwersytetu Poznańskiego (1922), członkiem Komisji antropologicznej, Komisji Językowej i  Komisji Literackiej, a  także członkiem-korespondentem Wydziału Filologicznego akademii Umiejętności w Krakowie i członkiem sekcji archeologicznej Muzeum Królestwa Czeskiego w  Pradze. otrzymał Krzyż Komandorski Polonia Restituta (1921) i nagrodę literacką im. Józefa łukaszewicza (1928). Był żonaty z Różą z Węclewskich, z którą miał czwórkę dzieci: zdzisława, teresę, Helenę i Dorotę annę. zmarł 27 marca 1932 roku w Poznaniu5. Według ostatniego spisu zawartości z 1893 roku archiwum sułkowskich skła- dało się z następujących działów: i. Dyplomy, nadania, akta dotyczące ordynacji sułkowskich. Dział ten zawierał dyplomy (oryginały i kopie), nadania tytułów książęcych, akta związane z utwo- rzeniem ordynacji sułkowskich oraz akty przystąpienia. ii. znaczniejsze wydarzenia. Dział obejmował materiały dotyczące m.in. nadania dóbr, godności cywilnych i wojskowych, urzędów i zaszczytów, orderów i odznaczeń. iii. sprawy procesowe. archiwalia licznych procesów majątkowych prowa- dzonych przez sułkowskich. iV. Dokumenty. Dział podzielony był na trzy poddziały: a. Przywileje, układy, kontrakty, zobowiązania, zapisy, dekrety. Umieszczono tutaj rozmaite dyplomy i przywileje (m.in. królów polskich) oraz zapisy dotyczące miast i wsi należących do sułkowskich, a także dekrety sądów ziemskich i w spra- wach majątkowych. B. Kwity (głównie rachunków, dłużne i kwarciane z XViii i XiX wieku). C. Metryki, kontrakty ślubne, testamenty. W poddziale tym zebrano metryki urodzeń, świadectwa chrztu, kontrakty i intercyzy ślubne, testamenty i poświad- czenia śmierci. V. Materiały do poszczególnych dóbr sułkowskich. Dział ten zawierał liczne dokumenty dóbr ordynackich i alodialnych sułkowskich oraz ich spraw finanso- wych. Wśród nich znajdowały się m.in. akta dotyczące zakupu dóbr leszczyńskich od stanisława Leszczyńskiego. Vi. Papiery dotyczące Księstwa Bielskiego. 5 t. ziółkowski, Erzepki Bolesław [w:] PsB, t. Vi, Kraków 1948, s. 294–295; i. Litwiak, Erzepki Bolesław [w:] Słownik pracowników książki polskiej, Warszawa–łódź 1972, s. 205–206; J. Pietrowicz, Bolesław Erzepki 1852–1932 [w:] Słownik bibliotekarzy wielkopolskich 1918–2000, Poznań 2001, s. 52–55. ARCHIWUM SUŁKOWSKICH W ZBIORACH BIBLIOTEKIPOZNAŃSKIEGO TOWARZYSTWA PRZYJACIÓŁNAUK 2. Dokument pergaminowy Joachima Andreasa hrabiego von Maltzan, 1785 r., ze zb. Biblioteki PTPN VII. Sprawy kościelne i szkolne. Zebrano tutaj materiały dotyczące szkół w Rydzynie i Lesznie oraz gmin wyznaniowych i świątyń na terenie ordynacji Sułkowskich. VIII. Sprawy majątkowe i ich administracja. Najobszerniejszy dział obejmował materiały dotyczące spraw majątkowych Sułkowskich oraz administracji ich dóbr w zakresie prawnym, gospodarczym i policyjnym. Były tam rozmaite księgi kasowe, zestawienia (rachunków, wydatków, dochodów i rozchodów, aktywów i pasywów ordynacji Sułkowskich), inwentarze (sreber, porcelany, garderoby, zbroi i książek), spisy żywego i martwego inwentarza, rachunki, zamówienia, noty, materiały doty- czące administracji dóbr, kontrakty budowlane, dokumentacja spadkowa. IX. Materiały polityczne. Dział zawierał rozmaite dokumenty (oryginały i kopie) dotyczące spraw politycznych i dworskich z okresu saskiego, stanisła- wowskiego, porozbiorowego, Księstwa Warszawskiego i Wielkiego Księstwa Poznańskiego. Zgromadzono tu również materiały dotyczące skarbowości, edu- kacji i wojskowości polskiej. X. Korespondencja. Ów dział obejmował obszerną korespondencję wycho- dzącą i wpływającą Sułkowskich, podzieloną na trzy zasadnicze części: A. Korespondencję z panującymi, książętami, ministrami, posłami (m.in. z dworami: polskim, saskim, pruskim, austriackim i carskim). B. Korespondencję z samymi Sułkowskimi i ich krewnymi (m.in. z rodami sko- ligaconymi: Sapiehami, Szembekami, Potockimi, Wielopolskimi i Działyńskimi). 253 Michał Boksa 254 C. Korespondencję z innymi osobami (m.in. z Leszczyńskimi i opalińskimi). Xi. Materiały ujęte w formie protokołów. zebrano tutaj księgi oprawne z pro- tokołami dotyczącymi spraw gospodarczych (m.in. dokonanych transakcji i kon- traktów). Xii. Rachunki gospodarcze (administracji dóbr sułkowskich). Xiii. Varia (materiały i druki wydane na cześć sułkowskich). XiV. spisy (zawartości archiwum sułkowskich)6. Kazimierz Marian Morawski dokonał w  1910  roku podziału archiwum sułkowskich na trzy główne grupy chronologiczne: i. archiwum księcia aleksandra Józefa sułkowskiego (1695–1762). znajdowały się tam m.in. liczne materiały dotyczące jego uwięzienia w Głogowie w  latach 1759–1760 i  korespondencja króla pruskiego Fryderyka ii Wielkiego z sułkowskimi w tej sprawie. ii. archiwum jego synów – augusta sułkowskiego i antoniego sułkowskiego. Do najważniejszych archiwaliów augusta sułkowskiego Morawski zaliczył: jego pamiętnik prowadzony od 1768 roku, materiały dotyczące spraw majątkowych i procesowych, korespondencję z najmłodszym bratem antonim oraz z królem stanisławem augustem Poniatowskim i ottonem Magnusem von stackelbergiem (1736–1800). iii. archiwum księżnej Karoliny z hr. Bubna-Littitz sułkowskiej (1759–1831), jej syna antoniego Pawła sułkowskiego i jego żony Ewy z Kickich sułkowskiej (1786–1824)7. W czasie niemieckiej okupacji archiwum sułkowskich trafiło do archiwum Państwowego w Poznaniu (przemianowanego wówczas na Reichsarchiv Posen), gdzie 29 stycznia 1945  roku większość jego zasobów uległa zniszczeniu pod- czas walk o  Poznań. W  zbiorach PtPn po dawnym archiwum sułkowskich przetrwały do naszych czasów jedynie dwa pudła, zawierające materiały osobi- ste i rodzinne (w tym około 2,5 tys. listów) oraz materiały gospodarczo-mająt- kowe dotyczące dóbr rydzyńskich i  miasta Leszna. oprócz tego zachowało się też 10 dyplomów pergaminowych i papierowych. niektóre materiały z dawnego archiwum sułkowskich przetrwały jedynie w formie odpisów, dokonanych przez Włodzimierza Dworzaczka w latach 1935–19368. Wśród ocalałych dokumentów pergaminowych znalazły się: akt nadania i erygowania dla hrabiego aleksandra Józefa sułkowskiego miasta Friedrichstadt, sygnowany w 1726 roku przez króla augusta ii Mocnego; dokument z 1734 roku będący świadectwem nadania rodzinie sułkowskich przez króla Fryderyka augusta (augusta iii); akt wystawiony w  1752  roku przez cesarzową austriacką Marię teresę dla księcia aleksandra Józefa sułkowskiego, nadający mu tytuł książęcy i dobra w Księstwie Bielskim na Śląsku; dokument nadania rodzinie sułkowskich 6 J. Baumgart, dz. cyt., s. 124–143. 7 K.M. Morawski, Archiwum rydzyńskie książąt Sułkowskich w poznańskiem Towarzystwie Przyjaciół Nauk, „sprawozdania z Czynności i Posiedzeń akademii Umiejętności w Krakowie” 1910, nr 5, s. 8–14. 8 Inwentarz rękopisów Biblioteki Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk (sygn� 1-1950), oprac. B. olejniczak, J. Pietrowicz, Warszawa 2008, s. 384–385; J. Matysiak, Jak feniks z popiołów… Początki odbudowy Archiwum Państwowego w Poznaniu, „Kronika Miasta Poznania”, 1/2015, s. 272–273. ARCHIWUM SUŁKOWSKICH W ZBIORACH BIBLIOTEKIPOZNAŃSKIEGO TOWARZYSTWA PRZYJACIÓŁNAUK 3. Przywilej Augusta II Mocnego dla Aleksandra Józefa Sułkowskiego nadający prawa do publicznego noszenia herbu hrabiowskiego, Drezno, 1733 r., ze zb. Biblioteki PTPN przez cesarza austriackiego Franciszka I z 1754 roku; dwa świadectwa wystawione w 1785 roku na zamku w Miliczu przez Joachima Andreasa hrabiego von Maltzan, dotyczące sprzedaży dóbr rycerskich Hammer i Dammer; dokument wystawiony w 1792 roku przez Karola von Maltzan potwierdzający nadania dla Fryderyka Wilhelma Henryka hrabiego Reichenbach dóbr i posiadłości rycerskiej Dammer". Z dawnego Archiwum Sułkowskich w zbiorach PTPN zachowała się również korespondencja wpływająca od Ludwiki Radziwiłłowej z książąt pruskich i Elżbiety Radziwiłłówny do Justyny Modesty z Dzieduszyckich Działyńskiej z lat 1825-1835 (rkps 1352); korespondencja wychodząca Antoniego Sułkowskiego i Augusta Sułkowskiego oraz korespondencja wpływająca do Antoniego Sułkowskiego, dotycząca administracji dóbr rydzyńskich oraz Leszna z lat 1762-1771 (rkps 1353); korespondencja wychodząca ks. Joanny z Sułkowskich Sapieżyny do hra- biny de Fernemont z lat 1754-1792 (rkps 1354); korespondencja wychodząca > D. Jutrzenka-Supryn, Trzy dokumenty pergaminowe wraz z przywieszonymi pieczęciami, wystawione w latach: 1785 i 1792 przez Joachima Andreasa i Karola Maltzana ze zbiorów Biblioteki Poznańskiego Towa- rzystwa Przyjaciół Nauk, dokumentacja konserwatorska, Toruń 1995; taż, Cztery dokumenty pergaminowe wraz z przywieszonymi pieczęciami, dotyczące nadań herbów lub dóbr dla rodziny Sułkowskich, wystawione w latach 1734 (?), 1726, 1752 i 1754 ze zbiorów Biblioteki Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, doku- mentacja konserwatorska, Toruń 1998. 255 Michał Boksa 256 księżnej Joanny z sułkowskich sapieżyny do hrabiny de Fernemont z lat 1795– 1799 (rkps 1355); korespondencja wychodząca antoniego sułkowskiego z drugiej połowy XViii wieku (rkps 1356); listy Karoliny sułkowskiej z hr. Bubna-Littitz do antoniego sułkowskiego z lat 1782–1795 (rkps 1357); korespondencja Karoliny sułkowskiej z  hr. Bubna-Littitz do syna antoniego Pawła sułkowskiego z  lat 1793–1816 i jego żony Ewy z Kickich sułkowskiej z lat 1809–1818 (rkps 1358); korespondencja wychodząca Karoliny sułkowskiej z hr. Bubna-Littitz dotycząca wychowania i opieki nad synem antonim Pawłem sułkowskim z lat 1784–1807 (rkps 1359); korespondencja wpływająca Karoliny sułkowskiej z hr. Bubna-Littitz z lat 1788–1820 (rkps 1360–1361); korespondencja antoniego Pawła sułkowskiego do żony Ewy z Kickich sułkowskiej z lat 1808–1823 (rkps 1369–1372); korespon- dencja wpływająca i wychodząca antoniego Pawła sułkowskiego z lat 1793–1832 (rkps 1373); korespondencja wychodząca Ewy sułkowskiej z Kickich z lat 1806– 1821 (rkps 1374); korespondencja wpływająca Ewy sułkowskiej z Kickich z lat 1804–1824 (rkps 1375–1376); korespondencja wpływająca teresy Kickiej z  lat 1805–1825 (rkps 1377); korespondencja teresy Kickiej do Ewy sułkowskiej z Kickich z lat 1808–1813 (rkps 1378); korespondencja teresy Kickiej do Ewy sułkowskiej z Kickich z lat 1816–1824 (rkps 1379–1380); korespondencja Badoux Clément do księżnej taidy Karoliny sułkowskiej z  lat 1824–1838 (rkps 1381– 1382); korespondencja wpływająca taidy Karoliny sułkowskiej z lat 1820–1839 (rkps 1383–1384). Do naszych czasów przetrwały też dzienniki antoniego Pawła sułkowskiego z lat 1794, 1806, 1812, 1816, 1817, 1819 i 1821–1823 (rkps 1362– 1366); opis wydarzeń w armii polskiej po śmierci księcia Józefa Poniatowskiego od 19–31 października 1813 roku (rkps 1367); biografia księcia antoniego Pawła sułkowskiego oparta na jego wspomnieniach, napisana w 1830 roku przez jego córkę taidę Karolinę sułkowską (rkps 1368), oraz drobne dokumenty i  teksty dotyczące Działyńskich z lat 1666–1811 (rkps 1351) i sułkowskich z lat 1753–1844 (rkps 1385)10. Część dawnego archiwum sułkowskich zachowała się prawdopodobnie w  archiwum Państwowym w  Poznaniu. Wśród przechowywanych tam zbio- rów prywatnych i spuścizny znajduje się bowiem osiem jednostek archiwalnych po sułkowskich, z których trzy są depozytem PtPn: korespondencja przycho- dząca i wychodząca augusta sułkowskiego wojewody poznańskiego z lat 1782– 1783, Instruction vor unserer Regierung in Reisen inbetreff eines General Plan zur Bezahlung aller unserer Schulden z 1782 roku oraz Registratur derer von uns dem Regiments – Quartiermeister Moczyński vor der gesammten Reisner Regierung gege- benen Bejehle und Instructionen vor unserer Abreise nach Russland z roku 1783. znajduje się tam również dokument nadania tytułu książęcego aleksandrowi Józefowi sułkowskiemu przez cesarzową Marię teresę z 1752 roku oraz mowy antoniego Pawła sułkowskiego z 1828 i 1834 roku11. 10 Inwentarz rękopisów Biblioteki Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk (sygn� 1-1950), oprac. B. olejniczak, J. Pietrowicz, Warszawa 2008, s. 385–403. 11 archiwum Państwowe w Poznaniu, archiwa prywatne i spuścizny – sułkowscy, sygn. 53/5226/1–4 i 6–7. 257 artur Jazdon Profesor Ryszard Marciniak Dyrektor Biblioteki Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk w latach 1980–2009 W związku z odbywającym się w Poznaniu w sierpniu 1980 roku Viii zjazdem Bibliotekarzy Polskich środowisko miejscowych pracowników bibliotek przygo- towało pracę zbiorową zatytułowaną Biblioteki Wielkopolski1. Rozdział poświę- cony Bibliotece Poznańskiego towarzystwa Przyjaciół nauk przygotował Ryszard Marciniak i była to pierwsza próba określenia przez niego stanu Biblioteki, od momentu objęcia funkcji jej dyrektora. objął ją w lutym 1980 roku, pozostając na tym stanowisku aż do roku 2009. Był doskonale przygotowany do prowadze- nia tej wielce zasłużonej dla Wielkopolski i kraju placówki. Urodzony 18 lutego 1939 roku w Krotoszynie, po ukończeniu miejscowych szkół zdał egzamin matu- ralny w liceum ogólnokształcącym w roku 1957. Podjął i ukończył studia histo- ryczne na Uniwersytecie im. adama Mickiewicza w Poznaniu, wieńcząc je pracą magisterską Ustrój polityczny związku obodryckiego do połowy XI wieku, napisaną w roku 1962 pod kierunkiem prof. Gerarda Labudy2. Jej wysoka ocena pozwoliła opublikować ją w „Materiałach zachodniopomorskich”3. Jednakże ani przebieg studiów, ani wspomniana rozprawa, znamionujące wybitne zdolności Ryszarda Marciniaka, nie zostały nagrodzone zatrudnieniem na uczelni, z  powodu już wówczas wyrażanej postawy politycznej, tj. braku zgody na zapisanie się do PzPR czy jej partii sojuszniczych oraz nieukrywanej religijności. skutkowało to przyjęciem posady nauczyciela w szkołach w Goleniowie i Poznaniu, gdzie ucząc różnych przedmiotów, szlifował umiejętności tak przydatne w późniejszej pracy dydaktycznej na uczelni – logicznego, spójnego, wyrazistego wyrażania myśli, zawsze dobrze uargumentowanego tłumaczenia każdego, nawet najbar- dziej zawiłego tematu. Po trzech latach, w roku 1965, podjął pracę w Bibliotece Kórnickiej Polskiej akademii nauk na stanowisku młodszego bibliotekarza. Przeszedł w niej wszystkie etapy kariery zawodowej, wieńcząc ją – po zdaniu trudnego i wielokierunkowego ministerialnego egzaminu zawodowego – stano- wiskiem starszego kustosza dyplomowanego i funkcją wicedyrektora tejże insty- tucji (1976–1979). awans poprzedziła praca w dziale rękopisów oraz w dziale 1 Biblioteki Wielkopolski, red. s. Kubiak, Poznań 2003. 2 Dane biograficzne na podstawie wspomnień: Ryszard Marciniak (1939–2009), „Pamiętnik Biblioteki Kórnickiej” 2009, s. 327–329; J. Pietrowicz, Ryszard Marciniak – historyk, bibliotekarz, redaktor „Kroniki Wielkopolski”, „Kronika Wielkopolski” 2010, nr 4, s. 81–85, oraz a. Mężyński, J. Wiesiołowski, Ryszard Marciniak (1939–2009) – bibliotekarz i historyk doskonały, „Roczniki Biblioteczne” 2010, R. 54, s. 173–191. 3 zob. R. Marciniak, Ustrój polityczny związku obodryckiego do połowy XI wieku, „Materiały zachodnio- pomorskie” 1966, t. 12, s. 481–546. ARTUR JAZDON Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk w Poznaniu, ul. Mielżyńskiego 27/29 a Legitymacja nr los dr hab, Matciniadz/ nazwisko Ryszard imię (imiona) dyrektor Bibliolelu. PPN stanowisko (tytul służbowy) Pa w ozn Podpis pry any Ważna na ręk/wystawienia Ważność legitymacji przadluża się na 1. Legitymacja PTPN należąca do prof. R. Marciniaka, 1985 r., ze zb. PTPN gromadzenia, którego pracami kierował. Jako wicedyrektor pełnił nadzór nad działami: opracowania nowych druków, udostępniania i zbiorów specjalnych. Można śmiało powiedzieć, że poznał dzięki temu arkana pracy bibliotekarskiej od podstaw, a ponadto zetknął się z zagadnieniami dotyczącymi organizacji i zarządzania dużą biblioteką naukową. Stanowisko wicedyrektora objął, jak wspominają jego biografowie, w złożonym dla Biblioteki Kórnickiej momencie. Stanęło przed nim wiele trudnych zadań związanych z uporządkowaniem dzia- łalności biblioteki i wprowadzeniem do jej pracy wysokich standardów, co reali- zował — we właściwy sobie sposób — metodycznie i konsekwentnie*. Wszystko to złożyło się na niezwykły kapitał, w jaki był wyposażony w dniu rozpoczęcia pracy w Bibliotece PTPN. Od początku pracy zawodowej zajmował się także pracą badawczą, pozostając jej wierny aż do ostatnich dni życia, traktując ją jako równie ważną jak realizowane obowiązki bibliotekarskie. Istotną cechą prof. R. Marciniaka było to, iż nigdy nie pokazywał rozmówcy, że to on ma bez wątpienia rację — zadawał pytania, wsłuchi- wał się w głos dyskutanta, zawsze gotów zapamiętać jego argumenty, by je sumien- nie rozważyć i dopiero wówczas przyjąć lub odrzucić. Zawsze był gotów przyznać rację i uczyć się od każdej napotkanej na swej zawodowej drodze osoby. Pracę doktorską przygotowaną pod kierunkiem prof. G. Labudy obronił w 1967 roku, a następnie opublikował”. Bez wątpienia współpraca z tym wybitnym historykiem XA. Mężyński, J. Wiesiołowski, dz. cyt., s. 176. *R. Marciniak, Dobra kapituły kamieńskiej do połowy XV wieku, Szczecin-Poznań 1970. 258 Profesor Ryszard Marciniak 259 wpłynęła na rozwój jego osobowości, jak i przyjętej metody prowadzenia badań. Miał to szczęście, że jego posada bibliotekarska, szczególnie w pierwszych latach, związana była z codzienną pracą badawczą, kształceniem w sobie dociekliwości i cierpliwości, bo tego wymagało obcowanie z rękopisami. Jak podkreślała w krót- kim wspomnieniu redakcja Pamiętników Kórnickich, a więc środowisko doskonale go znające, wniósł ogromny wkład w opracowanie inwentarzy i katalogów ręko- pisów. Wśród zajmujących go zbiorów znajdowała się kolekcja „acta tomiciana”, której opracowanie wymagało prowadzenia obszernych kwerend. Praca nad tym zespołem zaowocowała przygotowaniem i obronieniem w 1981 roku rozprawy habilitacyjnej Acta Tomiciana w  kulturze politycznej Polski okresu Odrodzenia. nie prezentując szczegółowo przebiegu rezultatów jego kariery zawodowej w tych latach, powtórzymy za a. Mężyńskim i  J. Wiesiołowskim, iż  okres kórnicki ukształtował R. Marciniaka jako historyka i bibliotekarza6. z tym ogromem wiedzy i doświadczenia zawodowego, nabytego w czasie 15 lat zatrudnienia w Bibliotece Kórnickiej, rozpoczął w lutym 1980 roku pracę na stanowisku dyrektora Biblioteki PtPn. *** Wracając do przywoływanej w pierwszym akapicie publikacji, można stwier- dzić, że Profesor Marciniak opisał stan Biblioteki towarzystwa na koniec roku przed objęciem w niej funkcji dyrektora, a więc odbierać możemy ją jako swego rodzaju raport otwarcia. W tym krótkim tekście7 znajdujemy, poza szkicem histo- rycznym i  opisem organizacji wewnętrznej, charakterystykę zasobów ze szcze- gólnym uwzględnieniem zbiorów specjalnych, omówienie działalności infor- macyjnej, naukowej i  kulturalnej wraz ze statystyką charakteryzującą poziom udostępniania. tekst ten, będący obrazem instytucji w momencie jej przejęcia, pokazuje – co należy podkreślić z uznaniem – pogłębiony stopień widzenia jej problemów. W  momencie sporządzania tej charakterystyki Ryszard Marciniak dopiero rozpoczynał swą działalność w Bibliotece PtPn, widać jednak, jak bardzo zgłębił i rozpoznał jej stan i problemy. Co ważne, opis jest obiektywny, nie znaj- dujemy w nim ocen wartościujących czy wskazujących na braki, niedociągnięcia, złe decyzje poprzedników. obiektywizm, unikanie wygłaszania sądów nieugrun- towanych zawsze cechowały R. Marciniaka. Co nie stało w sprzeczności z tym, że potrafił w sposób spokojny i wyważony wyrażać swoje myśli i spostrzeżenia wynikające z analizy osoby, zjawiska, danych, motywacji czy warunków podej- mowania decyzji, nawet jeśli nie były one popularne czy zgodne z oceną innych. Pozwalało mu to też zawsze – i nie unikał tego – zadawać pytania, zgłaszać wąt- pliwości wynikające z przewidywanych przez niego skutków proponowanych roz- wiązań, czego niejednokrotnie doświadczyłem osobiście w czasie narad dyrekto- rów, posiedzenia Rady Bibliotecznej Biblioteki PtPn czy spotkań problemowych innych gremiów. W  tych pytaniach dotyczących przyszłych skutków widoczne było analityczne spojrzenie R. Marciniaka, ale też objawiała się głęboka wiedza 6 a. Mężyński, J. Wiesiołowski, dz. cyt., s. 175. 7 R. Marciniak, Biblioteka Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk [w:] Biblioteki Wielkopolski, red. s. Kubiak, Poznań 2003, s. 170–179. artur Jazdon 260 i znajomość praktyki bibliotecznej. to pozwalało mu wiele lat kierować Biblioteką w sposób wskazany już uprzednio przez a. Mężyńskiego i J. Wiesiołowskiego – powoli, w ustalonym kierunku, systematycznie, bez zrażania się z powodu powsta- jących komplikacji czy problemów, pokonując je codziennie małymi kroczkami. to ważna cecha każdego zarządzającego, ale szczególnie ważna w bibliotekarstwie, gdyż wiadomo, że kolekcje i budowane w oparciu o nie informatorium oraz dzia- łania naukowe, kulturalne, oświatowe tworzy się latami, nie da się dobrych i trwa- łych rezultatów osiągnąć natychmiast. opisując „zastane królestwo”, stwierdzał, że jest to instytucja wpisana w histo- rię Poznania, należąca od 1971  roku do sieci bibliotek naukowych, prowa- dząca działalność w oparciu o Ustawę o bibliotekach z 1969 roku i statut PtPn w brzmieniu ustalonym w 1973 roku, przy której działa Komisja Biblioteczna jako ciało opiniodawcze i doradcze powoływane przez zarząd towarzystwa. operacje księgowo-finansowe i obsługę administracyjną pełniły wówczas (co się nie zmie- niło przez cały okres jego pracy na stanowisku dyrektora) odpowiednie agendy towarzystwa. Biblioteka zatrudniała 23 osoby, w tym 12 bibliotekarzy z wykształ- ceniem wyższym, a jej struktura składała się z czterech działów: gromadzenia, opracowania druków nowych, udostępniania z sekcjami informacji i magazynów oraz zbiorów specjalnych. na koniec 1979 zbiory ujmowały 156,8 tys. woluminów wydawnictw zwartych, 69,7 tys. woluminów czasopism wydanych od 1801 roku oraz – jak zapisał autor – 23 tys. zbiorów specjalnych, z ogromną przewagą sta- rych druków (19 948)8. zaakceptowane w 1964 roku kierunki gromadzenia9, zmo- dyfikowane – jak wskazywał – ograniczeniami finansowymi, charakteryzowało w pierwszych dniach jego dyrektorowania pięć priorytetów, mających w rezulta- cie zapewnić gromadzenie literatury z dziedzin historyczno-literackich i regional- nych, a mianowicie: Druki wielkopolskie z XVi–XViii wieku, Druki wielkopolskie dotyczące XiX wieku, ze szczególnym uwzględnieniem czasopism oraz wydawnictw urzędowych i instytucjonalnych, Piśmiennictwo humanistyczne (historia i literatura) ze szczególnym uwzględ- nieniem piśmiennictwa polskiego, Piśmiennictwo serbołużyckie i czesko-słowiańskie, Dzieła ogólne ze wszystkich dziedzin wiedzy do księgozbiorów podręcznych. Kończąc charakterystykę zbiorów, wskazywał na ważne źródło wpływów, jakie stanowi wymiana, ze wszystkimi jej negatywnymi skutkami, tj. napływem literatury nieprofilowej. opisy nabytków, powstające dla funkcjonujących kata- logów kartkowych, przekazywane były także do katalogów centralnych, a popra- wie informacji o najcenniejszych nabytkach zagranicznych służył corocznie dru- kowany Wykaz nabytków zagranicznych. Czytelnia, licząca wówczas 22 miejsca, miała zostać – jak wskazywał – powiększona do 45 miejsc, a korzystało z niej 3663 zarejestrowanych czytelników, którym w 1979 roku udostępniono przeszło 8 tamże, s. 173. W późniejszych sprawozdaniach wielkość ta została skorygowana o przeszło 5 tys., głównie w odniesieniu do stanu posiadania starych druków. 9 Do tego roku Biblioteka gromadziła materiały ze wszystkich dziedzin wiedzy zob. a. Pihan-Kijasowa, R. Marciniak, D. Gucia, Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk 1857–2011, Poznań 2011, s. 49. Profesor Ryszard Marciniak 261 48 tys. jednostek. W działalności naukowej za najważniejsze uznawał publikacje dotyczące historii książki i bibliotek, ale wskazywał również na udział pracow- ników w dokumentowaniu dziejów PtPn oraz w  inicjatywach ogólnopolskich (informatory o polskich zbiorach specjalnych). W działalności kulturalnej pod- kreślał znaczenie organizowanych wystaw, także poza Poznaniem, połączonych z odczytami na temat Biblioteki. Podstawowym zapewne problemem, przed jakim stanął nowy dyrektor, było zapewnienie dostatecznych funduszy na prowadzenie Biblioteki na założonym poziomie. Do roku 1989 pełne finansowanie gwarantowała Polska akademia nauk, i nawet jeśli nie były to środki na najwyższym poziomie, to było ono stabilne. sytuacja zmieniła się po 1989 roku. Profesor Marciniak określił ją jako trudną, z uwagi na dokonujące się wówczas w Polsce zmiany dotyczące także zasad finansowania nauki polskiej. Po wielu zabiegach środki na rok 1990 udało się uzyskać z dwóch źródeł: Pan oraz Komitetu Badań naukowych. od roku 1992 finansowanie Biblioteki przejął KBn i corocznie, w wyniku składanych wniosków, dofinansowywał ją z funduszu przeznaczonego na tzw. działalność ogólnotechniczną. należało więc konstruować stosowne wnioski i w przeko- nujący sposób wskazywać na zadania zaplanowane do wykonania. zadanie to prof. R. Marciniak wykonywał co roku samodzielnie, zawsze z  pozytywnym skutkiem, choć jak wskazywał w sprawozdaniach, z reguły przyznawano dota- cję niższą od wnioskowanej. Powodowało to konieczność pisania odwołań i uzasadnień, co i tak nie zawsze zapobiegało trudnościom. W 2002 roku ze smutkiem dziękował Profesor uniwersytetowi za gest polegający na pokryciu przeszło czterdziestotysięcznego długu wobec Poznańskiej Fundacji Bibliotek naukowych10. Środki otrzymywane z dotacji przeznaczano przede wszystkim na zakup książek i czasopism, wynagradzanie pracowników i drobne remonty. Resztę wydatków, głównie tzw. koszty pośrednie obciążające Bibliotekę, towarzystwo pokrywało z dochodów własnych, które – co świadomie podkre- ślał Profesor – stanowiły poważne obciążenie dla budżetu PtPn11. od roku 2004 finansowanie Biblioteki przejęło Ministerstwo nauki i informatyzacji, następ- nie w związku z przekształceniami: Edukacji i nauki oraz nauki i szkolnictwa Wyższego. Środki ministerialne były przeznaczane na gromadzenie zbiorów, ich opracowanie, przechowywanie i udostępnianie, a więc tylko pośrednio na personel. stawiało to Profesora w bardzo trudnej sytuacji w staraniach już nie o rozwój kadrowy instytucji, ale utrzymanie na odpowiednim poziomie liczby pracowników i ich uposażeń. oddzielne źródło funduszy stanowić miały dochody własne. ich pozyskiwanie w instytucjach nienastawionych na prowadzenie działalności gospodarczej jest jed- nak dość trudne. Pochodziły one m.in. z komercyjnej sprzedaży usług, corocznie można było również liczyć na praktycznie stały wpływ z opłat czytelniczych (np. za wpisowe, niezwrócone w terminie książki). Pozostawało ubieganie się samo- dzielnie lub we współpracy z innymi podmiotami o dotacje i granty. Przykładem 10 Sprawozdanie Zarządu z działalności Towarzystwa nr 8 za lata 2002–2004 (dalej: Sprawozdanie Zarządu nr…), Poznań 2005, s. 42. 11 Sprawozdanie Zarządu z działalności Towarzystwa nr 4 za lata 1990–1992, Poznań 1993, s. 33. artur Jazdon 262 działań w pierwszym zakresie był wniosek złożony w Fundacji na Rzecz nauki Polskiej o dotację w ramach projektu Librarius funkcjonującego w latach 1995– 1999. Biblioteka została laureatem programu w  1997  roku, uzyskując wówczas 377,6 tys. zł, spożytkowanych na wymianę całej instalacji elektrycznej oraz więk- szości punktów oświetleniowych na energooszczędne, remont kapitalny czytelni i wypożyczalni wraz z przeróbką węzła sanitarnego oraz na założenie sygnalizacji przeciwpożarowej. Dzięki temu oraz wcześniej zainstalowanej sygnalizacji anty- włamaniowej i antygromowej wyraźnie – jak określił Profesor – poprawił się stan bezpieczeństwa gmachu i zbiorów12. W  roku 1987 rozpoczął w  Bibliotece pracę pierwszy komputer, otrzymany jako dar Krzysztofa Mańkowskiego z Paryża, przeznaczony do obsługi ruchu czy- telniczego w wypożyczalni. Jednak na faktyczne skomputeryzowanie Biblioteki konieczne było uzyskanie znacznie większych środków. W  początkach lat 90. Profesor włączył się więc aktywnie w budowanie Poznańskiej Fundacji Bibliotek naukowych, utworzonej formalnie w 1997. Efektem wspólnych działań stało się pozyskanie grantu Fundacji Melona na komputeryzację bibliotek szkół wyższych, Biblioteki Raczyńskich oraz właśnie Biblioteki PtPn. zakupiony z grantu sprzęt (17 komputerów) oraz system biblioteczny Horizon pozwoliły na zrewolucjo- nizowanie pracy Biblioteki i jeszcze szersze włączenie informacji o jej zasobach w krwiobieg nauki. Modernizując działanie Biblioteki poprzez komputeryzowanie pracy zatrudnionych w  niej pracowników, tworzenie bazy danych zasobów wła- snych, ułatwienie dostępu dla użytkowników, nie zaniedbywał działań na rzecz poprawy stanu technicznego i estetycznego pomieszczeń. o części osiągniętych efektów była już mowa, warto jednak wspomnieć o  ważnym zadaniu, jakim stało się przeniesienie zbiorów do nowych pomieszczeń magazynowych wypo- sażonych w regały metalowe. z uwagi na ograniczenia finansowe postępowało to wolno i w podsumowaniu działalności za rok 1986 prof. Marciniak wskazy- wał na niemożność zagospodarowania trzeciego i czwartego piętra (wyposa- żanych już w owe regały) z uwagi na brak windy i urządzeń wentylacyjnych. Właśnie zainstalowanie dźwigu łączącego pracownie biblioteczne z  maga- zynami uważał wówczas za kwestię najważniejszą dla sprawnego działania Biblioteki. niestety praktycznie ten sam akapit powtórzył w sprawozdaniu za kolejną kadencję13. W następnym informował ze smutkiem o generalnym zaka- zie rozpoczynania inwestycji. Paradoksalnie rozwiązanie tej trudnej sytuacji przyniosły zmiany w  zasadach finansowania Biblioteki, gdyż skutkowały one podjęciem decyzji o wykonaniu tych zadań ze środków własnych towarzystwa. Pozwalało to Profesorowi pisać, że 18 września 1992 roku nastąpił odbiór tech- niczny prac, dzięki czemu „powstało w obrębie Biblioteki bardzo dobre rozwią- zanie komunikacyjne”14, umożliwiające przeniesienie w kolejnym roku ok. 100 12 zob. Biblioteka Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk [w:] Program LIBRARIUS 1995–1999, toruń 2001, s. 248–250. 13 Sprawozdanie Zarządu z działalności Towarzystwa nr 2 za lata 1984–1986, Poznań 1988, s. 41, oraz nr 3 za lata 1987–1989, Poznań 1991, s. 39. 14 Sprawozdanie Zarządu nr 4, s. 33. PROFESOR RYSZARD MARCINIAK 2. Profesor R. Marciniak w swoim gabinecie, fot. ze zb. PTPN tys. woluminów z pierwszego piętra magazynu i uwolnienie tej przestrzeni na organizację nowej sali posiedzeń. To pozwoliło z kolei na stopniowe przepro- wadzenie w latach 1996-2001 remontu pomieszczeń magazynowych na drugim piętrze i uszeregowanie książek wg formatów i sygnatur, co ułatwiało i przy- spieszało obsługę zamówień czytelniczych”. Kilka lat później Profesor podzielił się ze mną wizją budowy nowego, przylegającego do dotychczasowego, gmachu magazynowego oraz wstępnymi rozmowami na ten temat z ówczesnymi wła- dzami miasta. Ów zamysł nie został ostatecznie zrealizowany. Tak czy inaczej, Profesor uważał to zadanie za niezwykle ważne, bo już w roku 2002 szacował, że przy utrzymaniu ówczesnego poziomu corocznych wpływów rezerwy maga- zynowe zostaną wykorzystane w ciągu następnych 10 lat'. Z uwagi na fakt, że 15 Sprawozdanie Zarządu z działalności Towarzystwa nr 7 za lata 1999-2001, Poznań 2002, s. 50. 16 Biblioteka Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Informator, red. R. Marciniak, Poznań 2002, s. 3. 263 artur Jazdon 264 Biblioteka mieści się w gmachu zarządzanym przez towarzystwo, ważne dla niej remonty były również realizowane dzięki przeznaczaniu przez jego zarząd nie- małych kwot z dochodów własnych oraz za sprawą dotacji zewnętrznych (np. Miejskiego Konserwatora zabytków). tak było choćby w roku 2008 oraz 2009 (m.in. remont dachu)17, co częściowo uwalniało Profesora od problemów natury gospodarczo-technicznej. stałą troską Profesora jako szefa zespołu pracowników było utrzymanie jego liczebności, rozwój zawodowy i naukowy oraz uposażenie na adekwatnym pozio- mie. o ile w pierwszym okresie udawało mu się uzyskać zgodę na zwiększenie zatrudniania, o tyle niestety pogarszanie sytuacji finansowej skutkowało waha- niami w obsadzie personalnej, a z biegiem lat – po chwilowym wzroście – jej spad- kiem. Jak podkreślał po pierwszych trzech latach pracy, sytuacja w tym zakresie była na tyle zła, że zagrażała utrzymaniem dwuzmianowej pracy w udostępnianiu. Przesuwanie pracowników z innych działów do bezpośredniej obsługi użytkowni- ków przyczyniało się, jak ubolewał Profesor, do powstawania opóźnień w realizacji podjętych prac, a nadto uniemożliwiło wdrażanie nowych pomysłów18. W kolej- nych latach stan zatrudnienia wahał się od 20 do 29 osób (w 1989 roku), średnio oscylując na poziomie 23–25. W kadencji 1993–1995, jak podkreślał Profesor, na korzyść zmieniała się struktura zatrudnienia, bo z 14 do 6 zmalała liczba etatów częściowych19, co ułatwiało organizację pracy. trudno przy tak skromnej obsadzie mówić o diametralnych zmianach struk- tury organizacyjnej instytucji. nie podejmując się w tym względzie żadnych rewo- lucyjnych posunięć, jednak i tu w miarę zmieniających się warunków dokonywał Profesor pewnych ruchów. Głównym działaniem restrukturyzacyjnym stało się wydzielenie w 1981 roku z działu udostępniania samodzielnej sekcji magazynów20, co związane było zapewne z planowanym zagospodarowaniem powierzchni maga- zynowej. W 1984 roku decyzją zarządu towarzystwa samodzielny dział wymiany wydawnictw został podporządkowany Bibliotece i włączony w struktury działu gromadzenia21. inne zmiany wprowadzał w życie, nie uznając za konieczne prze- budowy struktury formalnej organizacji, a co najwyżej retuszując zakresy czyn- ności pracowników, tak aby sprawnie mogły być realizowane nowe zadania czy obsługiwane nowe kategorie zbiorów. Dostrzeganymi posunięciami w tym zakre- sie stało się zlikwidowanie wydzielonej dotąd grupy materiałów gromadzonych jako Dokumenty Życia społecznego poprzez merytoryczne przyporządkowanie ich do istniejących kategorii nadrzędnych oraz wyodrębnienie w 2002 roku zbioru ekslibrisów22. architektura budynku nie pozwalała na zmiany w zakresie organizacji rozloko- wania zbiorów, czyli otwarcie magazynów i udostępnianie zbiorów w tzw. wolnym dostępie. trzeba mieć również świadomość, że waga i znaczenie zgromadzonych 17 Sprawozdanie Zarządu z działalności Towarzystwa nr 10 za lata 2008–2010, Poznań 2011, s. 51–52. 18 Sprawozdanie Zarządu z działalności Towarzystwa nr 1 za lata 1981–1983, Poznań 1985, s. 40. 19 Sprawozdanie Zarządu z działalności Towarzystwa nr 5 za lata 1993–1995, Poznań 1995, s. 34. 20 Sprawozdanie Zarządu nr 1, s. 39. 21 Sprawozdanie Zarządu z działalności Towarzystwa nr 2 za lata 1984–1986, Poznań 1988, s. 41. 22 Biblioteka Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, dz. cyt., s. 17. Profesor Ryszard Marciniak 265 w Bibliotece PtPn zasobów kazałyby zapewne Profesorowi nawet w sytuacji innej organizacji przestrzeni zastanawiać się nad urzeczywistnieniem tej – pożądanej przez użytkowników – idei. Podkreślić należy także, że to w czasie dyrektorowania Profesora Marciniaka zbiory Biblioteki zostały zaliczone do narodowego zasobu Bibliotecznego, co oprócz splendoru przynosiło duże zobowiązania w zakresie ich fizycznej ochrony i kontroli udostępniania. Dążąc do uczynienia zadość oczeki- waniom użytkowników, troszczył się z jednej strony o modyfikowanie i w miarę możliwości zwiększanie liczby woluminów stanowiących księgozbiór czytelni, a z drugiej o to, co zawsze charakteryzowało Bibliotekę: natychmiastową realizację zamówień do czytelni i wypożyczalni. Był świadomy tego waloru, co podkreślał, pisząc: „Dla utrzymania tej »ekspresowej« usługi ogromnie cenionej przez użyt- kowników (nadal rzadki to przypadek w wielkich bibliotekach naukowych pol- skich) Biblioteka zatrudnia 5 magazynierów”23. W przeciwstawianiu się próbom redukcji tego stanu i pogorszeniu standardu obsługi przejawiała się świadomość Profesora, że najważniejszym zadaniem bibliotekarzy jest szybkie, bezbłędne obsługiwanie czytelników i rozwiązywanie ich problemów. Wspomniane powyżej zadania, związane z pozyskiwaniem funduszy, dbało- ścią o rozwój i utrzymanie substancji majątkowej oraz rozwój personelu, podpo- rządkowane były głównemu zadaniu, jakim jest właściwe pod względem meryto- rycznym i jakościowym budowanie zbioru. Wyjątkowość zasobu Biblioteki PtPn wynika z  historycznych warunków jego narastania w  początkowym okresie, a następnie zapisania i konsekwentnego utrzymania określonej polityki groma- dzenia. Jej główne zasady – przytoczone powyżej – Profesor zastał jako obowią- zujące w dniu objęcia Biblioteki i nie dokonywał w tym zakresie rewolucyjnych zmian. Miał bowiem świadomość, że wartość kolekcji bibliotecznej wzrasta wła- śnie dzięki corocznemu, profilowemu jej rozwojowi. Wpływ zbiorów ogółem z wyszczególnieniem ich dwóch podstawowych źródeł ilustruje tabela: Rok Wpływ ogółem Zakup Wymiana Inne 1981 3746 1632 1977 137 1982 3616 1617 1776 780 1983 4020 1858 1841 322 1984 4125 1674 1887 464 1985 3920 1716 1936 268 1986 3722 1862 1622 238 1987 3536 1522 1646 268 1988 3718 1692 1819 207 1989 3610 1977 1624 279 23 Biblioteka Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, dz. cyt., s. 5. artur Jazdon 266 Rok Wpływ ogółem Zakup Wymiana Inne 1990 3130 1413 1495 222 1991 4549 1813 1518 1218 1992 4309 1910 1594 724 1993 5655 2912 1443 1300 1994 4711 1970 2036 705 1995 3896 1995 1288 613 1996 3642 1360 1336 746 1997 3048 1731 996 321 1998 4011 1842 1547 622 1999 3814 2029 1390 395 2000 4539 2136 1877 526 2001 4321 2352 1358 611 2002 4481 1671 1914 896 2003 4674 2148 1810 716 2004 5195 2244 1836 1115 2005 4764 2417 1711 636 2006 5041 2660 1620 761 2007 5703 2780 1823 1100 2008 5401 2642 1718 1041 2009 4293 1472 1836 984 2010 4987 2522 1617 848 opracowanie własne na podstawie sprawozdań zarządu PtPn oraz sprawozdań Działu Gromadzenia za kolejne lata. nie analizując szczegółowo powyższego zestawienia, stwierdzić można, że dostrzegamy pewne wahania w ogólnej liczbie wpływów, choć nie da się nie zauwa- żyć – mimo stwierdzeń Profesora o pogarszającej się sytuacji finansowej – ich śred- nio wyższych wartości w końcowych latach zarządzania instytucją. Podobnie oce- nić można poziom dokonywanych zakupów oraz wyników prowadzonej wymiany. Wśród wpływów innych prym wiodą dary i one, jako element najmniej stabilny, w największym stopniu decydowały o wskazanych rok do roku wahaniach. Profesor wyrażał świadomość, że najbardziej racjonalnym sposobem naby- wania nowości jest ich zakup, niemniej jednak Biblioteka bardzo ceni sobie Profesor Ryszard Marciniak 267 wszystkie inne źródła wpływów24. Poziom gromadzenia, szczególnie dokonywa- nie zakupów, uzależniony był od finansów. W ocenie z 1989 roku Profesor po raz pierwszy stwierdził, że wprawdzie wystarczyły one na zakup książek, jednak w zakresie czasopism pozwoliły praktycznie na pozyskiwanie tytułów polskich. ograniczenia dewizowe kazały zredukować zakupy czasopism ze strefy dolaro- wej do 12 tytułów25. oceniając sytuację trzy lata później, zauważał ze smutkiem spadek liczby kupowanych książek zagranicznych26. Ważna w  tym kontekście stała się decyzja z 1991 roku, zgodnie z którą Biblioteka otrzymywała wszystkie nakłady towarzystwa gratis, w ilościach niezbędnych do prowadzenia wymiany. Dzięki temu to zawsze ważne źródło wpływów zyskało na znaczeniu i – jak zazna- czał Profesor – liczba tytułów otrzymywanych w  ten sposób stanowiła około połowy wszystkich nabytków!27 Równocześnie podkreślał fakt, że każdą publi- kację Biblioteka wysyła do ok. 100 odbiorców na świecie (np. British Library w Londynie, Biblioteki Kongresu, Biblioteki narodowej w  Paryżu, austriackiej akademii nauk w Wiedniu, Rosyjskiej akademii nauk w Petersburgu), co przy- czynia się do propagowania osiągnięć nauki polskiej28. Jednakże i  w  zakresie wymiany z żalem zanotował w 1998 roku zmniejszenie napływu książek od kon- trahentów29. W tym samym sprawozdaniu zapewne z dumą podkreślał, że po raz pierwszy w dziejach stan liczbowy księgozbioru przekroczył 300 tys. woluminów, wśród których znajdowało się 4996 tytułów czasopism w 61 695 woluminach30. W  1986  roku zostało zakończone trwające trzy lata pełne skontrum zaso- bów, pierwsza – jak podkreślał – tego typu kontrola przeprowadzona od czasów wojny31. W trosce o stan zasobu, a równocześnie poprawę sytuacji magazynowej, dbał również o  coroczne ubytkowanie dzieł nieaktualnych i  dubletów. łącznie w czasie dyrektury prof. Marciniaka wycofano ze zbiorów ponad 40 tys. wolumi- nów, przy przeszło 127 tys. wprowadzonych, w wyniku czego stan liczbowy zasobu wyniósł w 2010 roku 334 110 woluminów. nie dokonał przy tym w omawianych latach zasadniczych zmian w scharakteryzowanej już polityce gromadzenia, choć korygował przyjęte zasady. tak na przykład, poza wskazaną już sytuacją z zaso- bem ekslibrisów, przekazanie w roku 1991 przez Pan przeszło 2 tys. woluminów ze zlikwidowanego zakładu Psychologii osobowości nakazało Profesorowi podjąć decyzję o sukcesywnym uzupełnianiu zbioru o nowości z zakresu psychologii32. oczywiście poza wpływami książek i  czasopism nowych nie zaniechał Profesor prób pozyskiwania zbiorów specjalnych. Wielokrotnie w  przygoto- wywanych informatorach i  wydawnictwach świadomie pokazywał ich wagę i  znaczenie, przytaczając przykłady najnowszych nabytków, jak i  relacjonując 24 a. Pihan-Kijasowa, R. Marciniak, D. Gucia, dz. cyt., s. 65. 25 Sprawozdanie Zarządu nr 3, s. 39. 26 Sprawozdanie Zarządu nr 4, s. 33. 27 tamże, s. 34. 28 a. Pihan-Kijasowa, R. Marciniak, D. Gucia, dz. cyt., s. 65. 29 Sprawozdanie Zarządu z działalności Towarzystwa nr 6 za lata 1996–1998, Poznań 2000, s. 36. 30 tamże, s. 37. 31 Sprawozdanie Zarządu nr 2, s. 42. 32 Sprawozdanie Zarządu nr 4, s. 33. artur Jazdon 268 postępy w zakresie porządkowania i opracowywania zasobu dawnego. ich kolek- cja powiększyła się w tym okresie o przeszło 1,3 tys. „niepowtarzalnych” – jak podkreślił w  sprawozdaniu – jednostek inwentarzowych33, w  tym o  blisko: 200  rękopisów, 500 starych druków, 250 obiektów kartograficznych i  230 iko- nograficznych, przekraczając w 2007 roku liczbę 20 tys., by na koniec dyrektury prof. Marciniaka osiągnąć poziom 23 tys. jednostek. Dużą aktywność wykazywał Profesor w nawiązywaniu kontaktów osobistych w celu darowania tych wyjątko- wych obiektów czy przekazania ich Bibliotece w depozyt. inicjował ważne prace w zakresie ich naukowego opracowywania i włączenia informacji o nich w sieć krajową,  a  poprzez nią światową. systematycznie utrzymywano współpracę z Biblioteką narodową w Warszawie, przesyłając dane do tworzonych tam kata- logów centralnych. W 1982 roku zainicjował prace przygotowawcze do publikacji katalogu XVi-wiecznych druków polskich w zbiorach PtPn. Dbając o  tę zabytkową i  najbardziej wartościową część zbioru, starał się rokrocznie obejmować konserwacją introligatorską około 300–550 wolumi- nów. Bardzo kosztochłonna konserwacja pełna np. starych druków była pro- wadzona w  skromnym zakresie, ale nie zaniechał Profesor tak ważnych zadań jak systematyczne natłuszczanie opraw, podklejanie płótnem podniszczonych map etc. W 2000 roku podjął decyzję, iż pudła do przechowywania broszur czy druków ulotnych muszą być wykonywane wyłącznie z  papieru bezkwasowego. systematycznie badał też temperaturę i wilgotność w pomieszczeniach magazy- nowych, dbając profilaktycznie o  tworzenie jak najkorzystniejszych warunków przechowywania zbiorów. zlecał oprawianie książek i czasopism nienależących do zbiorów specjalnych, a ponieważ nie dysponował poważniejszymi środkami finansowymi na te cele, naprawiano je także we własnym zakresie „prymitywnymi metodami”34, które to zadania powierzał głównie pracownikom magazynów. stał bowiem na stanowisku, że lepsza jest taka, nawet szczątkowa, ochrona i naprawa drobnych defektów niż brak działań skutkujących postępującą destrukcją obiek- tów. Podejmował działania na rzecz pozyskania dodatkowych środków na ten cel, czego efektem było przyznanie w latach 1998–2000 specjalnej dotacji KBn. Dzięki niej poddano pełnej konserwacji 11 inkunabułów, 200 starych druków oraz 10 dyplomów pergaminowych ze zbioru książąt sułkowskich35. aby gromadzony zbiór mógł być właściwie wykorzystany, w każdej biblio- tece niezbędna jest budowa systemu katalogów i  informatorów. W  tym zakre- sie za czasów Dyrektora R. Marciniaka dokonała się prawdziwa rewolucja. Była ona możliwa dzięki wspomnianemu już zaimplementowaniu nowoczesnego sys- temu bibliotecznego Horizon, zastosowaniu komputerów, przyjęciu w opracowa- niu standardów obowiązujących w bibliotekach budujących komputerowe bazy danych etc. Umożliwiały one zdalne pozyskiwanie informacji o zasobach przez użytkowników, a w ostatnim roku pracy Profesora również zdalne składanie zamó- wień oraz wymianę danych z innymi bibliotekami na etapie opracowania zbiorów. to z kolei wymagało przeszkolenia pracowników, a następnie ich systematycznego 33 Sprawozdanie Zarządu z działalności Towarzystwa nr 9 za lata 2005–2007, Poznań 2011, s. 47. 34 Sprawozdanie Zarządu nr 3, s. 46. 35 zob. a. Pihan-Kijasowa, R. Marciniak, D. Gucia, dz. cyt., s. 67. Profesor Ryszard Marciniak 269 dokształcania. Profesor Marciniak nie szczędził w tym zakresie starań i środków, a efektem tego stało się objęcie opracowaniem komputerowym wszystkich nowych wpływów oraz bardzo szybko postępująca retrokonwersja zbiorów, umożliwiająca dokonanie wspominanych rewolucyjnych zmian w zakresie informacji katalogo- wej. W latach 1997–2000 zamknięte zostały dotychczasowe alfabetyczne katalogi kartkowe, systematyczny, czasopism polskich oraz obcych i  zastąpione w  roku 1998 przez katalog komputerowy. Przejął on ich funkcje, a dzięki swej konstruk- cji umożliwił przeszukiwanie wieloaspektowe wszystkich nowych wpływów i dzieł poddawanych retrokonwersji. z katalogów kartkowych można było nadal korzystać, z tym że nie były one już uzupełniane. na koniec 2010 roku katalog elektroniczny, udostępniony w  internecie, obejmował pełen katalog wszystkich zasobów czasopism dawnych i współczesnych (polskich i obcych) oraz przeszło 80 tys. rekordów bibliograficznych zbiorów zwartych. Profesor Marciniak nie zrezygnował oczywiście z prowadzenia wielu drobniejszych katalogów i inwenta- rzy, szczególnie dla różnych kategorii zborów specjalnych. Po utworzeniu w roku 2000 Wielkopolskiej Biblioteki Cyfrowej Profesor szybko podjął decyzję o digita- lizacji unikatowych tekstów dotyczących przeszłości Wielkopolski, włączając do 2010 roku do WBC 542 takie obiekty36. Biblioteka PtPn cieszyła się od niepamiętnych czasów dobrą opinią wśród użytkowników: pracowników naukowych i studentów, głównie kierunków filo- logicznych, humanistycznych i społecznych. Przekładało się to na utrzymywanie przez cały omawiany okres stabilnego poziomu tak liczby zapisanych do Biblioteki czytelników, jak i ilości udostępnianych im materiałów. Według danych sprawo- zdawczych liczba zapisanych czytelników wahała się pomiędzy 3,4 a 4,2 tys., ze spadkiem w początkach lat 90. (2,4–2,6 tys.), którym średnio w roku udostęp- niano ok. 38–45 tys. wol., a na przełomie wieków nawet ponad 50 tys. Dbając o to, by zbiory były maksymalnie dostępne dla użytkowników, Profesor starał się nie zmieniać godzin pracy Biblioteki, zapewniając jej otwarcie w ciągu tygodnia od 9.00 do 20.00, a w soboty i w czasie wakacyjnym w godzinach przedpołudnio- wych. nie dążył też do wprowadzania zbyt licznych i gwałtownych ograniczeń w dostępności zasobów. Pierwszym było to wprowadzone w roku 1984, polegające na udostępnianiu materiałów wydanych przed 1919 rokiem wyłącznie w czytelni, choć dla członków towarzystwa uczyniono wyjątek, umożliwiając im wypoży- czanie poza Bibliotekę książek wydanych po 1850 roku37. Dwadzieścia lat później zaostrzył te zasady, ograniczając wypożyczanie książek wydanych po 1945 roku. W trosce o bezpieczeństwo zbiorów i zachowanie ich w dobrym stanie nie bał się jednak podejmować indywidualnych decyzji, ograniczając korzystanie z okreś- lonego egzemplarza wyłącznie na miejscu. Miał również świadomość, że coraz powszechniejsza niechęć czytelników do pracy w  czytelni skutkuje znacznym zwiększaniem się liczby odbitek kserograficznych (do ponad 40 tys. na początku XXi wieku), źle wpływających na stan powielanych obiektów38. nie udało się nie- stety zrealizować zakładanego zwiększenia miejsc w czytelni. 36 Sprawozdanie Zarządu nr 10, s. 49. 37 Sprawozdanie Zarządu z działalności Towarzystwa nr 2 za lata 1984–1986, Poznań 1988, s. 41. 38 Sprawozdanie Zarządu z działalności Towarzystwa nr 4 za lata 1990–1992, Poznań 1993, s. 39. artur Jazdon 270 Efektami prowadzonej w Bibliotece działalności naukowej, poza wspomnianymi już wewnętrznymi inwentarzami i kartotekami, stały się indywidualnie czy zespo- łowo opracowane informatory, katalogi i artykuły naukowe powstające w oparciu o zasoby Biblioteki. Profesor inspirował i zachęcał współpracowników do jej podej- mowania. nie zawsze było to łatwe, o czym nie bez humoru pisał: „Po objęciu funk- cji Dyrektora Biblioteki PtPn próbowałem – nie bez oporów – wzbudzić wśród pracowników tej książnicy większą ochotę do pracy naukowej. Kilkanaście artyku- łów, które powstały i zostały opublikowane przez pracowników Biblioteki w róż- nych periodykach naukowych, powstało z mojej inspiracji, zachęty, przy delikatnym popychaniu”39. Wsparcie i zachęta odniosły skutek, czego efektem stało się ogłosze- nie drukiem szeregu publikacji autorskich40 i współpraca przy tworzeniu dzieł zbio- rowych41. Jako bardzo ważne w tym zakresie należy wskazać zainicjowanie w roku 1997 zbierania materiałów do retrospektywnej Bibliografii historii Wielkopolski, pomyślanej jako kontynuacja dzieła andrzeja Wojtkowskiego z  okresu między- wojennego42. Współpracowano z redakcjami opracowującymi ogólnopolskie infor- matory i bibliografie. osobiście Profesor kontynuował również swą pracę badaw- czą – dając tym samym przykład współpracownikom – publikując szereg ważnych opracowań, w tym: Prezesi Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk� Ich myśli i  dzieło, Poznań 1998; Panteon narodowy w  siedzibie Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, Poznań 2005, Statuty Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk 1856–2006, Poznań 2007; mający trzy wydania informator Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk� Rok założenia 1857; czy odbiegające od nich tematycznie edytorskie opracowanie Kroniczki gminy ewangelickiej w Poznaniu 1767–1793, Poznań 2002. ostatnim elementem, o którym należy wspomnieć, była aktywność na polu informacji i  popularyzacji. ta typowa działalność biblioteczna była za czasów prof. Marciniaka realizowana, przybierając – poza wspomnianymi już formami – postać kwerend, zestawień tematycznych i odpowiedzi na różnorodne zapytania czytelnicze. nowością stały się przygotowane do obsługi zapytań uczniów przygo- towujących prezentacje maturalne z języka polskiego zestawienia bibliograficzne, których na koniec 2007 roku było już 59043. Dzięki temu Biblioteka pozyskała wielu nowych czytelników, korzystających później z jej zasobów i usług w czasie studiów. Przekazywano systematycznie dane do wspólnych wydawnictw informa- cyjnych bibliotek miasta Poznania. Pracownicy Biblioteki współpracowali przy 39 Cytat za: a. Mężyński, J. Wiesiołowski, dz. cyt., s. 177. 40 np. E. stelmaszczyk, Katalog starych druków Biblioteki Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk� Polo- nica XVI wieku, Poznań 1991; B. olejniczak, J. Pietrowicz, Inwentarz rękopisów Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk (sygn� 1-1950), Warszawa 2008. 41 np. Veritate et scientia� Księga pamiątkowa w  125-lecie Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, red. a. Gąsiorowski, Warszawa–Poznań 1982; Poczet członków Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk 1857–2007, red. a. Pihan-Kijasowa, Poznań 2008; Rys dziejów Wydawnictwa Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk z bibliografią publikacji Towarzystwa 1856–2008, red. D. Gucia, a. Pihan-Kijasowa, Poznań 2011. zob. również wiele haseł do Słownika bibliotekarzy wielkopolskich 1918–2000, red. F. łozowski, Poznań 2001. 42 Efektem pracy stało się opublikowanie w  2004 r. zeszytów 4–8 do t. 2 tegoż dzieła. zob. Biblioteka Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, dz. cyt., s. 12. 43 Sprawozdanie Zarządu nr 9, s. 47. Profesor Ryszard Marciniak 271 organizacji wystaw miejscowych i  przygotowywali materiały prezentowane na wystawach poza Poznaniem44. W ostatnim okresie podjęte zostały i były systema- tycznie rozwijane takie formy działania jak prelekcje, lekcje biblioteczne, wykłady dla studentów czy też udział w „nocy Muzeów”45. *** Współpracujący z  prof. Marciniakiem i  przywoływani już a. Mężyński i J. Wiesiołowski napisali, że próba określenia, jakim był człowiekiem, nie jest trudna, bo jego sylwetka zawsze rysowała się wyraźnie i przekonywająco. W kodek- sie etycznym Profesora nie było miejsca na łamanie prawa, obyczajów, dokony- wanie oszustw naukowych. Gdy było trzeba, mówił „nie”, choć jeśli mógł, raczej starał się wycofać. Cele, które wytyczał sobie w życiu, osiągał mrówczą, systema- tyczną pracą, pozbawioną fajerwerków i autoreklamy. osiągnął stan idealny, do którego zawsze należy dążyć – by praca w bibliotece stymulowała indywidualny rozwój naukowy, a zdobyte kwalifikacje wspierały działania dotyczące zbiorów. Mimo ogromnego dorobku naukowego i czasu poświęcanego na prace badaw- cze obowiązki biblioteczne stawiał zawsze na pierwszym miejscu. Dysponował jasną wizją rozwoju bibliotek, był jednym z pionierów ich automatyzacji, samemu doskonale poruszając się w świecie nowoczesnych technologii, obalając w ten spo- sób przypuszczenie, że zainteresowanie odległymi epokami nie sprzyja kontak- towi z nowoczesną techniką. Charakteryzująca go systematyczność i zdolność do „długiego marszu” pozwalała mu realizować zadania rozpisane na lata. Jako prze- łożony charakteryzował się umiejętnością kierowania zespołami bez podnoszenia głosu i wchodzenia w konflikty. Jego autorytet zawodowy i naukowy wystarczał, by pracownicy wypełniali należycie swoje obowiązki, przekonani o sensowności zlecanych im zadań. Wyrozumiały dla błędów, nie tolerował jednak partactwa, stając się wówczas bezwzględny, z czego zdawali sobie sprawę zarówno podlegli mu pracownicy, jak i ci z autorów, których prace recenzował46. Warto przytoczyć fragment ze wspomnienia Joanny Pietrowicz, wiele lat pracującej w Bibliotece zarządzanej przez prof. Marciniaka: „szerokie zainte- resowania prezentowane przez Profesora nigdy nie zostałyby zrealizowane, gdyby nie jego ogromna pracowitość, rzetelność i zaangażowanie w aktualnie podejmowane projekty. Przy tym nie był człowiekiem odcinającym się od ota- czających go ludzi. Pracownicy zwracający się do niego z problemami zarówno zawodowymi, jak i osobistymi mogli być pewni życzliwości swojego przełożo- nego. nie pozostawiał nikogo bez odpowiedzi na nurtujące pytania. Budował pozytywną atmosferę w pracy, m.in. dzięki swemu poczuciu humoru. W dniu imienin zawsze częstował ciastkami wszystkich pracowników Biblioteki PtPn. na pączki zafundowane przez Dyrektora mógł też liczyć cały, w  przeważa- jącej mierze żeński personel corocznie w  Dniu Kobiet. natomiast w  latach stanu wojennego R. Marciniak zatrudnił w Bibliotece czworo działaczy nszz 44 np. na wystawie z  okazji 200-lecia sejmu Czteroletniego zorganizowanej w  zamku Królewskim w Warszawie eksponowano 36 starych druków. zob. Sprawozdanie Zarządu nr 3, s. 47. 45 Sprawozdanie Zarządu nr 10, s. 49. 46 a. Mężyński, J. Wiesiołowski, dz. cyt., s. 184–185. artur Jazdon 272 »solidarność«, którzy wcześniej stracili pracę w wyniku represji. to pozwoliło im przetrzymać najtrudniejsze chwile, Biblioteka zaś zyskała kolejnych świetnie wyszkolonych pracowników. Profesor zawsze traktował z  ogromną życzliwo- ścią przybywających licznie do jego gabinetu w Bibliotece PtPn przedstawicieli innych instytucji naukowych lub kulturalnych, a  także młodych naukowców. Uważnie wysłuchiwał ich pytań i bezinteresownie udzielał rad, dzieląc się swym szerokim doświadczeniem. Ceniąc pasję naukową oraz sumienność i zaangażo- wanie, zachęcał do podejmowania pracy naukowej, której był życzliwym, acz niepobłażliwym recenzentem”47. Dla uzupełnienia charakterystyki Profesora w tych latach dodajmy, że od 1988  roku realizował zajęcia dydaktyczne ze studentami bibliotekoznaw- stwa, a później specjalizacji dokumentalistyczno-bibliotekarskiej na Wydziale Filologii Polskiej UaM, gdzie prowadził seminarium, którego słuchacze przy- gotowywali pod jego kierunkiem m.in. prace magisterskie dotyczące historii bibliotek w Wielkopolsce. W 1991 roku został powołany na stanowisko profe- sora nadzwyczajnego, a w roku 2003 nadano mu tytuł profesora zwyczajnego48. Cel niniejszego artykułu nie obejmował analizy ani oceny dorobku naukowego Profesora Marciniaka, więc stwierdźmy tylko, że pełna bibliografia Profesora obejmuje 166 pozycji wydawnictw zwartych i  artykułów naukowych oraz popularnonaukowych, a także recenzji49. Warto jedynie wskazać, że charakte- rystyczny rys tego bogatego i zróżnicowanego dorobku stanowi problematyka regionalna. od 1976 roku był członkiem Komisji Historycznej PtPn, a już w okresie szefowania Bibliotece, od 1987  roku członkiem Wydziału ii Historii i  nauk społecznych PtPn. W  towarzystwie pełnił szereg funkcji, będąc zastępcą sekretarza generalnego (1990–1999), skarbnikiem (1996–2005) i  sekretarzem Wydziału ii (2005–2007). Uporządkował w tym czasie archiwum towarzystwa i udostępnił je czytelnikom oraz napisał podstawową jego monografię. za wszyst- kie te prace, ofiarność i zaangażowanie towarzystwo nadało mu w 2007 roku godność Członka Honorowego. Był ponadto członkiem Rady naukowej Biblioteki Kórnickiej i  Rady Bibliotecznej Biblioteki Uniwersyteckiej, aktyw- nie współpracował z redakcjami „Przeglądu Wielkopolskiego” (od 1987 r.) oraz „Kroniki Wielkopolski” (od 1991 r.), włączał się w wiele lokalnych inicjatyw kul- turalnych. to krótkie wskazanie wielu płaszczyzn aktywności Profesora wzbu- dza podziw, szczególnie gdy raz jeszcze przypomnimy, że jeśli cokolwiek robił, w cokolwiek się angażował, to czynił to całym sobą, z pełnym zaangażowaniem i poświęceniem. W omawianych latach został doceniony i wyróżniony meda- lami Komisji Edukacji narodowej (1999) oraz „W dowód uznania” ze zasługi dla bibliotekarstwa polskiego, przyznanym przez zarząd Główny sBP (1999), a w roku 2002 najwyższym wyróżnieniem miejscowego środowiska bibliotekar- skiego – nagrodą im. andrzeja Wojtkowskiego. 47 J. Pietrowicz, dz. cyt., s. 84–85. 48 tamże, s. 83. 49 Pełna bibliografia prac R. Marciniaka została zamieszczona na stronie domowej „Roczników Bibliotecznych”, www.rocznikibiblioteczne.edu.pl abstract 273 abstract Prof. dr hab. Ryszard Marciniak. Director of the Library of the Poznań Society of Friends of Science from 1980 to 2009 Prof. dr hab. Ryszard Marciniak was a  historian specializing in Medieval History and a student of Prof. Gerard Labuda, which explains his outstanding mastery of research methodology as well as his integrity as a human being. Ryszard Marciniak’s views, the stances he took, and his opposition to the government at the time, barred him from an academic career. He was neither the first nor the last person to find sanctuary in library work, which became his passion and a field in which he excelled remarkably. While working in his first job in the Kórnik Library, he learned the ropes of the library profession becoming adept at making acquisitions and handling the library’s holdings, and especially manuscripts. He combined his professional life, in which he advanced through a  succession of posts to the position of Deputy Director, with his research pursuits, for which he was recognized with the degree of a habilitated (second degree) doctor. He proce- eded from there in 1980 to assume the position of Director of the Library of the Poznań society of Friends of science, which he retained until his passing in 2009. The article discusses his administrative work (the restructuring and changing of library rules, the hiring of additional staff), his organizational achievements (the library’s expansion, renovation and infrastructure), and especially his efforts to formulate policies for gathering, handling, lending and popularizing the library’s collections. Through his launching and conducting a project to computerize the library, Prof. Marciniak changed the face of the institution. While retaining its unique character and atmosphere, the library embraced a modern approach to organization, in part, by offering new customer-oriented services. translated by Krzysztof Kotkowski 274 alicja Pihan-Kijasowa, Dobrosława Gucia Wydawnictwo Poznańskiego towarzystwa Przyjaciół nauk – ludzie i dzieła Przypadająca w  lutym 2017  roku 160. rocznica powstania Poznańskiego towarzystwa Przyjaciół nauk jest równocześnie jubileuszem jego agendy  – Wydawnictwa1. Myśl powołania Wydawnictwa ujawniła się już na etapie two- rzenia projektu statutu korporacji w 1856 roku2. W dokumencie tym zapropono- wano powołanie redaktora, który „będzie się zajmował specjalnie wydawnictwem czasopisma towarzystwa i  zastępował sekretarza towarzystwa”3. zapisy te, jedynie doprecyzowane, znalazły się w opublikowanym w 1857 roku statucie zatytułowanym Ustawy Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego, a  pierw- sze walne zebranie, które odbyło się 13 lutego 1857 roku, w tajnym głosowaniu wybrało zarząd towarzystwa, w skład którego wszedł także redaktor wydaw- nictw. od tego czasu Wydawnictwo działa do dziś, będąc tym samym najdłużej funkcjonującym (jedynie ii wojna światowa nie pozwoliła na kontynuację prac) wydawnictwem w Poznaniu i Wielkopolsce, a jednocześnie instytucją zajmującą wysoką pozycję wśród oficyn naukowych w Polsce. Rangę tę przez dziesięciole- cia budowali ludzie Wydawnictwa – redaktorzy, a następnie główni redaktorzy, pracownicy działu redakcji organizujący pracę w Wydawnictwie i opiekujący się poszczególnymi tytułami, redaktorzy i korektorzy podejmujący się prac zle- conych nad tekstami, osoby zajmujące się ich składem technicznym, a przede wszystkim autorzy i wydawane dzieła. Pierwsze walne zebranie towarzystwa na funkcję redaktora powołało Władysława Maurycego niegolewskiego (1819–1885), ziemianina, działa- cza niepodległościowego, polityka, doktora obojga praw, absolwenta uniwer- sytetu w  Bonn, który uczestniczył w  pracach przygotowujących powstanie towarzystwa (poznański dom niegolewskich był też miejscem narad poświę- conych jego utworzeniu) oraz współtworzył jego pierwszy statut. Funkcję 1 obszerne dzieje Wydawnictwa PtPn pt. Wydawnictwo Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk w latach 1857–2008, pióra autorek niniejszego szkicu, zostały opublikowane w pracy zbiorowej Rys dziejów Wydawnictwa Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk z bibliografią publikacji Towarzystwa 1856–2008, red. D. Gucia, a. Pihan-Kijasowa, t. 1, Poznań 2011, s. 49–82. 2 zob. artykuł i § 6 [w:] Statuty Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk� 1856–2006, wstęp R. Marciniak, Poznań 2007, s. 21. 3 tamże, s. 26. Wydawnictwo Poznańskiego towarzystwa Przyjaciół nauk – ludzie i dzieła 275 redaktora pełnił do 1859 roku, w latach 1860–1865 był również wiceprezesem towarzystwa4. Działalność wydawniczą towarzystwo podjęło na przełomie roku 1857/1858, a pierwszymi jego drukami były odezwy kierowane do współobywateli, w któ- rych apelowano o włączenie się do różnych akcji społecznych, np. wydana już w 1858 roku odezwa Kiedy przy rozpoczęciu prac naukowych Towarzystwa…, wzy- wająca do składania darów wzbogacających Muzeum archeologiczne i Historii naturalnej w  Poznaniu, czy pochodząca z  1859  roku broszura Wydział Nauk Przyrodniczych Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego do współobywateli, nawołująca o włączenie się ziemian w prace naukowe wydziału w zakresie pro- blematyki agronomicznej. Głównym jednak obowiązkiem redaktora było wów- czas wydawanie „pisma czasowego” – „Roczników towarzystwa Przyjaciół nauk Poznańskiego”5. Prace nad ich pierwszym tomem na tyle się przeciągały, że ukazał się on dopiero w 1860 roku. Jego redaktorem był niegolewski, który sam poniósł koszty zakupu papieru i druku. „Roczniki” ukazywały się do 1928 roku, kiedy to po 68. latach wydawania czasopisma ukazał się jego ostatni, 50. tom, w którym zamieszczono historię PtPn autorstwa andrzeja Wojtkowskiego (1891–1975)6. W początkowym okresie prace Wydawnictwa ograniczały się do przygotowania i druku „Roczników”, innych publikacji samodzielnie nie wydawano. tak było za kadencji kolejnych redaktorów: ks. Franciszka Ksawerego Malinowskiego (1808– 1881), redaktora w latach 1860–1861, proboszcza z podpoznańskich Komornik, języ- koznawcy, społecznika, współzałożyciela towarzystwa; Jana Kantego Działyńskiego (1829–1880), redaktora w latach 1861–1865, absolwenta uniwersytetu w Berlinie, ziemianina, działacza społecznego i  politycznego, edytora, posła na sejm pruski, powstańca 1863 roku; Kazimierza Jarochowskiego (1828–1888), redaktora w latach 1865–1868, absolwenta uniwersytetu w Berlinie, historyka, publicysty, autora zna- czących prac naukowych z zakresu historii, działacza społecznego i politycznego, posła na sejm pruski w Berlinie. Jednak w tym czasie, choć towarzystwo nie wyda- wało poza „Rocznikami” prac własnych, partycypowało w kosztach publikacji nie- których książek w innych wydawnictwach. Pierwsze tego przykłady znajdujemy już w czasie kierowania Wydawnictwem przez drugiego jego redaktora, ks. Franciszka Malinowskiego. Wtedy właśnie, w 1860 roku, towarzystwo przyznało historykowi i edytorowi augustowi Mosbachowi (1817–1884)7 kwotę potrzebną do wydruko- wania jego pracy Przyczynki do dziejów polskich z  archiwum wrocławskiego, pod warunkiem oddania towarzystwu 500 egzemplarzy książki. natomiast w 1869 roku, już za redaktorstwa Władysława Świderskiego (1824–1892), redaktora wydawnictw w latach 1868–1880, lekarza ginekologa, powstańca 1848 roku, absolwenta studiów lekarskich we Wrocławiu, Würzburgu i  Berlinie, towarzystwo wsparło wydanie 4 notki biograficzne przywoływanych w artykule redaktorów i głównych redaktorów za: a. Pihan-Kijasowa, M. andrzejak, Redaktorzy i główni redaktorzy wydawnictw PTPN. Noty biograficzne [w:] Rys dziejów Wydaw- nictwa Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk…, s. 83–124. tam też literatura przedmiotu. 5 Dopiero od 1921 r. ukazuje się jako „Roczniki Poznańskiego towarzystwa Przyjaciół nauk”. 6 Historia Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Poznaniu. Z polecenia Towarzystwa napisał Andrzej Wojtkowski, „Roczniki Poznańskiego towarzystwa Przyjaciół nauk”, t. 50, Poznań 1928. 7 W artykule przywołujemy daty życia tylko w odniesieniu do autorów prac i redaktorów nieżyjących. alicja Pihan-Kijasowa, Dobrosława Gucia 276 gramatyki języka polskiego pióra ks. Malinowskiego poprzez zakup 40 jej egzem- plarzy za kwotę 160 talarów. Prac, które w tym czasie ukazywały się dzięki wspar- ciu towarzystwa, było oczywiście więcej. nakładem Biblioteki Kórnickiej, ale sta- raniem towarzystwa Przyjaciół nauk Poznańskiego, w latach 1877–1879 ukazały się trzy tomy monumentalnego wydawnictwa źródłowego „Kodeks dyplomatyczny Wielkopolski”8. za kadencji Świderskiego Wydawnictwo znacznie też rozszerzyło własną ofertę. Ważny pod tym względem był rok 1869, kiedy to oprócz iV tomu „Roczników” wydano Astronomię ludową Juliana Fontany (1810–1869), pianisty i  kompozy- tora, ucznia Elsnera, przyjaciela Fryderyka Chopina. W tym samym roku ukazał się również bardzo pożyteczny Katalog Biblioteki Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego, opracowany przez pedagoga, literata, tłumacza, powstańca 1848 roku, bibliotekarza i  konserwatora zbiorów bibliotecznych towarzystwa Hieronima Feldmanowskiego (1822–1885). Pierwsze serie wydawnicze towarzystwo zaczęło publikować w 1887 roku za kadencji Władysława stanisława Michała łubińskiego (1840–1907), redaktora w  latach 1882–1889, absolwenta uniwersytetu we Wrocławiu, doktora filozofii, dziennikarza, działacza społeczno-politycznego, redaktora naczelnego „Dziennika Poznańskiego”, powstańca 1863  roku. najpierw zaczęły się ukazywać Zapiski archeologiczne poznańskie, redagowane przez prawnika i archeologa, późniejszego redaktora wydawnictw towarzystwa (1880–1882) Władysława Jażdżewskiego (1835–1895) i historyka kultury, literatury i języka, bibliofila i bibliografa, kon- serwatora Muzeum towarzystwa Bolesława Erzepkiego (1852–1932). ale już wcześniej, w roku 1886, staraniem towarzystwa, z funduszów zapisanych przez śp. norberta Bredkrajcza (1819–1858), opublikowano wartościową pracę nieży- jącego już Edwarda Rastawieckiego (1804–1874) Słownik rytowników polskich, tudzież obcych w Polsce osiadłych lub czasowo w niej przebywających. natomiast w  1900  roku, za redaktorstwa Heliodora Święcickiego (1854–1923), redaktora w  latach 1895–1907, od 1915  roku prezesa towarzystwa, absolwenta studiów medycznych na Uniwersytecie Wrocławskim, lekarza ginekologa i położnika, dzia- łacza społecznego i filantropa, współzałożyciela Uniwersytetu Poznańskiego (dalej: UP) i jego pierwszego rektora, wydano przygotowany przez Klemensa Koehlera Album zabytków przedhistorycznych zebranych w Muzeum Towarzystwa Przyjaciół Nauk w  Poznaniu, od 1915  roku publikowany przez Bolesława Erzepkiego i archeologa Józefa Kostrzewskiego (1885–1969) pod zmodyfikowanym tytułem Album zabytków przedhistorycznych Wielkiego Księstwa Poznańskiego, zebranych w Muzeum Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Poznaniu� W tym czasie ukazywały się też, choć ciągle jeszcze nielicznie, prace monograficzne, np. książka ignacego Warmińskiego (1850–1909), napisana z polecenia tPn i dedykowana jego pre- zesowi, Andrz[ej] Samuel i Jan Seklucjan (1906). Wydawano także ważne książki nieżyjących już autorów, opracowane i przygotowane do druku przez członków 8 tom 1 „Kodeksu” ukazał się w 1877 r., t. 2 w 1878, t. 3 w 1879 r., t. 4 „Kodeksu” wydany został za redaktor- stwa Władysława Jażdżewskiego w 1881 r., kolejne w następnym stuleciu. łącznie „Kodeks” liczy 11 tomów oraz jeden zeszyt serii nowej (1975 r.). Wydawnictwo Poznańskiego towarzystwa Przyjaciół nauk – ludzie i dzieła 277 towarzystwa, np. Wojciecha adamskiego (ok. 1796–1830) Materiały do flory W� Ks� Poznańskiego (1896). Wcześniej, w  1889  roku, gdy redaktorem wydawnictw został Klemens Koehler (1840–1901), redaktor wydawnictw w latach 1889–1892, lekarz laryngo- log (nauki medyczne studiował we Wrocławiu, Gryfii i Berlinie, specjalizował się w Heidelbergu, Paryżu i Wiedniu), też historyk i archeolog, powstaniec 1863 roku, towarzystwo powołało do życia swoje kolejne czasopismo „nowiny Lekarskie” – organ Wydziału Lekarskiego. Wydawano je nieprzerwanie do 1950 roku, kiedy ukazał się ostatni, 57. rocznik9. inicjatorami powołania własnego, wydziałowego czasopisma byli lekarze skupieni w tPnP10: Franciszek Chłapowski (1846–1923), Heliodor Święcicki, Klemens Koehler, Bolesław Wicherkiewicz (1847–1915), ignacy zielewicz (1841–1917). W  „nowinach”, oprócz członków towarzystwa, publikowali także lekarze spoza Wielkopolski, w tym profesorowie z Uniwersytetu Lwowskiego i Uniwersytetu Jagiellońskiego. Kolejni redaktorzy wydawnictw towarzystwa: ks. ignacy Warmiński (1850– 1909), redaktor w latach 1907–1909, profesor seminarium duchownego, historyk, oraz stanisław Karwowski (1848–1917), redaktor w  latach 1909–1915, histo- ryk, literat, absolwent uniwersytetów we Wrocławiu i  Berlinie (doktoryzował się w Halle), działacz polityczny, swoją pracę w Wydawnictwie skupiali przede wszystkim na wydawaniu „Roczników” i „nowin Lekarskich”. z innych publikacji z tego okresu na uwagę zasługuje praca Erzepkiego Katalog obrazów w Muzeum im� Mielżyńskich Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Poznaniu, wydana w 1912 roku w dwóch wersjach językowych: polskiej i niemieckiej. nowe wyzwania postawiło przed Wydawnictwem utworzenie w 1919 roku w  Poznaniu uniwersytetu. napływ uczonych spowodował wzmożenie badań i co za tym idzie – znacznie więcej prac naukowych. Dotychczasowa działalność Wydawnictwa była już niewystarczająca. Pracownicy uniwersytetu chcieli mieć wpływ na jego profil wydawniczy i towarzystwo musiało to wziąć pod uwagę. Pierwszym redaktorem, który zmierzył się z tymi wyzwaniami, był ks. stanisław Kozierowski (1874–1949), redaktor wydawnictw w latach 1915–1921, proboszcz w siemianicach, podpoznańskim skórzewie i Winnogórze, historyk, onomasta, autor licznych prac z zakresu heraldyki, genealogii i onomastyki, działacz spo- łeczno-gospodarczy i  narodowy, współtwórca UP, członek korespondent PaU. od czasu powstania uniwersytetu działalność publikacyjna towarzystwa istotnie wzrosła, zwłaszcza za sprawą profesorów nowo powstałej uczelni. Już w 1919 roku ukazał się pierwszy numer redagowanego przez Józefa Kostrzewskiego „Przeglądu archeologicznego”, czasopisma poświęconego archeologii prehistorycznej i numi- zmatyce średniowiecznej (w  1925 r. periodyk przejęło Polskie towarzystwo Prehistoryczne). Kozierowski wydawał też prace monograficzne. Jeszcze przed podjęciem działalności przez uniwersytet, w  serii Wydziału teologicznego 9 Wydany w  1950 r. 57. rocznik „nowin” był ostatnim opublikowanym przez Wydawnictwo PtPn, zarządzeniem władz centralnych pismo zostało zlikwidowane. W 1989 r., uczeni z akademii Medycznej w Poznaniu reaktywowali je jako organ uczelni. „nowiny Lekarskie” nadal są wydawane. 10 a. Wojtkowski, Stulecie Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, Księga pamiątkowa w  stulecie Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, „Roczniki Historyczne” 1957, s. 394–396. ALICJA PIHAN-KIJASOWA, DOBROSŁAWA GUCIA Js Smaakd: ŻYWOT MIKOŁAJA KOPERNIKA razea KS. IGNACEGO POLKOWSKIEGO, ross. <a. Tow. raz: "DRUGIE WYDANIG GNIEZNO. DRUKIEM J. M. LANGIEGO, MDCOCŁXKIIL. 1. Karta tytułowa pracy autorstwa ks. Ignacego Polkowskiego (1833-1888) Żywot Mikołaja Kopernika, wydanej w 1873 r., która została nagrodzona w konkursie ogłoszonym przez TPN w 1871 r., autorowi zwrócono koszt wydania „Wznowienia, seria I. Materiały, wydał w 1917 roku pracę źródłową Antoniego Onufrego _ Okęckiego (1729-1793), biskupa diecezjalnego poznańskiego w latach 1780-1793, pt. Ecclesiae cathedralis Posnaniensis — visitatio die 15 juni anno 1781 coepta iam vero die 18 septembris 1784 finita. Natomiast później, po 1919 roku, uka- zało się kilka ciekawych książek, np. w 1920 roku Tadeusza Grabowskiego (1871-1960) Literatura _ luterska w Polsce wieku XVI. 1530-1630, z kolei w 1921 roku kilka rozpraw w serii „Prace Komisji Historycznej, m.in. Adama Skałkowskiego (1877-1951) Polacy na San Domingo. 1802-1809, Kazimierza Tymienieckiego (1887- 1968) Wolność kmieca na Mazowszu w XV wieku, wreszcie w ramach wydawnictw źródłowych tejże Komisji Korespondencja księcia Józefa Poniatowskiego z Francją. 1. 1807- 1808, którą do druku przygotował Skałkowski. Publikowano też opra- cowania z zakresu innych dyscyplin, np. geografa Stanisława Pawłowskiego książki (nakład pierwszy i drugi), ze zb. PTPN (1882-1940), późniejszego rektora UP, O jeziorkach dyluwialnych na połu- dniowej krawędzi zlodowacenia. Redaktorstwo Stanisława Kozierowskiego było ostatnim przed wielolet- nią zmianą organizacyjną w funkcjonowaniu Wydawnictwa. Zapisem ustawy z 1921 roku funkcja redaktora została zniesiona, a nad sprawami wydawniczymi pieczę sprawował odtąd sekretarz generalny lub jego zastępca. Sytuacja ta trwała do połowy XX wieku, kiedy to statut z 1954 roku przywrócił stanowisko redaktora wydawnictw, nazywanego odtąd głównym redaktorem. Mimo likwidacji funkcji redaktora Wydawnictwo pracowało przez ten czas bez zakłóceń. Początek lat 20. XX wieku zapisał się jako czas powoływania licznych nowych serii wydawniczych wydziałów i komisji, co bardzo ożywiło działalność Wydawnictwa i znacząco podniosło jego produkcję. Oficyna w znacznym stopniu zaspokajała potrzeby uczonych z UP. Świadczy o tym chociażby fakt, że ówczesny dorobek edytorski PTPN przewyższał ilościowo wydawnictwa uniwersyteckie". Dla przykładu przy- wołajmy kilka publikacji Wydawnictwa sprzed II wojny światowej. W 1922 roku UB. Wysocka, W Polsce międzywojennej [w:] Veritate et scientia. Księga pamiątkowa w 125-lecie Poznań- skiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, red. A. Gąsiorowski, Warszawa-Poznań 1982, s. 75. 278 WYDAWNICTWO POZNAŃSKIEGO TOWARZYSTWA PRZYJACIÓŁ NAUK — LUDZIE I DZIEŁA wyszły dwie niewielkie, choć ważne dla historii antycznej książki Ludwika Piotrowicza (1886-1957): Kult panującego w starożytności oraz Stanowisko nomarchów w administra- cji Egiptu w okresie grecko-rzymskim. W tym samym roku Roman Pollak (1886-1972) opublikował rozprawę „Gofred” Tassa-Kochanowskiego, Florian Znaniecki (1882-1959) zaś Wstęp do socjologii. Kolejne lata przynosiły dalsze monografie, np. Stefana Błachowskiego (1889-1962) Struktura typów wyobrażeniowych i pamięć liczb w świetle analizy przy- padku wybitnych zdolności rachunko- wych (1924), Edwarda Taylora (1884— 1964) Inflacja polska (1926), Edwarda Klicha (1879-1939) Polska termino- logia chrześcijańska (1927) czy tuż przed wojną Mariana Kniata (1899- 1944) Dzieje uwłaszczenia włościan w Wielkim Księstwie Poznańskim. T. 1. Przebieg prac ustawodawczych do roku 1823 (1939). Nieco wcześniej sporym wydarzeniem było opubliko- JANA ŁASKIEGO ARCTBISKUPA GNIEŹNIEŃSKIEGO, PRTNASA, LEGATA URODGOSROO LIBER BENEFICIORUM ARCHIDYECEZY! GNIEŻNIEŃSKIEJ s rosąa: TOWARZYSTWA PRZYJACIÓŁ NAUK POZNAŃSKIEGO KODEKSÓW RĘKOPIŚMIENNYCH ARCHIWUM GNIEŹNIEŃSKIEGO I KALISKIEGO Ks, JAŃ ŁUKOWSKI, e. taminaeywa Arthityeceaninego Pootevae, Aotdiearynia Noaeyaena Gajodaiońchiega UWAGAMI ZAŃ HISTORYCZNEMI, TOPOGRAFICZNEMI, HERALDYCZNEMI i t. d. ORAZ OBSZERNYM ŁASKIEGO ŻYWOTEM OBEJMUJĄCY ARCHIDTAKONATY 2. Karta tytułowa tomu 1 Liber beneficiorum Jana Łaskiego, wydanego w 1880 r. przez ks. Jana Łukowskiego z rycinami ks. Jana Korytkowskiego, ze zb. PTPN wanie drugiego wydania (poprawio- nego i uzupełnionego) dwutomowego dzieła Żywot Adama Mickiewicza. Podług zebranych przez siebie materiałów oraz własnych wspomnień (t. 1, 1929; t. 2, 1931), przygotowanego przez Władysława Mickiewicza (1838-1926), syna Adama. Wielkie straty Towarzystwo, a co za tym idzie Wydawnictwo, poniosło w cza- sie II wojny światowej. Cały magazyn wydawnictw skierowano wówczas do fabryki papieru w Czerwonaku — na przemiał”, a Wydawnictwo przestało działać. I była to jedyna przerwa w 160-letnich dziejach tej instytucji. Już w 1945 roku oficyna wzno- wiła swoją działalność. Wobec braku redaktora wydawnictw duże zasługi na tym polu położył ówczesny prezes Towarzystwa Zygmunt Lisowski (1880-1955), przed wojną, w latach 1927-1939, jego sekretarz generalny, w latach 1945-1955 prezes, absolwent studiów prawniczych i historycznych na Uniwersytecie Jagiellońskim, profesor prawa rzymskiego na UP, w latach 1923-1924 jego rektor. W pierwszym powojennym roku wznowiono wydawanie „Nowin Lekarskich” redagowanych przez lekarza pediatrę prof. Karola Jonschera (1887-1955). W następnych latach Wydawnictwo przejęło bądź reaktywowało czasopisma mające ugruntowaną już renomę: „Roczniki Historyczne” redagowane przez współorganizatora i profesora 12]. Kwilecka, A. Kwilecki, W Polsce Ludowej [w:] Veritate et scientia..., s. 80. 279 alicja Pihan-Kijasowa, Dobrosława Gucia 280 UP, historyka mediewistę Kazimierza tymienieckiego (1887–1968) oraz historyka państwa i prawa, profesora UP, późniejszego współzałożyciela i pierwszego dyrek- tora instytutu zachodniego zygmunta Wojciechowskiego (1900–1955), a także „Roczniki Dziejów społecznych i  Gospodarczych”, założone przez historyka dziejów gospodarczych i społecznych, profesora uniwersytetów: Jagiellońskiego, Warszawskiego i Jana Kazimierza we Lwowie Franciszka Bujaka (1875–1953) oraz historyka dziejów gospodarczych Polski, profesora UP Jana Rutkowskiego (1886– 1949). Podjęto również wydawanie serii: „studia nad Historią Prawa Polskiego” czy „Badania z Dziejów społecznych i Gospodarczych”. W 1948 roku rozpoczęto publikowanie „Czasopisma Prawno-Historycznego” i  „Badań Fizjograficznych nad Polską zachodnią”. Wznowiono publikację „sprawozdań Poznańskiego towarzystwa Przyjaciół nauk” pod redakcją Marii Wojciechowskiej (1902–1990), historyka i bohemisty, znawcy historii książki i historii Poznania w dobie rene- sansu, wydawcy, społecznika, w latach 1958–1961 głównego redaktora wydaw- nictw PtPn. W okresie powojennym mocno wzrosła oferta monografii i prac zbiorowych. Wydawnictwu swoje prace powierzali najwybitniejsi uczeni, zwłaszcza związani z poznańskim środowiskiem naukowym. Wydarzeniem była wydana w 1947 roku praca zbiorowa pt. Stepowienie Wielkopolski (cz. 1), autorstwa wybitnych botani- ków, zoologów, leśników i ekologów związanych z UP: adama Wodziczki (1887– 1948), Henryka Cegielskiego (1913–1979), zygmunta Czubińskiego (1912–1967), Bohdana Kiełczewskiego (1912–1998), Jana sokołowskiego (1899–1982), Jerzego Wojciecha szulczewskiego (1879–1969) i  Jarosława Urbańskiego (1909–1981). W  tym samym  roku towarzystwo wydało kilka znaczących rozpraw, np.: geo- loga, geografa, geomorfologa, profesora UP Bogumiła Krygowskiego (1905–1977) Zarys geologiczno-morfologiczny południowego Polesia; botanika, badacza flory Puszczy Białowieskiej, twórcy teorii pantopizmu i  podstaw fitosocjologii, pro- fesora UP Józefa Paczoskiego (1864–1942) Bioindukcja w  państwie roślinnym; historyka, ucznia szymona askenazego, profesora UP adama M. skałkowskiego (1877–1951) Aleksander Wielopolski w świetle archiwów rodzinnych (1803–1877), t. 2 i 3. Rok później ukazały się między innymi prace: językoznawcy, polonisty, slawisty i  bałtysty, profesora Uniwersytetu stefana Batorego Wilnie, następnie UaM, Jana otrębskiego (1889–1971) Życie wyrazów w języku polskim czy spe- cjalisty w zakresie rolnictwa i historii gospodarki, profesora UP i Wyższej szkoły Rolniczej w  Poznaniu Wiktora schramma (1885–1958) Motyle okolic Olchowy ziemi sanockiej stwierdzone w okresie lat pięćdziesięciu. W latach powojennych ukazało się też kilka ważnych dzieł naukowych wyda- nych nakładem innej instytucji, ale przy wsparciu finansowym PtPn. Do najważ- niejszych należą prace historyka mediewisty specjalizującego się w historii Polski, słowiańszczyzny zachodniej, zwłaszcza Pomorza i Kaszub, także w historii kultu- ryi cywilizacji oraz metodologii badań historycznych, późniejszego rektora UaM (1962–1965), prof. Gerarda Labudy (1916–2010) Studia nad początkami państwa polskiego (1946) i Pierwsze państwo słowiańskie� Państwo Samona (1949). ten początkowy po wojnie rozkwit produkcji wydawniczej ulegał ograni- czeniu od 1949 roku. Wszystkie bowiem przygotowane do druku (a w początko- wym okresie także będące już w produkcji wydawniczej) maszynopisy podlegały Wydawnictwo Poznańskiego towarzystwa Przyjaciół nauk – ludzie i dzieła 281 obowiązkowej kontroli „komisji specjalistów”, czyli cenzurze. Bez ministerialnego zezwolenia na druk Urząd Kontroli nie przyjmował maszynopisów. ta wprowa- dzona przez Ministerstwo oświaty i  kontynuowana przez Ministerstwo szkół Wyższych i nauki (a następnie przez Polską akademię nauk) praktyka utrudniała i opóźniała publikowanie prac. oceny przygotowywane w instytucjach central- nych najczęściej nie miały charakteru merytorycznego. Przykładem mogą być perypetie związane z edycją Kazań gnieźnieńskich przygotowanych do druku przez slawistę, historyka literatury, bibliotekarza i bibliografa, profesora UP, dyrektora Biblioteki Uniwersyteckiej w Poznaniu, a następnie Biblioteki narodowej, stefana Vrtela-Wierczyńskiego (1886–1963). towarzystwu zarzucono szerzenie klery- kalizmu i dopiero interwencja u ówczesnej wiceminister Eugenii Krassowskiej, z wykształcenia polonistki, doprowadziła do uzyskania pozwolenia na druk, choć w postaci okrojonej13. Były to niełatwe lata także z innych powodów. Wiązało się to z formalnym pod- porządkowaniem PtPn Polskiej akademii nauk. Wszystkie wydawnictwa zostały wówczas włączone do ogólnego planu wydawniczego Pan, która też rokrocznie przyznawała towarzystwu limit arkuszy wydawniczych. Ponadto w 1954 roku wpro- wadzono wymóg oddawania prac, po uzyskaniu pozytywnych recenzji Pan, do realizacji Państwowemu Wydawnictwu naukowemu w Warszawie14. ostatecznie, po pertraktacjach zarządu PtPn z Polską akademią nauk, towarzystwo uzyskało możliwość powołania komitetów redakcyjnych serii wydawniczych, które same ponosiłyby „pełną i całkowitą” odpowiedzialność za prace ukazujące się w seriach15. Korzystając z tej możliwości, zarząd towarzystwa powołał tyle kilkuosobowych komitetów redakcyjnych, ile było serii wydawniczych. ich prace koordynowała naczelna Redakcja Wydawnictw towarzystwa. W ten sposób udało się nieco obejść trudną do zaakceptowania ingerencję w prace naukowe. sytuacja uległa pewnej poprawie po 1956  roku. oprócz prac naukowych zaczęto wówczas wydawać książki popularnonaukowe. na uwagę zasługuje przede wszystkim opublikowane w 1962 roku monumentalne dzieło pod redakcją Kazimierza tymienieckiego Początki państwa polskiego� Księga Tysiąclecia czy też znakomity zabytek języka i literatury litewskiej z połowy XVii wieku – kalwiń- ski przekład Biblii na język litewski. Jednak mimo okresowego ożywienia ruchu wydawniczego sytuacja systematycznie się pogarszała. Coraz cięższa okazywała się „opieka” Polskiej akademii nauk, szczególnie uzależnienie merytoryczne oraz finansowe od akademii. Rok 1972 był dla wydawnictw PtPn wręcz katastrofalny. Mało tego, że zamknięto wiele czasopism i serii, to pozbawiono PtPn własno- ści nakładu wydawniczego. Całe nakłady na własność przejmowała Pan. nawet egzemplarze potrzebne do wymiany międzybibliotecznej Wydawnictwo PtPn musiało kupować od Pan16. stan podległości wobec Pan, ograniczający wolność badań naukowych, trwał jeszcze w latach 80. XX wieku. 13 zob. Wydawnictwo Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk w  latach 1857–2008…, s. 68–69; i. Kwilecka, a. Kwilecki, dz. cyt., s. 95. 14 archiwum Poznańskiego towarzystwa Przyjaciół nauk. 15 i. Kwilecka, a. Kwilecki, dz. cyt., s. 114. 16 zarządzenie nr 18/72 sekretarza naukowego Pan z dnia 16 września 1972 r. pkt 46. alicja Pihan-Kijasowa, Dobrosława Gucia 282 Przez te trudne lata Wydawnictwo przeprowadziło kilkoro głównych redaktorów. Wpierw w  latach 1958–1961 przywoływana już wcześniej Maria Wojciechowska, która współorganizowała jubileusz stulecia PtPn i z tej okazji zredagowała oraz wydała księgę jubileuszową Sto lat Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk� Album (1957). Po niej wydawnictwo objął stefan Weyman (1913–1978), główny redaktor w latach 1961–1972, historyk prawa, bibliotekarz, wydawca, działacz społeczny, absolwent Wydziału Prawa UP i  adiunkt na tej uczelni, dyrektor Biblioteki Kórnickiej. W czasie jego redaktorstwa Wydawnictwo znacznie zwiększyło swoją produkcję, publikując prace autorstwa uczonych głównie poznańskich, ale też przedstawicieli innych ośrodków akademickich, by wymienić dla przykładu: profesora językoznawstwa indoeuropejskiego i filologii słowiańskiej Mikołaja Rudnickiego (1881–1978) Prasłowiańszczyzna – Lechia – Polska, cz. 2 (1961), filologa klasycznego, prof. Jana Wikarjaka (1914–1983) Historia powszechna Herodota (1961), historyka sztuki, profesora Uniwersytetu Warszawskiego, Jana Białostockiego (1921–1988) Teoria i  twórczość� O  trady- cji i inwencji w teorii sztuki i ikonografii (1961), historyka, heraldyka, genealoga, prof. Włodzimierza Dworzaczka (1905–1988) Akta sejmikowe województw poznańskiego i kaliskiego, t. 1 (1962), ekonomisty i prawnika, profesora Wyższej szkoły Ekonomicznej w Poznaniu, zbigniewa zakrzewskiego (1912–1992) Obrót towarowy w ujęciu przestrzennym (1962), prawnika specjalizującego się w pra- wie międzynarodowym, polityka, prof. Krzysztofa skubiszewskiego (1926–2010) Uchwały prawotwórcze organizacji międzynarodowych� Przegląd zagadnień i ana- liza wstępna (1965), historyka mediewisty, prof. antoniego Gąsiorowskiego Urzędnicy wielkopolscy 1385–1500 (1968). Po stefanie Weymanie Wydawnictwo objął Jerzy Wisłocki (1928–2008), główny redaktor wydawnictw w latach 1972–1983, historyk i prawnik, archiwista, bibliotekarz, wydawca, społecznik, absolwent Wydziału Prawa na Uniwersytecie Poznańskim, profesor w UaM, organizator i kierownik Wydawnictwa naukowego UaM, dyrektor Biblioteki Kórnickiej. Redaktorstwo Jerzego Wisłockiego przy- padło na trudny czas w  dziejach PtPn. W  towarzystwie pracę zakończyło kilka komisji, a  to spowodowało likwidację kilku opracowywanych przez nie serii wydawniczych. Efektem było zmniejszenie liczby publikacji, choć w  dal- szym ciągu ukazywały się i czasopisma, i prace zwarte. swoje książki wydawali tu wybitni uczeni, jak np. historyk, etnolog i etnograf, prof. Maria Paradowska (1932–2011) Polskie relacje o  Iraku w  wieku XIX jako źródło etnograficzne (1973), historyk sztuki, późniejszy dyrektor Muzeum narodowego w Poznaniu, prof. Konstanty Kalinowski (1935–2002) Gloryfikacja panującego i  dynastii w sztuce Śląska XVII i XVIII wieku (1973), geograf specjalizujący się w hydrologii i gospodarce wodnej, prof. alfred Kaniecki (1941–2016) Dynamika rzeki w świe- tle osadów trzech wybranych odcinków Prosny (1976), językoznawca, badacz gwar wielkopolskich, gwary miejskiej Poznania i nazewnictwa miejscowego Poznania, prof. zygmunt zagórski (1926–2013) Studia nad rozwojem językoznawstwa polskiego od końca XVIII wieku do  roku 1918 (ze szczególnym uwzględnieniem Wielkopolski) (1981), historyk mediewista, badacz dziejów Poznania, później- szy, w  latach 2005–2012 prezes PtPn, prof. Jacek Wiesiołowski (1940–2016) Socjotopografia późnośredniowiecznego Poznania (1982), historyk sztuki, Wydawnictwo Poznańskiego towarzystwa Przyjaciół nauk – ludzie i dzieła 283 mediewista, późniejsza, w latach 1996–1999, prezes PtPn, prof. alicja Karłowska- -Kamzowa (1935–1999) Malarstwo gotyckie Europy środkowo-wschodniej (1982). okres przed zmianą systemu politycznego w Polsce zamknęło redaktorstwo Wojciecha Ryszarda Rzepki (1940–2008), głównego redaktora w latach 1983–1990, polonisty, językoznawcy specjalizującego się w historii języka polskiego, badacza i edytora zabytków piśmiennictwa staropolskiego, profesora UaM. W tych trudnych latach 80. XX wieku towarzystwo poza regularnie wydawanymi „sprawozdaniami Poznańskiego towarzystwa Przyjaciół nauk”, kilkoma seriami i  czasopismami (np. „Roczniki Dziejów społecznych i  Gospodarczych”, „Roczniki Historyczne”, „Lingua Posnaniensis”, „slavia occidentalis”, „Badania Fizjograficzne nad Polską zachodnią”) publikowało też monografie i prace zbiorowe, m.in.: prawnika, prof. Jacka sobczaka Położenie prawne ludności tatarskiej w Wielkim Księstwie Litewskim (1984), ekonomisty, prof. zbigniewa zakrzewskiego Kształcenie dla potrzeb gospo- darki (1985), językoznawcy, badaczki języka Polonii, prof. Barbary szydłowskiej- Ceglowej (1925–2003) Studia językoznawcze nad pamiętnikami emigrantów (1988), historyka, prof. Jana Piskorskiego Kolonizacja wiejska Pomorza Zachodniego w XIII i w początkach XIV wieku na tle procesów osadniczych w średniowiecznej Europie (1990) czy też pracę trojga autorów, historyków sztuki, Jerzego Domasławskiego, alicji Karłowskiej-Kamzowej i  adama Labudy Malarstwo gotyckie na Pomorzu Wschodnim (1990). natomiast w 1986 roku został wydany Kodeks dyplomatyczny Wielkopolski, t. 7 (wydali i  opracowali antoni Gąsiorowski i  Ryszard Walczak, komentarzem opatrzył antoni Gąsiorowski, 1986). W okresie powojennym, mimo trudności związanych z koniecznością odbu- dowy Wydawnictwa i całego towarzystwa, uciążliwych zmian systemowych wpro- wadzonych przez ówczesne władze i  Pan, Wydawnictwo PtPn opublikowało w latach 1945–1989 ponad półtora tysiąca pozycji, czyli – jak obliczył Ryszard Marciniak – prawie piętnastokrotnie więcej niż w okresie międzywojennym17. Jednak całkowita zmiana w sytuacji Wydawnictwa nadeszła dopiero w latach 90. XX wieku i w następnych. Przyniosły one swobodę działania, likwidację cenzury, uwolnienie od merytorycznego podporządkowania Pan. okres ten otwiera krótkie, bo dwuletnie redaktorstwo Jerzego Świdzińskiego, redaktora w latach 1990–1992, historyka literatury, zwłaszcza okresu romantyzmu, profesora UaM. W tym cza- sie wydawane były wymieniane już wcześniej czasopisma o ugruntowanej w nauce pozycji. W dalszym ciągu drukowano „sprawozdania Poznańskiego towarzystwa Przyjaciół nauk”, a także nieliczne monografie i prace zbiorowe w ramach prac poszczególnych komisji, np. polonisty, dydaktyka, prof. Lecha słowińskiego (1922– 2005) Z dziejów nauczania literatury w gimnazjach Wielkiego Księstwa Poznańskiego (1991), historyka sztuki tadeusza Żuchowskiego Patriotyczne mity i  toposy� Malarstwo niemieckie lat 1800–1848 (1991). od 1992 roku oficyna została wydawcą Słownika historyczno-geograficznego województwa poznańskiego w  średniowieczu pod red. antoniego Gąsiorowskiego, przygotowywanego przez Pracownię słownika Historyczno-Geograficznego Wielkopolski instytutu Historii Pan. Po Jerzym Świdzińskim wydawnictwo przejął Jan Maria Piskorski, redak- tor w  latach 1992–2005, historyk specjalizujący się w  dziejach kolonizacji 17 R. Marciniak, Prezesi Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Ich myśl i dzieło, Poznań 2006, s. 87. alicja Pihan-Kijasowa, Dobrosława Gucia 284 i migracji, politolog, wydawca, publicysta, absolwent historii, archiwistyki i filolo- gii klasycznej na UaM, zawodowo związany wpierw z zakładem Historii Pomorza instytutu Historii Pan w Poznaniu, następnie z instytutem Historii i stosunków Międzynarodowych na Uniwersytecie szczecińskim. i właśnie od 1992 roku obser- wujemy prężny rozwój oficyny. oprócz wydawanych wcześniej czasopism i serii wydawniczych do planu wydawniczego weszły kolejne czasopisma: w 1994 roku „slavia antiqua. Rocznik poświęcony starożytnościom słowiańskim” (wcześniej wydawany przez inne instytucje) pod redakcją znanych archeologów Witolda Hensla (1917–2008) i zofii Hilczer-Kurnatowskiej (1932–2013), a w 1999 roku rozpoczęto współpracę z Katedrą i Kliniką neurochirurgii akademii Medycznej przy druku „neuroskopu”. W 1995 roku główny redaktor zainicjował nową serię wydawniczą „Wznowienia”. Rok 1996 przyniósł kolejną serię – „Poznańskie spotkania Językoznawcze”, której pierwszymi redaktorami byli poloniści, języko- znawcy, profesorowie zdzisława Krążyńska i zygmunt zagórski. od roku 1998 ukazywały się kolejne tomy poczytnej, popularnonaukowej serii „Mała Biblioteka PtPn”. Ponadto Wydawnictwo publikowało liczne monografie autorskie i tomy zbiorowe, zwłaszcza z  zakresu nauk humanistycznych – historii i  filologii, by przywołać dla przykładu: historyków mediewistów tomasza Jurka (Obce rycer- stwo na Śląsku do połowy XIV wieku, 1996), tomasza Jasińskiego (Najstarsze kroniki i  roczniki krzyżackie dotyczące Prus, 1996) i  Karola Modzelewskiego (Organizacja gospodarcza państwa piastowskiego X-XIII wieku, 2000), starożytnika stefana zawadzkiego (Ze studiów nad chronologią Babilonii� Koniec VII – począ- tek V wieku przed Chr�, 1996), geografa i hydrologa alfreda Kanieckiego (Poznań� Dzieje miasta wodą pisane, 2004), historyka, politologa i kulturoznawcę Roberta trabę („Wschodniopruskość”� Tożsamość regionalna i narodowa w kulturze politycz- nej Niemiec, 2005; książka otrzymała nagrodę KLio iii stopnia). Ukazywały się też kolejne tomy Historii Pomorza pod red. Gerarda Labudy oraz następne części Słownika historyczno-geograficznego województwa poznańskiego w średniowieczu. W 2005 roku nastąpiła zmiana głównego redaktora wydawnictw. Walne zabra- nie funkcję tę powierzyło alicji Pihan-Kijasowej, poloniście, językoznawcy, history- kowi języka polskiego, profesorowi UaM, która sprawowała ją do roku 2011. nowa główna redaktor przejęła Wydawnictwo działające bardzo prężnie i współpracu- jące z wieloma wybitnymi badaczami. zbliżał się jubileusz 150-lecia działalności towarzystwa, który wyznaczył kierunek prac Wydawnictwa. W 2006 roku zaczęła się ukazywać redagowana przez alicję Pihan-Kijasową nowa seria „Klasycy nauki Poznańskiej”, mająca promować naukowe tradycje stolicy Wielkopolski. seria była wydawana we współpracy z kilkoma instytutami badawczymi i uczelniami Poznania. Drugą serią, której pierwszy tom (Statuty Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk 1856–1997) ukazał się w  2007  roku, były „Źródła do Dziejów Poznańskiego towarzystwa Przyjaciół nauk”. natomiast w 2008 roku Wydawnictwo rozpoczęło publikację serii „Polemika Krytycznoliteracka w  Polsce”. Ponadto Komitety Redakcyjne powierzyły Wydawnictwu PtPn wydawanie kolejnych cza- sopism: „Biuletynu Historii Wychowania” i w 2009 roku „Poznańskich studiów Polonistycznych. seria Językoznawcza”, i  wkrótce „seria Literacka”. Rozszerzyła się więc znacząco oferta czasopism i  serii publikowanych przez Wydawnictwo PtPn. Ponadto, tak jak dotychczas, drukowano wiele autorskich monografii, prac Wydawnictwo Poznańskiego towarzystwa Przyjaciół nauk – ludzie i dzieła 285 zbiorowych, tomów pokonferencyjnych, by dla przykładu przywołać książki: teo- retyka i historyka kultury muzycznej, krytyka muzycznego Magdaleny Dziadek Opera poznańska 1919–2005� Dzieje sceny i myśli (2007), historyka sztuki zenona Pałata Architektura a  polityka� Gloryfikacja Prus i  niemieckiej misji cywilizacyj- nej w  Poznaniu na początku XX wieku (2011), historyka literatury zbigniewa Golińskiego (1925–2008) Kalendarz życia i twórczości Ignacego Krasickiego, t. 1–2, do druku przygotowała Magdalena Górska (2011) czy Idy marcowe 2050 lat później pod red. starożytnika Leszka Mrozewicza (2008). okres po 2011 roku przyniósł częste zmiany na stanowisku głównego redak- tora wydawnictw. Po alicji Pihan-Kijasowej funkcję tę objęła polonistka, histo- ryk literatury, prof. Barbara Judkowiak (od czerwca 2011). Po kilku miesiącach z  funkcji zrezygnowała (luty 2012), a  jej miejsce zajął ekonomista dr Paweł Marszałek, który doprowadził Wydawnictwo do kolejnego walnego zebrania spra- wozdawczo-wyborczego w 2014 roku (od maja 2012 do czerwca 2014). Wówczas funkcję głównego redaktora powierzono historykowi, dr hab. Danucie Konieczce- -Śliwińskiej, która prowadziła Wydawnictwo do czerwca 2015  roku, po czym objął je polonista, historyk literatury i teatrolog, dr hab. Krzysztof Kurek. Mimo częstych zmian głównego redaktora Wydawnictwo działało sprawnie, choć zmu- szone było ograniczyć liczbę wydawanych prac. Głównym powodem były (i są) kłopoty finansowe. Ministerstwo nauki i szkolnictwa Wyższego, które przez wiele lat było głównym sponsorem towarzystwa, wpierw ograniczyło dotacje wydaw- nicze, by w  końcu ostatecznie je zlikwidować. Wydawnictwo stara się jednak przetrwać. Wprawdzie produkcja została zmniejszona, ale nowe prace ciągle się ukazują, np. archeologa Macieja Kaczmarka Epoka brązu na Nizinie Wielkopolsko- -Kujawskiej w świetle interregionalnych kontaktów wymiennych (2012), historyka mediewisty Dariusza andrzeja sikorskiego Początki Kościoła w Polsce� Wybrane problemy (2012) i Wczesnopiastowska architektura sakralna (2012), muzykologa Marcina Gmysa, Harmonie i dysonanse� Muzyka Młodej Polski wobec innych sztuk (2012), Elżbiety Jastrzębowskiej Podziemia antycznego Rzymu (2014), opracowa- nie źródłowe adama Kozaka Najstarsza pleszewska księga radziecka� Zapiski z lat 1485–1519 (2014), Nie zagaśnie pamięć o Waszej pracy”� Założyciele Uniwersytetu Poznańskiego pod red. alicji Pihan-Kijasowej i  Danuty Konieczki-Śliwińskiej (2016). W ostatnich latach Wydawnictwo opublikowało też kilka przekładów prac naukowych badaczy zachodnioeuropejskich, rosyjskich i ukraińskich, np. stanleya Fisha Profesjonalna poprawność� Badania literackie a  polityczna zmiana (2012) w tłumaczeniu stanisława Wójtowicza; Wielfrieda stroha Łacina umarła, niech żyje łacina! Mała kwestia wielkiego języka (2013) w tłumaczeniu dr aleksandry ardt, Władymira Rabinowicza Żydzi w przedwojennym Irkucku� Zmieniająca się mniejszość w  zmieniającym się społeczeństwie (2014) czy Mariny Kysztymowej Kreacja wizerunku osobowego� Podstawy psychosemiotyki image’u (2013). W  ciągu swojej 160-letniej działalności Wydawnictwo opublikowało sporo ponad 4 tys. pozycji bibliograficznych. są to czasopisma, serie wydawnicze i druki samoistne (monografie autorskie i tomy zbiorowe). ich autorami są zarówno znani, wybitni badacze nie tylko z poznańskiego środowiska naukowego, ale i z zagranicy, jak i adepci różnych dyscyplin, dopiero stawiający pierwsze kroki w nauce. Wysoki poziom wydawanych prac (co potwierdzają uzyskiwane nagrody na targach książki alicja Pihan-Kijasowa, Dobrosława Gucia 286 i wystawach) jest zasługą, jak wcześniej odnotowałyśmy, autorów powierzających oficynie swoje dzieła oraz ludzi pracujących na jej rzecz, jednak nie tylko (głów- nych) redaktorów. Rolę nie do przecenienia odgrywają pracownicy działu redak- cji, których zadaniem jest organizowanie prac w  Wydawnictwie i  czuwanie nad ich przebiegiem, dobieranie redaktorów językowych, korektorów oraz grafików do każdej powierzonej pracy. tych Wydawnictwo nie zatrudnia na umowę o pracę; współpracuje z  gronem doświadczonych osób, którym prace te zleca. Podobnie skład techniczny i druk książek wykonywany jest w firmach zewnętrznych. tak więc książka, która dociera do czytelnika, jest dziełem nie tylko jej autora, ale też zespołu wydawniczego, który powierzonemu tekstowi nadaje ostateczny kształt edytorski. Pośrednikiem zaś między wydawcą książki a czytelnikiem jest od lat pracownik działu dystrybucji Wydawnictwa, troszczący się o to, by każda książka jak najszyb- ciej trafiła do odbiorcy oraz była dostępna w liczących się księgarniach w całej Polsce. abstract The Publishing House of the Poznań Society of Friends of Science – The People and their Works The Publishing House of the Poznań society of Friends of science, Wielkopolska’s oldest organization of its kind in continuous operation (its operations were only suspended once, for the duration of World War ii) commenced to perform the duties set forth in its charter shortly after the society was established. it began by publishing small leaflets containing calls to the public to contribute to its work. The first task it accomplished, one set forth in its charter, was to publish the periodical Roczniki Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk (Annals of the Poznań Society of Friends of Science). its publisher and sponsor was the Publishing House’s first editor Władysław niegolewski. During its 160-year history, the House put out more than 4,000 titles, which ranged from periodicals and collective volumes to monographs. Their authors were famous outstanding researchers from Poznań and beyond as well as those taking their first baby-steps in their respective fields of science. at the time, the project was overseen by 24 editors (in-chief). it is difficult to overestimate the role in its publishing played by the institution’s editorial office. Their job was to orga- nize the work on the texts entrusted to them, select language editors, proof-readers, typesetters and graphic artists; the printing house was also charged with completing the final stage of the job, i.e. the printing of the books. also engaged in the process was a distribution department, which played the role of a middleman between the publisher and the reader. The Publishing House of the Poznań society of Friends of science is well-known and celebrated in the scientific community. This is evidenced, among other things, by the numerous awards it has received at scientific book fairs. translated by Krzysztof Kotkowski 287 Magdalena Warkoczewska zbiory Muzealne Poznańskiego towarzystwa Przyjaciół nauk 1857–1922 I� idea muzeum jako świątyni narodowych pamiątek formowała się w  Wielkopolsce od początku XiX wieku, inspirowana romantycznym rozu- mieniem historii i  chęcią zachowania polskiego dziedzictwa, zagrożonego w porozbiorowej rzeczywistości1. zrealizowało ją towarzystwo Przyjaciół nauk Poznańskie, które od początku skupiło w sobie główny nurt polskiej aktywności naukowej i kulturalnej w Poznańskiem. Utworzenie „Muzeum starożytności Polskich i słowiańskich w Wielkim Księstwie Poznańskim” uchwalił już w chwili swego powstania w 1857 roku Wydział nauk Historycznych i Moralnych PtPn. nawiązując do wcześniejszych koncepcji, postanowiono zbierać obiekty arche- ologiczne czy to „znajdowane w  starożytnych grobach żalami nazywanych”, czy „należące do obrzędów pogańskich […] jako posągi bożyszcz”, wszelkie zabytki średniowieczne i późniejsze, pamiątki po wybitnych postaciach naro- dowej historii, monety, medale, wreszcie – „pomniki krajowe sztuk pięknych i  rękodzieł”2. Bezpośrednio po zawiązaniu się w  roku 1857 Wydziału nauk Przyrodniczych postanowiono także założyć Muzeum Historii naturalnej poświęcone „płodom przyrodzonym Polski”3. oczywiste było też powołanie biblioteki. 1 szerzej o  tym zob. M. Warkoczewska, Dzieje zbiorów Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk [w:] Zbiory Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Muzeum Narodowym w Poznaniu� Katalog wyst- awy, Poznań 1982, s. 9–31. niniejszy artykuł jest zmienioną wersją tego tekstu. Wystawa pt. Zbiory Poznań- skiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Muzeum Narodowym w Poznaniu, zorganizowana w 125. rocznicę założenia towarzystwa, powstała w bardzo trudnym czasie. na poziomie edytorskim katalogu odbiły się braki dosłownie wszystkiego. Fatalny, gazetowy papier wpłynął na jakość druku i ilustracji. Jednak dzięki temu, że na wystawie i w katalogu zaprezentowano wszystkie działy kolekcji (choć w dużym wyborze), uwydatniono ogrom dzieła, jakiego podjęli się założyciele PtPn i jakie później nie bez trudu realizowali. autorom wystawy z 1982 r. najważniejsze wydawały się przyświecające im koncepcje płynące z ducha romantyzmu. to te wątki, które opisał i zdefiniował z. Żygulski jun. Dzieje zbiorów puławskich� Świą- tynia Sybilli i Dom Gotycki, „Rozprawy i sprawozdania Muzeum narodowego w Krakowie” 1962, nr 7. nowsze publikacje o historii polskiego kolekcjonerstwa przyjmują nieco inną, lecz nie mniej interesu- jącą perspektywę badawczą, zob. Miłośnictwo rzeczy� Studia z historii kolekcjonerstwa na ziemiach polskich w XIX wieku, red. K. Kłudkiewicz, M. Mencfel, Warszawa 2014. 2 Program zbieractwa Muzeum starożytności por. a. Wojtkowski, Towarzystwo Przyjaciół Nauk w Pozna- niu w latach 1857–1927, „Roczniki PtPn” (dalej: „Roczniki”), t. L, s. 260. 3 tamże, s. 176. Magdalena Warkoczewska 288 Połączenie Muzeum starożytności, Biblioteki i Gabinetu Historii naturalnej wskazuje, że na koncepcję uczonych skupionych w PtPn wpływać mogły wzory muzeów w Budapeszcie (1802) i w Pradze (1818), a także powstałego w 1852 roku Muzeum Germańskiego w norymberdze, opartego na bardzo szerokiej koncep- cji zbiorów prehistorycznych, pomników kultury starogermańskiej, fragmentów architektonicznych, mebli, pieców, kafli, broni i  numizmatów, a  także książek i okazów przyrodniczych4. zarówno program zbieractwa, jak i interesująca ekspo- zycja tego muzeum, znanego niewątpliwie wielu Wielkopolanom, mogły oddzia- łać na wyobraźnię działaczy Poznańskiego towarzystwa Przyjaciół nauk, dla któ- rych po zarysowaniu teoretycznych koncepcji i wynikających z nich praktycznych wskazań najważniejsza stała się troska o powiększenie zbiorów. Podstawą ich stały się, jak wynika to ze Sprawozdania zamieszczonego w pierwszym tomie „Roczników PtPn”, przekazane przez Władysława Kozłowskiego z szamotuł resztki zbiorów dawnego towarzystwa zbieraczów starożytności. znajdowało się wśród nich: 16 przedmiotów żelaznych, po większej części starożytnych zbroi, 35 urn i łzawic, 17 monet i 2 papierowe banknoty z roku 1794, 2 medale, 2 książki, ponadto kilka zwojów akt byłego towarzystwa szamotulskiego i szafa do książek. zbiorom przyrodniczym początek dał zestaw mineralogiczny ofiarowany i ułożony przez tytusa Działyńskiego. Wpłynęło także wiele książek. Lista ofiaro- dawców zamieszczona w „Rocznikach” jest dosyć długa (ok. 150 osób), a przed- mioty, które przekazywali do zbiorów towarzystwa, świadczą o tym, co uważano za przedmiot zabytkowy lub za pamiątkę, która winna znaleźć się w muzeum. tak więc np. Władysław niegolewski przekazał „tabakierkę złotą, pamiątkę po ks.  Józefie Poniatowskim”, Marceli Motty spinkę starożytną, antoni szymański „sznurek z kutasami od laski jenerała Kniaziewicza”, a Franciszek Przyborowski „kawałek materii z sukni Czarnieckiego, pamiątkę z grobu tegoż hetmana”5. zbiory archeologii krajowej Wydział nauk Historycznych i  Moralnych miał nadzieję powiększać planowo, urządzając tzw. „wycieczki archeologiczne”, podczas których zamierzano zapoznawać się z różnymi odkryciami. W tym początkowym okresie towarzystwo korzystało z gościnności Rogera Raczyńskiego i Biblioteki Raczyńskich. zbiory stłoczone były wówczas na niewiel- kiej przestrzeni, dopiero w roku 1860 uzyskano cały parter gmachu. Po śmierci Rogera w roku 1864 zarząd towarzystwa musiał się liczyć z koniecznością opusz- czenia lokalu; ostatecznie, po kilku latach różnych starań i sporów z Kuratorium Biblioteki, towarzystwo w roku 1870 opuściło zajmowane dotąd pomieszczenia. Jak wyglądało rozmieszczenie eksponatów w pokojach Biblioteki Raczyńskich, nie wiemy. Kolekcja w tym czasie rozrosła się znacznie i według spisu ukończonego 20 marca 1869 roku liczyła: 5 obrazów olejnych, 380 rycin, litografii itp., 3 popier- sia gipsowe, 15 pamiątek historycznych po sławnych mężach, 749 przedmiotów archeologicznych, 2984 numizmaty, 7865 książek, 33 dokumenty oryginalne na pergaminie, 2378 okazów w gabinecie historii naturalnej6. 4 „Roczniki”, t. ii, Sprawozdania za lata 1860–1862, s. 782; V. Plagemann, Das deutsche Kunstmuseum 1790– 1870, München 1962, s. 29. 5 „Roczniki”, t. i, s. 604 i n. 6 „Roczniki”, t. iV, Sprawozdanie od lipca 1866 do kwietnia 1869, s. 366–367. ZBIORY MUZEALNE POZNAŃSKIEGO TOWARZYSTWA PRZYJACIÓŁ NAUK 1857-1922 1. Jan Matejko, Założenie Akademii Lubrańskiego w Poznaniu, 1886 r., ze zb. PTPN w Muzeum Narodowym w Poznaniu Do roku 1868 całością opiekowali się kolejno: przez krótki czas Maksymilian Studniarski, pierwszy przewodniczący Wydziału Historycznego, po nim w latach 1858-1866 Albin Gorecki, następnie Władysław Wierzbiński od 1866 do 1868. W roku 1868 na stanowisko konserwatora powołany został Hieronim Feldmanowski (1822-1885). O ile jego poprzednicy nie wpłynęli zapewne w spo- sób decydujący ani na program zbieractwa, ani na kształt Muzeum, ani na opra- cowanie zbiorów, o tyle zasługi Feldmanowskiego na wszystkich tych polach były ogromne. Początek jego działalności przypadł na okres przełomowy dla dziejów Muzeum. W roku 1870 bowiem Seweryn Mielżyński, nabywszy zbiory Edwarda Rastawieckiego, znakomitego kolekcjonera i uczonego z Warszawy, przeka- zał je Towarzystwu. Od tego momentu w sposób zasadniczy zmienił się profil i zakres zainteresowań Muzeum. Muzeum Starożytności Polskich i Słowiańskich, które kładło nacisk szczególnie na „archeologię krajową” w najszerszym rozu- mieniu tego terminu, uzyskało teraz wiele bardzo cennych dzieł sztuki, ponad 200 obrazów, ok. 4 tys. szkiców, 3088 rycin, 4249 monet i medali. W roku 1871 Seweryn Mielżyński testamentem przekazał także Towarzystwu własne zbiory, gromadzone przez wiele lat. Po śmierci Seweryna w roku 1872 żona ofiarowała 289 Magdalena Warkoczewska 290 towarzystwu (1873) „bardzo piękny zbiór rycin, szkiców i studiów oryginalnych, akwareli i fotografii, razem ok. 5000 sztuk”7, a rok później, po śmierci Franciszki z Wilkxyckich Mielżyńskiej, spadkobiercy zgodnie z wolą s. Mielżyńskiego prze- wieźli do Poznania także tzw. galerię miłosławską, w której było 170 obrazów mistrzów europejskich. tak więc towarzystwo Przyjaciół nauk dzięki hojnemu mecenasowi w ciągu kilku lat nie tylko powiększyło w  sposób bardzo wydatny zbiory, ale przede wszystkim uzyskało wiele cennych dzieł, które w sposób zupełnie odmienny okre- śliły profil placówki na następny okres. odtąd, wśród trzech członów zbiorów, jakie stanowiły Biblioteka, Muzeum Historii naturalnej i Muzeum starożytności Polskich i słowiańskich, ciężar starań i wysiłków towarzystwa, a także społecz- nych zainteresowań spoczął głównie na Bibliotece i  zbiorach historyczno-arty- stycznych. W tym też czasie po raz pierwszy pojawiło się określenie „muzeum narodowe”, którego zadaniem było pomieszczenie „bogatych zbiorów literatury, sztuk pięknych i archeologii”8. Uzyskanie cennej galerii i wielu innych obiektów, a zarazem dotkliwe trud- ności lokalowe spowodowane koniecznością opuszczenia Biblioteki Raczyńskich uświadomiły członkom towarzystwa, że dla dalszego rozwoju prac naukowych, kontynuowania zbieractwa i publicznego udostępnienia zbiorów konieczne jest posiadanie własnej siedziby. na okres tymczasowy kolekcję umieszczono w kilku pomieszczeniach na drugim i trzecim piętrze Bazaru (zajęto razem osiem pokoi). nie udało się tam jednak pokazać nawet całości galerii. W roku 1872, również dzięki donacji Mielżyńskiego, towarzystwo uzyskało wreszcie własny, niewielki dom przy ul. Młyńskiej, do którego przeniesiono zbiory, jednak jak pisał ówczesny prezes towarzystwa Karol Libelt, były one „tak obszerne, że aby mogły być otwarte na użytek publiczny, potrzebują własnego gmachu”9. 5 maja 1874 roku położony tam został kamień węgielny pod gmach towarzystwa, w którego dziejach rozpoczęła się wówczas trudna „epoka budowlana”10, zakoń- czona otwarciem Muzeum 8 listopada 1882 roku. zanim jednak ten moment nastąpił, trwały równolegle usilne prace nad porządkowaniem i katalogowaniem ogromnego zbioru. istotnie, Biblioteka obejmowała już przeszło 20 tys. tomów, „Muzeum kilka tysięcy samych wykopalisk […] skromny zbiór broni starożytnej, kilkanaście wyrobów sztuki dawniejszej, piękny i cenny zbiór numizmatyczny, a ze znanego już najwspanialszego daru śp. Mielżyńskiego […] galerię obrazów liczącą 230 obrazów olejnych, akwarelów, miniatur i gwaszów i ok. 10 tys. rycin, szkiców oryginalnych, studiów rysowanych i malowanych, fotografii, drzeworytów itp.”11. obok największego ilościowo i najcenniejszego daru Mielżyńskich wpływały do Muzeum eksponaty od wielu innych osób, i to często z kręgów mieszczaństwa 7 Cyt. za: a. Wojtkowski, dz. cyt., s. 288. 8 K. Libelt, Listy, zebrał, oprac. i wstępem poprzedził z. Grot, Warszawa 1978, s. 585, List do augusta Kościelskiego z maja 1874 r. 9 K. Libelt, Listy, dz. cyt., s. 587, List do a. sapiehy z maja 1874 r. 10 określenie a. Wojtkowskiego, dz. cyt., s. 294; por. z. ostrowska-Kębłowska, Gmach Poznańskiego Towa- rzystwa Przyjaciół Nauk [w:] zbiory…, dz. cyt., s. 43–55. 11 H. Feldmanowski, Zbiory Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Poznaniu, „Dziennik Poznański” 1874, nr 5, s. 3. zbiory Muzealne Poznańskiego towarzystwa Przyjaciół nauk 1857–1922 291 lub inteligencji, a więc od ludzi dysponujących nieporównanie skromniejszymi możliwościami finansowymi. szczególnie ciekawy jest przykład Wojciecha Janowicza, kasjera zatrudnionego w  Konsystorzu poznańskim12, członka towarzystwa, który w  roku 1860 lub 1862 zakupił osiem obrazów olejnych, jeden pastel i jedną akwarelę na aukcji zbiorów dwóch znakomitych poznańskich kolekcjonerów ks. W. Kilińskiego i J. Rejewskiego13 i w roku 1886 ofiarował je towarzystwu. Choć nie wszystkie ówczesne atrybucje, wskazujące na tak znako- mitych mistrzów jak Pinturicchio, Caravaggio czy Van Dyck, przetrwały, ale i tak niektóre z nich, jak np. Vinckboonsa Powrót z Golgoty, zawsze należały do cenniej- szych dzieł w galerii. Główny ciężar prac dokumentacyjnych i inwentaryzatorskich spoczywał na konserwatorze Hieronimie Feldmanowskim, sprawującym ten urząd do śmierci w  roku 1885, z  przerwą w  latach 1882–1883. ze znaczenia prac konserwatora zdawał sobie sprawę zarząd towarzystwa. W roku 1880 opracował w związku z tym regulamin, w myśl którego do obowiązków urzędnika pełniącego tę funk- cję należało m.in. czuwanie nad bezpieczeństwem zbiorów i budynku, utrzymy- wanie porządku, przyjmowanie darów i  katalogowanie zbiorów, a  także utrzy- mywanie kontaktów naukowych z  osobami lub instytucjami zainteresowanymi kolekcją. Feldmanowskiego określano współcześnie jako człowieka bez reszty oddanego swej pracy, odznaczającego się „aż do przesady posuniętą pieczoło- witością” o zbiory, wykazującego „skrzętność w zbieractwie”14. Jego zasługi dla kolekcji towarzystwa są nie do przecenienia. zabiegał o powiększenie zbiorów, wielokrotnie przy licznych przeprowadzkach był zmuszony je porządkować. Przy katalogowaniu i opracowaniu wykazywał sporo inicjatywy badawczej. sam zajmo- wał się m.in. opracowaniem zbiorów przedhistorycznych, numizmatycznych oraz kolekcją rycin „układając katalog z licznemi objaśnieniami”15, rozpoczynając od najcenniejszego zespołu rycin Jeremiasza Falcka. spod pióra Feldmanowskiego, który przy opracowaniu zapewne korzystał z dzieła Rastawieckiego i z rękopisu Mielżyńskiego, wyszedł w roku 1881 pierwszy katalog obrazów malarzy polskich przygotowany na otwarcie galerii. zawiera on zaopatrzone w podstawowe dane opisy 231 obrazów olejnych, 120 rysunków i akwarel itp. oraz kilkanaście minia- tur. Katalog przeznaczony dla zwiedzających był spisem „tylko tych obrazów, które po ścianach sal naszego muzeum rozwieszone”16. stanowi więc ważne źródło dla rekonstrukcji ekspozycji. Jako pierwsza otwarta została „Galeria artystów i rzeczy polskich” już w maju 1881 roku17. Mieściła się w specjalnie dla tego celu zaprojektowanej sali na ostatniej kondygnacji gmachu podwórzowego. Posiadała korzystne dla ekspozycji obrazów 12 „Posener Wohnungs – anzeiger”, 1860, 1868, 1876. 13 Verzeichniss (!) der Oeigemaelde des verstorbenen Domprobst und General Vikar Kiliński und des Gutsbe- sitzers Rejewski in Posen, Posen 1860. 14 „Roczniki”, t. XV, s. 25. 15 „Roczniki”, t. Xii–XiV, Sprawozdanie z 18 XII 1883, s. 12. 16 [seweryn Mielżyński], Catalogue des tableaux de -la collection de Miłosław, 1871, rkps, archiwum MnP; Galeria obrazów malarzy polskich znajdująca się w Muzeum im� Mielżyńskich…, Poznań 1881, s. Vi. 17 a. Wojtkowski, dz. cyt., s. 303 i n.; „Roczniki”, t. Xii–XiV, Sprawozdanie za rok 1881, s. 3. Magdalena Warkoczewska 292 górne oświetlenie i charakterystyczną przestrzeń zamkniętą wielobocznie na wzór absydy. tam też umieszczono centralny akcent ekspozycji – portret mecenasa i fun- datora galerii seweryna Mielżyńskiego pędzla Leona Kaplińskiego, ujęty w deko- rację w rodzaju wieńca z laurowych liści. Pod nim zaś znalazły się dwa płótna, które zapewne wyrażały program twórców galerii. nie przypadkiem bowiem i nie ze względów estetycznych na centralnej ścianie tej świątyni, panteonu narodo- wego, znalazła się Przysięga Kościuszki na Rynku Krakowskim smuglewicza i Bitwa pod Maciejowicami Plerscha. ideową wymowę ekspozycji podkreślają wystawione na osi rzeźby – popiersie Kopernika (Mariana Jaroczyńskiego) i miniatura posągu pierwszych władców Polski ze złotej Kaplicy w  katedrze poznańskiej. Lokalny poznański akcent, służący podkreśleniu zainteresowań regionalnych, stanowił umieszczony na środku sali model poznańskiego ratusza wykonany w roku 1852 w cynku przez mistrza kotlarskiego Karola Bitterlicha. na ścianie przeciwległej znalazły się monumentalne kartony M.a. Piotrowskiego z cyklu Dzieje cywilizacji. na ścianach bocznych galerii zawieszono obrazy bardzo gęsto, od wysokości ok. 1,5 m od podłogi aż do sufitu. nie wydaje się, aby było możliwe uchwycenie jakie- goś wewnętrznego porządku, który twórcy ekspozycji starali się utrzymać. obrazy były przemieszane pod względem chronologicznym i tematycznym. W organiza- cji ekspozycji kierowano się zapewne przede wszystkim zasadą emocjonalnych i intelektualnych skojarzeń oraz subiektywnych wrażeń estetycznych. Uzupełniało ekspozycję kilka rzeźb. o  dbałości organizatorów o  utrzymanie prawidłowych warunków konserwatorskich świadczą m.in. zasłony chroniące od szkodliwego dla niektórych dzieł nadmiaru światła słonecznego. „Galeria artystów polskich”18, oparta w głównym zrębie na kolekcji Edwarda Rastawieckiego, niewielkiej liczbie płócien zebranych przez Mielżyńskiego, uzu- pełniana dziełami artystów współczesnych, stała się przedmiotem słusznej dumy zarządu PtPn. W sprawozdaniu za rok 1882 pisano: „Galerię artystów polskich […] ułożono jak najdokładniej i  opatrzono drukowanym katalogiem. Równie członkowie, jak goście zwiedzający dość licznie tę galerię oddają zasłużone pochwały podjętej w tej mierze pracy przez jednego z członków zarządu”. Był nim niewątpliwie Wawrzyniec Benzelstjerna Engeström, od roku 1882 sekretarz generalny towarzystwa. Poeta i  tłumacz, słuchacz wykładów Józefa Kremera, przyjaciel Józefa ignacego Kraszewskiego, przywiązywał wielką wagę do zbiorów sztuki i pamiątek narodowych i przez wiele lat nadawał główny kierunek działaniu towarzystwa na tym polu. swoim poglądom na temat znaczenia galerii dał wyraz w  wystąpieniu na zebraniu towarzystwa Przemysłowego w  lutym 1882 roku: „Myśl poważna Rastawieckiego, serdeczną dłonią Mielżyńskich w  spuściźnie dana, na wielkopolskiej ziemi czynem się staje i otworzyły się nam podwoje jedy- nej na całą Polskę galerii narodowej – galerii artystów polskich, której wyłącznym zadaniem i celem – badanie i przedstawienie historii estetyki naszej”19. Bardziej rzeczowo niż Engeström ocenił znaczenie galerii konserwator Klemens Kantecki: 18 „Roczniki”, t. Xii–XiV, s. 10, Sprawozdanie z 6 VI 1882� nazwę „Galeria artystów Polskich” zarząd zatwierdził 29 V 1881 r., zob. a. Wojtkowski, dz. cyt., s. 286. 19 W. Benzelstjerna Engeström, Kilka słów o Edwardzie Rastawieckim i o rzeczywistem znaczeniu naszej galeryi narodowej w Poznaniu, Poznań 1882. ZBIORY MUZEALNE POZNAŃSKIEGO TOWARZYSTWA PRZYJACIÓŁ NAUK 1857-1922 2. Lagrenće Louis Jean Franęois, Caritas, XVIII w., ze zb. PTPN „Nie myślimy przeceniać artystycznej wartości tej galerii, której główna zaleta polega na tem, że [...] daje niejako obraz stopniowego historycznego rozwoju polskiego malarstwa”*. Obaj — i konserwator, i sekretarz Towarzystwa — zdawali sobie sprawę z konieczności stałego uzupełniania galerii o dzieła artystów współ- czesnych, których brak dotkliwie dawał się we znaki, w czasach gdy malarstwo polskie mogło się poszczycić poważnymi sukcesami. Towarzystwo apelowało więc do ofiarności artystów współczesnych, a szczególnie zabiegało o uzyskanie dzieł Matejki i Grottgera. Otwarcie całości gmachu i innych działów Muzeum nastąpiło 8 listopada 1882 roku. W przebudowanym gmachu frontowym udostępniono wówczas gale- rię tzw. miłosławską, grupującą dzieła artystów zagranicznych. O rozmieszczeniu płócien w tej części Muzeum donoszą tylko skąpe sprawozdania prasowe. Obrazy zawieszone były zgodnie ze współczesnymi zasadami według szkół, przy czym wyodrębniono szkołę włoską, holenderską, flamandzką, francuską, staronie- miecką i hiszpańską. W odrębnych pomieszczeniach znalazły się obrazy z daru Stefana Ciecierskiego. Zbiory archeologiczne, które pomagał uporządkować amator, mecenas Władysław Jażdżewski, umieszczone zostały na parterze w gmachu podwórzo- wym. Ze sprawozdań Zarządu wynika, że w roku 1883 ekspozycja archeologiczna, „w której wykopaliska grupami ustawiono””, była gotowa z wyjątkiem kartek 20 Przemówienie konserwatora Kl. Kanteckiego na Otwarciu nowego gmachu 8 X1 1882, „Roczniki? t. XIIEXIV, s. 53. 21 „Dziennik Poznański” 1882, nr 257, s. 2. 293 Magdalena Warkoczewska 294 z napisami objaśniającymi. Ułożenia zbiorów przyrodniczych podjął się dr Roman May. nadal jednak z powodu braku miejsca nie udało się – jak to stwierdził pod- czas uroczystości otwarcia nowych gmachów prezes stanisław Koźmian – urzą- dzić „gabinetu fizykalnego, gabinetu historii naturalnej, muzeum zabytków histo- rycznych i kilku innych”22. Do organizacji muzeum zabytków historycznych, zwanego także muzeum pamiątek historycznych, bardzo ważnego w społecznych odczuciach, a przy tym najpełniej nawiązującego do pierwotnej koncepcji z  roku 1857, przystąpiono nieco później. zarząd towarzystwa przywiązywał do tej części ekspozycji wielką wagę, zwrócił się też do społeczeństwa Wielkopolski z apelem o składanie darów. Uporządkowaniem zbiorów i ich wyeksponowaniem w pomieszczeniu sąsiadują- cym z salą posiedzeń zajął się Engeström. otwarcie ekspozycji, której niestety nie sposób zrekonstruować, nastąpiło podczas publicznego posiedzenia towarzystwa 19 czerwca 1883 roku. Przedstawiając ją, Engeström mówił o pożytkach płyną- cych z otwarcia działu, który „ogrzeje serca i pokrzepi ducha”, a uczonym służyć będzie „ku wyświeceniu właściwości narodowych”23. Prezentowano w nim przede wszystkim takie obiekty, które przez związek z określonymi ludźmi, z określonym miejscem lub wydarzeniem historycznym, niezależnie od wartości artystycznej, posiadały wartość skojarzeniową, emocjonalną. Po części znalazły się też w tym zbiorze obiekty, które zaliczyć by można do tzw. sztuki stosowanej czy rzemiosła artystycznego, np. różnego rodzaju broń, miecze, hełmy itp., posiadające, nawet bez związku z  historyczną postacią lub wydarzeniem, ów doceniany wówczas „urok dawności”. na ekspozycji znalazły się zapewne m.in. „szczątek szaty Dąbrówki […] pochodzący ze zb. śp. ks. arcyb. Przyłuskiego”, ofiarowany przez Rożnowskiego, pamiątki z powstań narodowych, jak np. krzyż Virtuti Militari po płk. sikorskim z roku 1831, ofiarowany przez Drwęską mundur kapitana Rybickiego, „odłam kartacza spod Książa” ofiarowany przez W. niegolewskiego, pierścionek żelazny wykonany z kajdan szymona Konarskiego – dar Marii szembekowej ze słupi, fajansowe talerze z czasów Konstytucji 3 maja z napisem „Viwat Król z narodem” ofiarowane przez doktorową Matecką, liczne pamiątki po otaczanym prawdzi- wym kultem doktorze Karolu Marcinkowskim. Dokonano także wówczas jed- nego z pierwszych zakupów, mianowicie nabyto – w części ze składek społecz- nych, których zbiórką zajął się „Kurier Poznański” – pastorał srebrny ksieni Urszuli Kobierzyckiej z  klasztoru Cysterek z  ołoboku. W  następnych latach napływ obiektów do działu pamiątek był nadal bardzo znaczny, co dało w sumie chyba zespół przedmiotów ciekawych i rzadkich, w wielu przypadkach niepo- zbawionych także wartości artystycznej. zauważyć jednak trzeba, że był to dział stwarzający wyjątkowe możliwości dla różnorakich mistyfikacji, których zresztą nie brakowało także w innych muzeach. ostatnim członem Muzeum przy Poznańskim towarzystwie Przyjaciół nauk, noszącym teraz imię Mielżyńskich, był tzw. Gabinet Kraszewskiego. Wybitny pisarz zdecydował się bowiem przekazać dla Muzeum przy PtPn niezwykłą 22 „Kurier Poznański” 1882, nr 256, s. 1. 23 „Roczniki”, t. Xii–XiV, Przemówienie Engeströma w dniu 19 IV 1883 r�, s. 34–36. zbiory Muzealne Poznańskiego towarzystwa Przyjaciół nauk 1857–1922 295 kolekcję darów, ofiarowanych mu w 1879 roku z okazji 50-lecia pracy pisarskiej przez przedstawicieli całego społeczeństwa polskiego, różnego stanu, wieku, róż- nych przekonań politycznych i religijnych, ze wszystkich zaborów24. zbiór przejęto ostatecznie w roku 1884, natomiast ekspozycja Gabinetu Kraszewskiego przygo- towana przez Engeströma została otwarta w styczniu 1885 roku. Umieszczono ją w „osobnej salce frontowego gmachu na ii piętrze”, w sąsiedztwie galerii „miło- sławskiej”. opis w „Dzienniku Poznańskim” i kilka zachowanych fotografii wnętrz dają dość dokładny obraz ekspozycji. Wnętrze oddzielone było od reszty Muzeum ozdobną kutą kratą z  monogramem pisarza. Pamiątki jubileuszowe pokazano w  szafach i  gablotach specjalnie zaprojektowanych i  wykonanych przez firmę Józefa zeylanda. stworzenie ekspozycji nie było przedsięwzięciem łatwym – połączenie wielu setek obiektów o bardzo różnej wymowie, wyglądzie, wartości mogło wywołać ogólne wrażenie niepokoju i przypadkowości. Wydaje się jednak, że mimo pewnych zastrzeżeń, jakie padały zwłaszcza z powodu stłoczenia zbio- rów, Engeström osiągnął zamierzony efekt i uzyskał nastrój intymności i szczegól- nej bliskości pisarza. Urządzenie Gabinetu Kraszewskiego było zamknięciem pewnego etapu dzia- łalności zarządu PtPn i konserwatorów. zbiory nie tylko ilościowo pokaźne, ale i ważne ze względów naukowych, historycznych, narodowych wreszcie znalazły po wielu latach odpowiednie pomieszczenie i  niezłe warunki konserwatorskie. Częściowo były też już wstępnie opracowane, zwłaszcza obie galerie. Jednocześnie trwały prace nad skatalogowaniem innych działów – archeologii, gabinetu numi- zmatycznego i gabinetu rycin. Miało to umożliwić w przyszłości korzystanie z nich głównie dla celów naukowych. zbiory towarzystwa, w okresie gdy nie mogły być na stałe udostępniane, poka- zywano na różnych wystawach, zaznaczając tym obecność kolekcji towarzystwa, zwłaszcza działu archeologicznego, w nauce polskiej i europejskiej. Wysłano więc szereg zabytków na wystawę krakowską w roku 1858, trzy lata później uczest- niczono w  wystawie starożytności we Lwowie. ok. 400 eksponatów pokazano w roku 1880 na wystawie w Berlinie. nie wiadomo natomiast, czy doszedł do skutku projektowany udział w wystawie w sztokholmie25. W okresie największych trudności lokalowych towarzystwo odstąpiło część swoich zbiorów archeologicz- nych do Gabinetu archeologicznego Uniwersytetu Jagiellońskiego i do Muzeum narodowego w Raperswilu. II� otwarcie ostatniego członu stałej ekspozycji w styczniu 1885 roku było począt- kiem nowego etapu działalności Muzeum. W tym samym roku nastąpiła także zmiana na stanowisku konserwatora. Po śmierci Hieronima Feldmanowskiego (1885) urząd ten objął Bolesław Erzepki (1852–1932), człowiek wówczas młody, posiadający gruntowne wykształcenie i  współpracujący już wcześniej z  towarzystwem, zwłaszcza w  zakresie archeologii. Lata jego pracy dla zbio- rów towarzystwa miały ogromne znaczenie – był to przede wszystkim okres 24 D. Cicha, Gabinet Józefa Ignacego Kraszewskiego, Poznań 1974. 25 List H. Feldmanowskiego do J.i. Kraszewskiego z 16 Xii 1874 r., Bibl. Jagiellońska, rkps 6501, k. 179–180. MAGDALENA WARKOCZEWSKA intensywnej działalności naukowej, porządkowania i katalogowania eks- ponatów. Zbiory rycin w części były już „uporządkowane wzorowo” jesz- cze za życia Feldmanowskiego — zbiór mistrzów włoskich i holenderskich opatrzono spisem autorów, malarzy i rytowników. Ułożono także kilkaset portretów w porządku alfabetycz- nym. W dziale numizmatyki zostały spisane wszystkie monety i medale polskie, przystąpiono do spisywania duplikatów”. Nowy konserwator zajmował się początkowo głównie działem arche- ologii, dla którego założył księgę inwentarzową, oraz przystąpił do przy- gotowania różnych kartotek, np. kata- logu miejscowości, z których Muzeum posiadało zabytki. Interesował się także sprawami konserwacji znajdu- 3. Marian Jaroczyński, Autoportret, 1889 r., jących się często w fatalnym stanie ze zb. PTPN zabytków. Udostępnieniu zbiorów archeologicznych dla celów nauko- wych miały służyć wydawane wspól- nie z W. Jażdżewskim „Zapiski Archeologiczne Poznańskie” (w latach 1887-1889). W roku 1893 ukazał się, także z inicjatywy Erzepkiego, pierwszy tom Albumu Przedhistorycznych Zabytków Wielkiego Księstwa Poznańskiego, prezentujący repro- dukcje wraz z opisami najcenniejszych obiektów”. Pilnego zainteresowania ze strony konserwatora wymagały obie galerie. Katalog opublikowany w roku 1881 przez Feldmanowskiego obejmował tylko galerię arty- stów polskich, nie odzwierciedlał już aktualnego stanu, ponadto nieścisłości, które doń się wkradły, wymagały sprostowania. Erzepki do nowego opracowania zbio- rów PTPN przygotował się gruntownie, wydając ostatecznie w latach 1888-1889 w języku polskim i — co ważne — niemieckim dwuczęściowy katalog, z czego tom pierwszy obejmował obrazy mistrzów obcych, drugi zaś — polskich i cudzoziem- ców przebywających w Polsce. Nieco później, zapewne po roku 1910, przystąpił Erzepki do opracowania odrębnego inwentarza „przedmiotów i zabytków sztuki działu kulturno-historycznego w Muzeum Towarzystwa Przyjaciół Nauk*”*. Liczył 2% „Roczniki, t. XIV, s. 21, Publiczne posiedzenie w Teatrze Polskim 26 VI 1884, tamże, s. 11; Walne zebranie 231 1885, tamże, s. 37. 27B. Kostrzewski, Z dziejów Muzeum Archeologicznego w Poznaniu, „Roczniki Historyczne” 1957, R. XXIII, s.4in. 28 Księga inwentarzowa opatrzona nr 231 w Archiwum Muzeum Narodowego w Poznaniu stanowi frag- ment archiwum Towarzystwa. Zob. także A. Wojtkowski, dz. cyt., s. 421. 296 ZBIORY MUZEALNE POZNAŃSKIEGO TOWARZYSTWA PRZYJACIÓŁ NAUK 1857-1922 on 536 pozycji, bardzo różnych, od cennych dzieł rzemiosła artystycznego, po drobne pamiątki o wartości jedynie emocjonalnej. Ponieważ w więk- szości zespół ten uległ rozproszeniu lub zniszcze- niu, spis sporządzony przez Erzepkiego, z danymi na temat ofiarodawców, którzy przekazali obiekty do Muzeum, jest niezwykle cennym źródłem histo- rycznym. Od roku 1885 nastąpił znaczny ilościowy wzrost zbiorów, i to zarówno biblioteki, jak i galerii, muzeum pamiątek historycznych, zbiorów przedhi- storycznych, a także przyrodniczych, których szcze- gólny rozwój notujemy od czasu objęcia opieki nad nim (1888) przez dr. Franciszka Chłapowskiego”. Do galerii stale napływały liczne dary, m.in. od Wojciecha Gersona (1887), Juliusza Kossaka (1891), od rodziny Karśnickich. Malarz Bolesław Łaszczyński ofiarował swego pędzla portret patrona Kółek Rolniczych M. Jackowskiego (1891), a Bogusława z Dąbrowskich Mańkowska prze- kazała Jana Gładysza Wjazd Dąbrowskiego do Poznania. Nie sposób wymienić wszystkich darów, które wzbogaciły galerię i inne działy. W roku 1888 po raz pierwszy w budżecie Towarzystwa zare- zerwowano pewną sumę na zakupy - z tych fun- duszów m.in. zakupiono w roku 1891 Alojzego Rejchana, malowany akwarelą, portrecik dr. Karola Marcinkowskiego z roku 1836. 4. Marian Jaroczyński, Popiersie Od roku 1885, w którym odbyła się wielka Mikołaja Kopernika, 1876 r., wystawa malarstwa w Pałacu Działyńskich, do gale- ze zb. PTPN rii Towarzystwa coraz częściej napływały dzieła malarzy współczesnych. Pozostawało to w związku z działalnością filii Krakowskiego Towarzystwa Przyjaciół Sztuk Pięknych. Spiritus movens tego ruchu był Engestróm — dzięki wystawom „nieustającym” organizo- wanym przez TPSP poznaniacy mieli możność obejrzeć wiele dzieł nieznanych tu przedtem polskich malarzy, które kupowano często do zbiorów prywatnych, a nieliczne ozdobiły sale Muzeum — m.in. ofiarowany w 1890 roku przez dyrekcję 'TPSP z Krakowa obraz K. Alchimowicza Pogrzeb na Uralu. Przyrost zbiorów był znaczny. Liczba książek w Bibliotece między rokiem 1880-1900 wzrosła o trzy czwarte. Muzeum Przyrodnicze właściwie powstało od nowa, przybyło wiele pamiątek historycznych, galeria od czasu przyjęcia daru S. Mielżyńskiego wzbogaciła się o 175 obrazów. Spowodowało to kolejne trud- ności lokalowe. W roku 1894 trzy pomieszczenia galerii miłosławskiej trzeba 2 „Roczniki, t. XVI, s. VI, Sprawozdanie za rok 1888. 297 MAGDALENA WARKOCZEWSKA było zająć na magazyny książek”. Narzekano także na niekorzystne warunki konserwatorskie i obawiano się, że zimno panujące w galerii artystów polskich może zaszkodzić obrazom. Towarzystwo zmuszone więc było przystąpić do rozbudowy gmachu, którą ukończono w grudniu 1908 roku. Prace nad urządzeniem Muzeum trwały do końca 1909 roku, otwarcie zaś nastąpiło 1 stycznia roku 1910. Ekspozycja muzealna roz- mieszczona została teraz na znacz- nie większych powierzchniach. W dniu otwarcia z satysfakcją pisano o „przestronnych, szerokimi strumieniami światła ożywionych 5. Józef Pitschmann, Portret Edwarda salach nowego gmachu muzeal- Rastawieckiego, I poł. XIX w., ze zb. PTPN nego, w którym na pierwszy rzut oka uderza umiejętny, planowy roz- kład według nowoczesnych nauko- wych i estetycznych wymagań”*. Główne wejście do Muzeum znajdowało się „naprzeciw bramy frontowej w gmachu tylnym”. W prawym skrzydle na parte- rze mieściły się zbiory archeologiczne. Z sal poświęconych archeologii schody w narożniku prawego skrzydła gmachu prowadziły na górne piętra, zajęte przez galerię malarstwa, której układ w całości był dziełem Erzepkiego. W siedmiu pomieszczeniach pierwszego piętra znalazły się obrazy szkół włoskiej, hiszpań- skiej i francuskiej. Sąsiadował z nimi gabinet rękopisów. Na drugim piętrze znalazły się cztery sale z obrazami szkół holenderskiej i flamandzkiej, jedna sala niemiecka, z której przechodziło się do galerii artystów polskich oraz cudzoziemców pracujących w Polsce. Tutaj obrazy zawieszone były według porządku chronologicznego, przy czym wyodrębniono gabinet Bacciarellego, gabinet Norblina wraz z pracami Chodowieckiego, Marteau, Orłowskiego, Smuglewicza, Plerscha i Pillementa, salonik z obrazami Grassiego, Lampiego, Wojniakowskiego, Wahla i Pitschmanna. „Pokój wieżowy” poświęcono malar- stwu z czasów Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego do roku 1830. W wielkiej sali w starym gmachu, nad Biblioteką, rozmieszczono prace, które powstały po roku 1830, aż do czasów najnowszych. Były to zawie- szone w „porządku możliwie chronologicznym” dzieła Michałowskiego, Postempskiego, Piotrowskiego, Brandta, J. Kossaka, Grottgera, Wywiórskiego, Krzesza, Pochwalskiego, Łaszczyńskiego i in. Nietrudno zauważyć, że nowa 304, Wojtkowski, dz. cyt., s. 441, 426. 31 „Kurier Poznański”, nr 2 z 4 I 1910, s. 2. Rekonstrukcja ekspozycji została oparta na zamieszczonym tamże obszernym artykule. 298 zbiory Muzealne Poznańskiego towarzystwa Przyjaciół nauk 1857–1922 299 ekspozycja galerii malarstwa polskiego różniła się w sposób zasadniczy od eks- pozycji z roku 1881. nade wszystko, jak słusznie zauważył reporter „Kuriera Poznańskiego”, kierowano się zasadami naukowymi – łączono więc zespoły dzieł powstałych w jednej epoce. Wydzielenie saloników norblina i Grassiego oraz związanie ich z bliskimi im innymi twórcami świadczy o tym, że próbo- wano tworzyć wokół określonych artystów pewne kręgi. W starym gmachu na drugim piętrze mieścił się „gabinet historyczny”, który zapewne utożsamiać można z dawnym „muzeum pamiątek historycznych”, oraz Gabinet Kraszewskiego. Dogodniejsze pomieszczenia w  najniższej kondygna- cji uzyskały także zbiory przyrodnicze. naturalnym przedłużeniem ekspozycji muzealnej stał się wewnętrzny dziedziniec. W ściany budynku wmurowano kilka reliktów starej, poznańskiej architektury, kamiennych, mieszczańskich gmer- ków i herbów, jakie napłynęły do zbiorów. towarzystwo ozdobiło także nowy gmach tablicami ku czci wielkich Polaków – Chopina (1910), Cieszkowskiego i Krasińskiego (1912, dzieło Władysława Marcinkowskiego). W roku 1904 na dziedziniec przeniesiono pomnik Mickiewicza, oryginalne dzieło Władysława oleszczyńskiego, na dawnym miejscu przy kościele św. Marcina ustawiając jego brązowy odlew. tak więc już przed wejściem do wnętrza narodowe pamiątki wprowadzały widza w klimat polskości, kultu przeszłości oraz szacunku dla osiąg- nięć polskiej sztuki i literatury. towarzystwo troszczyło się o upowszechnienie zbiorów. na arenie ogólnopol- skiej galeria stała się znana głównie dzięki wystawie we Lwowie w roku 1894, na którą wysłano 150 obrazów malarzy polskich. tak znaczny udział w ekspozycji towarzystwo traktowało jako obowiązek społeczny i narodowy „spadkobierców idei Rastawieckiego”32. Wyrazem starań o popularyzację były także notatki dość systematycznie zamieszczane w  prasie codziennej i  publikacje katalogów dru- kowanych w języku polskim i niemieckim, czego wymagała szczególna sytuacja narodowa Poznania i Wielkopolski. III� nowy etap w dziejach kolekcji PtPn zbiegł się z początkiem pierwszej wojny światowej. W roku 1914 opiekę nad działem archeologicznym Muzeum powie- rzono dr. Józefowi Kostrzewskiemu, rok później zaś kierownictwo galerii obra- zów objął ks. dr szczęsny Dettloff. Dwa ważne działy znalazły się więc pod opieką uczonych legitymujących się gruntownymi studiami, którzy zetknęli się także z praktycznymi pracami w muzeach i galeriach zagranicznych, dzięki czemu mogli nadać nowy kierunek rozwojowi placówki. Ksiądz dr szczęsny Dettloff, podejmując pracę, wydał rodzaj memoriału do społeczeństwa. Przypomniał w nim dzieje kolekcji, jej rolę i wartość artystyczną, sformułował także plany i zadania na przyszłość oraz przedstawił program reor- ganizacji galerii. nosi on wszelkie znamiona nowoczesnego podejścia do zadań muzeów sztuki33. Wychodząc z analizy stanu aktualnego, ks. Dettloff stwierdził, 32 Ks. s. Dettloff, Galeria obrazów Muzeum im� Mielżyńskich, Poznań 1916, s. 13. 33 tamże. MAGDALENA WARKOCZEWSKA Więzy A aż żę — c * = amĘ" m 6. Bolesław Łaszczyński, Dziedziniec klasztoru dominikanów w Rzymie, 1892 r., ze zb. PTPN że podstawą wszelkich dalszych prac musi być gruntowna restauracja wszystkich obrazów. Dopiero ona umożliwi ocenę wartości artystycznej, ewentualne skorygo- wanie atrybucji i poprawne określenie autorów bądź szkół. Doceniając niezwykłą ważność stanu zachowania płócien, sam zabiegał o zebranie odpowiednich fun- duszów, dzięki czemu najpilniejsze prace konserwatorskie mógł wkrótce podjąć zaangażowany w tym celu J. Rutkowski. Nowy kierownik galerii za bardzo ważne uznał przeprowadzenie w ekspozycji takich zmian, które zmierzałyby do osiągnięcia ciekawszych efektów estetycznych, a więc zmianę lub odnowienie ram, odnowienie sali gabinetów (wyłożenie ścian gru- bym płótnem, tzw. miechowym). Przede wszystkim zaś zamierzał usunąć z galerii cały szereg obrazów „drogą protekcyjną tam pomieszczonych', uważając, że „na tej selekcji zyska całość, tem plastycznej wystąpią dzieła wartościowe”. Dalej proponował usunię- cie z ekspozycji stałej wszystkich rysunków i szkiców, które chciał, zgodnie z zasadami konserwatorskimi, pokazywać tylko na wystawach czasowych. Ogólnie uważał, że galeria może i powinna pełnić rolę uczelni w zakresie historii sztuki, zwłaszcza sztuki polskiej. Konieczne było jednak stałe uzupełnianie jej, zwłaszcza dziełami wybitnych artystów żyjących, w tym tych tworzących w zaborze pruskim. Dopiero bowiem wtedy uzyskałoby się pełny, instruktywny przegląd dziejów malarstwa polskiego. Program opracowany przez ks. Dettloffa był mimo trudności dość konsekwentnie realizowany, m.in. do galerii pozyskiwano liczne dzieła malarzy z Wielkopolski — FE. Sarneckiego, M. Wywiórskiego, St. Korzeniowskiego, J. Dutkiewicza. 300 ZBIORY MUZEALNE POZNAŃSKIEGO TOWARZYSTWA PRZYJACIÓŁ NAUK 1857-1922 W roku 1916 z inicjatywy J. Kostrzewskiego powołano Towa- rzystwo Muzealne, którego zada- niem miała być popularyzacja zbio- rów. Przynależność za niską opłatą składki dawała prawo do bezpłatnego wstępu do Muzeum, a zebrane tą drogą fundusze stwarzały możliwość zakupów dzieł i ich popularyzacji głównie za pośrednictwem pisma „Zapiski Muzealne. Miało ono za zadanie „zadzierzgnięcie nowych węzłów pomiędzy szerszą publicz- nością a naszą świątynią pamiątek ojczystych”*. W roku 1918 liczba członków Towarzystwa przekroczyła 1000 osób, przy czym najwięcej (227) rekrutowało się z Poznania. Ze skła- dek członkowskich wkrótce można było dokonać interesujących zaku- pów: m.in. do galerii kupiono obraz E. Fabijańskiego Widok na Wawel oraz pejzaż J. Szermentowskiego. Za 7. Jan Gładysz, Wjazd gen. Jana Henryka pieniądze Towarzystwa Muzealnego Dąbrowskiego do Poznania w 1807 r., i ze składek grona księży miłośników zezb. PTPN w Muzeum Narodowym w Poznaniu sztuki zakupiono także cenny zespół prac Aleksandra Lessera”. Towarzystwo finansowało również wycieczki archeologiczne i pomogło w wydaniu przewodnika po zbiorach. Urządzono w tym czasie w Poznaniu dwie duże i interesujące wystawy czasowe. W ogóle pierwszą ekspozycją czasową zor- ganizowaną przez Towarzystwo była wystawa urządzona w roku 1917, w stule- cie śmierci Tadeusza Kościuszki. Zebrano na niej wiele wartościowych od strony artystycznej i kulturowej obiektów i pamiątek ze zbiorów własnych Muzeum oraz ze zbiorów prywatnych. W roku następnym dla uczczenia pamięci dwóch zmar- łych ostatnio artystów, J. Brandta i A. Wierusza-Kowalskiego, pokazano Wystawę doborowych dzieł malarstwa polskiego, m.in. z płótnami Lessera, Michałowskiego, Matejki, Axentowicza, Malczewskiego i innych. I w tym przypadku sięgnięto do zbiorów prywatnych. Opłaty wstępu na obie wystawy przyniosły dochód, który przeznaczono na konserwację obrazów z galerii”, Mimo znakomicie rozwijających się prac kierowników obu ważnych działów Muzeum kończąca się wojna, trudności finansowe, pogarszający się stan gmachu 34 „Zapiski Muzealne. Wydawnictwo Towarzystwa Muzealnego w Poznaniu” 1916, t. I, s. 3. 35 „Zapiski Muzealne” 1917/1918, t. II-III, s. 48. 36 Katalog wystawy kościuszkowskiej w Muzeum im. Mielżyńskich w Poznaniu, Poznań 1917; Wystawa dobo- rowych dzieł malarstwa polskiego ku uczczenia pamięci J. Brandta i A. Wierusz Kowalskiego, Poznań 1918. 301 Magdalena Warkoczewska 302 i bezpieczeństwa zbiorów postawiły zarząd towarzystwa w obliczu nowych trud- ności, na skutek których galerię na pewien czas trzeba było w ogóle zamknąć. Pierwsze lata niepodległości były okresem silnego fermentu intelektualnego, który objął także środowisko muzealników. W nowej sytuacji wydawało się jasne, iż placówki oparte dotychczas na społecznej ofiarności bądź na prywatnym mece- nacie winny uzyskać opiekę państwa. zwolennicy tej koncepcji, do których należeli m.in. J. Kostrzewski i ks. sz. Dettloff, zalety widzieli przede wszystkim w zapobiega- niu rozdrobnieniu zbiorów i rozproszeniu niewielkich środków. spory na ten temat trwały dość długo. Ponieważ jednak PtPn nie posiadało funduszu na utrzymanie Muzeum, zapewnienie mu prawidłowego funkcjonowania, zwłaszcza zaś odpowied- nich warunków konserwatorskich, rozpoczęto przekazywanie obiektów do Muzeum Wielkopolskiego, utworzonego po odzyskaniu niepodległości ze zbiorów i w gma- chu dawnego Muzeum im. Cesarza Fryderyka. Pierwsze 200 płócien Muzeum Wielkopolskie przyjęło w roku 1922 – w lutym 1924 na pierwszym piętrze gmachu przy alejach Marcinkowskiego urządzono z nich wystawę. zbiory „historyczno-kul- turalne” zostały przekazane w roku 1923, a latem 1924 rozmieszczono je (zapewne w wyborze) razem z innymi zabytkami w salach parterowych. Dawne sale muze- alne w gmachu PtPn zostały wówczas zajęte przez zbiory prehistoryczne, które admi- nistracyjnie także podlegały Muzeum Wielkopolskiemu. W gmachu PtPn pozostały nadal gabinety graficzny i numizmatyczny, jak również zbiór nowszego malarstwa polskiego. Muzeum Przyrodnicze uzyskało pomieszczenia w budynku tzw. „Świtu” w sąsiedztwie ogrodu zoologicznego37. z kolei w roku 1930 w związku z powstaniem w Poznaniu Muzeum Miejskiego przekazano tam niektóre obrazy z galerii, pamiątki cechowe i obiekty rzemiosła artystycznego. W 1933 roku wiele obiektów wchodzących niegdyś w skład muzeum pamiątek historycznych trafiło do Wielkopolskiego Muzeum Wojskowego, m.in. różne ordery i odznaczenia z czasów powstań, pamiątki po wiel- kich Polakach z okresu zaborów, broń itp. Duży zespół obrazów i kilka rzeźb w roku 1929 przekazano do dekoracji zamku  poznańskiego, m.in. J.B. Plerscha Bitwę pod Maciejowicami, K. Wojniakowskiego Nadzieję i Portret Kościuszki, J. suchodolskiego Bitwę pod Somosierrą, a także pewną liczbę obrazów z galerii obcej38. W ten sposób słuszna w zasadzie myśl o skupieniu sił i środków, o maksymal- nym ułatwieniu badań naukowych nad zgromadzonymi dziełami, w połączeniu z trudnościami finansowymi towarzystwa, które nie bez racji zmierzało do prze- rodzenia się w instytucję ściśle naukową, doprowadziła do rozproszenia kolek- cji. Wprawdzie od strony prawnej towarzystwo zabezpieczało się, przekazując wszystko w formie depozytów, ale ponieważ z wyjątkiem galerii, która posiadała katalogi, i działu kulturalno-historycznego, który także przekazano wraz ze spi- sem; inne działy nie posiadały takich opracowań, zagubienie obiektów bez ozna- kowania wśród innych zbiorów było nieuniknione. Dalszemu rozproszeniu i zniszczeniu kolekcja uległa podczas okupacji nie- mieckiej. niemcy zniszczyli bowiem programowo całe Wielkopolskie Muzeum 37 „Rocznik Muzeum Wielkopolskiego” 1923, t. i, s. 70 i n. 38 „spis przedmiotów odnoszących się do wojskowości, a przekazanych przez Muzeum Wielkopolskie do zbiorów Muzeum Wojskowego w Poznaniu d. 12 maja 1933 r.”. następny przekaz z datą 28 Vi 1933 r., archiwum MnP; o dekoracji zamku poznańskiego w 1929 r. por. „Kurier Poznański” 1929, nr 408, s. 8. zbiory Muzealne Poznańskiego towarzystwa Przyjaciół nauk 1857–1922 303 Wojskowe, w  którym przepadło wiele bardzo cennych obiektów z  dawnego muzeum pamiątek historycznych. Rozproszenia i  częściowego zniszczenia nie uniknęło także Muzeum Miejskie. Duże straty poniosła galeria obrazów, gabinet rycin i gabinet numizmatyczny39. W  dwudziestoleciu międzywojennym zamknęły się dzieje Muzeum przy Poznańskim towarzystwie Przyjaciół nauk jako samodzielnie funkcjonującej instytucji. Dalsza historia kolekcji związana jest z Muzeum Wielkopolskim, póź- niej Muzeum narodowym w Poznaniu, w którym stanowi obecnie ważną część zbioru, a jest dlań ponadto najszacowniejszą polską metryką. z biegiem lat jako samodzielne jednostki organizacyjne wyodrębniły się Muzeum archeologiczne i Muzeum Przyrodnicze. Wartość historyczna, naukowa i artystyczna zgromadzo- nych zbiorów była olbrzymia. zbiory prehistoryczne, o nieoszacowanej wartości naukowej, stały się podstawą organizacji najsilniejszego w Polsce ośrodka archeo- logii przy Uniwersytecie Poznańskim. Galeria malarstwa polskiego z  dawnej kolekcji Rastawieckiego, przez długie lata najlepszy w Polsce i jedyny, gromadzony programowo zespół dzieł artystów polskich do połowy XiX wieku, wraz z kolekcją rycin i rysunków polskich, stała się ważnym elementem historii sztuki polskiej, oparciem dla powstającej przy Uniwersytecie katedry. także różne dziedziny nauk przyrodniczych, rozwijających się przy Uniwersytecie Poznańskim, korzystały z dorobku Muzeum Przyrodniczego. tak oto znalazł swe wypełnienie godny szacunku wysiłek społeczeństwa pol- skiego, Muzeum im. Mielżyńskich bowiem, jako placówka funkcjonująca wyłącz- nie w oparciu o społeczną hojność i poparcie, gromadziło dary, które napływały z różnych stron i z różnych kręgów, od osób z różnych warstw społecznych. Prócz hojnej donacji Mielżyńskich, czy 78 płócien podarowanych przez hr. stefana Ciecierskiego, na listach darczyńców znajdujemy właściciela fabryki stolarskiej zeylanda, rzeźbiarza i pozłotnika trzcińskiego, przełożonego cechu rybackiego w Poznaniu tuszewskiego, doktora Świderskiego, pannę anastazję Warnke, pro- wadzącą pensję dla dziewcząt, spadkobierców J.n. Piotrowskiego, właściciela hotelu, wreszcie artystów: Walerego Eliasza, Wojciecha Gersona, Wojciecha Kossaka, stanisława szembeka i innych. Przytoczone przykłady świadczą o dużej popularności idei, którą reprezentowały zbiory Poznańskiego towarzystwa Przyjaciół nauk, o  szerokim zrozumieniu ich znaczenia dla polskiej kultury, zwłaszcza w czasach zagrożenia, gdy świadomość historyczna, poczucie wspól- noty narodowej, niezależnie od granic zarysowanych przez państwa zaborcze, były wartością nadrzędną. 39 o  stratach wojennych zob. P. Michałowski, Zbiory artystyczne Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, „Roczniki Historyczne” 1957, R. XXiii, s. 437–438. 304 agnieszka Wajroch Dział ludoznawczy pod opieką towarzystwa Przyjaciół nauk w Poznaniu 1912–1914 Poznańskie towarzystwo Przyjaciół nauk było – jak wiadomo – nie tylko głównym ośrodkiem rozwijania polskiej refleksji naukowej w zaborze pruskim, ale także istotnym centrum pielęgnowania polskiego dziedzictwa kulturowego, czego wyrazem był z jednej strony gromadzony systematycznie zasób biblioteczny, z drugiej – różnorodne zbiory Muzeum im. Mielżyńskich. towarzystwo odegrało też swoją rolę w  uformowaniu się w  Poznaniu ośrodka badań ludoznawczych i  interesującej kolekcji etnograficznej, której spiritus movens była jedna z  naj- aktywniejszych kobiet mieszkających w  stolicy Wielkopolski, czynna na wielu polach Helena Cichowiczowa, żona wybitnego adwokata Ludwika Cichowicza. inspiracja w  tym kierunku wyszła jednak od prezesa PtPn bpa Edwarda Likowskiego, który w swym przemówieniu wygłoszonym 17 grudnia 1908 roku z okazji oddania do użytku nowej siedziby towarzystwa z wyrzutem wspomniał o  braku działu etnograficznego w  zbiorach organizacji: „nie pomyślano daw- niej o nim dla braku miejsca. teraz nadchodzi chwila po wzniesieniu nowego gmachu, domagająca się natarczywie uzupełnienia tego działu, zwłaszcza wobec zacierających się coraz więcej ubiorów i zwyczajów naszego ludu. Co najmniej pożądanym jest mieć woskowe typy i ubiory ludowe mężczyzn i niewiast z trzech stron naszego Księstwa, z okolicy ołobockiej, z Kujaw i z szamotulskiego”1. Brak ten należało czym prędzej uzupełnić. Biskup wezwał zgromadzonych do pomocy w  tworzeniu kolekcji. Dodajmy, że o  konieczności powołania oddziału etno- logicznego wspominał także Franciszek Chłapowski na posiedzeniu Wydziału Przyrodników i techników tPn w 1909 roku 2. Realizacja tego pomysłu przypadła właśnie Helenie Cichowiczowej. W lutym 1909 roku, podczas jednego z wieczorków literacko-muzycznych w mieszkaniu państwa Cichowiczów, częsty gość mecenasostwa bp Likowski podzielił się ze zgromadzonymi uwagami dotyczącymi zanikania strojów ludowych3. Pani domu, 1 Przemówienie Najprzew� ks� biskupa dr� Likowskiego przy otwarciu nowego gmachu Tow� Przyj� Nauk (d� 19 grudnia 1908 roku), „sprawozdania towarzystwa Przyjaciół nauk” 1909, s. 375. 2 Roczne Sprawozdanie z czynności wydziału przyrodników i techników w ciągu roku 1909, tamże, s. 398. Próby utworzenia instytucji etnograficznej Chłapowski podejmował w  związku ze zjazdem niemiec- kiego towarzystwa antropologicznego i Etnograficznego, por. W. Przewoźny, Salon rodziny Cichowiczów, Poznań 2000, s. 11. 3 archiwum rękopiśmienne W. Cichowicz w zbiorach Muzeum archidiecezjalnego w Poznaniu. DziaŁ LUDOZNAWCZY POD OPIEKĄ TOWARZYSTWA PRZYJACIÓŁ NAUK W POZNANIU 1912-1914 "gł sg 1. Helena Cichowicz, wszystkie fot. pochodzą z Archiwum W. Cichowicz, Muzeum Archidiecezjalne w Poznaniu Helena Cichowicz, [il. 1] która znała muzea etnograficzne w Niemczech, Danii, Czechach, Francji i Norwegii, podjęła się niebawem zadania ratowania polskiego dziedzictwa ludowego. „Dorobek chaty i sukmany oraz to, co naród nasz tutaj w swej pielgrzymce przez wieki z czynu swego utworzył, zachowa się teraz od zniszczenia i zagłady [...] nie znać swej ziemi, jak mawiał Gloger, to jakby nie znać swej Matki, czy może być większe nad to nieszczęście”*. W biografii Heleny Cichowicz jej córka Wiesława pisała, że zaczęła ona gromadzić zbiory ludoznaw- cze z głębokiego poczucia patriotyzmu, umiłowania ludu, jego twórczości i chęci zapełnienia braku takich zbiorów w dzielnicy pruskiej”. Zebrane eksponaty miały zostać zaprezentowane publiczności w salach Muzeum im. Mielżyńskich, należą- cych do PTPN. Szerzej problem dotyczący zbiorów ludoznawczych opisał w 1909 roku ks. Zdzisław Zakrzewski z Golejewka w broszurze Kilka słów w sprawie zanikają- cych stroi ludowych w W. Księstwie Poznańskiem”. Zysk z jej sprzedaży przekazano 4 Dr H. Święcicki, fragment przemówienia z okazji obchodów jubileuszu biskupa Likowskiego w Towa- rzystwie Przyjaciół Nauk [w:] Obchód jubileuszowy w Towarzystwie Przyjaciół Nauk, „Sprawozdania Towarzystwa Przyjaciół Nauk” 1911, s. 208. 5 Archiwum rękopiśmienne W. Cichowicz... 6 Ks. Z. Zakrzewski, Kilka słów w sprawie zanikających stroi ludowych w W. Księstwie Poznańskiem”, Poznań 1909. 305 agnieszka Wajroch 306 skądinąd na rzecz tworzącego się działu ludoznawczego. Ks. zakrzewski zwracał uwagę, że przedstawiciele ludu zbyt lekko porzucają strój wiejski i zamieniają go na „brzydki, jednostajny strój miejski”7� ten pierwszy, w jego ujęciu, winien się stać narzędziem walki z niemiecką kolonizacją. Lud polski miał zatem nie tyle prawo, co obowiązek podkreślać językiem, ubiorem i zwyczajami swą odrębność kulturową. tym samym lud stawał się skarbnicą polskiej tradycji i  polskości. troska o wszystko, co z ludowością związane, urastała do rangi patriotycznego obowiązku. odpowiadając na tę naglącą potrzebę, w marcu 1910 roku Helena Cichowicz wydała odezwę nawołującą do utworzenia działu etnograficznego w towarzystwie Przyjaciół nauk. 8 marca tegoż roku wspólnym staraniem pani mecenasowej i członków PtPn powołano towarzystwo Ludoznawcze8. Jego prezesem miano- wano Helenę Cichowicz, obok której w zarządzie zasiedli dr Bolesław Erzepki, Konstanty Kościński i  Wojciech trąmpczyński. statut opracowali wspólnie dr Heliodor Święcicki i  mecenas Bernard Chrzanowski, natomiast doradcami zostali: Franciszek Chłapowski, hr. Wanda Czarnecka z Golejewka, hr. Jadwiga Kwilecka z Dobrojewa, hr. seweryna Mielżyńska z iwna oraz panie: Leitgeberowa i Potworowska9. zgodnie z tym, co zapisano w statucie, towarzystwo miało zgro- madzić „w pierwszym rzędzie zbiory wszelkich charakterystycznych okazów życia ludowego, a mianowicie strojów ludowych, wyrobów przemysłu domowego, urzą- dzeń domowych, sprzętów, naczyń itp., oraz pieśni i podań ludowych. zebrane okazy przeznaczano dla Muzeum Mielżyńskich jako ofiarowane towarzystwu Przyjaciół nauk w  Poznaniu, aby stanowiły podstawę do utworzenia wydziału etnograficznego w tymże muzeum”10. Mecenasowa wraz z córką Wiesławą odbyły szereg podróży na wieś, gdzie pokonując nieufność mieszańców, uzyskały pokaźny zbiór eksponatów podkre- ślających polskość, jedność i  charakter kulturowy mieszkańców Wielkopolski, Pomorza, a nawet Śląska [il. 2]. 8 grudnia 1911 roku, w pięćdziesiątą rocznicę święceń bpa Likowskiego, sprawiono jubilatowi wyjątkowy prezent. o godzinie 16.00 otwarto zbiory ludoznawcze, które sam uroczyście poświęcił11. tego dnia sala na parterze gmachu tPn była wypełniona po brzegi. Kolekcja ludowa prezentowana była w  dość ciasnych pomieszczeniach Muzeum. Mimo to zyskała uznanie nawet w  oczach pruskich władz. Rada Miasta przyznała ich twórczyni roczną subwencję12. Podczas walnego zebrania towarzystwa 21 maja 1912 roku bp Likowski wypowiadał się o  dziale ludo- znawczym bardzo pozytywnie: „Utworzył się w  latach ostatnich nowy dział, tj. zbiór ludoznawczy, którego potrzebę już dawno odczuwano. zbiór ten tak jest 7 tamże, s. 5. 8 a. Wojtkowski, Helena Cichowiczowa i  Zbiory Ludoznawcze [w:] XXV-lecie Zbiorów Ludoznawczych im� Heleny i Wiesławy Cichowicz w Poznaniu, Poznań 1937, s. 5. 9 W. Przewoźny, Salon rodziny Cichowiczów, „Kronika Miasta Poznania”, 1–2/1994, s. 186. 10 a. Wojtkowski, Helena Cichowiczowa…, s. 5. 11 Otwarcie Muzeum Ludoznawczego w Poznaniu, „Kurier Poznański”, nr 296 z 30 Xii 1911. 12 t. sas-Jaworski, Zbiory Ludoznawcze im� Heleny i Wiesławy Cichowicz, „tygodnik ilustrowany” 1929, nr 47, s. 906. DziaŁ LUDOZNAWCZY POD OPIEKĄ TOWARZYSTWA PRZYJACIÓŁ NAUK W POZNANIU 1912-1914 2. Helena i Wiesława Cichowicz z gorsetem krakowskim wspaniały i tak znakomicie urządzony, że ocena jego ze strony kompetentnej, i to nie tylko polskiej, ale także niemieckiej, wypadła jak najkorzystniej”". Po biskupie krótki wykład wygłosił także dr Nikodem Pajzderski, który podkreślił szczególne znaczenie ruchu ludoznawczego dla Wielkopolski. Tu właśnie „od wieków już ścierają się z sobą dwie kultury [...] kultura rodzima uległa niemal zupełnej zagładzie, czy to w budownictwie, czy w strojach. Zbiory ludoznawcze poznańskie [...] będą nabierały coraz większego znaczenia źródeł naszej kul- tury i będą stanowiły wcale bogate i ożywcze źródło dla wszystkich pracują- cych na niwie naszej sztuki w kraju”'*. Wysoko ocenił też zbiory wezwany w tym celu do Poznania dyrektor Kaiser-Friedrich-Museums w Górlitz prof. Ludwig Feyerabend”. Uznał on, iż zbiory prezentują wartość kulturalną i naukową. Pochwalił również sam sposób i pomysł rozmieszczenia eksponatów, twierdząc, że muzeum zdaje się tętnić życiem, a nie jest tylko przypadkowym skupiskiem przedmiotów. Eksponatów stale przybywało. Helena nie ustawała w swych wiejskich podróżach, a prężnie rozwijające się Towarzystwo Ludoznawcze zgromadziło pokaźną kolekcję sztuki ludowej. Cały czas jednak nieuregulowany pozostał 13 Ze sprawozdań poszczególnych wydziałów, Walne zebranie administracyjne Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Poznaniu z dnia 21 maja 1912 roku, „Sprawozdania Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk”, s. 248. MA. Wojtkowski, Helena Cichowiczowa..., s. 8. 15 W. Cichowicz, Przewodnik Ilustrowany po Dziale Ludoznawczym im. Heleny i Wiesławy Cichowicz w Muzeum Wielkopolskiem w Poznaniu, Poznań 1929, s. 5. 307 agnieszka Wajroch 308 stosunek prawny obu towarzystw. Działania na tym polu pozostawiono przy- szłemu zarządowi. Kolekcja sztuki ludowej była póki co własnością towarzystwa Ludoznawczego. Poświadcza to choćby tytuł pierwszego przewodnika wyda- nego w  1911 roku: Przewodnik po zbiorach Towarzystwa Ludoznawczego pióra Wiesławy Cichowicz16� zgodnie z projektem umowy, przekazanym PtPn 8 listo- pada 1911 roku, zbiory towarzystwa Ludoznawczego były jego własnością, aż do czasu jego rozwiązania, PtPn zaś sprawowało nad nimi jedynie opiekę17. zbiory ludoznawcze ulokowane zostały w salach na drugim i czwartym pię- trze oraz na klatce schodowej prowadzącej z trzeciego na czwarte piętro Muzeum im. Mielżyńskich. na drugim piętrze prezentowano stroje i  meble bamberskie (w szafach o numerach i–Vi). na klatce schodowej zobaczyć można było pstru- chy18, obrazy, meble śląskie i lalki w strojach ludowych. W sali na piętrze czwartym umieszczono stroje i meble z Wielkiego Księstwa Poznańskiego, Kujaw, Królestwa, Galicji, Ukrainy i Litwy (w szafach nr i–iX). szafę nr i na drugim piętrze ufundowała prezes towarzystwa Ludoznawczego. Umieszczono w niej rodzinę w świątecznych strojach zmierzającą do kościoła. Gablota nr iii była darem pana Bąkowskiego z firmy Eichstaedt z Poznania, z kolei szafę nr iV podarował J.n. Dankowski z Poznania. W gablocie nr V umieszczono wspaniały zbiór czepców oczepinowych. W sali Wielkiej i na czwartym piętrze prezentowano stroje z innych zaborów (m.in. z Kijowa oraz strój góralski). szafa nr iii, ufundowana przez ks. prof. Warmińskiego, prezentowała stroje bukowskie. szafę nr iV, tzw. krotoszyńską, sfinansowała Wiesława Cichowicz [il. 3]. Gablota nr V była darem ziemi szamotulskiej. Młynek nr Vi z fragmentami pasów kontu- szowych ufundował mec. trąmpczyński, bp Likowski zaś podarował szafę nr Viii ze strojami ołobockimi z Dąbrówki i iwna. Wreszcie w gablocie nr iX, którą także ofiarował mec. trąmpczyński, wystawiono czepce oczepinowe (białe i złote)19. na ścianach powieszono święte obrazy, które wypełniały wnętrza wiejskich chat. łącznie eksponowano około  385 różnych obiektów, prezentując szeroką gamę wytworów sztuki ludowej. Poczynając od strojów ludowych, narzędzi pracy, odtworzenia detali wnętrz wiejskich chat, poprzez kaszubskie tabakierki z rogu, zbiór starych guzików od kaftanów i ptaka z korzenia drzewnego, skończywszy na wyciętych z pergaminu scenach z życia Chrystusa. Pomysł uporządkowania ekspozycji Helena Cichowicz zaczerpnęła z muzeów w  Pradze. Podczas swych licznych podróży zagranicznych, szukając wzorco- wych sposobów prezentowania zbiorów i zarządzania nimi, trafiła wraz z córką do czeskich sąsiadów. ich uwagę zwróciły liczne szafy oraz gabloty muzealne20. Postanowiły podobne rozwiązanie wykorzystać przy prezentacji swoich zbiorów. zdobyły stosowne projekty, a wykonanie gablot ekspozycyjnych zleciły polskim rzemieślnikom, by dać możliwość zarobku lokalnym twórcom i  umożliwić im 16 W. Cichowicz, Przewodnik po zbiorach Towarzystwa Ludoznawczego, Poznań 1911. 17 a. Wojtkowski, Helena Cichowiczowa…, s. 10. 18 Pstruchy – samodziały wielkopolskie, element stroju ludowego wykonany z wełny w pasy czerwone i gra- natowe urozmaicone niekiedy nitką błękitną lub białą. 19 W. Cichowicz, Przewodnik po zbiorach…, s. 7–55. 20 archiwum rękopiśmienne Wiesławy Cichowicz. DziaŁ LUDOZNAWCZY POD OPIEKĄ TOWARZYSTWA PRZYJACIÓŁ NAUK W POZNANIU 1912-1914 3. Szafa krotoszyńska zdobycie doświadczenia rozwijającego ich umiejętności, co zresztą Wiesława Cichowicz podkreślała po latach w swych wspomnieniach. W założeniu twórczyni ekspozycji prezentowane zbiory miały przypominać zwiedzającym, jakie stroje nosił lud i czym się zajmował, oraz podkreślać „staro- dawność i swojskość naszej kultury, być podnietą i dawać wzory artystom, a histo- rycznym przypomnieniem dla mężów nauki”. Poznańskie zbiory prędko stały się wzorcowymi dla wielu powstających wówczas muzeów. I tak w październiku 1912 roku ekspozycję w Muzeum im. Mielżyńskich zwiedził poseł do Reichstagu Roman Janta-Połczyński, na niej bowiem zamierzał wzorować powstające Kaszubskie Muzeum Ludoznawcze”. Z ekspozycji można było skądinąd zabrać ze sobą nie tylko wrażenia, ale i fotografie zbiorów ludoznawczych, które były do nabycia (10 fen.) w automacie znajdującym się w Muzeum, przy kasie, a także w niemal każdym składzie papieru”. Sztukę ludową chroniono zatem od zapo- mnienia, nie tylko gromadząc cenne obiekty, prezentując je publiczności i pro- pagując ludowe wzory, ale również udostępniając je szerokiemu gronu właśnie w postaci zdjęcia czy pocztówki. Działania Heleny popierali i finansowo wspierali członkowie Towarzystwa Ludoznawczego. Pierwsza wojna światowa i powojenna zawierucha, a także 21 Tamże. 22Ą, Wojtkowski, Helena Cichowiczowa..., s. 10. 23'W. Cichowicz, Przewodnik po zbiorach..., wstęp. 309 agnieszka Wajroch 310 postępująca inflacja znacznie jednak ograniczyły liczbę jego członków. Wraz z nimi zmniejszyła się wysokość wpłacanych składek. zmienił się także zarząd PtPn. Dodatkowo pomieszczenia muzealne stawały się zbyt ciasne dla stale rosnącej liczby eksponatów, sięgającej już kilku tysięcy. Dawały o  sobie znać pierwsze problemy, które w konsekwencji doprowadziły do przeniesienia zbiorów ludoznawczych. W latach 1914–1918 kolekcja przechowywana była w wynajętych przez rodzinę pomieszczeniach magazynowych24, po wojnie zaś trafiła do Muzeum Wielkopolskiego, gdzie dopiero w 1921 roku udostępniono ją zwiedzającym. na zakończenie warto podkreślić, że zbiory ludoznawcze prezentowane były w gma- chu Muzeum im. Mielżyńskich obok starożytności słowiańskich i wybitnych dzieł polskich malarzy i pisarzy. Wśród dzieł znamienitych filologów oraz filozofów prezentowano ludowe czepce i chusty. Bo zarówno w jednych, jak i w drugich drzemał duch polskości, płomień wolności – nadzieja. 24 W. Przewoźny, Salon…, s. 20. 311 andrzej Prinke od studenta do profesora Rola Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk w karierze czołowego polskiego prehistoryka – Józefa Kostrzewskiego (1885–1969)1 Pierwszy kontakt Józefa Kostrzewskiego z  towarzystwem Przyjaciół nauk Poznańskim2 przypada na rok 1909, kiedy to ówczesny student prehistorii i etno- logii na Uniwersytecie Jagiellońskim zjawił się w należącym do tPnP Muzeum im. Mielżyńskich. Wizyta miała na celu zapoznanie się z tamtejszą kolekcją zabyt- ków prehistorycznych. nie bez znaczenia był również fakt, że tPnP było wówczas jedyną instytucją w Wielkopolsce, która mogłaby zaoferować pracę absolwentowi tych specjalności. od ćwierćwiecza pracował tam dr Bolesław Erzepki – dyrektor, bibliotekarz i sekretarz towarzystwa. Kostrzewski ofiarował wówczas do zbiorów tPn kilka odkrytych przez siebie zabytków archeologicznych. Potrzebny prehistoryk profesjonalista Po pierwszym  roku swych krakowskich studiów (1909–1910) Kostrzewski krytycznie ocenił ich poziom (choć jednocześnie doceniał atrakcje tamtejszego życia studenckiego)3. Przy okazji kolejnej wizyty w Poznaniu zwierzył się ze swych dylematów Erzepkiemu, a  ten w  odpowiedzi zasugerował mu dalszą edukację u Gustafa Kossinny – profesora prehistorii w Berlinie. Rady tej Erzepki udzie- lił nie bez powodu. istniejące od 1857 roku Muzeum przez długi czas nie miało w Poznaniu konkurencji. sytuacja zmieniła się w 1894 roku, gdy miejscowy samo- rząd powołał Muzeum Prowincjonalne/Provinzialmuseum w oparciu o kolekcję założonego w  1885  roku towarzystwa Historycznego Prowincji Poznańskiej/ Historische Gesellschaft für die Provinz Posen. Pruskie władze poczęły wówczas wywierać naciski na tPnP, by i ono przekazało tam swoje zbiory. Co więcej, od 1908 roku w Berlinie zaczęto mówić o projekcie nowej ustawy o wykopaliskach, a wieści o tym docierały również do Poznania. Planowana ustawa miała zezwalać na prowadzenie wykopalisk jedynie fachowcom; dopuszczała też przymusowe przejęcie zbiorów pozbawionych facho- wej opieki. Uniemożliwiłoby to poznańskiemu towarzystwu dalsze powiększanie 1 skrócona wersja fragmentów pracy: J.E. Kaczmarek, a. Prinke, Życie długie, pracowite i spełnione� Józef Kostrzewski – prehistoryk, patriota, Europejczyk, Poznań 2017 (w przygotowaniu). Por. też: J.E. Kaczmarek, Organizacja badań i ochrony zabytków archeologicznych w Poznaniu (1720–1958), Poznań 1996. 2 4 Vii 1921 r. nazwę tę zmieniono na: Poznańskie towarzystwo Przyjaciół nauk, która obowiązuje do dziś. 3 J. Kostrzewski, Z mego życia� Pamiętnik, Wrocław 1970, s. 64–65. ANDRZEJ PRINKE 1. Członkowie Stowarzyszenia Patriotyczno-Religijnego „Eleusis”, Józef Kostrzewski trzeci od prawej, Kraków, 1909 r., ze zb. Biblioteki KUL kolekcji, a nawet groziłoby przymusowym przejęciem jej przez muzeum pruskie*. Gdyby więc jakiś młody Polak możliwie szybko uzyskał dyplom prehistoryka, zatrudnienie go w Muzeum TPNP zabezpieczyłoby przyszłość zbiorów w pol- skich rękach. Namówiony przez Erzepkiego, Kostrzewski postanowił więc porzu- cić Kraków i przenieść się do Berlina. W drugiej połowie 1912 roku Kostrzewskiego niemile zaskoczyła wiadomość, że jego podanie o pracę w TPNP zostało odrzucone; co prawda trudno było się temu dziwić, gdyż Towarzystwo z reguły przyjmowało do pracy naukowej osoby po studiach. Jeszcze bardziej niepokojąca była informacja, iż o tę samą posadę ubiega się Nikodem Pajzderski, pracownik Muzeum w Gołuchowie, którego Kostrzewski scharakteryzował z przekąsem jako „architekta, interesującego się ochroną zabytków”. Pajzderski miał się jakoby cieszyć poparciem niektórych członków Towarzystwa. Co gorsza, również dyrektor Erzepki przychylał się do tej kandydatury. Skąd ta nagła zmiana? Odpowiedź znajdujemy u samych początków TPNP. Fundatorzy Muzeum wiedzieli, że na terenie zaboru rosyjskiego władze konfiskowały polskie kolekcje * Muzeum Prowincjonalne, przemianowane w 1903 r. na Kaiser Friedrich-Museum zu Posen (KFM)/ Muzeum im. Cesarza Fryderyka w Poznaniu. J.E. Kaczmarek, H. Kaczmarek, P. Silska, Początki starożytnic- twa wielkopolskiego w korespondencji Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego, Poznań 2013, s. 450-458, korespondencja przewodniczącego Koła Polskiego w pruskim parlamencie, Idziego Świtały, z Bolesławem Erzepkim w sprawie ustawy wykopaliskowej, 1913 r. 5 Archiwum Archidiecezjalne w Gnieźnie (dalej: AAG), Archiwum Parafii Pleszew, sygn. 300. 312 OD STUDENTA DO PROFESORA w ramach represji za zrywy niepodle- głościowe. Zarząd Towarzystwa sta- rał się więc za wszelką cenę uniknąć podobnego niebezpieczeństwa. Już trzydzieści lat przed Kostrzewskim, gdy o posadę w Muzeum starał się Erzepki, członek zarządu TPNP - Wawrzyniec Benzelstjerna Engestróm oświadczył: „Jednym z warunków, na który zwracam uwagę - jest wyma- ganie, ze względu na położenie nasze konieczne, aby urzędnik Towarzystwa Przyjaciół Nauk wyrzekł się wszelkiego występowania publicznego politycz- nego bezwarunkowo - nie występo- wał na żadnych zebraniach, wiecach i innych agitacyach - nie wdawał się, poza obrębem ściśle naukowym, w żadne korespondencje i polemiki 2. Bolesław Erzepki (1852-1932), dyrektor dziennikarskie - gdyż to mogłoby Muzeum im. Mielżyńskich TPNP przełożony oddziałać szkodliwie i skompromi- J. Kostrzewskiego w latach 1914-1923, tować Towarzystwo w oczach władzy ze zb. Archiwum PAN/Poznań niechętnej instytucji”*. (dalej: PANAWOP) W Wielkopolsce rozróżniano dwa rodzaje patriotyzmu: „gorący”, gotowy do buntu przeciw zaborcy, oraz „chłodny”, kierujący się rozumem i nastawiony na pracę organiczną. TPNP forowało tę drugą postawę. Zatrudniając nowego pracownika, chciano mieć pewność, że nie narazi on jedynej w Wielkopolsce placówki naukowo-kulturalnej na likwidację poprzez swe nieodpowiedzialne działania polityczne. Zważywszy na „gorącą” przeszłość Kostrzewskiego (kon- spiracja szkolna, zakończona relegowaniem z gnieźnieńskiego gimnazjum na pół roku przed maturą, którą zdał w poznańskim Kónigliches Auguste-Victoria- -Gymnasium/Królewskim Gimnazjum im. Augusty Wiktorii, czyli w dzisiejszym „Marcinku”), obawiano się, że jego patriotyczny temperament może ponownie dojść do głosu. Zarząd Towarzystwa stanął więc przed dylematem: czy zatrud- nić osobę uwikłaną niegdyś w działalność niepodległościową, czy raczej postawić na kogoś wolnego od podobnych pokus. Ponieważ w 1912 roku pogłoski o nowej ustawie ucichły, Erzepki skłaniał się ku zatrudnieniu Pajzderskiego. Kostrzewski zwrócił się więc do jednego ze swych mentorów — ks. Kazimierza Niesiołowskiego” z Pleszewa, z którym już od kilku lat łączyła go współpraca w ruchu antyalkoholowym. Opisując mu całą sprawę, o Pajzderskim wyraził się ciepło, lecz jednocześnie podkreślił własną przewagę merytoryczną. Prosił o wsta- wiennictwo u prezesa Towarzystwa, zapewniając, że studia ukończy do wiosny 6 Archiwum TPNP, zbiory specjalne, rkps 1530; J.E. Kaczmarek, H. Kaczmarek, P. Silska, dz. cyt. 7 AAG, Archiwum Parafii Pleszew, sygn. 300, listy z dnia 16 X 1912, 30 X 1912i2411913. 313 andrzej Prinke 314 1913 roku. Ks. niesiołowski interweniował u prezesa Wydziału Przyrodniczego tPnP Franciszka Chłapowskiego8 i u jego zastępcy stanisława suchockiego, którzy zdołali przekonać Erzepkiego, że lepszym kandydatem będzie jednak Kostrzewski. Uradowany Józef przedstawił swemu opiekunowi program najbliższych działań: publikowanie artykułów o prehistorii w prasie poznańskiej oraz rozpraw nauko- wych w  „Materiałach archeologiczno-antropologicznych”, wydawanych przez akademię Umiejętności w Krakowie. W marcu 1913 roku szanse Kostrzewskiego na pracę w Muzeum tPnP zwięk- szyły się radykalnie. Prace nad ustawą o wykopaliskach zmierzały ku końcowi, więc przewodniczący Koła Polskiego w  parlamencie niemieckim idzi Świtała zwrócił się w tej sprawie do towarzystwa. Jako członek komisji pracującej nad ustawą miał on za zadanie dopilnować, by zawarte w niej przepisy nie godziły w interesy tPnP. Usiłowania te nie dały niestety większych rezultatów; nie zdo- łano bowiem wciągnąć Muzeum im. Mielżyńskich do oficjalnego rejestru instytu- cji, które miałyby prawo żądać wydania znalezionego zabytku, choć jednocześnie z ustawy nie wynikało, by można było pozbawić towarzystwo już posiadanych zbiorów9. Kostrzewski nie miał już konkurenta, gdyż teraz do opieki nad zbio- rami prehistorycznymi konieczny był fachowiec. on sam jeszcze o tym nie wie- dział, starał się więc nadal pozyskiwać życzliwość zarządu aktywnością naukową, m.in.  publikując w  grudniu 1913  roku swą debiutancką książkę Wielkopolska w czasach przedhistorycznych – pierwszą regionalną monografię archeologiczną dotyczącą ziem polskich10. Podczas gdy książka była w druku, Kostrzewski pisał pracę doktorską. zajęło mu to zaledwie trzy miesiące i już 22 lutego 1914 roku przedstawił gotową dyser- tację. 26 marca parlament pruski uchwalił ustawę o wykopaliskach; gotowe były również przepisy wykonawcze. W reakcji na to wydarzenie zarząd tPnP już po czterech dniach [!] zaproponował Kostrzewskiemu podpisanie umowy o pracę. Józef przeznaczył kwiecień na przygotowania do egzaminu doktorskiego; podpisał więc co prawda umowę z datą 1 kwietnia, ale wynegocjował miesięczny urlop i do pracy stawił się 1 maja. Kostrzewscy osiedli w Poznaniu przy ul. Elżbiety 411, gdyż mieszkanie służbowe w gmachu tPnP, przeznaczone dla konserwatora zbiorów, od lat zajmował Erzepki. Drugi konserwator Muzeum im� Mielżyńskich Muzeum tPnP powstało w 1857 roku jako Muzeum starożytności Polskich i słowiańskich. imię Mielżyńskich otrzymało w roku 1882 w dowód uznania dla wielkopolskich arystokratów, którzy ufundowali jego nową siedzibę; przekazali też do jego zbiorów kolekcję dzieł sztuki i  starożytności. zadaniem tPnP było zastąpić nieobecny w Poznaniu uniwersytet; zgromadzone tam muzealia i książki 8 Por. przyp. 5. 9 J.E. Kaczmarek, dz. cyt., s. 51–54; J.E. Kaczmarek, H. Kaczmarek, P. silska, dz. cyt., s. 267–271. 10 J. Kostrzewski, Wielkopolska w czasach przedhistorycznych, Poznań 1914; a. Prinke, Początki wielkiej kariery w  latach Wielkiej Wojny. Józef Kostrzewski, poznański prehistoryk i  muzeolog, „Kronika Miasta Poznania”, 3/2015, s. 298, ryc. 10. 11 Dziś ul. Kochanowskiego. OD STUDENTA DO PROFESORA 3. Aleksandra Karpińska (1882-1953), prehistoryk, współpracowniczka ]. Kostrzewskiego w Muzeum Wielkopolskim i w Instytucie Prehistorycznym UP oraz Zygmunt Zakrzewski (1867-1951), chemik, dr filozofii, kolekcjoner, numizmatyk i prehistoryk, twórca polskiej służby konserwatorskiej w Wielkopolsce i na Pomorzu, prezes Polskiego Towarzystwa Prehistorycznego, ze zb. PANAWOP udostępniano do badań naukowych; zarazem przechowywano je dla potomności jako dobra kultury polskiej. Erzepkiego zatrudniono m.in. z uwagi na jego doświad- czenie wykopaliskowe. Zainicjował on wydawanie „Zapisków Archeologicznych Poznańskich” (od 1887) i „Albumu zabytków przedhistorycznych Wielkiego Księstwa Poznańskiego” (od 1893); działał też w Komisji Archeologicznej, istnieją- cej w Towarzystwie od samego początku, choć z przerwami i pod różnymi nazwami. Erzepki okazał ogromne zaufanie 29-letniemu wówczas Kostrzewskiemu. Jako dyrektor Muzeum nie ingerował w działalność merytoryczną swego podwład- nego, polecił mu jedynie sfinalizować druk dwóch ostatnich zeszytów „Albumu”. Równolegle Kostrzewski rozpoczął przebudowę prehistorycznej wystawy stałej, którą na ten czas zamknięto dla publiczności. Egzamin doktorski miał formę ustną; celem było sprawdzenie wiedzy kan- dydata z prehistorii, a także z filozofii, archeologii klasycznej i historii sztuki. 12 A. Prinke, dz. cyt., s. 295, ryc. 6. 315 andrzej Prinke 316 Całość przeprowadzono 20 lipca 1914 roku, tuż przed wybuchem i wojny świa- towej. o  ile egzamin z  prehistorii przebiegł bardzo dobrze, a  promotor ocenił przedstawioną pracę: Die ostgermanische Kultur der Spätlatėnezeit13 na celująco, to już historia sztuki i archeologia klasyczna wypadły znacznie gorzej, przy filo- zofii zaś Kostrzewski znalazł się w prawdziwych opałach i Kossinna musiał oso- biście wspierać swego doktoranta. Promocja doktorska Kostrzewskiego odbyła się 24 marca 1915 roku14, a już w następnym miesiącu objął on funkcję sekre- tarza Wydziału Historyczno-Literackiego tPnP. Prowadził odtąd protokoły z posiedzeń, a sprawozdania z nich publikował w poznańskiej prasie; organizo- wał też wykłady naukowe15. W warunkach toczącej się wojny zapraszał głównie wykładowców z Poznania16, choć czasami udawało mu się ściągnąć prelegentów z Galicji. Porządkował i opracowywał zbiory muzealne, a wyniki swych badań ogłaszał drukiem; pisywał też recenzje książek, nieraz nader surowe. nadszedł kolejny rok wojny, jeszcze trudniejszy od poprzedniego. Wiosną 1916 roku Kostrzewski założył towarzystwo Muzealne, by popularyzować zbiory macierzystej instytucji i pozyskiwać dodatkowe fundusze na jej działalność. za (początkowo) trzy marki rocznej składki uczestnik otrzymywał bezpłatny wstęp do Muzeum, egzemplarz organu towarzystwa „zapiski Muzealne”17, a  także – co nie mniej cenne – poczucie normalności w świecie ogarniętym szaleństwem wojny. Przewodniczącym towarzystwa został Bernard Chrzanowski18, podczas gdy sam inicjator zadowolił się funkcją sekretarza. W końcu roku towarzystwo liczyło już 434 członków. W sumie do końca wojny udało się zakupić kilkanaście obrazów polskich malarzy i wydać pięć zeszytów „zapisków Muzealnych”. W pra- sie poznańskiej Kostrzewski publikował korespondencję wybitnych osobistości ze zbiorów tPnP, co uratowało ją dla przyszłych pokoleń, gdyż oryginały nie prze- trwały drugiej wojny światowej19. za pośrednictwem wybitnego prehistoryka niemieckiego Carla schuchhardta20 Kostrzewski uzyskał przepustkę na wyjazd do zajętej przez niemców Warszawy, po czym za zgodą tPnP wybrał się tam w  lipcu 1916  roku. Celem dwumie- sięcznego pobytu były studia nad materiałami zabytkowymi ze zbiorów Erazma Majewskiego – znanego archeologa amatora i  właściciela największej spośród tamtejszych kolekcji prehistorycznych. Było to konieczne do sfinalizowania 13 a. Prinke, dz. cyt., s. 290, ryc. 2. 14 archiwum Uniwersytetu im. Humboldtów w Berlinie, protokoły promocji doktorskich – rocznik 1915. 15 J. Kostrzewski, Z mego życia…, s. 88. 16 Wykładali tam m.in.: ks. dr Kamil Kantak, ks. stanisław Kozierowski, dr Ludwika Dobrzyńska-Rybicka, prof. dr stanisław Karwowski, dr Bolesław Erzepki, ks. nikodem Cieszyński, Maria Wicherkiewiczowa i ks. prof. dr szczęsny Dettloff. 17 a. Prinke, dz. cyt., s. 296, ryc. 8. 18 J.E. Kaczmarek, dz. cyt., s. 66. 19 J. Kostrzewski, Z mego życia…, s. 97–98. 20 Carl schuchhardt (1859–1943) – prehistoryk niemiecki, dyr. oddziału Prehistorycznego Museum für Völkerkunde w  Berlinie (1908), współzałożyciel rocznika „Praehistorische zeitschrift” (1909), członek Pruskiej akademii nauk i niemieckiego instytutu archeologicznego, prezes berlińskiego towarzystwa antropologii, Etnologii i Prehistorii (1906–1929). W roku 1913 był on przez trzy miesiące pracodawcą Kostrzewskiego podczas jego berlińskich studiów. OD STUDENTA DO PROFESORA książkowej wersji doktoratu. Nieco później na łamach poznańskiej prasy pojawił się nowy publicysta o pseu- donimie „Radzim”, który wypowiadał się na ważne tematy publiczne. Krył się pod nim Józef Kostrzewski, który obszedł w ten sposób zasadę zabrania- jącą pracownikom TPNP zabierać głos w kwestiach politycznych. W obliczu ogromnych potrzeb Kostrzewski podjął zabiegi o zatrudnie- nie w Muzeum pracownika technicz- nego. Towarzystwo zgodziło się jedynie na etat woźnego-portiera, gwarantując mu mieszkanie służbowe. Od 1 lutego 1917 roku pracę tę podjął Władysław Maciejewski, z zawodu murarz”. Pod kierunkiem nowego szefa zaczął się przyuczać do pełnienia funkcji laboranta i konserwatora zabytków. W ciągu kilku lat posiadł umiejętność 4. Bożena Stelmachowska (1889-1955), rekonstrukcji ceramiki, konserwacji prehistoryk, etnograf, prof. UMK w Toruniu, zabytków metalowych, wykonywa- ze zb. PANAWOP nia pomiarów i fotografii, produk- cji przeźroczy na płytach szklanych i prowadzenia drobnych interwencji archeologicznych w terenie; ponadto był kierowcą i kucharzem ekspedycji wykopaliskowych”. Maciejewski związał się z Kostrzewskim na dalsze pół wieku, tak poprzez współpracę w Muzeum i na uni- wersytecie, jak i serdeczną przyjaźń. Niezwykły epizod z końca Wielkiej Wojny potwierdził słuszność zastrze- żeń, jakie Zarząd TPNP podnosił wcześniej wobec kandydatury Kostrzewskiego. W okresie od 4 listopada 1917 do końca maja 1918 roku zdecydował się on bowiem ukrywać w gmachu TPNP Wincentego Wierzejewskiego (1889-1972), dezertera z armii niemieckiej, współzałożyciela podziemnego harcerstwa wielkopolskiego i późniejszego organizatora Polskiej Organizacji Wojskowej Zaboru Pruskiego”. W maju 1918 roku doszło do konfliktu z pruskim starostą powiatowym na tle kwestii, dokąd mają trafić zabytki z interwencji archeologicznej Kostrzewskiego w okolicach Kępna. Starosta twierdził, że powinny się znaleźć w KFM, tymczasem były one już w drodze do TPNP. Sprawa trafiła do starosty krajowego, gdzie w obro- nie praw polskiego Muzeum stanął niespodziewanie dyrektor KFM - Ludwig Kaemmerer. 25 maja 1918 roku Kostrzewski zwołał zebranie członków TPNP, by wygłosić referat o potrzebie reaktywacji Komisji Archeologicznej, i nakreślił 21], Kostrzewski, Z mego życia..., s. 92-93, A. Prinke, dz. cyt., s. 297, ryc. 9. 22 J. Kostrzewski, Z mego życia..., s. 92. 23 Geheimes Staatsarchiv Preussischer Kulturbesitz Berlin-Dahlem, Rep. 77, Tit. 871, nr 1, vol. 1, k. 277-290. 317 andrzej Prinke 318 plan jej działania (organizowanie wykopalisk, wspieranie badań naukowych jej członków i redakcja wydawnictw, w tym rocznika „Przegląd archeologiczny”). Wniosek przegłosowano i Komisja podjęła działalność. Pozyskano 11 członków czynnych i 88 wspierających24, a na prezesa wybrano zygmunta zakrzewskiego. Choć wojna dobiegała końca, armia niemiecka nadal potrzebowała rekrutów. Kostrzewskiego problem ten dotknął w lipcu 1918 roku, na ostatniej podczas tej wojny komisji poborowej. Uznano go za zdolnego do służby wojskowej wyłącznie na terenie niemiec, groziła mu więc jedynie służba wartownicza w jakimś gar- nizonie lub praca w administracji. zarząd tPnP podjął interwencję w obronie swego pracownika; do czasu jej rozpatrzenia niedoszły rekrut mógł kontynuować pracę w Muzeum25. Współzałożyciel Wszechnicy Piastowskiej/Uniwersytetu Poznańskiego Jednym z tych, którzy już w październiku 1918 roku przewidywali rychłą klęs- kę niemiec, był prezes tPnP prof. Heliodor Święcicki. Uznał on, że w tej sytuacji należy dążyć do utworzenia w Poznaniu polskiej uczelni wyższej. Wkrótce uzy- skał wsparcie tej idei ze strony kilku innych członków towarzystwa, m.in. Józefa Kostrzewskiego. sposób realizacji tego pomysłu – utworzenie uniwersytetu przez miejscowe towarzystwo naukowe – zaprzeczał funkcjonującemu w pozostałych zaborach stereotypowi „Poznaniaka” jako człowieka wprawdzie praktycznego, ale bojaźliwego i o dość ciasnych horyzontach. W  toczącym się w  ciągu następnych tygodni powstaniu wielkopolskim Kostrzewski nie brał udziału, lecz nadal angażował się w organizowanie w Poznaniu polskiego życia naukowego. Przeprowadził też wykopaliska w sześciu miejscowo- ściach, m.in. na ważnym stanowisku neolitycznym w tucznie koło inowrocławia. Latem 1919 roku odbył z ramienia tPnP podróż naukową, odwiedzając szereg muzeów na terenie dawnej Kongresówki, gdzie przeprowadził kwerendę zabyt- ków z późnego okresu lateńskiego26. Po przerwie wakacyjnej, w końcu września 1919  roku, zainaugurował wykłady z  prehistorii na Uniwersytecie Poznańskim (noszącym wtedy miano Wszechnicy Piastowskiej). Prócz słuchaczy, którzy wybrali ten przedmiot jako dodatkowy27, na zajęciach pojawiły się też dwie stu- dentki, dla których prehistoria była przedmiotem głównym: aleksandra Karpińska i Bożena stelmachowska; obie zakończyły studia doktoratem z prehistorii. Inicjator połączenia poznańskich zbiorów muzealnych Dużo wysiłku kosztowało Kostrzewskiego uporządkowanie spraw muzealnych w samym Poznaniu. o ile w czasie zaborów istnienie w mieście dwóch muzeów o podobnym profilu – polskiego i niemieckiego – było uzasadnione, o tyle obecnie wywoływało ono jedynie zbędną rywalizację, a rozproszenie zbiorów utrudniało pracę naukową. towarzystwo z coraz większym trudem utrzymywało Muzeum, Bibliotekę i Wydawnictwo, toteż Kostrzewski również z tego powodu dążył do 24 B. stolpiak, Rozwój prahistorii polskiej w okresie 20-lecia międzywojennego, Poznań 1984, s. 71. 25 J. Kostrzewski, Z mego życia���, s. 100. 26 tamże, s. 116–117. 27 o systemie studiów zob. J.E. Kaczmarek, dz. cyt., s. 110. od studenta do profesora 319 połączenia obu instytucji i utworzenia z nich trzech muzeów specjalistycznych: Prehistorycznego, Przyrodniczego oraz sztuki i  Przemysłu artystycznego28. Mimo iż 11 listopada 1919 roku walne zebranie tPnP wyraziło zgodę na połą- czenie obu kolekcji, sprawa ciągnęła się jeszcze kilka lat z powodu oporu spad- kobiercy Mielżyńskich – hr. zygmunta Kurnatowskiego29. tymczasem Muzeum tPnP, z wyjątkiem kolekcji prehistorycznych, podupadało, a sprawa połączenia zbiorów komplikowała się, gdyż ścierały się tu różne interesy. należało też roz- wiązać niełatwe sprawy finansowe, i to w czasie galopującej inflacji. na szczęście Muzeum Wielkopolskie stało dobrze pod względem finansowym; samorządowi Wojewódzkiemu, pełniącemu rolę organu założycielskiego, udało się bowiem uzy- skać deklarację władz polskich o przejęciu zobowiązań w wysokości połowy kosz- tów utrzymania, wcześniej świadczonych przez rząd pruski. z dniem 7 czerwca 1920  roku powołano trzy samodzielne działy: Prehistorii, Przyrody i  Galerię obrazów30. z kolei w Muzeum im. Mielżyńskich Dział Przedhistoryczny, jak już wspo- mniano, rozwijał się pomyślnie, choć stan finansowy towarzystwa nadal się pogarszał. W  1920  roku Kostrzewskiemu udało się przenieść Władysława Maciejewskiego – formalnie woźnego i portiera – na stanowisko technika muzeal- nego, którym w  rzeczywistości był od samego początku31. ze swego pobytu w Krakowie Kostrzewski wyniósł wzorzec muzeum uniwersyteckiego, w którym studenci mogliby wdrażać się do badań naukowych poprzez udział w bieżących pracach. W Poznaniu takiej instytucji dotąd nie było, lecz teraz – dzięki unii per- sonalnej – rolę tę zaczęło pełnić Muzeum tPnP. W styczniu 1921 roku również przeciwnicy połączenia obu muzeów uświa- domili sobie fatalną sytuację finansową towarzystwa. Jednakże mimo wysił- ków ówczesnego prezesa Bronisława Dembińskiego pertraktacje z  samorzą- dem wojewódzkim przeciągały się i dopiero 2 maja 1921 roku Wydział Krajowy podjął stosowną uchwałę. zrezygnowano, przynajmniej na razie, z  utworzenia trzech muzeów specjalistycznych na rzecz jednego muzeum wielodziałowego, choć zakładano, że Dział Przedhistoryczny Muzeum Wielkopolskiego zachowa autonomię i będzie się mieścił w odrębnym budynku. Przez cały ten czas Józef Kostrzewski robił, co w jego mocy, aby utrzymać dotychczasową obsadę Działu Przedhistorycznego. W dniu 20 stycznia 1921 roku zawarł z tPnP nową umowę o pracę, w której zrezygnował z poborów, a towarzystwo zgodziło się na dalsze zatrudnienie pozostałych pracowników. Założyciel Polskiego Towarzystwa Prehistorycznego na zebraniu Komisji archeologicznej tPnP 11 maja 1920 roku Kostrzewski wystąpił z  wnioskiem o  powołanie Polskiego towarzystwa Prehistorycznego (PtP), które skupiałoby zarówno zawodowców, jak i amatorów, a także przejęłoby 28 J. Kostrzewski, Z mego życia…, s. 90. 29 B. stolpiak, dz. cyt., s. 65; list z. Celichowskiego do sekretarza PtPn z 7 iii 1919, archiwum MaP, sygn. a-dz-38/6; J. Kostrzewski, Z mego życia…, s. 118. 30 J.E. Kaczmarek, dz. cyt., s. 102. 31 tamże, s. 99. andrzej Prinke 320 wydawanie „Przeglądu archeologicznego”. Powołano zarząd, na którego czele stanął zygmunt zakrzewski; Kostrzewski – swoim zwyczajem – objął funkcję sekretarza. PtP miało główną siedzibę w Poznaniu i szereg oddziałów w całej Polsce32. W miarę jego rozwoju działalność towarzystwa Muzealnego stopniowo wygaszano; zmniejszyła się również aktywność Komisji archeologicznej, choć Kostrzewski starał się o jej utrzymanie33. W sytuacji nie najlepszych stosunków z dyrektorem Muzeum, dr. Marianem Gumowskim, możliwość zabierania głosu we własnej sprawie tą drogą była dla niego szczególnie cenna. 12 marca 1922  roku podpisano wreszcie umowę o  oddaniu zbiorów PtPn w depozyt do Muzeum Wielkopolskiego. Już dziewięć dni później wszystkie zbiory, poza prehistorycznymi, zaczęto przenosić do głównego gmachu MW34. W Muzeum im. Mielżyńskich zwolniło się wówczas miejsce na zbiory Działu Przedhistorycznego. Kostrzewski dokonał teraz pewnego zabiegu, który dodatkowo związał przyszły Dział Przedhistoryczny MW z instytutem Prehistorycznym Uniwersytetu Poznańskiego. Uzyskał mianowicie dla instytutu etat laboranta, dzięki czemu Władysław Maciejewski z dniem 23 kwietnia 1922 roku został formalnie pracownikiem uniwer- syteckim, choć faktycznie nadal pracował w swym warsztacie w gmachu PtPn. 17 lutego 1923 roku nominalny dyrektor Muzeum im. Mielżyńskich – Bolesław Erzepki przeszedł na emeryturę; na jego następcę wybrano Kostrzewskiego35. zabiegając o  komasację zbiorów, Profesor nie zapominał oczywiście o  działal- ności naukowej. W 1920 roku przeprowadził badania terenowe w kilku miejsco- wościach, m.in. w Wysocku Wielkim i sadowiu koło ostrowa Wlkp.36. Przybył tam na zaproszenie Bogdana hr. szembeka, młodszego brata panien zofii i Jadwigi szembekówien, które już jako nastolatki pod matczyną kuratelą umiejętnie badały cmentarzysko w siemianicach37. Drugi rejon badań znajdował się w szymborzu na Kujawach, a trzeci – w Chmielnie koło Kartuz38. W kolejnych trzech latach (1921–1923) lista ta wydłużyła się do co najmniej 86 pozycji. aby utworzyć Dział Przedhistoryczny MW w  dawnej siedzibie Muzeum im.  Mielżyńskich, potrzebna była kolejna umowa. Podpisano ją 2 listopada 1923  roku na okres 30 lat, czyli do listopada 1953  roku. Poznański Krajowy związek Komunalny przejął w  depozyt zbiory prehistoryczne Muzeum PtPn, łącząc je ze zbiorami MW, i zobowiązał się do ich subsydiowania. Prócz sfinanso- wania remontu pomieszczeń sumą 2,5 tys. marek polskich zadeklarowano utrzy- manie ośmioosobowego personelu: kierownika, asystenta, rekonstruktora, czte- rech dozorców i biletera39. 32 tamże, s. 117, 274. 33 J.E. Kaczmarek, dz. cyt., s. 99. 34 tamże, s. 89–90. 35 tamże, s. 126. 36 archiwum MaP-a-inwentarz tPn. 37 z. hr. szembekówna, J. Kostrzewski, Sprawozdanie z poszukiwań archeologicznych, odbytych w r� 1905 i 1906 na cmentarzysku z epoki rzymskiej w Siemianicach� Część IV, „Roczniki towarzystwa Przyjaciół nauk Poznańskiego” 1916, s. 165–189. 38 archiwum MaP-a-inwentarz tPn. 39 J.E. Kaczmarek, dz. cyt., s. 104. OD STUDENTA DO PROFESORA KIAŁ PR: JZEUM A ZEDHISTORYCZ WIELKOPOLSKIEGO (| 5. Dziedziniec gmachu PTPN z pomnikiem A. Mickiewicza dłuta Władysława Oleszczyńskiego, ok. 1919 r., ze zb. PTPN PTPN przekazało w bezpłatne użytkowanie część swego gmachu na siedzibę Działu, lecz koszty użytkowania i adaptacji pomieszczeń miał ponieść Samorząd Krajowy. Zakładano, że kierownikiem Działu będzie osoba mianowana przez Wydział Krajowy; zarządowi PTPN przyznano prawo veta. Na kierownika połą- czonego Działu Przedhistorycznego zaproponowano prof. Kostrzewskiego, pod warunkiem rezygnacji dotychczasowego opiekuna zbiorów, Zygmunta Zakrzewskiego. W ten sposób w dniu 20 stycznia 1924 roku Kostrzewski został formalnie kierownikiem Działu”. Umowę o pracę podpisał dopiero po kilku mie- siącach, po czym niezwłocznie rozpoczął przeprowadzkę zbiorów z gmachu głów- nego do siedziby PTPN*'. Dział otwarto już w kwietniu, natomiast wystawę stałą uroczyście zainaugurowano 29 czerwca tegoż roku. Tuż po zakończeniu II wojny światowej nad siedzibą Muzeum zawisła na jakiś czas czarna chmura, kiedy to prezes zubożałego PTPN — prof. Zygmunt Lisowski, obawiając się zajęcia całego gmachu przez Muzeum, a jednocześnie szukając środ- ków na remont, wdał się z Kostrzewskim w ostry spór kompetencyjny, wciągając w to władze wojewódzkie”. Jak się wydaje, istotą sporu było to, iż Kostrzewski, będąc 40 Pismo Starosty Krajowego w Poznaniu; fotokopia w Archiwum MAP, J. Kostrzewski, Z mego życia. .., s. 119. 41M. Gumowski, Sprawozdanie Dyrekcji za rok 1924 r. Muzeum Wielkopolskie, „Rocznik Muzeum Wielko- polskiego” 1926, t. 2, s. 133. 42J.E. Kaczmarek, dz. cyt., s. 213-214. 321 andrzej Prinke 322 jedynie szeregowym członkiem towarzystwa, sam podejmował decyzje dotyczące remontu i administrowania gmachem, nie uzgadniając ich z prezesem Lisowskim. Podwójny jubileusz zwieńczenie wieloletnich związków Józefa Kostrzewskiego z PtPn nastąpiło w maju 1957 roku, kiedy to Profesor wziął udział we wspólnych obchodach stu- lecia towarzystwa oraz Muzeum archeologicznego. Przy tej okazji Kostrzewski, mimo zaawansowanego wieku (72 lata), po raz kolejny udowodnił swą innowacyj- ność i rzutkość organizacyjną. W nowo powstałym poznańskim studiu telewizyj- nym zainicjował kilka audycji ze swym udziałem, by również tą drogą promować Muzeum archeologiczne, towarzystwo i wielkopolską archeologię. Przytoczone fakty dobitnie ukazują, jak ważną rolę w  budowaniu kariery naukowej czołowego polskiego prehistoryka miało Poznańskie towarzystwo Przyjaciół nauk. Widzimy to zwłaszcza w dwóch pierwszych dekadach tej współ- pracy. szereg wydarzeń ilustruje swoistą symbiozę: Józef Kostrzewski wiele zawdzięczał towarzystwu, ale i on w rozmaity sposób aktywnie je współtworzył. 323 Jarosław Mulczyński „W pracowni, zdjęty ukradkiem przez przyjaciela” Zdjęcia ze zbiorów Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Muzeum Historii Miasta Poznania Mało znanym elementem budowanych już od 1857 roku zbiorów muzealnych Poznańskiego towarzystwa Przyjaciół nauk były liczne zdjęcia, których część przechowywana jest obecnie w  Muzeum Historii Miasta Poznania – oddziale Muzeum narodowego w Poznaniu. Jak pisała Magdalena Warkoczewska, zacho- wane obiekty „to niestety nikły procent ogromnie ciekawego zbioru, który uległ rozproszeniu już w latach dwudziestych naszego stulecia [XX wieku], w momen- cie przekazywania obiektów do Muzeum Wielkopolskiego, a  następnie do Wielkopolskiego Muzeum Wojskowego”1. Dalsze straty kolekcja poniosła w okre- sie okupacji niemieckiej2. Uratowane po wojnie „pamiątki narodowe” przekazano do Muzeum Wielkopolskiego (od 1950 roku Muzeum narodowe w Poznaniu), a w kolejnych latach do Muzeum Historii Miasta Poznania, oddziału Muzeum narodowego w Poznaniu. W zbiorze „pamiątek narodowych” zdjęcia stanowiły dużą grupę, napływając stosunkowo wcześnie w formie darowizn indywidualnych i rodzinnych spuścizn. najwięcej wśród nich zachowało się portretów. zbiegło się to bowiem w czasie z techniką wykonywania fotografii w zamkniętym atelier oraz rozpowszechnie- niem fotografii o formacie karty wizytowej, tzw. carte de visite, wynalezionej przez adolphe’a-Eugéne’a Disdériego w 1854 roku. Jego wynalazek rozpowszechnił się szybko w następnej dekadzie, gdyż umożliwiał on wykonanie na jednej płycie od sześciu do ośmiu portretów w formacie 9,8 × 5,1 cm, co znacznie obniżało koszty. Dzięki temu zdjęcia tego typu stały się bardzo popularne3. naklejano je na karto- niki, na których odwrocie najczęściej umieszczano ozdobne winiety zakładu foto- graficznego. W  omawianej kolekcji można wydzielić trzy zespoły fotografii: zdjęcia przechowywane w albumach, w formie tableau oraz pojedyncze egzemplarze. albumy z  pamiątkowymi wizerunkami osób stały się popularne pod koniec lat 50. XiX wieku. Pierwsze powstały w Paryżu po 1858 roku, a od początku 1 M. Warkoczewska, Varia [w:] Zbiory Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Muzeum Narodowym w Poznaniu, Katalog wystawy, Poznań 1982, s. 167. 2 M. Warkoczewska, Dzieje zbiorów Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, tamże, s. 21. 3 z. Harasym, Ze starego albumu� O dawnych fotografiach carte de visite i cabinet portrait, olszanica 2010, s. 13–14. Jarosław Mulczyński 324 lat 60. XiX  wieku rozpoczęto ich produkcję. Do Poznania (przynajmniej od 1862  roku) sprowadzano je z  zagranicy, ale także wytwarzano na miejscu. najstarszy z przechowywanych w zbiorach Muzeum Historii Miasta Poznania album to Więźniowie stanu w Moabicie z r� 1863/64 – należał do Maksymiliana Lubicz-Radzimińskiego (1820–1866)4, właściciela zdziechowic koło Środy Wielkopolskiej, uczestnika powstania styczniowego, więźnia Moabitu oskar- żonego wraz z  innymi powstańcami w  procesie o  zdradę stanu w  Berlinie w  1864  roku. na tytułowej stronie widnieje odręczny napis atramentem: Pamiątka po Maksymiljanie Lubicz / Radzimińskim / do Tow� Przyj� Nauk dane przez syna / Józefa / d� 8 Kwietnia 1898� / Więźniowie stanu w Moabicie / z r� 1863/64. album (wym. 14,2 × 19,1 × 5 cm) ma drewnianą oprawę dekoro- waną na całej powierzchni w romboidalne wzory, której okładki spina mosiężna klamra. znajdują się w nim 92 zdjęcia w formacie karty wizytowej. na kilku- nastu z nich na odwrocie widnieją dedykacje dla ich właściciela, których ciepły i serdeczny ton świadczy o więzach, jakie wytworzyły się pomiędzy uczestni- kami więziennej niedoli. spośród 149 więźniów Moabitu zgromadzono tutaj wizerunki prawie 70 oskarżonych o zdradę stanu. najwięcej jest wśród nich zie- mian, np. Władysław niegolewski, Edmund taczanowski, Ludwik sczaniecki, hr. Mieczysław Kwilecki, Maksymilian Jackowski, ponadto kilku księży oraz przedstawiciele innych zawodów. Poza więźniami Moabitu w albumie znaleźli się również powstańcy, którzy polegli w walce lub zmarli na skutek odniesio- nych ran. o specyficznej stylistyce portretowanych postaci pisała Magdalena Warkoczewska: „Mężczyźni występują w strojach, które uważano wówczas za narodowe, w czamarze, w rogatywce, w burce i futrzanej czapie, czasem w daw- nym stroju polskim, w kontuszu, z pasem i przy szabli”5. interesujący jest także zbiorowy portret niemieckich i polskich obrońców Polaków w procesie berliń- skim 1864 roku – w owalnych ramkach ułożonych w trzech rzędach ukazano popiersia: Holdhoffa, Lewalda, Lenta, Rudolfa Gneista, Elvena, Deycksa, Emila Janeckiego, Florentego Lisieckiego i Brachvogla. odmienny charakter posiada album w skórzanej oprawie z wytłaczanym napi- sem Koledzy Sejmowi 1867–1873, z ozdobnymi mosiężnymi okuciami w narożni- kach i klamrą spinającą obie okładki (wym. 14,5 × 22 × 5 cm)6. na wewnętrznej stronie okładki doklejono kartkę z napisem: „Dar spadkobierców ś.p. Konstantego sczanieckiego”. album zawiera 63 zdjęcia carte de visite posłów niemieckich do parlamentu w  Berlinie, powstałe głównie w  tamtejszych zakładach fotograficz- nych. Większość portretów jest trudna do identyfikacji, ze względu na nieczytelne podpisy lub ich brak, kilka jest datowanych na lata 1870–1873. Warto wśród nich zwrócić uwagę na wizerunek zasłużonego dla Poznania Gotthilfa Bergera, kupca i radnego miejskiego, twórcę szkoły realnej. 4 M. Warkoczewska, Świadectwa epoki� Dziewiętnastowieczne albumy fotograficzne [w:] Marmur dziejowy� Studia z  historii sztuki, Poznań 2002, s. 443–445; J. Mulczyński, „Kochanemu koledze i  przyjacielowi”� Albumy fotograficzne z wizerunkami powstańców styczniowych, „Kronika Miasta Poznania” (dalej: KMP), 1/2013, s. 196–202. 5 M. Warkoczewska, Świadectwa epoki…, s. 444. 6 tamże, s. 445. „W pracowni, zdjęty ukradkiem przez przyjaciela” 325 Kolekcjonerski charakter posiada kolejny album, który należał do teodora Żychlińskiego (1836–1909), publicysty i  heraldyka7. Jest większych rozmiarów od poprzednich (wym. 27 × 21 × 5 cm), oprawny w skórę z wytłaczaną deko- racją na odwrocie w formie bordiury wypełnionej motywem floralnym, zaopa- trzony w ozdobne mosiężne okucia w narożnikach oraz klamrę spinającą. zebrane przez Żychlińskiego zdjęcia odzwierciedlają jego rozległe zainteresowania, a także swoistą kulturę popularną tych czasów, kiedy to można było nabyć nie- mal wszędzie fotografie znanych i sławnych ludzi z całego świata. W ozdobnych okienkach z dekoracyjnymi wytłaczanymi ramkami umieszczono 187 zdjęć carte de visite, poczynając od wizerunku papieża Piusa iX. Po nim następują przed- stawiciele europejskiej arystokracji, władcy, politycy i  wojskowi, w  tym cesarz Maksymilian i i cesarzowa Charlotte, arcyksiężna Matylda Habsburg, cesarzowa austriacka Elżbieta (z 1867 roku), lord Palmerston, gen. Helmuth Karl Bernhard von Moltke (z  1866  roku), hr. agenor Gołuchowski, Wielka Księżna Maria aleksandrowa Romanowa, otto von Bismarck i inni. Pasje teatralne Żychlińskiego odzwierciedlają zdjęcia licznych aktorów, wśród nich trzy przedstawiają Helenę Modrzejewską, innym nadawał określenia, np.: Miss Menken, signora sarolta (1867), signora Lucca w Fra Diavolo (1864) i Afrykance, signora artot w Lucrezi Borgi. na odwrocie niektórych widnieją dedykacje, m.in. „Panu Żychlińskiemu na pamiątkę pobytu w  Poznaniu amelia Baranowska Dnia 28/9 r. 67”; „Pełen czci i wdzięczności, gdy nie może osobiście, więc in effigie przynajmniej składa swe hołdy, JRymarkiewicz Poznań, 1go Paźdz. 1879”. są też zdjęcia pisarzy i poetów – Wincentego Pola, Władysława Bełzy czy antoniego Edwarda odyńca, który w 1879 roku napisał w Warszawie, że „poleca się przyjaznej pamięci”. Krąg świata kultury uzupełniali sławni Polacy, m.in. na 16-portretowym miniaturo- wym tableau przedstawiono Hugona Kołłątaja, zygmunta Krasińskiego, Juliusza słowackiego, teofila Lenartowicza, Juliana Ursyna niemcewicza, Władysława syrokomlę, aleksandra Wielopolskiego i innych. Kilka zdjęć w tym „uniwersalnym” albumie ma wymowę stricte patriotyczną. Wśród nich znajdują się dwa wizerunki Kolumny Barskiej (jedno ze zdjęć wyko- nał emigrant Chylewski), uroczyście odsłoniętej w  setną rocznicę zawiązania konfederacji barskiej w 1868 roku w Rapperswilu8. W formacie karty wizytowej, w atelier fotograficznym awita szuberta w Krakowie, wykonano również repro- dukcje rysunków artura Grottgera z cyklu Lituania, z którego cztery znalazły się w poznańskim albumie9. Portret samego Grottgera powielono w innym znanym krakowskim zakładzie fotograficznym Walerego Rzewuskiego. teodor Żychliński zgromadził nadto zdjęcia rodziny i przyjaciół, jednak wiele portretów wciąż jesz- cze wymaga zidentyfikowania. Wśród cennych obiektów fotograficznych zachowały się dwa dużych rozmiarów projekty dekoracyjnych tableau, które służyły do wykonania mniejszych pamiąt- kowych odbitek fotograficznych, a  zapewne również do ozdobienia wnętrz gma- chu towarzystwa. Pierwsze przedstawiało uczestników iV  zjazdu Przyrodników 7 tamże, s. 445–447. 8 informacja Radosława Pawłowskiego z archiwum Muzeum Polskiego w Rapperswilu. 9 W. Juszczak, Artur Grottger� Pięć cyklów, Warszawa 1957, s. 24 i n. JAROSŁAW MULCZYŃSKI 1. Marszałek Francji Elie Fródćric Forey 2. Helena Modrzejewska (1840—1909), (1804-1872), z albumu Teodora Żychlińskiego, z albumu Teodora Żychlińskiego, fot. Disdćri, Paryż, lata 60. XIX w., wszystkie ok. 1870 r., fot. ze zb. Muzeum Historii Miasta Poznania fot. W. Rzewuski i Lekarzy Polskich w Poznaniu w 1884 roku". Znajdują się na nim 243 fotogra- fie rozmieszczone w porządku alfabetycznym (całość ma wym. 168 x 122 cm)". W górnej partii pośrodku wyróżniono cztery zdjęcia: prezesa PTPN hr. Augusta Cieszkowskiego, prof. Józefa Majera — fizjologa i prezesa krakowskiej Akademii Umiejętności, prof. Wiktora Szokalskiego — nestora polskiej okulistyki obchodzącego właśnie 50-lecie pracy naukowej, i prof. Vitćzslava Janovskiego — dermatowenerologa z Pragi. Dekoracyjne obramowanie tableau o motywach roślinnych wieńczy u góry herb Poznania, a u dołu fotografia miasta widzianego z prawego brzegu Warty. Po jej bokach, w narożnikach, umieszczono personifikacje Przyrody i Medycyny. Autorem projektu dekoracji (tempera na papierze) był malarz Damazy Kotowski (1861-1943). Zdjęcia do tableau wykonał Zakład Fotograficzny Rivoli i Sp. w Poznaniu i przeka- zał gotowe dzieło w darze Muzeum Przyrodniczemu PTPN, przy czym „kosztowną oprawę zawdzięczamy Wydziałowi gospodarczemu Zjazdu””. Drugie tableau powstało z okazji jubileuszu 50-lecia pracy literackiej hr. Augusta Cieszkowskiego, długoletniego i zasłużonego prezesa PTPN. Jego 10 Z. Fidelus, Tableau — szczególny rodzaj zbiorowej fotografii, KMP, 3/2011, s. 103-104. U Fotograficzna reprodukcja tableau posiada wym. 45,5 x 34 cm. 12 Sprawozdanie z czynności Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego za rok 1884, „Roczniki Towarzy- stwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego” 1885, t. 14, s. 36. 326 „W PRACOWNI, ZDJĘTY UKRADKIEM PRZEZ PRZYJACIELA” 3. Szymoniak z krzyżem, który ofiarował 4. Maksymilian Jackowski (1815-1905), papieżowi Piusowi IX z okazji 25-lecia lata 1902-1905, fot. Atelier Rubens pontyfikatu w 1871 r., fot. E. Mirska — Poznań (dawn. E. Mirska — Poznań) główne obchody miały miejsce 10 września 1893 roku”, samo tableau, ze względu na jego rozmiary (184 x 130 cm), powstawało w kolejnych tygodniach. Widnieje na nim 297 portretów członków Towarzystwa. W górnej części pośrodku umiesz- czono największą fotografię hr. Cieszkowskiego w otoczeniu przedstawicieli Zarządu, a po bokach portrety członków honorowych. Poniżej w porządku alfa- betycznym naklejono zdjęcia członków zwyczajnych PTPN (brakuje wizerunku hr. M. Kwileckiego). Dekoracyjną oprawę namalował sepią Wilhelm Kornfeld (1832-1901). Główną scenę umieścił w dolnej części tableau, przedstawiając alegorię Nauki pod postacią kobiety w długiej szacie, wspartą na tarczy z orłem w koronie. Tableau wręczono prezesowi Cieszkowskiemu 26 lutego 1894 roku na walnym zebraniu o „charakterze nader uroczystym”, stanowiącym zamknię- cie jubileuszowych obchodów na cześć hrabiego z Wierzenicy”. Przekazano mu pamiątkowy 20 tom „Rocznika TPNP” z jego zdjęciem oraz „wielką zbiorową fotografię członków Towarzystwa, wykonaną prawdziwie artystycznie w atelier Rivoli i Sp. Tu na dany znak uchylono zasłonę, za którą znajdowała się fotografia 13 Dokładny przebieg uroczystości zob. Jubileusz Hr. Augusta Cieszkowskiego, „Roczniki Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego” 1894, t. 20, s. XLV-XCIX. 14W. Karolczak, Martin i Wilhelm Kornfeldowie i ich artystyczne pasje, KMP, 1/2009, s. 99. 15 Protokół z Walnego Zebrania Towarzystwa Przyjaciół Nauk z dnia 26 lutego 1894, „Roczniki Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego” 1895, t. 21, s. 527. 327 JAROSŁAW MULCZYŃSKI 5. Doktor Józef Antoni Rolle (1830-1894) w swojej pracowni w Kamieńcu Podolskim, ok. 1880 r., fot. M. Greim w ramach wspaniałych", Kilkanaście dni później, 13 marca 1894 roku, August Cieszkowski zmarł. Najprawdopodobniej prezentem na X Zjazd Lekarzy i Przyrodników Polskich we Lwowie w 1907 roku było tableau pt. Wybitni lekarze polscy, o czym świadczy dopisek: „Upominek od Dr. Święcickiego z Poznania 1906”, który był członkiem Delegacji Stałej Zjazdów”. Poznańskie tableau, drukowane na papierze i nakle- jone na tekturę o wym. 36,2 x 29,5 cm, przedstawia wizerunki 30 lekarzy z różnych epok, zaczerpnięte z grafik, obrazów lub innych przekazów, w tym Erazma Ciołka (Witelona), Mikołaja Kopernika i Jędrzeja Śniadeckiego. Poczet wybitnych leka- rzy XIX wieku otwiera Karol Marcinkowski, a zamykają Józef Dietl i Józef Majer, zmarły w 1899 roku. Ostatnią część kolekcji fotografii ze zbiorów PTPN stanowi prawie 600 poje- dynczych zdjęć z drugiej połowy XIX i początków XX wieku. Przeważają wśród nich portrety osób z całego kraju w formacie carte de visite. Zespół 156 zdjęć powstańców i więźniów z lat 1863-1864 przekazali do PTPN spadkobiercy księ- dza Stanisława Rymarkiewicza, uzupełniając album Więźniowie stanu w Moabicie zr. 1863/64. Wyróżniającą się grupę stanowią liczne portrety członków poznańskiego Towarzystwa, w tym jego założycieli: Władysława Łąckiego, Kazimierza Szulca, Zygmunta Szułdrzyńskiego, Henryka Szumana i Władysława Wierzbińskiego, członków honorowych: Eustachego Tyszkiewicza i Antoniego Wagi, wreszcie prezesa 16'Tamże. U Zastępcą z Poznania został wybrany dr Franciszek Chłapowski. 328 „W pracowni, zdjęty ukradkiem przez przyjaciela” 329 Karola Libelta. Wśród portretów osób związanych z PtPn wymienić też można cze- skiego pisarza i publicystę Edvarda Jelinka, poetę i rzeźbiarza teofila Lenartowicza, publicystę i literata Władysława olędzkiego czy malarza Henryka siemiradzkiego. W PtPn gromadzono także zdjęcia portretów znanych i zasłużonych osób (niektóre wykonane na podstawie sztychów czy obrazów), takich jak Michał Elwiro andriolli, gen. Jan Henryk Dąbrowski i jego córka Bogusława zamężna Mańkowska, samuel Dickstein, Karol Marcinkowski, adam Mickiewicz, gen. Józef sowiński, stanisław staszic, January suchodolski i inni. na odwrocie niektórych zdjęć umieszczano dopisek „Enc.” wraz z cyfrą rzymską, odnoszący się do popular- nej w drugiej połowie XiX wieku wielotomowej Encyklopedii Powszechnej wyda- wanej przez samuela orgelbranda w Warszawie; miała ona służyć jako objaśnienie dla oglądających portrety. zachowało się również kilka zespołów zdjęć należących do różnych rodzin: abramowiczów, Jarnatowskich, Korotyńskich, Mazurakich, twardowskich; inne wizerunki są niezidentyfikowane. niewiele natomiast zachowało się portretów w większym formacie gabineto- wym, tzw. cabinet portrait o wym. 10,8 × 16,5 cm, wynalezionym w 1866 roku przez londyńskiego fotografa Fredericka Richarda Windowa. ten format bardzo dobrze nadawał się do prezentacji w specjalnych ramkach lub albumach rozsta- wianych w gabinetach i salonach. okazał się także bardziej przydatny do zdjęć rodzinnych, grupowych oraz krajobrazowych18. W poznańskim zbiorze stanowi go zespół siedmiu portretów, wśród których zidentyfikowano zdjęcie z 1909 roku prezesa PtPn bpa Edwarda Likowskiego i portret Heleny Cichowicz (oba wyko- nano w  atelier Kajetana ignatowicza w  Poznaniu). znacznie wcześniejsze jest intrygujące zdjęcie chłopa prezentującego na stole krzyż, opisane: „szymoniak gospodarz krzyż ten wyrzeźbił – Piusowi iX ofiarował przy obchodzie 25 letniego jubileuszu papiestwa”, który miał miejsce w 1871 roku. Kolejne zdjęcia zachowały się już w innych formatach. Przykładem jest dostojny portret w  formie popiersia Maksymiliana Jackowskiego (1815–1905), członka PtPn i twórcy kółek rolniczych, ubranego w odświętną sukmanę z guzikami i koł- nierzem oraz w czapce maciejówce. zdjęcie o wym. 19,6 × 13,3 cm, naklejone na zieloną tekturę, ma u dołu z prawej strony suchy odcisk zakładu fotograficznego atelier Rubens / daw. E. Mirska-Poznań, który podjął działalność w 1902 roku. Również w  formie popiersia i  zbliżonej wielkości (wym. 22,8 × 17,1 cm), choć zapewne w późniejszym czasie i w plenerze, powstał psychologiczny por- tret anieli tułodzieckiej (1853–1932), aktywnej zwłaszcza na polu oświatowym i w ramach ruchu kobiecego w Wielkopolsce; jej autograf naklejono na tekturę pod zdjęciem. z całego zbioru wyróżnia się zdjęcie dr. Józefa antoniego Rollego (1830–1894), lekarza psychiatry, historyka i literata, członka honorowego PtPn z Kamieńca Podolskiego, który – jak informuje odręczny napis u dołu zdjęcia – około 1880 roku został „w pracowni, zdjęty ukradkiem przez przyjaciela, p. Michała Greima, foto- typografa kamienieckiego”. nieczęsto zdarzają się widoki wnętrz, także miesz- kalnych, jak w tym przypadku – stojący z profilu dr Rolle, lekko pochylony nad 18 z. Harasym, Ze starego albumu…, dz. cyt., s. 14. JAROSŁAW MULCZYŃSKI z e 6. Reprodukcja obrazu Polikarpa Gumińskiego przedstawiającego manifestację jedności Rzeczypospolitej Obojga Narodów 12 sierpnia 1861 r. na moście w Kownie sekretarzykiem, uchwycony został w swojej pracowni na tle regałów z książkami i wysokim piecem oraz innymi meblami i sprzętami po prawej stronie. W zbiorach PTPN gromadzono również zdjęcia stanowiące dokumentacje obiektów sztuki, pomników oraz pamiątek, które z różnych względów nie mogły być przechowywane w muzeum. Wśród najcenniejszych wymienić można zdję- cie puszki w kształcie serca zawierającej serce Stanisława Konarskiego, wykonane przez krakowskiego fotografa Walerego Rzewuskiego. Na odwrocie widnieje dedykacja: „W dowód głębokiego szacunku ofiaruje wychowańcowi Pijarskiemu na Żoliborzu w dzień umieszczenia serca Konarskiego w kościele XX Pijarów w Krakowie ks. A. Słotwiński, Rektor XX Pijarów, D. 13 lutego 1882". W następ- nym roku Adolf Skarbek-Malczewski, uczestnik powstania listopadowego, poda- rował „tę drogą [...] pamiątkę” do poznańskiego Muzeum, dopisując poniżej: „Wraz z opisem obchodu i wierszem Lenartowicza na ten obchód”. Przechowywano również zdjęcia związane z Adamem Mickiewiczem, wśród nich fotografię nagrobka poety i jego rodziny na cmentarzu w Montmorency pod Paryżem oraz medalionu z tego nagrobka wykonanego na podstawie maski pośmiertnej. U dołu podpisał się autor: „Wiktor Adolf Dobrowolski fotograf przy ulicy Vanneau 80 w Paryżu. W kolekcji znajduje się zdjęcie pierwszego modelu 330 „W pracowni, zdjęty ukradkiem przez przyjaciela” 331 pomnika adama Mickiewicza w  Poznaniu dłuta Władysława oleszczyńskiego z 1856 roku, wykonane w tutejszym zakładzie fotograficznym a. i F. zeuschnera, oraz projekty pomnika wieszcza dłuta poznańskiego rzeźbiarza Władysława Marcinkowskiego i zamieszkałego w Paryżu budowniczego Emila tomaszkiewicza na ii konkurs w Krakowie w 1885 roku, za które obaj otrzymali list pochwalny. sygnaturę „t.P.n.” na odwrocie posiada także zdjęcie brązowego popiersia tadeusza Kościuszki – rzeźby wykonanej przez Wojciecha agreleskiego, a nale- żącej do hr. ignacego Mielżyńskiego w iwnie. Kolejne zdjęcie to obraz Walerego Eliasza-Radzikowskiego przedstawiający Kościuszkę składającego przysięgę na krakowskim rynku w 1794 roku. zachowały się reprodukcje obrazów Polikarpa Gumińskiego (1820–po 1907), namalowanych w  1861  roku w  Paryżu, po wydaleniu go z  Poznania przez władze pruskie, dotyczące dramatycznych wydarzeń w  Królestwie Polskim. Przedstawiają one tragiczną demonstrację z 27 lutego 1861 roku, masakrę 8 kwiet- nia w Warszawie oraz manifestację jedności Rzeczypospolitej obojga narodów 12 sierpnia 1861 roku na przerwanym moście w Kownie19. Dwa pierwsze zdjęcia mają na odwrocie wiersz pt. Warszawo nasza!, podpisany inicjałami „Bz”: „Dopóki wątku stanie Chrześcijańskim dziejom, ty jesteś jako nowe wielkie Coliseum [!], Wylana krew na carskim twym amfiteatrze, W sumieniu wszystkich ludów nigdy się nie zatrze!”. zdjęcia pięciu poległych 27 lutego 1861 roku również znalazły się w zbiorach poznańskiego towarzystwa. W  PtPn gromadzono także zdjęcia przedstawiające zabytki architekto- niczne. zachowały się jedynie dwa widoki kościołów w Warszawie: św. Krzyża i św. Floriana, będące zapewne fragmentem całej serii. ostatnim chronologicznie zespołem są zdjęcia z czasów i wojny światowej oraz powstania wielkopolskiego 1918–1919, autorstwa m.in. Kazimierza Gregera, wydane częściowo w  formie pocztówek. zachowany zbiór zdjęć gromadzony w  drugiej połowie XiX i  na początku XX wieku przez PtPn, a obecnie przechowywany w Muzeum Historii Miasta Poznania, choć niepełny, pokazuje kierunek zainteresowań kolekcjonerskich. Jest także ważnym świadectwem horyzontu kulturalnego, narodowego oraz estetycz- nego ówczesnych polskich elit. 19 M.W. Berg, Zapiski o powstaniu polskiem 1863 i 1864 roku i poprzedzającej powstanie epoce demonstracyi od 1856 r�, t. 2, Kraków 1899, s. 43. 332 Monika Piotrowska „Świeże gniazdo krajowych szerszeni…” Jak Muzeum Przyrodnicze w Poznaniu powstawało Pomysł utworzenia muzeum historii naturalnej narodził się u samego zarania towarzystwa Przyjaciół nauk, a rzucił go najpewniej Julian zaborowski, profesor szkoły Realnej i redaktor czasopisma „Przyroda i Przemysł”. Decyzję w tej sprawie podjął Wydział Przyrodniczy PtPn na swym pierwszym posiedzeniu 31 paździer- nika 1857 roku, uznając założenie muzeum, „w  którym będą składane wszelkie nadesłane rzeczy z  dziedziny nauk przyrodniczych, za środek służący poznaniu Wielkiego Księstwa Poznańskiego, pod względem fizycznym i geologicznym i wyśle- dzenie fauny i flory polskiej dotąd mało znanej”1. nie powinno to dziwić, wszak zainteresowania przyrodnicze należały do ducha czasu. Już od stu lat wśród euro- pejskich elit trwało prawdziwe szaleństwo odkrywania i kolekcjonowania „okazów” przyrodniczych. W drugiej połowie XViii wieku kolekcję sir ashtona Levera w jego posiadłości w Manchesterze codziennie odwiedzało tysiąc osób! Dla Brytyjczyków studiowanie roślin i  zwierząt było wręcz ogólnonarodową rozrywką.  niemniej dopiero w  połowie XiX wieku zainteresowanie naturą nie dla rozrywki, lecz po to, „by zrozumieć życie na ziemi”2, stało się pasją nie tylko wykształconej elity, ale i klasy średniej. Dwa lata od założenia PtPn, w 1859 roku, Karol Darwin opubliko- wał swoje dzieło – O powstawaniu gatunków, które rozbudziło dyskusję i wzmocniło zainteresowania przyrodnicze wykształconych Europejczyków. Dla  poznańskiego środowiska naukowego, które skupiło się w PtPn, istotne było również oddziały- wanie Berlina, gdzie wielu z jego członków studiowało. Uniwersytet Berliński nie- mal od momentu powstania w 1810 roku prowadził bowiem aż trzy muzea: anato- miczne, zoologiczne i minerałów (od 1814). Wymienione placówki z końcem wieku złożyły się na ogromne Museum für naturkunde3, Berlin zaś stał się równie ważnym ośrodkiem przyrodniczym jak Londyn i Paryż. Poznańskie inicjatywy mogły się rozwijać w  zdecydowanie skromniej- szych warunkach. o  dary przyrodnicze towarzystwo nawoływało jednak już w 1857 roku w odezwach publikowanych w prasie. Jednym z pierwszych obiek- tów był m.in. zielnik prof. Bendy, przekazany przez hr. Mielżyńskiego z Kotowa, złożony z 24 tek. okazy układali sekretarze Wydziału, ewidencjonować mieli je 1 zob. a. Wróblewski, Historia zbiorów przyrodniczych Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Poznaniu, „Roczniki Historyczne” 1957, R. XXiii, s. 501. 2 Cyt. za tytułem książki R. Conniffa Poszukiwacze gatunków� Bohaterowie, głupcy i szalony pościg� By zro- zumieć życie na ziemi, Warszawa 2011; stamtąd też zaczerpnęłam wszystkie pojawiające się w tekście infor- macje dotyczące pierwszych wypraw przyrodniczych i początków przyrodoznawstwa. 3 https://www.naturkundemuseum.berlin/de/einblicke/ueber-uns/geschichte-des-museums (dostęp: 2013 r.). „ŚWIEŻE GNIAZDO KRAJOWYCH SZERSZENI... 1. Felicjan Sypniewski, pierwszy przewodniczący 2. Franciszek Chłapowski, przewodniczący Wydziału Przyrodniczego PTPN, Wydziału Przyrodniczego PTPN (od 1888 r.) fot. W. Rakowski, ze zb. Instytutu Środowiska i założyciel Muzeum Przyrodniczego, Rolniczego i Leśnego PAN w Poznaniu ok. 1919 r., fot. W. Rakowski, ze zb. Instytutu Środowiska Rolniczego i Leśnego PAN w Poznaniu zaś konserwatorzy PTPN*. Problemem było oczywiście przechowywanie przyra- stających stopniowo zbiorów, co rozwiązało na jakiś czas oddanie do dyspozycji Towarzystwa apartamentu w Bibliotece Raczyńskich przez syna jej fundatora — Rogera Raczyńskiego, który łączył funkcje kuratora Biblioteki i wiceprezesa PTPN”. W 1868 roku, a więc cztery lata po śmierci Raczyńskiego, w dolnych pokojach gma- chu Biblioteki znajdowało się 360 okazów zoologicznych, 18 botanicznych oraz 350 geologicznych. Był to zaczyn kolekcji o niełatwych losach i niemałym znaczeniu. Poważnie wzbogaciła ją szczodra donacja hr. Józefa Łubieńskiego, który wzorem europejskich arystokratów jeszcze jako student Akademii Górniczej we Freibergu kupił na licytacji minerały słynnego profesora tej akademii Abrahama Gottloba Wernera, „twórcy dzisiejszej geologji”. Liczący 900 sztuk zbiór 4E. Lubicz-Niezabitowski, Zbiory Przyrodnicze Towarzystwa Przyjaciół Nauk, „Roczniki Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Poznaniu” (dalej: RTPNP) 1928, t. 50, s. 488, 489; A. Wróblewski, dz. cyt., s. 501. 5'W apartamencie R. Raczyńskiego znalazły swe miejsce wszystkie ówczesne zbiory PTPN, Zbiory Towa- rzystwa Przyjaciół Nauk, RTPNP, 1928, t. 50, s. 469, 480. $F. Chłapowski, Zbiory Przyrodnicze Towarzystwa Przyjaciół Nauk, RTPNP, 1891, t. 24, s. 229. 7E. Lubicz-Niezabitowski, Zbiory Przyrodnicze...,s. 493. O Łubieńskim i Wernerze pisze także FE Chłapowski, Zbiory Przyrodnicze Towarzystwa Przyjaciół Nauk dla użytku zwiedzających je, Poznań 1909, s. 17. 333 MONIKA PIOTROWSKA / dy p 9 / boyeikere Jatay ch GL thdożtettoaó 4 zc fa a 2 3. Zielnik Elizy Orzeszkowej, pozyskany w 1911 r., po II wojnie zaginiony, w 1966 r. odnalazł się w Puszczykowie u Jerzego Wojciecha Szulczewskiego, który zwrócił go PTPN, fot. ze zb. PTPN minerałów Łubieński ofiarował Towarzystwu, które jednak ociągało się z jego odebraniem. Dopiero w latach 80. XIX wieku Franciszek Chłapowski odnalazł je w zakurzonych skrzyniach przechowywanych przez sąsiada hrabiego z pobliskiej Krobi. Cóż, kiedy odnalezione przez niego minerały przepadły znowu, tym razem na strychu Towarzystwa. Jakieś fatum nad sensownym zagospodarowaniem zbio- rów PTPN wisiało od początku. Nauka wymaga porządku i troski o zbiory. PTPN doceniało dyscypliny przy- rodnicze, miało jednak problem z ewidencją i bagatelizowaniem zbiorów przez konserwatorów, co sygnalizują dzieje daru hr. Łubieńskiego. Do tego dochodziły problemy lokalowe, skutkujące przenosinami zbiorów z Biblioteki Raczyńskich do Bazaru, stamtąd zaś do własnej siedziby PTPN przy ul. Młyńskiej”. Na ekspozy- cję wciąż nie było jednak szans. Również po wybudowaniu w ogrodzie nowego $.A. Wróblewski, dz. cyt., s. 502; Zbiory Towarzystwa Przyjaciół Nauk..., s. 481-482. 334 „ŚWIEŻE GNIAZDO KRAJOWYCH SZERSZENI... 4. Szkielet praptaka z Solenhofen, prawdopodobnie ze znalezisk własnych FE Chłapowskiego, fot. W. Rakowski, ze zb. Instytutu Środowiska Rolniczego i Leśnego PAN w Poznaniu budynku, specjalnie na potrzeby Towarzystwa, ważniejsza stała się wystawa zbio- rów z dziedziny historii i sztuki. W tej sytuacji nawet kolekcja pierwszego prze- wodniczącego Wydziału Przyrodniczego Felicjana Sypniewskiego herbu Odrowąż, przyrodnika, twórcy polskiej algologii, autora przełomowych prac o okrzemkach, nie trafiła w całości do PTPN, lecz zasiliła również Uniwersytet Jagielloński. Do piwnic przy Młyńskiej trafiły ostatecznie zbiory minerałów (700 sztuk), mię- czaków i mchów krajowych”. Inna rzecz, że z powodu braku uniwersytetu Wielkopolska nie kształciła ludzi nauki, a poznańczycy wykształceni za granicą szukali możliwości rozwoju w innych ośrodkach. Uczonych zdolnych do opracowywania zbiorów było więc stosunkowo niewielu, na dodatek Felicjan Sypniewski, absolwent uniwersytetu w Berlinie, opisał przede wszystkim własną kolekcję. Dopiero kierujący po nim Wydziałem Przyrodniczym Witold Milewski próbował uporządkować całość zbiorów. Za czasów tego ostatniego wykonano m.in. analizy chemiczne minera- łów Wernera". Ożywienie aktywności przyrodników skupionych wokół PTPN 9E Chłapowski, Zbiory... dla użytku, s. 16; A. Wróblewski, dz. cyt., s. 503. 1.Ę. Chłapowski, Zbiory... dla użytku, s. 17. 335 MONIKA PIOTROWSKA 5. Amonity z kolekcji paleontologicznej Muzeum Przyrodniczego, fot. W. Rakowski, ze zb. Instytutu Środowiska Rolniczego i Leśnego PAN w Poznaniu dało o sobie znać w połowie lat 80. XIX wieku. Od tej pory w „Rocznikach PTPN” zaczęły się m.in. pojawiać opracowania poświęcone niektórym darowanym kolek- cjom. Od 1883 roku zbiorami przyrodniczymi zajmował się Roman May, che- mik z doktoratem z filozofii uniwersytetu we Wrocławiu i założyciel lubońskiej fabryki nawozów fosforowych, który w 1886 roku został sekretarzem Wydziału Przyrodniczego. Pełen werwy, niespełna 40-letni, prowadził bezpłatne prelekcje z geologii, chemii i biologii, a także wzbogacił kolekcję o eksponaty ze Zjazdu Lekarzy i Przyrodników w Poznaniu (1884). Niestety zmarł nagle w 1887 roku". W owym czasie zbiory przyrodnicze nadal tylko magazynowano. Wreszcie znalazł się ich badacz, zarazem protektor, od razu wybitny: lekarz Franciszek Chłapowski. Pokierował Wydziałem Przyrodniczym od 1888 roku — tak skutecznie, że z czasem doprowadził do powstania planowanego od początku założenia PTPN Muzeum Przyrodniczego. Był tytanem pracy. Zanim osiadł w Poznaniu, pracował naukowo w Berlinie, później przeniósł się na Śląsk, gdzie stał się jedną z najważniejszych postaci ruchu odrodzenia narodowego polskich Ślązaków. Utrzymywał się z praktyki lekarskiej. W lecie co roku wyjeżdżał do Bad Kissingen, gdzie leczył gości zdrojowych jako internista, a jego zawodowe 115, Leitgeber, Roman May i jego rodzina, KMP, 2/1998, s. 171, 174. 336 „ŚWIEŻE GNIAZDO KRAJOWYCH SZERSZENI... 6. Edward Lubicz-Niezabitowski w Muzeum Przyrodniczym, lata 20. XX w., ze zb. Biblioteki Raczyńskich umiejętności uczyniły go lekarzem o międzynarodowej sławie”. Oczywiście przy- nosiło mu to wysokie dochody, ale też pozwalało rozwijać największą namięt- ność: pracę pro publico bono. Chłapowski, który z czasem kierował i Wydziałem Lekarskim (w latach 1904-1914), miał na swym koncie setki publikacji. Znał przy tym cztery najistotniejsze dla pracy naukowej języki: angielski, francuski, niemiecki i rosyjski, a ponadto czeski. Wykorzystywał je do ogłaszania drukiem niezliczo- nych omówień tekstów obcojęzycznych. Był współtwórcą i redaktorem naczelnym doskonałego czasopisma fachowego „Nowiny Lekarskie. W swych artykułach przybliżał postacie wybitnych przyrodników, objaśniał stosunek nauk przyrod- niczych do pozostałych dyscyplin, pisał wreszcie o tym, co znalazł lub dodał do 12 Zob. R. Meissner, Chłapowski Franciszek [w:] Wielkopolski Słownik Biograficzny, Warszawa-Poznań 1981, s. 101. 337 MONIKA PIOTROWSKA 7. Muzeum Przyrodnicze im. Franciszka Chłapowskiego w byłym pawilonie restauracyjnym wg projektu Paula Pitta na terenie Starego Zoo; lata 30. XX w., fot. W. Rakowski, ze zb. Instytutu Środowiska Rolniczego i Leśnego PAN w Poznaniu zbiorów PTPN. Posiadał przy tym rozległe kontakty naukowe, podróżował często po Europie, zbierał okazy flory i np. w Bad Kissingen sam kopał w poszukiwaniu znalezisk paleontologicznych"”, którymi interesował się najbardziej. Na dodatek w 1889 roku, zaledwie w rok po objęciu przezeń funkcji kierownika Wydziału Przyrodniczego PTPN, w Berlinie otwarto Museum fiir Naturkunde, którego dyrektor Karl Móbius dokonał w 1900 roku rewolucji w sztuce wystawienniczej: część ekspozycyjną zbiorów oddzielił od warstwy badawczej'*. Na twarzy Chłapowskiego wkraczającego w 1884 roku po raz pierwszy do magazynów przyrodniczych Towarzystwa musiało malować się niedowierzanie. Przeglądanie i wstępne uporządkowanie zastanych tam ok. 2 tys. eksponatów (zielników, ssaków, ptaków, minerałów, okazów kopalnych itp.) miało mu zająć wiele lat”. Zbiory były wprawdzie nieopracowane i dość przypadkowe, ale jednak na tyle spore i różnorodne, że w niedalekim czasie mógł myśleć o stworzeniu eks- pozycji. Tymczasem zaczął od najbardziej podstawowych spraw: podczas zebrań Wydziału Przyrodniczego PTPN regularnie wygłaszał wykłady i pogadanki na temat nowych nabytków, a przede wszystkim oceniał posiadane kolekcje pod względem ich przydatności. Starał się przy tym odpowiedzieć na trzy zasadnicze pytania: Czy reprezentują one naturę terenów wielkopolskich lub chociaż kra- jowych? Czy wśród nich znajdują się egzemplarze podwójne? Czy są kompletne oraz dobrze oznaczone i opisane? Zmierzał do ułożenia zbioru opowiadającego 1 Chłapowski o wykopanych własnoręcznie „okazach” pisze w przewodniku z 1897 r., dz. cyt., s. 233, przyp. 2. 14 https://de.wikipedia.org/wiki/Kar|_August_Móbius; http://www.uni-kiel.de/ps/cgi-bin/scholars/?nid=moe- bius-8zlang=d (dostęp: 2013 r.). 15 A. Wróblewski, dz. cyt., s. 503. 16-Tamże, s. 502. 338 „Świeże gniazdo krajowych szerszeni…” 339 możliwie najszerzej o geologii, florze i faunie Wielkopolski, jeśli natomiast skupiał się na innych regionach, to najlepiej w odniesieniu do Wielkopolski albo do histo- rii naturalnej w ogóle. „W każdem pudle – pisał o kolekcji Marii twardowskiej z Polesia i okolic Pińska (1302 gatunki) – są okazy należące do jednej (lub dwóch) botanicznej rodziny. zbiór ten jest bardzo bogaty w egzemplarze […]. Choć nie dotyczy Wielkopolski, ma on znaczenie także i u nas”17. Część zbiorów Chłapowski zdobywał drogą wymiany, współpracując m.in. z  Muzeum im. Dzieduszyckich, akademią Umiejętności we Lwowie18czy też Uniwersytetem Jagiellońskim. z tego ostatniego pozyskał choćby kompletny zbiór krajowych chrząszczy – 3 tys. gatunków! od roku 1890 wydawał w PtPn tek- sty Józefa Jackowskiego, inżyniera górnictwa i geologa, urodzonego w Poznaniu i  chyba pierwszego Polaka w  Boliwii. Przysłał on zbiór boliwijskich minera- łów i skał, który – jak określił potem Chłapowski – „był jedyny w swoim rodzaju i przyczynił się drogą zamiany z muzeami w Freibergu, Berlinie i Wrocławiu do wzbogacenia naszych zbiorów paleontologicznych ogólnych”19. Ciągle napływały dary od krajowych miłośników przyrody, jak np. kolekcja 154 ptaków krajowych, przekazana przez Filipa skoraczewskiego z Miłosławia, nadleśniczego seweryna Mielżyńskiego, czy zielnik sporządzony przez samą Elizę orzeszkową zawiera- jący 280 ususzonych roślin z ich nazwami w języku polskim, łacińskim i biało- ruskim20. Chłapowski działał niezmordowanie nad udostępnieniem publiczno- ści jak najlepiej skonstruowanej kolekcji przyrodniczej w PtPn. Chęć edukacji społecznej była impulsem nadrzędnym. „Poznanie przyrody, a więc myśli Bożej w jej stopniowym rozwoju zawartej, należy do najwznioślejszych rozkoszy umy- słowych, a przyczynianie się do rozszerzenia wiadomości naszych o przyrodzie ziemi naszej jest przecież obowiązkiem wykształconego i myślącego społeczeń- stwa”21 – pisał. Przytaczane cytaty pochodzą z książeczki pt. Zbiory Przyrodnicze Towarzystwa Przyjaciół Nauk dla użytku zwiedzających je, którą opublikował w  1909 roku. stanowiły one wówczas drugą najpoważniejszą pod względem liczby ekspo- natów część Muzeum im. Mielżyńskich, które od 1882 roku działało pod tą nazwą w nowym budynku PtPn przy ul. Młyńskiej. Początkowo było to jedyne muzeum w mieście, co musiało budzić niepokój pruskich władz, że to Polacy, a nie niemcy prowadzą tak prestiżową instytucję kulturalną, odwiedzaną na domiar złego przez jednych i  drugich. zaradzić temu miało niemieckie towarzystwo Historyczne, które zaczęło gromadzić zbiory przekazywane przez darczyńców, ale mogło też liczyć na kolekcje zalegające w magazynach dużych muzeów w głębi niemiec. W 1894 roku otwarto więc Muzeum Prowincjonalne, a kilka miesięcy wcześniej próbowano nawet namówić PtPn, by przyłączył do niego część lub całość tamtejszych zbiorów. „Część” mogła oznaczać kolekcję przyrodniczą, 17 F. Chłapowski, Zbiory… dla użytku, s. 4. 18 tamże, s. 14; E. Lubicz-niezabitowski, Zbiory…, s. 492. 19 F. Chłapowski, Zbiory… dla użytku, s. 19; o wymianach zrealizowanych z „muzeum historii naturalnej w Berlinie” i „akademią krakowską” pisze on również na s. 6. 20 J. Pietrowicz, Zielnik Elizy Orzeszkowej, „Wieści akademickie” 2013, nr 9–10, s. 33. 21 F. Chłapowski, Zbiory… dla użytku, s. 33. Monika Piotrowska 340 stłoczoną być może już wtedy na schodach i w sieniach na drugim piętrze gmachu – takie było bowiem pierwsze „muzealne” lokum przydzielone Chłapowskiemu. W  zasadzie Chłapowski powinien czuć satysfakcję: jego zbiory były na tyle dobre, że chciano je przejąć. Dyrektor Muzeum Prowincjonalnego, który pokazy- wał u  siebie tylko garść minerałów i  obiektów paleontologicznych, chciał jednak przez urzędowy zakaz zablokować konkurencyjne prace Chłapowskiego. Polak stał się odtąd „wrogiem publicznym” niemieckiego muzeum. tym bardziej że chwytał się niezbyt czystych forteli podczas przekształcania Muzeum Prowincjonalnego w  placówkę reprezentacyjną, czyli Muzeum Cesarza Fryderyka iii. otwarto je w 1904 roku w nowym budynku (ob. Muzeum narodowe przy al. Marcinkowskiego). Wcześniej w szybkim tempie ściągano dla niego obiekty, co Chłapowski wykorzystał niczym sienkiewiczowski zagłoba. Wymianę dubletów błonkówek (rząd owadów) z kolekcji gen. oktawiusza Radoszkowskiego na kolekcję minerałów prof. Loewe z Międzyrzecza chciał w 1902 roku załatwić z muzeum berlińskim, podpisując się jako „przedstawiciel Muzeum w Poznaniu”. Dyrektor Karl Möbius pozostawał nie- świadomy, że chodzi o Muzeum PtPn, a nie Prowincjonalne, i dopiero w 1903 roku otrzymał wiadomość, która wyprowadziła go z błędu. Chłapowski podobnie chciał podejść instytut Mineralogii Uniwersytetu Wrocławskiego; odpisano mu jednak, że jego zbiory nie mają nic wspólnego z prowincją poznańską22. Jeśli w broszurce z 1909 roku wspomniał, że dokonał wymiany zbiorów z Berlinem i Wrocławiem23, to mógł to uczynić, zanim został „zdekonspirowany” lub mimo tego. Muzeum Cesarza Fryderyka zorganizowano nowocześnie, nie miesza- jąc historii naturalnej z dziełami sztuki. Wnętrza, jakie tymczasem Chłapowski dostał w PtPn na ekspozycję, nie mogły się z tym mierzyć, przestrzeń okazała się nader ograniczona. W 1909 roku pokazał publiczności zbiory w sześciu pokojach w suterenach i w jednej sali na parterze. Był jeszcze jeden pokój suterenowy, tzw. ciemnica, bez okien, którą przeznaczył na magazyn. zbiory przenosił i układał sam. o klucze należało prosić portiera. „zbiory przyrodnicze, jakkolwiek jeszcze niezupełnie uporządkowane, mogą być już teraz odwiedzane i zużytkowane do naukowych celów dla samokształcenia, a także dla ich opracowania dalszego” – pisał w  1909 roku w  książeczce-przewodniku24. Ekspozycja, podzielona tema- tycznie na paleontologię, mineralogię, kości zwierząt dyluwialnych krajowych, szczątki zwierząt kopalnych krajowych, zoologię, korale i gąbki kopalne krajowe oraz botanikę i owady, była prezentacją swojską i tak też pisał o niej Chłapowski w rzeczonej broszurze. Przebijając się ze swoim jasnym wywodem wśród dziesią- tek darów i kolekcji – nauczał, zagrzewał, objaśniał i namawiał. „Kto chce poznać faunę wyginioną, której szczątki w biegu tysiąców wieków w naszej dzielnicy się nagromadziły, ten musi wpierw poznać naukę zajmującą się formami zwierząt 22 t. Grabski, Okoliczności powstania Muzeum Prowincji w  Poznaniu [w:] Stulecie otwarcia Muzeum im� Cesarza Fryderyka w Poznaniu, red. W. suchocki, t. Żuchowski, Poznań 2004, s. 25; t. Żuchowski, Muzeum Prowincji w Poznaniu� Nowa koncepcja muzealna w świetle źródeł [w:] tamże, s. 39 i 45, przyp. 30. 23 skutecznie przeprowadzone zamiany poświadcza opis zbiorów w  1909 r. dokonany przez samego Chłapowskiego (kolekcja prof. Loewe jest wymieniona na s. 6), por. przyp. 27 i 28, oraz następcy Chłapows- kiego – prof. E. Lubicz-niezabitowskiego, Zbiory…, s. 490. 24 F. Chłapowski, Zbiory… dla użytku, s. 1. „ŚWIEŻE GNIAZDO KRAJOWYCH SZERSZENI... 8. Prace wykopaliskowe zespołu Wiesława Rakowskiego w Nakielce pod Iwnem k. Kostrzyna, 1933 r., fot. W. Rakowski, ze zb. Instytutu Środowiska Rolniczego i Leśnego PAN w Poznaniu z całej ziemi, mianowicie zwierząt morskich, boć i nasza dzielnica obecna była raz dnem morza, to dnem jeziór, to lądem suchym lub też pokrytym lodowcami”. W zbiorach mocno zaakcentowano eksponaty z wczesnego czwartorzędu, tzw. dyluwium, dziś zwanego plejstocenem, ponieważ w okolicach Poznania „mamy obfitość wielką skamielin z tych właśnie warstw [...]. Są one, jako znajdki lub narzuty dyluwialne, częstemi w naszych marglach i piaskach nawet, ale najwię- cej ich w żwirowiskach”*. Chłapowski zataczał przy każdym większym temacie coraz bliższe kręgi, aż dochodził do terenów na wyciągnięcie ręki, jak żwirowisko w Obornikach Wielkopolskich, skąd ks. dziekan Augustyn Heintze przesłał mu większość okazów paleontologicznych. Przewagę obiektów kopalnych, zwłaszcza zwierząt, Chłapowski — pasjo- nat paleontologii — sam podkreślał. Kolekcja była bogata i zdumiewająca, m.in.: „2 łopatki słonia pierworodnego, czyli mamuta, liczne kości nosorożca, ułomek trzonowego zęba mastodonta, szczątki wygasłego u nas łosia, wyginionego jelenia oraz zęby żubra, tura i torfowej krowy”. W salce mieściło się też biurko kusto- sza, niemniej już na początku wystawy, w sali Wydziału Lekarskiego na parterze, 25 Tamże, s. 9-10. 26 Tamże, s. 20-21. 341 Monika Piotrowska 342 gdzie znalazły się owady i zielniki, ustawiono stół dla chętnych do badań i studiów w oparciu o zbiory i podręczną bibliotekę. Mimo wielu udostępnionych okazów – w spirytusie, w pudłach, w oszklonych szafach, mimo przykładów ilustrujących np. rozwój rośliny z nasienia czy prządki mniszki, albo modeli grzybów krajo- wych z papieru, zbiorom wciąż sporo brakowało „do zupełności”. Wzywał więc Chłapowski starszych i młodszych do uważnych wędrówek po okolicach i prze- syłania znalezisk, dzięki czemu otrzymał m.in. „świeże gniazdo krajowych szer- szeni”. Uważał przy tym, że „zbiór owadów szczególnie przy dobrej woli przyjaciół przyrody, zwłaszcza młodzieży naszej, mógłby prędko się powiększyć bardzo”27. to się nie ziściło. Chłapowski otrzymał jedynie pomoc w opiece nad kolek- cjami botanicznymi, zawierającymi teraz ponad 3 tys. gatunków28. od 1913 roku dostał też wsparcie w dziale entomologii, gdzie samych chrząszczy było kolejne 3 tys.29. W  tym samym 1913 roku PtPn wznowił wydanie jego przewodnika, a to oznacza, że Chłapowski miał odbiorców, a ekspozycja publiczność. Przede wszystkim zaś jego Muzeum Przyrodnicze zaliczano do najlepszych placówek w Europie!30 szczególnie w dziedzinie paleontologii. z czasem owe zbiory, razem z mineralogicznymi, powiększył do ponad 7 tys. numerów31. na podstawie niektó- rych z nich opublikował prace o słoniach kopalnych i zębie mastodonta. z upły- wem lat stracił jednak nadzieję na rozwój muzeum i godziwe lokum. okazało się jednak, że Poznań w odrodzonej Polsce miał szczęście do świetnych zarządców – rozumieli tak samo potrzebę szybkiego powołania do życia opery, uniwersytetu, teatru czy muzeum, jak i przywrócenia życia w poznańskim zoo. Pierwszy prezydent miasta załatwił dla ogrodu jednorazową dotację ministerialną, a z kasy miasta pokrywał wszystkie deficyty, w rezultacie czego Poznań utrzymał wówczas zoo jako jedyne miasto w Polsce! Gorzej szło z Muzeum Przyrodniczym. W rozmowach na ten temat uczestniczył w 1919 roku Chłapowski. Dyskutowano w  szerokim gronie przedstawicieli inteligencji poznańskiej, w  tym członków PtPn, ponieważ rozważano połączenie tamtejszych zbiorów ze zbiorami byłego Muzeum Cesarza Fryderyka, teraz nazwanego Wielkopolskim. ostatecznie do tego nie doszło, a Chłapowski zaczął wydawać zebrane okazy potrzebującym ich katedrom Uniwersytetu Poznańskiego. sam wykładał tam geologię z mineralogią i paleontologię, w 1921 roku mianowano go też profesorem honorowym medy- cyny wewnętrznej. zmarł w 1923 roku, niebawem jednak znalazł się godny spad- kobierca jego dziedzictwa – prof. Edward Lubicz-niezabitowski. Miał może osiem lat, gdy zobaczył wypchane ptaki Filipa skoraczewskiego. nadleśniczy w Miłosławiu miał jeszcze kolekcję ptasich jaj i muszli, bardzo mu to imponowało. sam zbierał skamieliny narzutowe, ślimaki i małże, było ich zresztą pełno w okolicy, gdzie jego ojciec nadzorował prace melioracyjne. niestety zanim skoraczewski oddał swe zbiory Chłapowskiemu, chłopiec razem z rodziną został wysiedlony z Wielkopolski. Do gimnazjum poszedł w Przemyślu – prosto w ramiona 27 tamże, s. 7. 28 na podst. opisu zbiorów botanicznych E. Lubicza-niezabitowskiego, Zbiory…, s. 489–490. 29 tamże, s. 493. 30 zob. R. Meissner, dz. cyt. 31 E. Lubicz-niezabitowski, Zbiory…, s. 493. „ŚWIEŻE GNIAZDO KRAJOWYCH SZERSZENI... 9. Edward Lubicz-Niezabitowski z żoną Leontyną, córką entomologa i kolekcjonera motyli Fryderyka Schillego, 1904 r., ze zb. Biblioteki Raczyńskich świetnych polskich botaników. Nauczyli go zbierać i konserwować muchówki, a od brata dostał jeszcze siatkę do łapania owadów. Studiował w Krakowie na Wydziałach Lekarskim i Filozoficznym Uniwersytetu Jagiellońskiego. Nim uzy- skał w 1900 roku tytuł doktora wszech nauk lekarskich, pracował już w Muzeum Fizjograficznym Polskiej Akademii Umiejętności. Z zoologiem i podróżnikiem Konstantym Jelskim przez 10 lat porządkował jego zbiory, które były chyba w jesz- cze większym nieładzie niż te zastane przez Chłapowskiego w PTPN. W Krakowie zdążył też napisać pracę o ogromnej wadze dla sądownictwa, na temat owadów występujących na ludzkich zwłokach, która natychmiast weszła do literatury światowej, dając śledczym narzędzie do rozpoznawania czasu zgonu. W latach 1907-1908 badał odkryte w Starunii szczątki mamuta i nosorożca wło- chatego o fantastycznym stopniu zachowania: ze skórą i częściowo z narządami wewnętrznymi. Niebawem wziął roczny urlop i dzięki stypendium milionera Osławskiego odwiedził przynajmniej kilkanaście europejskich muzeów historii naturalnej, na czele z Paryżem, Londynem i Berlinem. Pracował też w stacjach zoologicznych w Trieście i Villefranche-sur-Mer, prowadząc badania porównaw- cze. Wreszcie w 1922 roku chętnie przystał na objęcie katedry na Uniwersytecie Poznańskim. Najpierw była to katedra na Wydziale Rolniczo-Leśnym, a rok 320 życiu E. Lubicz-Niezabitowskiego zob. A. Magowska, Niespokojne życie Edwarda Lubicz-Niezabitow- skiego, KMP, 1/2001, s. 159-169. 343 Monika Piotrowska 344 później Wydział Lekarski nominował go na stanowisko profesora zwyczajnego z Katedrą Biologii. i tu wreszcie dwaj bliscy sobie mentalnie ludzie, Chłapowski i Lubicz-niezabitowski, mieli szansę się poznać. nie wiemy, kto skierował tego ostatniego do Muzeum Przyrodniczego, w każdym razie był to trafny wybór. By powstało w końcu muzeum z prawdziwego zdarzenia, potrzebny był natomiast ktoś jeszcze: prezydent miasta Cyryl Ratajski. Ratajski był wizjonerem, a  nie tylko administratorem. nowe Muzeum Przyrodnicze najpierw miało być dodatkową rozrywką w czasie PeWuKi, a póź- niej – uświetniać miasto. Przyznał mu więc piękny budynek na terenie działają- cego od 1874 roku ogrodu zoologicznego. Wzniesiono go w części rekreacyjnej i był to prawdziwie wielkomiejski kompleks restauracyjny projektu Paula Pitta, zdolny pomieścić tysiąc osób33, a otwarty hucznie w 1908 roku. W tymże roku Ratajski pojął za żonę córkę… Romana Maya – nieodżałowanego poprzednika Chłapowskiego. Budynek Pitta oddał prezydent w  użytkowanie Muzeum Przyrodniczemu w 1924 roku, po rocznym remoncie finansowanym z miejskiej kasy. stanowiło twór nowy, wprowadzono bowiem rozwiązanie rozważane zaraz po odzyskaniu niepodległości: połączono zbiory PtPn i Muzeum Wielkopolskiego – spadko- biercy muzeum niemieckiego. Podzielono je na trzy oddziały, w  tym właśnie Przyrodniczy z siedzibą w pawilonie Pitta. W powszechnym użyciu funkcjono- wał on jednak jako Muzeum Przyrodnicze. Placówce nadano imię Franciszka Chłapowskiego. Jej powstanie uwolniło opiekunów zbiorów od koniec końców dość kłopo- tliwego przywiązania do struktur PtPn, przynosząc stolicy Wielkopolski plon w postaci nowoczesnego muzeum historii naturalnej o najlepszych europejskich wzorcach. Dyrektor wyraźnie kształtował muzeum jako polski ośrodek badaw- czy, pilnując, by prezentowało wysoki poziom merytoryczny. Popularyzatorskie zacięcie przyjętego na asystenta Wiesława Rakowskiego okazało się zaś zbawienne dla wypełniania roli edukacyjnej, jaką powierzali muzeum wszyscy jego pomysło- dawcy jeszcze w XiX wieku. Rakowski, od 1935 roku kustosz, nie poszedł w ślady Chłapowskiego czy niezabitowskiego i nie pełnił funkcji uniwersyteckich, zyskał więc czas na uporządkowanie wszystkich zbiorów, zabieganie o  zwiedzających w cyklicznych felietonach o świecie zwierząt i tworzenie wystaw czasowych. Co do zasobów, dość powiedzieć, że w 1926 roku, w dniu otwarcia muzeum w nowym gmachu, notowano ok. 40 tys. tzw. przedmiotów muzealnych, a do 1939 roku liczba ta wzrosła dziewięciokrotnie. niemal pół miliona obiektów w kilkanaście lat! Była to kolekcja bezcenna, w której wisienkę na torcie stanowił… prawie kompletny szkielet tura34. Mieliśmy w Poznaniu skarb. Dziś już nic go nie przypomina35. 33 W. Karolczak, Mieszkańcy wysp Samoa� Czyli niezwykłe atrakcje ogrodu restauracyjnego starego zoo na Jeżycach w latach 1875–1914, KMP, 2/2000, s. 228, 230. 34 szkielet tura, wydobyty z torfowiska w nakielce pod iwnem w 1933 r., był już wtedy unikatem. zaginął w czasie ii wojny światowej. 35 Dziś w budynku Muzeum Przyrodniczego działa instytut Środowiska Rolniczego i Leśnego Pan; bogate mimo strat wojennych zbiory w dużym stopniu się rozeszły. TERAŹNIEJSZOŚĆ I PRZYSZŁOŚĆ Na poprzedniej stronie: Dziedziniec PTPN, 2017 r�, fot� A� Musiał 347 andrzej Gulczyński PtPn 2017 Potencjał interdyscyplinarności zadaniem kierującego ważną instytucją jest docenianie osiągnięć poprzedni- ków i wyciąganie wniosków z przeszłości, ale przede wszystkim takie sterowanie, żeby wypłynąć na szerokie wody i dotrzeć do celu. Czasem jest to zadanie łatwe, bo statek płynie we właściwym kierunku i ze stosowną prędkością, czasem trudniejsze, bo trzeba dokonać napraw w toku podróży czy nawet odpowiednio przygotować go w doku remontowym. Konieczne jest zatem nie tylko właściwe rozpoznanie sytuacji, ale i refleksja nad tym, z czego z przebytej drogi warto skorzystać, co pielęgnować, a co zmienić. W przypadku Poznańskiego towarzystwa Przyjaciół nauk dziedzic- two poprzedników przytłacza. ich pomysłowość, dostrzeganie ducha czasu, poświę- cenie i skuteczność stanowią wyzwanie i wielki obowiązek dla kolejnych pokoleń, szczególnie zaś dla zarządów. Czuję się zwolniony od przypominania jakichkolwiek ważnych elementów z historii PtPn wobec przedstawienia ich już po wielekroć1, w szczególny zaś sposób w niniejszym tomie „Kroniki Miasta Poznania”. szczęśliwym trafem obecny zarząd rozpoczął pełnienie swych obowiązków w roku 20142, ogłoszonym przez sejm Rokiem Cieszkowskiego. odbyło się wów- czas szereg imprez przypominających postać tego wybitnego filozofa i pierwszego prezesa naszego towarzystwa3. Kulminację ogólnopolskich obchodów stanowiła 1 najnowsze i  z  odesłaniem do literatury: P. Matusik, Zamiast uniwersytetu� Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk 1857–1919 [w:] Vivat academia! 400 lat tradycji akademickich Poznania, Poznań 2012, s. 79–92; Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk a towarzystwa naukowe na ziemiach polskich w XIX i początkach XX wieku, red. W. Molik, a. Hinc, Poznań 2012. 2 aktualne władze PtPn zostały wybrane na walnym zebraniu 27 Vi 2014 r., które zadecydowało o  oddaniu funkcji prezesa piszącemu te słowa. Wiceprezesami zostali prof. dr hab. antoni Miler (Wydział nauk Rolniczych i  Leśnych), prof. dr hab. Waldemar Ratajczak (Wydział Matematyczno- -Geograficzny) oraz prof. dr hab. Jerzy sowiński (Wydział Lekarski). Funkcję sekretarza generalnego objął prof. UaM dr hab. Przemysław Matusik (Wydział Historii i nauk społecznych), którego zastępcami zostali prof. dr hab. Katarzyna Meller (Wydział Filologiczno-Filozoficzny) oraz dr hab. Piotr Mederski (Wydział nauk Rolniczych i Leśnych). Podskarbim został dr Piotr Pawlak, którego w 2016 r. zastąpił prof. dr hab. Jacek Mizerka (Wydział Historii i nauk społecznych). z kolei redakcję wydawnictw PtPn objęła dr hab. Danuta Konieczka-Śliwińska, która w 2015 r. przekazała tę funkcję prof. UaM dr. hab. Krzysztofowi Kurkowi. Jego zastępcą został wówczas dr Karol siemaszko (Wydział Historii i nauk społecznych), a zastępcą podskar- biego dr Piotr Pawlak. 3 Wymieńmy choćby nadanie imienia zespołowi szkół Centrum Kształcenia Rolniczego w siennicy Róża- nej oraz szlakowi turystycznemu biegnącemu przez Wierzenicę, odsłonięcie pomnika w swarzędzu i kilku tablic pamiątkowych. zob. W. Buczyński, Obchody 200� rocznicy urodzin Augusta Cieszkowskiego w Wiel- kopolsce, „Kronika Wielkopolski” 2015, nr 1; E.J. Buczyńska, W. Buczyński, Filozof z Wierzenicy� Obchody 200-lecia urodzin Augusta Cieszkowskiego w powiecie poznańskim, „Kronika Powiatu Poznańskiego” 2015, nr 6, s. 49–62. ANDRZEJ GULCZYŃSKI 1. Konferencja w rocznicę zakończenia obrad kongresu wiedeńskiego, wykład prof. Krzysztofa Marchlewicza, 2015 r., wszystkie fot. ze zb. PTPN sesja naukowa zorganizowana w PTPN*, a także uroczyste walne zebranie człon- ków Towarzystwa, podczas którego podsumowano kilkuletnie przygotowania oraz cały Rok Cieszkowskiego, wysłuchano wówczas wykładów przypominają- cych jego postać: Cieszkowski-Krasiński-Mickiewicz: relacje i wpływy (prof. Jerzy Fiećko) i Cieszkowiana ze zbiorów Biblioteki PTPN (Joanna Pietrowicz). Od czasów Cieszkowskiego wiele się zmieniło. Dziś Towarzystwo liczy ponad tysiąc członków skupionych w siedmiu wydziałach: Filologiczno-Filozoficznym, Historii i Nauk Społecznych, Matematyczno-Przyrodniczym, Lekarskim, Nauk Technicznych, Nauk Rolniczych i Leśnych, a także Nauk o Sztuce. Nadal organizu- jemy posiedzenia komisji i wydziałów oraz konferencje naukowe, także o zasięgu międzynarodowym. Tytułem przykładu wymienić można interdyscyplinarne sympozja mediewistów organizowane przez Komisję Historii Sztuki. W grudniu 2016 roku odbyło się już 37 spotkanie tego cyklu pt. In principio. Mit i prawda początku w kulturze polskiej i europejskiej, dwa poprzednie zwołano pod hasłami: Odkrywanie świata w średniowieczu (2014) i Nationum Proprietes. Odrębność i wspólnota narodów w kulturze średniowiecza (2015). 4 Konferencja została przygotowana przez zastępcę sekretarza generalnego Towarzystwa, prof. K. Meller. Pod jej redakcją ukazał się pokonferencyjny tom: August Cieszkowski in memoriam 1814-2014, Poznań 2015. 348 PTPN 2017 _ poznan.pl 4] 2. Uroczystość nadania członkostwa honorowego PTPN prof. Leonowi Kozackiemu, przemawia prezes PTPN prof. Andrzej Gulczyński, 2015 r. Słuszna wydaje się myśl łączenia wielu podejść badawczych, przypomina- nia kluczowych wydarzeń i rozwiązywania współczesnych problemów. Chcąc spełnić te założenia, w dwusetną rocznicę zakończenia obrad kongresu wiedeń- skiego, PTPN wraz z Wydziałem Prawa i Administracji oraz Instytutem Historii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu zorganizowało interdyscy- plinarną konferencję. Jej celem było przypomnienie owego ważnego zdarzenia i w jego kontekście rozważenie aktualnych problemów tworzenia ładu w Europie. Do wygłoszenia referatów zaproszono specjalistów z wielu dziedzin (historia, prawo, etnologia, geografia, ekonomia, teologia, politologia) i z różnych ośrod- ków akademickich (Warszawa, Kraków, Wrocław, Lublin, Toruń). Patronat nad konferencją objęli Minister Spraw Zagranicznych, Prezydent miasta Poznania oraz Marszałek Województwa Wielkopolskiego”. Jej otwarcia dokonał wicemi- nister spraw zagranicznych prof. Artur Nowak-Far, który odwołując się do zna- czenia kongresu, mówił o nowych sposobach regulowania stosunków międzyna- rodowych oraz o roli Polski w Europie. Konferencji towarzyszyły trzy wystawy. W Collegium Iuridicum Novum zaprezentowano dokumenty, fotografie i publi- kacje przypominające sylwetki poznańskich prawników, którzy nie tylko znani są ze swych badań, ale i z działalności publicznej na arenie międzynarodowej, takich 5 K. Kłopocki, Konferencja naukowa „Wielkie nadzieje, wielkie rozczarowania. Ład wiedeński a europejska wspólnota”, „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny” 2016, z. 3, s. 267-267; A. Guminiak, Ład wie- deński a europejska wspólnota, „Życie Uniwersyteckie” 2015, nr 11, s. 26; „Paragraf. Informator Wydziału Prawa i Administracji UAM” 2015, nr 7, s. 1. 349 ANDRZEJ GULCZYŃSKI 3. Inscenizacja wjazdu Józefa Wybickiego i gen. Jana Henryka Dąbrowskiego do Poznania w 1806 r., 5 listopada 2016 r. jak profesorowie Bogdan Winiarski, Alfons Klafkowski, Krzysztof Skubiszewski czy Hanna Suchocka. W tym samym gmachu otwarto wystawę Koniec Świata. O granicy, której nie ma, prezentującą fotografie autorstwa dr. Tomasza Padło z Krakowa, geografa i artysty fotografika, poświęconą ukazaniu obecnych przeja- wów podziałów ziem polskich dokonanych na kongresie wiedeńskim. W siedzibie PTPN przygotowano natomiast wystawę dokumentów, druków, prasy polskiej, pamiętników i korespondencji z czasów kongresu, atlasów i map kreślących pokongresowy ład, a także archiwalia dotyczące jego zaprowadzania w Wielkopolsce. Tu także odbył się specjalny koncert Od Wiednia po Poznań. Europejskie brzmienia, na który złożyły się utwory Ludwika van Beethovena, Józefa Haydna, Józefa Straussa, Stanisława Moniuszki, Henryka Wieniawskiego, Witolda Friemanna, Antoniego Radziwiłła oraz Fryderyka Chopina, w tym Trio g-moll, op. 8 dedykowane A. Radziwiłłowi, namiestnikowi Wielkiego Księstwa Poznańskiego. Były to zatem utwory kompozytorów związanych z Wiedniem i Poznaniem, z kongresem i pokongresowym porządkiem. Kolejną ważną rocznicę postanowiono przypomnieć nie tylko za sprawą kon- ferencji, ale również poprzez przygotowanie specjalnej inscenizacji. Przybycie do Poznania w listopadzie 1806 roku gen. Jana Henryka Dąbrowskiego i Józefa Wybickiego wywołało w Wielkopolsce spontaniczny ruch powstańczy, wspo- minany przez Mickiewicza w Panu Tadeuszu jako przykład sukcesu w walce o wolność. We współpracy z Muzeum Historii Miasta Poznania i Wielkopolskim Muzeum Niepodległości zorganizowano w dniach 4-5 listopada 2016 roku obchody jubileuszowe upamiętniające to wydarzenie. Ich pierwszym elementem była konferencja naukowa pt. Obaczym, jeżeli Polacy godni są być narodem..., 350 PtPn 2017 351 skupiająca się na wojnach napoleońskich i  rozbudzonych wówczas nadziejach na polską niepodległość. następnego dnia po mszy św. sprawowanej w kościele pw. św. Wojciecha w intencji gen. J.H. Dąbrowskiego i J. Wybickiego złożyliśmy kwiaty przy ich szczątkach. najbardziej widowiskowym punktem obchodów była imponująca insceni- zacja. oddział piechoty w mundurach z czasów napoleońskich poprzedził ciąg- niony przez cztery konie powóz z  generałem J.H. Dąbrowskim i  J. Wybickim. W pochodzie podążali przewodniczący Rady Miasta Grzegorz Ganowicz, dyrek- tor Wielkopolskiego Muzeum niepodległości tomasz łęcki, poseł Bartłomiej Wróblewski (inicjator uchwały sejmu upamiętniającej powstanie wielkopolskie 1806 r.), kustosz Muzeum Hymnu narodowego w Będominie Przemysław Rey, członkowie zarządu PtPn i inne znamienite osoby. na starym Rynku słychać było głos lektora przypominający wjazd Dąbrowskiego i Wybickiego w listopadzie 1806 r. i ich pobyt w Pałacu Mielżyńskich. Przed ratuszem czekał już prezydent miasta Poznania Jacek Jaśkowiak, który powitał przybyłych bohaterów. Generał odczytał słynną odezwę, w której przytaczał słowa napoleona: „obaczę, jeżeli Polacy godni są być narodem. idę do Poznania, tam się moje pierwsze zawiążą wyobrażenia o jego wartości”. Wśród tłumu poznaniaków był potomek generała Dąbrowskiego, hrabia Krzysztof Mańkowski. W Wielkiej sieni poznańskiego ratusza wystawiony został obraz z kolekcji PtPn autorstwa Jana Gładysza Wjazd gen� Jana Henryka Dąbrowskiego do Poznania w 1807 r� tutaj też Muzeum Historii Miasta Poznania przygotowało okolicznościową wystawę i wygłoszono kilka prelekcji. W tym rocz- nicowym nurcie pozostawać będzie trzyletni projekt pod tytułem Poznański sposób na niepodległość, którego realizację rozpoczęliśmy w 2017 roku. Wielkopolska naszym miłym obowiązkiem zupełnie odmienny charakter mają spotkania Wielkopolskie miasta i powiaty. Mając na uwadze wieloletnią tradycję działania na terenie całej Wielkopolski, a  jednocześnie liczne rzesze poznaniaków pochodzących z  innych regionów województwa, zrodził się w PtPn pomysł organizowania spotkań pod tą właśnie nazwą. Jego celem jest umacnianie więzi regionalnych, w tym związków między Poznaniem i ośrodkami lokalnymi. Warto bowiem ukazywać zarówno bogactwo żywych wielkopolskich tradycji historycznych, jak i współczesny dorobek i osiąg- nięcia Wielkopolan, warto inicjować, prowadzić, wspomagać i  upowszechniać interdyscyplinarne badania nad regionem. spotkania mają popularyzatorski cha- rakter, ukazują daną miejscowość i powiat, a adresowane są przede wszystkim do mieszkających w Poznaniu osób wywodzących się z tych ośrodków oraz oczy- wiście do wszystkich zainteresowanych. składają się z kilku miniwykładów pre- zentujących miasto, stan badań i dzień dzisiejszy oraz dyskusji o jego znaczeniu po uprzednim wprowadzeniu dokonanym przez znaną osobę wywodzącą się z tej miejscowości. Bohaterem pierwszego spotkania był Pleszew, który wzbudził nadspodziewanie duże zainteresowanie i wywołał wysoce pozytywny rezonans. Przypomniano dzieje miasta, badania prowadzone obecnie przez historyków, socjologów, etnologów czy geografów. Pokazano ostatnie osiągnięcia Pleszewa i powiatu, zaprezentowano nowe wydawnictwa, wysłuchano koncertu artystki o  pleszewskim rodowodzie. ANDRZEJ GULCZYŃSKI 4. Spotkanie z cyklu Wielkopolskie miasta i powiaty, wspomina kardynał Zenon Grocholewski, 13 listopada 2015 r. Swymi wspomnieniami podzielili się znani pleszewianie: była premier, minister i ambasador, prof. Hanna Suchocka oraz rektor UAM, prof. Bronisław Marciniak. Drugie spotkanie skupiło mieszkańców Kościana i okolic, a o swoim mieście i jego znaczeniu dla przyszłej kariery mówił były rektor UAM, prof. Stefan Jurga”. Później przyszła kolej na mieszkańców Gostynia. Także tym razem były wystąpienia władz, badaczy i koncert, a wprowadzenia do dyskusji Nasz Gostyń dokonał rek- tor Uniwersytetu Ekonomicznego, prof. Marian Gorynia. W spotkaniu wziął także udział kard. Zenon Grocholewski, który wspomniał swoje szkolne lata*. Wdzięczny adresat — młodzież Nową formą działania PTPN jest Forum Szkół Polskich. Poznań - Europa zorganizowane w kwietniu 2016 i styczniu 2017 roku. Jest to spotkanie liceali- stów z kilku krajów organizowane pod patronatem prezydenta Poznania Jacka Jaśkowiaka i Kolegium Rektorów Miasta Poznania. W pierwszym Forum uczest- niczyli uczniowie polskich szkół z Czeskiego Cieszyna, Lwowa i Wilna oraz z Wrześni, Strzelec Opolskich i Poznania, w drugim poznaniaków zastąpiła 6 (len), Zaprzyjaźnieni z nauką. Ja z Pleszewa — ty z Pleszewa, „Życie Uniwersyteckie” 2015, nr 2, s. 22. 7 (mz), Przyjaciele z Uniwersytetu. Kościan — miasto jak serce, „Życie Uniwersyteckie” 2015, nr 6, s. 21. 8D. Chodera-Lewandowicz, Gostyniacy są wśród nas, „Życie Uniwersyteckie” 2016, nr 1, s. 28-29. 352 PTPN 2017 5. Uczestnicy „Forum Szkół Polskich. Poznań — Europa” z Czeskiego Cieszyna, Dyneburga, Lwowa, Strzelec Opolskich, Wilna i Wrześni na schodach poznańskiego ratusza, 21 stycznia 2017 r. młodzież z łotewskiego Dyneburga. Z każdej z wymienionych szkół przyjechała do Poznania sześcioosobowa grupa z opiekunem. Program Forum składa się z trzech bloków związanych z Poznaniem, Polską i Europą. Pierwsza część poświęcona jest wartościom kojarzonym z Poznaniem i Wielkopolską, takim jak przedsiębiorczość, obywatelskie zaan- gażowanie, praca organiczna i obowiązki jednostki w społeczeństwie. Druga część dotyczy polskiej tożsamości narodowej i tożsamości regionalnych uczest- ników oraz ich świadomości historycznej i kulturowej. Trzecia natomiast zwią- zana jest z procesem integracji europejskiej, jej przyczynami i skutkami oraz wadami i zaletami. Zasadnicza część Forum realizowana jest w formie wykła- dów oraz warsztatów — dyskusji, a także pracy w grupach mieszanych. Prowadzą je członkowie PTPN, cenieni fachowcy w zakresie poszczególnych zagadnień, a warsztaty — ich uczniowie. Mamy w swym gronie także osoby, które dzieliły się z uczniami swymi zawodowymi doświadczeniami, w obu edycjach byli to była premier, prof. Hanna Suchocka oraz były radny, poseł i europoseł dr Filip Kaczmarek. Zorganizowano także spotkania z Wojciechem Nowaczykiem, aktywistą kampanii „HejtStop” (2016), który opowiedział o tym, jak walczyć z nienawiścią w przestrzeni publicznej, oraz z Damianem Kaczmarkiem - 353 andrzej Gulczyński 354 wielkopolskim koordynatorem akcji szlachetna Paczka (2017), który wyjaśnił, czym jest mądra pomoc. Elementem całego przedsięwzięcia była także wystawa cennych obiektów ze zbiorów PtPn ukazująca wybrane aspekty wskazujące na znaczenie Poznania na kulturowej mapie Europy, a także koncert pt. Poznańskie brzmienia w Europie w wykonaniu pedagogów i studentów akademii Muzycznej im. i.J. Paderewskiego9. Pamiętając o początkach zgodnie z tradycją uroczyste walne zebrania PtPn odbywają się w rocznicę pierwszego takiego spotkania, które odbyło się 13 lutego 1857 roku. ostatnie zebra- nia przypominały dodatkowo ważnych dla towarzystwa uczonych. W 2015 roku w  setną rocznicę śmierci upamiętniliśmy długoletniego i  zasłużonego prezesa PtPn, abpa Edwarda Likowskiego. Do naszej siedziby przywieziony został wów- czas z Muzeum narodowego w Poznaniu obraz Jana Matejki Założenie Akademii Lubrańskiego, będący własnością PtPn. Historię i  treść obrazu przedstawił piszący te słowa, a wykład pt. Edward Likowski – w służbie Kościoła i polskiej nauki wygłosił prof. Przemysław Matusik. Przygotowano też wystawę oryginalnych bulli papieskich, listów znanych osób do E. Likowskiego, jego rękopisów, a także książek z jego księgozbioru (ze zbiorów Muzeum archidiecezjalnego i Muzeum archidiecezjalnego w Poznaniu oraz PtPn). Podczas zebrania w 2016 roku przy- pominano innego prezesa, wybitnego historyka prof. Gerarda Labudę (w setną rocznicę jego urodzin i  w  ramach ogłoszonego na Pomorzu  Roku Gerarda Labudy). Wykład pt. Chrzest Mieszka wygłosił prof. tomasz Jurek, co związane było z obchodzoną wówczas 1050. rocznicą tego doniosłego wydarzenia. szczególny charakter miało natomiast spotkanie z  okazji 160-lecia towarzystwa w lutym 2017 roku. W naszym gronie zasiedli wówczas przedsta- wiciele władz miasta, instytucji nauki, kultury, parlamentarzyści, wreszcie rek- torzy z przewodniczącym Kolegium Rektorów Miasta Poznania prof. tomaszem łodygowskim z Politechniki Poznańskiej na czele. nadzwyczajną reprezentację miał UaM (uczelnia wyrosła z PtPn), wraz z rektorem prof. andrzejem Lesickim przybyli bowiem do nas prorektorzy prof. Beata Mikołajczyk i  prof. Ryszard naskręcki. Rektor a. Lesicki przypomniał skuteczne działania członków PtPn, dzięki którym po i wojnie światowej powstał pierwszy w Poznaniu polski uniwer- sytet – Wszechnica Piastowska. Wspomniał też byłych rektorów, którzy piasto- wali urząd prezesa PtPn (prof. Heliodor Święcicki, zygmunt Lisowski, Gerard Labuda), a  także swoją działalność w  PtPn, m.in. jako redaktora „Biological Letters”. natomiast rektor t. łodygowski, odwołując się do zasług towarzystwa w utrzymaniu polskości, wskazał na znaczenie PtPn w dniu dzisiejszym, okre- ślone w  jego nowej strategii (integracji środowiska naukowego, interdyscypli- narności i innowacyjności)10. Wykład pt. Dwie kultury wygłosił prezes Polskiej 9 Pomysłodawcą i koordynatorem Forum jest Michał Gulczyński. Relacje z Forum opublikowały m.in. „Życie Uniwersyteckie” 2017, nr 2; „Kurier Galicyjski” 2017, nr 3; wrzesińskie „Wieści z Ratusza”, 26 i 2017; „zwrot. Miesięcznik Polskiego związku Kulturalno-oświatowego w Republice Czeskiej” 2017, nr 2. infor- macje przekazało też radio „znad Wilii”. 10 Relację z walnego zebrania zamieszczono w „Biuletynie informacyjnym PtPn” 2017, nr 2. PTPN 2017 6. Jubileuszowe walne zebranie członków PTPN, siedzą od lewej: prof. R. Legocki, rektor UAM prof. A. Lesicki, rektor UEP prof. M. Żukowski, prezes PTPN prof. A. Gulczyński, rektor Politechniki Poznańskiej prof. T. Łodygowski, zastępca Prezydenta Poznania J. Solarski, 13 lutego 2017 r. Akademii Umiejętności prof. Andrzej Białas, kreśląc dychotomię na linii huma- nistyka-przyrodoznawstwo i wskazując rolę towarzystw naukowych w skutecz- nym przezwyciężaniu tego podziału. Jubileuszowy rok został dostrzeżony w jesz- cze jeden, szczególny sposób. Z inicjatywy posła Bartłomieja Wróblewskiego 24 lutego 2017 roku Sejm RP podjął uchwałę w sprawie uczczenia 160. rocznicy powstania Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Uroczystym walnym zebraniom PTPN towarzyszą zazwyczaj małe kon- certy. W ostatnich latach zaproszeni przez nas artyści wykonywali utwory kom- pozytorów działających w Wielkopolsce: Apolinarego Szeluto (2015), Feliksa Nowowiejskiego (2016 — w ramach Roku Nowowiejskiego ogłoszonego przez Sejm) oraz Józefa Zeidlera i Wojciecha Dankowskiego (2017). Podwójnie nadzwyczajny charakter miało uroczyste walne zebranie, które odbyło się w listopadzie 2015 roku. Wręczono wówczas dyplomy członków honorowych dwóm zasłużonym prezesom PTPN: geografowi prof. Leonowi Kozackiemu oraz historykowi prof. Jackowi Wiesiołowskiemu. Prof. Andrzej Mizgajski wygłosił laudację ku czci pierwszego, a prof. Tomasz Jurek ku czci dru- giego z wyróżnionych. Uroczystość uświetnił występ dr. hab. Jacka Kowalskiego, również członka PTPN. Mniej formalny charakter mają zainicjowane przez prof. P. Matusika spotka- nia przedświąteczne. Wspólne kolędowanie i łamanie się opłatkiem uzupełniają okolicznościowe wykłady: w 2015 roku prof. Katarzyny Meller Kolędy i pastorałki, czyli „piosnki wesołe ludu w czasie świąt Bożego Narodzenia po domach śpiewane”, 355 andrzej Gulczyński 356 a w 2016 roku prof. aliny Mądry Pastorelle z repertuaru kapel kościelnych dawnej Rzeczypospolitej. Narodowa kolekcja PTPN Wykorzystanie dorobku PtPn i troska o jego zabezpieczenie są jednak znacznie ważniejsze od uroczystości, świętowania i kolejnych spotkań. towarzystwo, dążąc ustawicznie do utworzenia w Poznaniu uniwersytetu, stworzyło potencjał intelek- tualny i organizacyjny, umożliwiający szczęśliwe zwieńczenie w 1919 roku owych wieloletnich działań. Kulturotwórcza rola towarzystwa wyraziła się także w tym, iż dało ono początek poznańskim muzeom: narodowemu, archeologicznemu i Przyrodniczemu, w których obecnie eksponowane są nasze zbiory. Poznańskie zbiory umożliwiały prowadzenie badań i ich upowszechnianie, podobne kolekcje powstawały skądinąd w tym samym czasie na innych uniwersytetach. zgromadzono tutaj dzieła takich twórców, jak m.in. Jacopo Palma starszy, Lucas Cranach starszy, Daniel seghers, Marcello Bacciarelli, Jan Matejko, seweryn Mielżyński czy Franciszek Lampi11. obecnie pozostają one w depozycie w Muzeum narodowym12. niestety instytucja ta oznaczyła nasze obiekty jako własne, sporadycznie jedy- nie informując nas o użyczaniu obiektów na inne wystawy. i tak w 2015 roku bez zgody PtPn (nawet powiadomienia!) na wystawę do Gdańska wyjechał obraz Jana Matejki Założenie Akademii Lubrańskiego, a do Warszawy na stałą ekspozycję obraz antoniego Brodowskiego Wręczenie przez Aleksandra I deputacji polskiej aktu założenia Uniwersytetu Warszawskiego. Minister kultury i dziedzictwa narodowego w 2013 roku polecił „wykreślenie z inwentarza muzealiów obiektów będących wła- snością Poznańskiego towarzystwa Przyjaciół nauk, błędnie wpisanych do ksiąg inwentarzowych Muzeum narodowego w Poznaniu”. Muzeum stoi na stanowisku, że konieczne jest zawarcie umowy… Mijają lata, a my jesteśmy zbywani na prze- mian oświadczeniami dobrej woli i pytaniami, czy nie mamy innych problemów… W ramach tworzonej infrastruktury naukowej powstała też Biblioteka, która stała się natychmiast skarbcem gromadzącym zarówno prywatne kolekcje książek, jak i te pochodzące z likwidowanych przez Prusaków instytucji polskich (np. Kasyna Gostyńskiego). niezwykle cenne zbiory – narodowa Kolekcja PtPn – obejmują m.in. pierwodruk O obrotach sfer niebieskich Mikołaja Kopernika (norymberga 1543), Nauki o tętnie Józefa strusia (Bazylea 1555), cenne rękopisy, takie jak Głos wolny wolność ubezpieczający stanisława Leszczyńskiego, pierwszą dwuaktową wersję Halki stanisława Moniuszki, zielnik „z pól i łąk nadniemeńskich” zebrany przez Elizę orzeszkową, spuściznę znamienitych Wielkopolan: Jerzego Waldorffa i prof. Floriana znanieckiego. zadaniem biblioteki jest nie tylko gromadzenie i przechowywanie, ale i udo- stępnianie. Rzecz jasna w jak najszerszym zakresie. Dziś wiąże się ono również 11 Jedną z form upowszechnienia zbiorów jest wirtualna galeria, zob. Wirtualna Galeria im� Mielżyńskich� Historia – idea – prawo, red. a. Jagielska-Burduk, W. szafrański, M.a. Górska, Poznań 2013. 12 zob. Ars una species mille� 150 dzieł na 150-lecie Muzeum Narodowego w  Poznaniu ze zbiorów Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, red. D. suchocka, Poznań 2007; Katalog dzieł malarstwa, rysunku lawowanego i rzeźby ze zbiorów Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, red. D. suchocka, Poznań 2009. PtPn 2017 357 z  publikowaniem cyfrowych kopii naszych zbiorów w  internecie, co jest moż- liwe dzięki grantom Ministerstwa Kultury i  Dziedzictwa narodowego oraz Ministerstwa nauki i  szkolnictwa Wyższego13. nasze kolekcje sukcesywnie umieszczane są na stronach Wielkopolskiej Biblioteki Cyfrowej i  Cyfrowego Repozytorium Lokalnego CYRYL14. Potrzebna jest nam jednak stabilizacja, tę zaś powinna zapewnić stała dotacja, która umożliwiłaby przechowywanie narodo- wych skarbów i ich udostępnianie. zabiegamy o to, starając się przekonać władze miasta, województwa, parlamentarzystów… Wprowadzona w  ostatnich latach radykalna zmiana koncepcji finansowa- nia wydawnictw naukowych przez Ministerstwo nauki i szkolnictwa Wyższego doprowadziła do poważnego kryzysu pozauniwersyteckich oficyn naukowych, w tym działalności wydawniczej PtPn15. Corocznie wydawano tu kilkadziesiąt tytułów czasopism i wydawnictw zwartych. Konieczne wydaje się, że i tu powinno następować świadome wspieranie działań prowadzonych przez towarzystwa naukowe. nie wszystkie wyniki badań muszą być przecież ogłaszane w językach obcych lub pod kontrolą zagranicznych badaczy. Wyzwania przyszłości Czerpiąc doświadczenia z historii, przypomnieć można, że znakomity projekt, jakim było założenie akademii Lubrańskiego, dziś stanowiącej dla nas fundament akademickiej tradycji Poznania, nie zawsze przeżywał lata świetności i ustawicz- nego rozwoju. Już następcy Lubrańskiego mieli inne wizje, sprowadzając jezuitów. także PtPn miał różne lata – piękne, wzniosłe, bogate w znamienne osiągnięcia, ale i lata zmagań z przeciwieństwami losu. Chcąc dokładniej rozpoznać wyzwania współczesności, w 2016 roku do wszystkich członków towarzystwa rozesłano krót- kie ankiety. zawierały one pytania dotyczące obszarów działania, które należałoby w naszej korporacji usprawnić. Po dyskusjach i z uwzględnieniem wyników ankiet powstała nowa strategia. zarząd przyjął, że misja określona w statucie w dalszym ciągu winna być wyznacznikiem. Celem PtPn ma być pielęgnowanie nauki, litera- tury i sztuki, nadal ma być miejscem integracji i ostoją tradycji środowiska nauko- wego i inteligenckiego Poznania i Wielkopolski, natomiast w stosunku do władz i społeczeństwa winno być wyrazicielem jego dążeń, osiągnięć i opinii. PtPn było i powinno być nadal instytucją ogniskującą badania z zakresu wielu dyscyplin, ze szczególnym uwzględnieniem Wielkopolski. Filarami PtPn, stanowią- cymi podstawę jego wszystkich działań, są: integracja środowiska naukowego, inter- dyscyplinarność badań i wymiany myśli oraz innowacyjność w działaniu. zatem 3 × i. założeniem jest też, że nie możemy powtarzać tego, co dzieje się na uczelniach i w instytutach badawczych. Możemy za to ową działalność wspierać i uzupełniać, 13 G. Wrońska, Zbiorowy patriotyczny obowiązek, „iKs” 2015, nr 5; M. ziółek, „Donosiciel” sprzed 200 lat, „Życie Uniwersyteckie” 2016, nr 4, s. 28–29; J. Pietrowicz, Nowa kolekcja ikonograficzna w  Internecie, „Wieści akademickie” 2016, nr 1–4, s. 52. 14 D. Bartkowiak, Ocalić etos, zdmuchnąć kurz – digitalizacja zbiorów PTPN, „iKs” 2016, nr 4, s. 108. 15 Bogatą działalność wydawniczą towarzystwa przedstawiono w dwutomowym opracowaniu: D. Gucia, a. Pihan-Kijasowa, Rys dziejów wydawnictwa Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk z bibliografią publikacji Towarzystwa 1856–2008, Poznań 2011. ANDRZEJ GULCZYŃSKI 7. Wykład prof. Przemysława Matusika inaugurujący trzyletni program Poznański sposób na niepodległość, 22 lutego 2017 r. także w zakresie tlącej się idei federacji poznańskich uczelni. Chcemy prowadzić działania wynikające z wyzwań czasów obecnych i przyszłości. W 2017 roku roz- poczęto m.in. organizowanie kolokwiów doktoranckich, których koordynatorem jest dr hab. Maciej Dorna. Ideą im przyświecającą jest zapraszanie do dyskusji także przedstawicieli innych nauk niźli dyscyplina reprezentowana przez referenta. Na przykład na wystąpienie Piotra Krzyżańskiego, doktoranta w Zakładzie Historii Wojskowości Instytutu Historii UAM, przygotowującego rozprawę doktorską doty- czącą hodowli i wykorzystania konia w XVI-wiecznej Polsce, zaproszono specjali- stów z Zakładu Hodowli Koni Uniwersytetu Przyrodniczego. Wyzwaniem jest też przekształcenie naszej siedziby w funkcjonalny, choć nadal reprezentacyjny gmach”, będący nowoczesną siedzibą Towarzystwa z tradycjami. Obok istniejącej tu Biblioteki (odpowiednio profilowanej na potrzeby regionu), mogłaby tu powstać jednostka badawcza zajmująca się właśnie Wielkopolską. Dyskusja potwierdziła również zasadność przypomnienia idei pracy organicz- nej i jej twórców (w tym członków PTPN), a także innych wartości wiązanych z Wielkopolską: przedsiębiorczości, samorządności, obywatelskiego zaangażo- wania i obowiązków jednostki w społeczeństwie. Zrodził się zatem pomysł stwo- rzenia muzeum (centrum) pracy organicznej i aktywności obywatelskiej. Wobec 1670b. Z.Ostrowska-Kębłowska, Gmach Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk [w:] Zbiory Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Muzeum Narodowym w Poznaniu. Katalog wystawy, Poznań 1982, s. 47-55. 358 PtPn 2017 359 bardzo szybko wprowadzanego w życie pomysłu stworzenia muzeum powstania wielkopolskiego, ukazującego nie tylko sam zryw, ale i dążenia Wielkopolan do niepodległości, z naszej koncepcji nieco się wycofaliśmy. W oba projekty żywo zaangażowany jest prof. Przemysław Matusik, ceniony badacz tych właśnie pro- blemów. Uznaliśmy ostatecznie, że nie ma sensu tworzenie odrębnego muzeum w pierwotnie zakładanym przez nas zakresie. Może jednak warto – wobec dal- szych dyskusji o umiejscowieniu muzeum powstania – pomyśleć o umieszczeniu go w gmachu PtPn? oryginalne pomieszczenia, miejsce tchnące historią, mogą wzmocnić nowoczesną formę przekazu. Może zatem to właśnie w tym gmachu należy umieścić Muzeum Powstania Wielkopolskiego? a może – puśćmy jeszcze dalej wodze fantazji – winno tu powstać Muzeum Historii Wielkopolski? Można tu ukazać mieszczańskie wnętrza, przypomnieć fragmenty dawnych wystaw, a potem zilustrować w nowoczesny sposób najważniejsze wątki z przeszłości Wielkopolski. ożywiony zabytek tchnie magią przeszłości, umożliwia dyskusję o dniu dzisiej- szym i  czasach minionych. tak zapewne zachowaliby się nasi poprzednicy – zachowajmy dziedzictwo, miast budować nowe pałace. zanim jednak nasz gmach zmieni lub uzupełni swe funkcje, zorganizujemy w roku jubileuszowym cykl konferencji pod wspólnym tytułem Człowiek przy- szłości – wyzwania wobec nauki� Konferencje mają być płaszczyzną wymiany myśli pomiędzy reprezentantami tej samej dziedziny (np. architektury, urbanistyki, pla- nowania przestrzennego) pracującymi na różnych uczelniach, a także pomiędzy badaczami różnych dyscyplin, sięgającymi jednak po ten sam przedmiot badań (np. nad przeszłością pochylają się nie tylko specjaliści z  zakresu archeologii, ale i dendrochronologii, genetyki, medycyny sądowej etc.). sprzyjać to powinno integracji i wymianie doświadczeń między naukowcami z różnych poznańskich uczelni i  pociągnąć za sobą ogólnopolską, interdyscyplinarną dyskusję ukazu- jącą znaczenie poznańskiego ośrodka nauki. Celem tych spotkań ma być zapre- zentowanie i  rozważenie wybranych problemów, z  jakimi styka się człowiek, stawiając jednocześnie wyzwania nauce. naukowcy różnych branż udzielają tej pomocy, choć czasem jedna z dyscyplin zajmuje pozycję dominującą. tym razem chcielibyśmy rozważyć problem interdyscyplinarnie, mając na uwadze poznań- skie doświadczenia. Każdej konferencji patronuje członek PtPn mający wielkie zasługi dla rozwoju danej dziedziny nauki. Chcemy go w ten sposób przypomnieć, dyskutując jednak na temat aktualnych problemów i wyzwań przyszłości. Konferencji Człowiek wspomagany patronować będzie prof. Wiktor Dega, a podejmowane mają być kwestie rehabilitacji i ortopedii, a także m.in. budowy sprzętu potrzebnego do „usprawnienia” człowieka. Myślą przewodnią sympozjum Człowiek a  gospodarka będzie szeroko ujęty na tle ekonomicznym i  prawnym współczesny spór o rolę państwa w gospodarce, powiązany z osobą prof. Edwarda taylora, w tym z jego badaniami nad teorią ekonomii, historią myśli politycz- nej, polityki ekonomicznej i przemysłowej. Prof. Władysław Czarnecki oraz jego przemyślenia i  poznańskie realizacje przyświecać będą konferencji Człowiek a miasto, podczas której omawiane będą zagadnienia architektury, urbanistyki, planowania i  zagospodarowania przestrzennego. nowoczesne metody badania i rekonstruowania przeszłości staną się z kolei tematem spotkania pt. Człowiek a dziedzictwo z prof. Józefem Kostrzewskim jako patronem. twórca ergonomii ANDRZEJ GULCZYŃSKI 8. Prezentacja zbiorów PTPN podczas Nocy Muzeów, 2015 r. prof. Wojciech Jastrzębowski będzie przypomniany podczas konferencji Człowiek a przyroda i technika, na której spotkają się m.in. przedstawiciele nauk ekono- micznych, technicznych, leśnych, przyglądając się środowisku pracy człowieka, jego relacjom z techniką i przyrodą. Wymienione konferencje przeplatać się będą z rozmaitymi wydarzeniami orga- nizowanymi w ramach trzyletniego projektu Poznański sposób na niepodległość. Zakłada on wielowymiarowe uczczenie setnej rocznicy wybuchu powstania wiel- kopolskiego. Patronat honorowy nad owym cyklem objęli marszałek województwa wielkopolskiego Marek Woźniak i prezydent Poznania Jacek Jaśkowiak. Wykład inauguracyjny pt. Pod rządami Hohenzollernów. Polskie strategie narodowe 1793- 1918 wygłosił w lutym 2017 roku prof. Przemysław Matusik, sekretarz generalny PTPN. Odtąd dwa razy w miesiącu wygłaszane będą kolejne wykłady poświęcone dziejom Wielkopolski odutraty niepodległości do jej odzyskania. Omówione zostaną m.in. czasy stanisławowskie, problemy ustrojowe Wielkiego Księstwa Poznańskiego, Wiosna Ludów, przemiany społeczeństwa zaboru pruskiego, procesy germaniza- cyjne i sposoby przeciwdziałania, wpływ prawa niemieckiego na mentalność miesz- kańców Poznania, siedziby ziemiańskie, zmiany zachodzące w miastach i wsiach Wielkopolski. Osobna grupa wykładów poświęcona zostanie przybliżeniu dziejów samego powstania wielkopolskiego — jego dowódców, bitew, przyczyn i skutków. W miesiącach letnich odbywać się będą spacery tematyczne, których celem będzie przypomnienie miejsc związanych z historią Poznania XIX i XX wieku. W planie są 360 PtPn 2017 361 też sesje studencko-doktoranckie pt. Młodzi o Powstaniu. zwieńczeniem będą dwie ogólnopolskie konferencje naukowe dotyczące wydarzeń bezpośrednio poprzedza- jących wybuch powstania wielkopolskiego oraz setnej rocznicy podpisania traktatu wersalskiego. Wykładom i  konferencjom towarzyszyć będą wystawy tematyczne prezentujące najciekawsze obiekty ze zbiorów PtPn. spisywanie relacji i myśli dotyczących najbliższych planów można zakończyć retorycznymi pytaniami, będącymi zarazem pewnego rodzaju życzeniami, oczeki- waniami. Czy zatem towarzystwo w kolejnym jubileuszowym roku będzie należało do najbardziej prestiżowych organizacji, posiadających odpowiednio rozbudo- waną strukturę, w  której odzwierciedlona będzie pozycja i  aktywność poszcze- gólnych członków? Czy będzie miało sprawny aparat pomocniczy, w tym nowo- czesną bibliotekę będącą warsztatem pracy naukowca i regionalisty, a także zespół pracowników o wysokich kwalifikacjach, potrafiących zabiegać o granty, sprawnie administrować majątkiem i realizować misję towarzystwa? Czy dzięki nawiązaniu współpracy z różnymi instytucjami uda się uczynić Wielkopolskę przedmiotem badań i  oddziaływania? Czy PtPn posiadać będzie funkcjonalny i  reprezenta- cyjny gmach, który tchnąć będzie wielkopolskimi ideami, gdzie dyskutować będzie można o najważniejszych problemach Poznania, regionu, Polski i Europy? Przy takim potencjale, jakie posiada Poznańskie towarzystwo Przyjaciół nauk – osobowym, materialnym, kulturowym – na wszystkie pytania odpowie- dzieć można co najmniej twierdząco. 3% SĘ MONITOR POLSKI DZIENNIK URZĘDOWY RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ Warszawa, dnia 8 marca 2017 r. Poz. 254 UCHWAŁA SEJMU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ z dnia 24 lutego 2017 r. w sprawie uczczenia 160. rocznicy powstania Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk Założone w 1857 roku Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk jest najstarszym istniejącym nieprzerwanie polskim towarzystwem naukowym. Zebranie konstytuujące Towarzystwo odbyło się w Poznaniu 13 lutego 1857 roku. Uchwalony wówczas statut stwierdzał, iż ma ono „na celu pielęgnowanie nauk i umiejętności w języku polskim”. Pierwszym prezesem Towarzystwa został najwybitniejszy filozof polski tej doby — August Cieszkowski. Wśród członków założycieli znajduje- my tak znaczące postaci ruchu narodowego w Poznańskiem, jak twórca Biblioteki Kórnickiej Tytus Działyński czy Hipolit Cegielski. Powołanie do życia PTPN było polską odpowiedzią na politykę pruskiego państwa, niepozwalającego na powołanie w Poznaniu uniwersytetu i uformowanie się tutaj silnego ośrodka badań naukowych. Towarzystwo stało się najważniej- szym centrum polskiej aktywności naukowej w zaborze pruskim, ważnym elementem w systemie poznańskich przedsię- wzięć organicznikowskich. Wielką jego zasługą stało się stworzenie znaczącej biblioteki i zgromadzenie zbiorów arty- stycznych, archeologicznych i historycznych, niezmiernie istotnego czynnika zachowywania i kultywowania polskiego dziedzictwa narodowego. To dzięki stworzonej przez PTPN infrastrukturze naukowej i z jego inicjatywy było możliwe powołanie do życia u zarania niepodległości, już w 1919 roku, polskiego uniwersytetu w Poznaniu. Dziś Towarzystwo stanowi płaszczyznę integracji instytucji naukowych, interdyscyplinarnej dyskusji naukowców, upowszechniania i popula- ryzacji wyników badań. Sejm Rzeczypospolitej Polskiej w 160. rocznicę powstania Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk przypomina o niestrudzonych i solidarnych działaniach Wielkopolan na rzecz polskiej nauki i kultury, podejmowanych w trudnych latach zaboru pruskiego. Wspólna praca dla pomnożenia polskiego dorobku naukowego i zachowania dziedzictwa kultu- rowego, nieprzerwanie przynosi znakomite owoce i godna jest upamiętnienia. Marszałek Sejmu: M. Kuchciński Kronika 365 Przemysław Matusik Historyk poznański Wspomnienie o Profesorze Lechu Trzeciakowskim (1931–2017) Pochodził z rodziny od pokoleń zakorzenionej w Poznaniu1. W 1918 roku Jego dziadek Józef trzeciakowski zakładał na łazarzu straż Ludową, a w nocy z 30 na 31 grudnia nadzorował ze swoimi ludźmi wynegocjowaną ewakuację 6 pułku gre- nadierów, tego samego, który trzy dni wcześniej sprowokował wybuch powstania wielkopolskiego. także ojciec, Marian trzeciakowski, brał udział w powstaniu, następnie w odsieczy Lwowa i wojnie polsko-bolszewickiej. W jeżyckim miesz- kaniu trzeciakowskich przy ul. staszica 10 wisiał na ścianie portret ignacego Jana Paderewskiego, a biblioteczkę wypełniały historyczne książki, stały element inteligenckiego obycia tych czasów. Lech trzeciakowski urodził się w szczegól- nym dniu, w samą wigilię 1931 roku. Kilka lat później w tygodniku „ilustracja Poznańska” ukazało się Jego zdjęcie pt. Leszek Trzeciakowski idzie z wizytą do cioci, obraz mieszczańskiej sielanki Poznania lat 30. Potem przyszła wojna, wypędze- nie z mieszkania na Jeżycach, następnie z drugiego, na łazarzu, do małej klitki na Górczynie, gdzie w kuchni – jak wspominał – „z kolegą aluchem” pokazy- wali swym rozemocjonowanym kolegom z podwórka przedstawienie kukiełkowe o Wandzie, co nie chciała niemca. Po wojnie poszedł do Gimnazjum im. Karola Marcinkowskiego przy ul. Bukowskiej, a zadzierzgnięte wtedy koleżeńskie więzi miały przetrwać lata2. Maturę zdał w roku 1951 i ku zdziwieniu rodziny wybrał studia historyczne na Uniwersytecie Poznańskim. Czasy były trudne, początki historycznej drogi Lecha trzeciakowskiego, jak i innych osób z Jego pokolenia, znaczone były zebraniami zMP, pierwszomajowymi pochodami i  organizowanymi przez komunistycz- nych aktywistów masówkami. także i on złożył swój haracz systemowi, zarówno wtedy, jak i w następnych latach. na studiach uczęszczał na seminaria profeso- rów Gerarda Labudy oraz Witolda Jakóbczyka, znakomitego znawcy wielkopol- skich dziejów wieku XiX. Labuda uczył Go dyscypliny historycznego myślenia, to od niego Lech trzeciakowski przejął stosowaną później na swoich seminariach metodę precyzyjnego definiowania tematu pracy, wytyczającego przedmiot i ramy zamierzonych naukowych eksploracji. Jakóbczyk wprowadzał Go w systematyczne i skrupulatne badania wieku XiX, zwłaszcza tak dobrze mu znanych z rodzinnej 1 Więcej informacji biograficznych o prof. Lechu trzeciakowskim zob. szereg tekstów wspomnieniowych w Album Amicorum Lecha Trzeciakowskiego, red. P. Matusik, Poznań 2012, tamże bibliografia prac profe- sora oraz wykaz doktorantów. 2 L. trzeciakowski, Mój „Marcinek” [w:] My z „Marcinka”� Matura 1951, zespół redakcyjny: M. Fęglerski, W. Braniecki, a. Jeziorkowski, L. trzeciakowski, t. Śliwiński, Poznań 2004, s. 9–41. PRZEMYSŁAW MATUSIK 3 GER 1. Stefania i Marian Trzeciakowscy z dziećmi Danusią i Leszkiem, 1942 r., fot. ze zb. prywatnych tradycji spraw poznańskich. To właśnie na seminarium autora Studiów nad dzie- jami Wielkopolski w XIX w. powstała praca magisterska Lecha Trzeciakowskiego poświęcona politycznemu ruchowi mieszczańskiemu, którą obronił w 1955 roku. Po studiach przyjęty został na tzw. aspiranturę na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza, od kolejnego roku — w nowo powstałym Instytucie Historii, z któ- rym był związany przez całe życie. W 1959 roku obronił przygotowaną także pod kierunkiem prof. Witolda Jakóbczyka pracę doktorską poświęconą środowi- sku ugodowemu w Poznańskiem w latach 90. XIX wieku. Została ona wydana w roku następnym pt. Polityka polskich klas posiadających w Wielkopolsce w erze Capriviego (1890-1894) i do dziś należy do podstawowych pozycji w tym zakre- sie. Habilitację zrobił cztery lata później na podstawie gruntownej rozprawy Walka o polskość miast Poznańskiego na przełomie XIX i XX wieku*. Podjęte przez Lecha Trzeciakowskiego badania, oparte na gruntownej kwerendzie, zarówno w polskich, jak i w niemieckich archiwach, tu zwłaszcza w znajdującym się wów- czas w Merseburgu pruskim archiwum państwowym (obecnie w Berlin-Dahlem), dały Mu znakomite rozeznanie w zakresie spraw politycznych i społecznych Poznańskiego w XIX wieku oraz polityki niemieckiej tej doby. W 1969 roku Lech Trzeciakowski po raz pierwszy w szerszym zakresie wkroczył na obszar dziejów 3 L. Trzeciakowski, Polityka polskich klas posiadających w Wielkopolsce w erze Capriviego (1890-1894), Poznań 1960. *L. Trzeciakowski, Walka o polskość miast Poznańskiego na przełomie XIX i XX wieku, Poznań 1964. 366 HISTORYK POZNAŃSKI 2. Lech Trzeciakowski (z prawej) w towarzystwie prof. Witolda Jakóbczyka, Morskie Oko, lata 60. XX w., fot. ze zb. prywatnych swego rodzinnego miasta, publikując — wraz z Zygmuntem Borasem - kalenda- rium W dawnym Poznaniu. Fakty i wydarzenia z dziejów miasta do 1918 roku, które, edytowane jeszcze dwukrotnie”, do dziś służy miłośnikom poznańskiej historii jako podręczne kompendium. W roku następnym wydał ważną monogra- fię Kulturkampf w zaborze pruskim, która w 1990 roku doczekała się także angiel- skojęzycznej edycji w renomowanym nowojorskim wydawnictwie Columbia University Press*. Z kolei w 1973 roku w cenionej popularnonaukowej serii „Z pie- częcią” wydawnictwa Wiedza Powszechna ukazała się Jego książka Pod pruskim zaborem, która przez lata pozostawała zasadniczym opracowaniem z tego zakresu. W roku 1973 Lech Trzeciakowski uzyskał profesurę nadzwyczajną (zwyczajną w 1981 r.), rok ten inicjował także okres Jego największej aktywności organizacyj- nej. W latach 1973-1978 kierował bowiem w Instytucie Historii UAM Zakładem Historii Kultury, po czym przejął — po przejściu na emeryturę swego mistrza Witolda Jakóbczyka — Zakład Historii Polski XIX i XX wieku (1979-2001). 5 Z. Boras, L. Trzeciakowski, W dawnym Poznaniu. Fakty i wydarzenia z dziejów miasta do 1918 roku, Poznań 1969, 1971, 1974. ŚL. Trzeciakowski, Kulturkampf w zaborze pruskim, Poznań 1970; L. Trzeciakowski, The Kulturkampf in Prussian Poland, East European Monographies, Columbia University Press, New York 1990. 367 PRZEMYSŁAW MATUSIK Poza tym w latach 1973-1978 był kierownikiem Zakładu Badań nad Polonią Zagraniczną PAN w Poznaniu oraz pełnił prestiżową funkcję dyrektora Instytutu Zachodniego. Ta ostatnia otwarła Mu drogę do szerokich kontaktów naukowych ze środowiskiem naukowym Niemiec Zachodnich, co wyraziło się m.in. w aktyw- ności w komisji UNESCO PRL - RFN ds. Podręczników Szkolnych (od 1973 r.), którą Profesor bardzo sobie cenił. Był członkiem Komitetu Nauk Historycznych PAN, Komitetu Badań Polonii PAN oraz Instytutu Polonijnego Uniwersytetu Jagiellońskiego. Już w 1961 roku został przyjęty do Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, był członkiem najpierw Komisji Historycznej, następnie Wydziału Historycznego i Nauk Społecznych oraz Wydziału Nauk o Sztuce, w latach 1984-1993 wchodził zaś w skład Zarządu Towarzystwa. W latach 80. włą- czył się też aktywnie w działalność międzynarodowych gremiów historycznych, biorąc udział w kolejnych światowych kongresach nauk historycznych i uczestni- cząc w pracach Commission Internationale des Etudes Historiques Slaves, gdzie objął funkcje wiceprezydenta i prezydenta (2000-2005), a następnie prezydenta honorowego. Naukowa klasa w połączeniu ze świetną znajomością języka nie- mieckiego i angielskiego sprawiła, iż prof. Lech Trzeciakowski wielokrotnie gościł jako visiting professor na uniwersytetach w Niemczech (zarówno w NRD, jak w RFN), we Włoszech, w Stanach Zjednoczonych, Kanadzie, a nawet w Japonii. Działalności organizacyjnej towarzyszyła ożywiona aktywność naukowa. Zajmując się dziejami zaboru pruskiego, Lech Trzeciakowski jako pierwszy odszedł od typowego dla historiografii PRL polonocentryzmu, inspirując — już w latach 60. — badania nad niemieckimi mieszkańcami Wielkopolski w XIX wieku. 368 HISTORYK POZNAŃSKI Ich efektem były napisane pod Jego kierunkiem trzy doktoraty opubli- kowane następnie pod Jego redakcją w tomie Niemcy w Poznańskiem wobec polityki germanizacyjnej. Ciekawą propozycją było opracowanie historii Polski w XIX stuleciu w poznańskiej syntezie Dzieje Polski, wydanej pod redakcją Jego bliskiego przyjaciela, Jerzego Topolskiego. Wbrew dotych- czasowej praktyce historiograficznej prezentującej standardowo układ trójzaborowy Lech Trzeciakowski podjął interesującą próbę ujęcia ponadzaborowego, wskazując na elementy wspólne czy paralelne w rozwoju poszczególnych części ziem polskich. Jednak w podejmowa- nych w następnych latach badaniach pozostał w istocie wierny głównemu obszarowi swych zainteresowań, sku- piających się na zaborze pruskim, sto- sunkach polsko-niemieckich i dzie- jach Niemiec, czemu poświęcona jest ! większość Jego ponad 300 publikacji. 4 Profesor Lech Trzeciakowski w trakcie wykładu, Przez lata pozostawał niekwestio- lata 90. XX w., fot. ze zb. prywatnych nowanym autorytetem w tych dzie- dzinach, czego szczególnym wyra- zem była rola konsultanta historycznego serialu telewizyjnego Najdłuższa wojna nowoczesnej Europy w reżyserii Jerzego Sztwiertni, który emitowany w 1982 roku odegrał podstawową rolę w odrodzeniu wielkopolskiej tożsamości historycznej. Podsumowaniem głównego kierunku badań Profesora były Jego ostatnie książki, jak wydana w 2003 roku przez Wydawnictwo Sejmowe monografia Posłowie pol- scy w Berlinie 1848-1928, a także biografia Ottona von Bismarcka, efekt wielo- letnich zainteresowań postacią Żelaznego Kanclerza, która w 2009 roku została wydana w prestiżowej serii biograficznej wydawnictwa Ossolineum. Osobnym i odgrywającym coraz ważniejszą rolę w aktywności nauko- wej Profesora obszarem stała się tematyka historii Poznania. Klasyczny wymiar zyskała napisana wraz z pierwszą żoną Marią praca W dziewiętnastowiecznym Poznaniu, znakomite studium życia codziennego, które doczekało się dwóch wydań*. Kontynuacją tego kierunku badań była redakcja — wraz z Jerzym 7 B. Grześ, J. Kozłowski, A. Kramski, Niemcy w Poznańskiem wobec polityki germanizacyjnej 1815-1920, red. L. Trzeciakowski, Poznań 1976. $M.iL. Trzeciakowscy, W dziewiętnastowiecznym Poznaniu. Życie codzienne miasta 1815-1914, Poznań 1982, 1987. 369 Przemysław Matusik 370 topolskim – dwóch tomów Dziejów Poznania (1994, 1998), z których pierwszy obejmował okres porozbiorowy, kolejny zaś dwudziestolecie międzywojenne oraz ii wojnę światową. zwłaszcza w pierwszym istotny był też wkład autorski Lecha trzeciakowskiego, który napisał części dotyczące spraw politycznych, stosunków narodowych oraz życia codziennego. zaangażowanie Profesora w badanie dziejów Poznania wyraziło się także w wejściu w roku 1983 najpierw do Rady Redakcyjnej, a następnie do Kolegium Redakcyjnego „Kroniki Miasta Poznania”, które wzbo- gacał swą ogromną wiedzą nie tylko o sprawach miejskich, ale w ogóle o dzie- jach XiX wieku. Prowadzone przezeń numery umieszczały Poznań w kontekście wielkiej europejskiej historii (Marsz, marsz Dąbrowski, KMP, 3/1997), kluczowych zagadnień poznańskiej historii (Karol Marcinkowski i jego czasy, KMP, 3/1996) wreszcie – ulubionej tematyki życia codziennego (Miałam suknię boską…, KMP, 4/2002). Przez lata Kolegium korzystało z Jego inspirujących sugestii dotyczących wartych poruszenia tematów, polityczno-kulturowych kontekstów podejmowa- nych zagadnień, wreszcie – z ogromnego doświadczenia i wiedzy o przemianach Poznania w ciągu całych dziesięcioleci, znajomości miejsc i ludzi z nimi związa- nych. Czytelnicy „Kroniki” bardzo cenili sobie merytorycznie solidne, a zarazem lekko napisane teksty Profesora, w tym Jego cenne okupacyjne wspomnienia9. z punktu widzenia Kolegium Redakcyjnego „Kroniki Miasta Poznania” wiel- kim kapitałem prof. Lecha trzeciakowskiego były Jego rozliczne kontakty towa- rzyskie, urzędowe i  oczywiście naukowe, ułatwiające pozyskanie autorów, ale i zdobycie wypowiedzi ważnych postaci życia kulturalnego, politycznego czy spo- łecznego. specjalną kategorię związanych z nim osób stanowili wszyscy ci, którzy przewinęli się przez Jego seminarium doktorskie, tę prawdziwą instytucję życia naukowego Poznania przez niemal półwiecze zbierającą się co miesiąc, w piątek o godz. 13.30. Do pokoju Profesora w Collegium novum, a zwłaszcza do słynnego, zawalonego do granic możliwości książkami gabinetu nr 324 na trzecim piętrze Collegium Historicum przy Świętym Marcinie trafiali wszyscy adepci dziejów XiX wieku, badacze z ośrodków naukowych w Polsce, w niemczech i Usa oraz pewna Egipcjanka, pracownicy szkół wyższych i nauczyciele licealni, duchowni i  muzealnicy, wojskowi i  lekarze, a  nawet jedna muzyczka, wszyscy wnoszący swoją odmienną wrażliwość, punkt widzenia, przyzwyczajenia metodologiczne. seminaria nie były łatwe, dyskusja zawsze merytorycznie ostra, Profesor przy- słuchiwał się uważnie, na końcu podsumowywał i  dodawał zmaltretowanemu przez kolegów referentowi otuchy, i udzielał fachowej porady. Pod Jego kierun- kiem doktorskie szlify zdobyli, rozpoczynając tym samym naukową drogę, tacy badacze jak profesorowie Witold Molik, Krzysztof a. Makowski, Jerzy Kołacki, Jan skuratowicz, Halina Lorkowska – rektor akademii Muzycznej w Poznaniu, dr Magdalena Warkoczewska, dr Jarosław Mulczyński, czy piszący te słowa. na brak uczniów Lech trzeciakowski nigdy nie mógł się uskarżać, wypro- mował przecież 26 doktorów i ponad 300 magistrów, wśród których znalazł się także – w latach 70. – adam Michnik, któremu władze pozwoliły na dokończenie 9 L. trzeciakowski, Dzieciństwo przy Scharnhorststrasse einundzwanzig Wohnung zwei (Bogusławskiego 21 mieszkanie 2), KMP, 3/1998, s. 261–270; tenże, Jak byłem w ruchu oporu, nie wiedząc o tym, KMP, 3/2009, s. 306–312. HISTORYK POZNAŃSKI 5. W gronie współpracowników z Zakładu Historii Polski XIX i XX wieku Instytutu Historii UAM, stoją od lewej: prof. Lech Trzeciakowski, prof. Krzysztof. A. Makowski, dr Alina Hinc, prof. Zbigniew Dworecki, prof. Witold Molik, dr hab. Jerzy Kołacki, prof. Przemysław Matusik, przed 2015 r., fot. ze zb. prywatnych studiów w Poznaniu. Studentów i doktorantów przyciągała kipiąca z Profesora energia, której wyrazem była szybkość, z jaką przemierzał korytarze Collegium Novum czy Historicum. Łączyła się z tym inteligencja, błyskotliwość, dowcip — z Lechem Trzeciakowskim nigdy nie było nudno. Z figlarnym uśmiechem opo- wiadał anegdotę o pewnym pruskim profesorze starej daty, który na marginesie tekstu wykładu zapisał: „Hier ein Spass” — „Tu opowiedzieć dowcip”. Jednocześnie bynajmniej nie spoufalał się ze swymi uczniami, każdy musiał znać swoje miejsce, z czym jednak łączyła się otwartość i wyrozumiałość. Seminarium magisterskie Profesora, na które trafiłem w 1984 roku, było ostoją swobodnej, nieskrępowa- nej żadnymi ograniczeniami naukowej dyskusji. Żadnymi — poza jednym — zasa- dami osobistej kultury, czego nasz Promotor rygorystycznie wymagał. On sam był bowiem wzorem dobrego wychowania i elegancji, wyniesionych z porząd- nego poznańskiego domu, zawsze pełen kurtuazji wobec pań, nigdy nieużywa- jący ostrych słów, a negatywny stosunek do niektórych osób wyrażający wyłącz- nie ironicznym dystansem. Do tego elegancki, zawsze świetnie ubrany, arbiter stylu zwłaszcza w szarym świecie PRL: w końcu nie bez powodu — jak wspomi- nał jeden z Jego kolegów — to Leszka Trzeciakowskiego w trakcie studiów popro- szono o przeprowadzenie kursu wiązania krawata. Z wiekiem widać w tym było rodzaj XIX-wiecznej stylizacji, często zauważał, że najlepiej czułby się w dawnych, dobrych czasach — w „swojej” epoce. W trakcie jubileuszu 70. urodzin Profesora, który odbył się 18 lutego 2002 roku w Auli Lubrańskiego w Collegium Minus, 371 Przemysław Matusik 372 zamiast tradycyjnego mniej lub bardziej konwencjonalnego wystąpienia Jubilat wygłosił błyskotliwą mowę o tym, jak spędziłby niedzielę w swych ulubionych cza- sach, w Poznaniu przed i wojną światową, czego żelaznym punktem byłaby kawa w Bazarze i lektura „Dziennika Poznańskiego” z wiadomościami o czynnościach niejakiego Piłsudskiego10. Mówcą był zresztą wielkim, bez względu na to, czy chodziło o akademicki wykład, czy wystąpienie przy jakiejś oficjalnej okoliczności. Często więc proszono Profesora o słowo przy różnych publicznych okazjach, jak choćby w 1992 roku, w trakcie uroczystości związanych ze sprowadzeniem szczątków ignacego Jana Paderewskiego, gdy przed Bazarem setki poznaniaków wysłuchały Jego podnio- słego wystąpienia. Dla mnie jednak najważniejszy był wykład Profesora poświę- cony tradycji 3 Maja wygłoszony wiosną 1982  roku, w  stanie wojennym. sala w Collegium Maius była pełna, na zewnątrz stał kordon zoMo, reakcja słuchaczy była entuzjastyczna, za co Profesor podziękował słowami: „W takich chwilach wia- domo, po co uprawia się historię”. to był pierwszy krok, który zaprowadził mnie na Jego seminarium. Był Lech trzeciakowski postacią znaną, honorowaną i nagradzaną, także pań- stwowymi orderami i odznaczeniami, w tym Krzyżem Komandorskim orderu Polonia Restituta. Do najważniejszych naukowych wyróżnień należała z  pew- nością nagroda Herdera, przyznana Mu w 2001 roku przez niemiecką Fundację alfreda toepfera, a  wręczona tradycyjnie w  Wiedniu. Jego ukochane miasto Poznań nagrodziło Go w 2011 roku tytułem honorowego obywatela, rok później rodzimy uniwersytet uhonorował Go w najbardziej godny w świecie akademickim sposób, poprzez uroczyste odnowienie doktoratu. W ostatnim roku Profesor gasł w oczach, nękany przez rozmaite dolegliwości, otoczony troskliwą opieką drugiej żony, Ewy. zmarł dwa tygodnie po swych osiemdziesiątych szóstych urodzinach, w sobotni ranek 7 stycznia 2017 roku. seminarium, zaplanowane na kolejny pią- tek, nie odbyło się. W sobotę 14 stycznia profesor Lech trzeciakowski spoczął na poznańskim Cmentarzu zasłużonych Wielkopolan na Wzgórzu św. Wojciecha. 10 zob. L. trzeciakowski, Poznań u schyłku la belle epoque, czyli radosna niedziela Jubilata� Wystąpienie z okazji Jubileuszu 70-lecia miane 18 lutego 2002 r�, KMP, 4/2002, s. 335–340. 373 przegląd wydarzeń sierpień–październik 2016 Rada Miasta Poznania 6 września XXXIV sesję Rady Miasta Poznania rozpoczęto od ślubowania radnego Henryka Kani, który zastąpił tomasza Lewandowskiego powołanego na stanowisko zastępcy prezydenta Poznania. H. Kania do tej pory był radnym osiedlowym w Głuszynie. Funkcję przewodniczącej Klubu Radnych zjednoczonej Lewicy powierzono Katarzynie Kretkowskiej. Rada Miasta zdecydowała o przystąpieniu do sporządzenia miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego dla obszarów: cmentarz Miłostowo, rejon ul. Maszewskiej i Myśliborskiej, rejon ul. solna – Działowa, pl. Wiosny Ludów – ul. Wysoka, rejon ul. Wirskiej, a także ul. Półwiejskiej, Krysiewicza i ogrodowej. Uchwalono też miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego dla ul. skibowej i rejonu Górczyn. Podjęto ponadto uchwałę o przemianowaniu fragmentu ul. Marcelińskiej na ul. Jarosława ziętary. nowy patron ulicy to dziennikarz śledczy „Gazety Poznańskiej”, który zaginął w niewyjaśnionych okolicznościach we wrześniu 1992 roku. Prawdopodobnie został zamordowany w związku z jego artykułami ujawniającymi patologie przekształceń gospodarczych w Polsce po 1989 roku. Rada Miasta zgodziła się, aby w nowych mieszkaniach komunalnych budowanych przez zKzL podwyższyć czynsze. Ma to umożliwić spłatę kredytów zaciągniętych przez spółkę na inwestycje. W kolejnym punkcie obrad zmieniono też tryb przyznawania stypendiów dla studentów przygotowujących się do podjęcia zatrudnienia na terenie miasta Poznania, w efekcie których program ma być dostępny dla większej liczby firm. 27 września Poznańscy radni w czasie obrad XXXV sesji Rady Miasta zdecydowali o podjęciu starań o zdobycie funduszy na trzy istotne modernizacje: remont gmachu Biblioteki Raczyńskich, połączony z konserwacją i digitalizacją jej cennych zbiorów, remont zachodniej części zamku Cesarskiego, rewitalizację betonowych nabrzeży Warty na czterokilometrowym odcinku od mostu wzdłuż ulicy Hetmańskiej do mostu kolejowego na Garbarach. zdecydowano również o podarowaniu spółce PtBs działki pod inwestycję mieszkaniową, która zakłada budowę ponad 1,5 tys. nowych mieszkań w rejonie ulic: Koszalińskiej – Literackiej – Żołnierzy Wyklętych. 18 października Dyskusję w czasie obrad XXXVI sesji Rady Miasta Poznania zdominowały dwa projekty uchwał związane z określeniem zasad współpracy z organizacjami pozarządowymi. spór toczył się wokół sformułowania dotyczącego „wspierania różnorodności społecznej” w pierwszym z nich i zmienionego w toku prac zapisu o działaniach na rzecz środowisk LGBt w drugim z projektów. Radny Przemysław alexandrowicz zaproponował w imieniu swojego klubu (Pis) poprawkę, w myśl której postulowano wykreślenie słów o wspieraniu różnorodności. Rada Miasta owej poprawki nie przyjęła i przyjęła uchwałę w jej pierwotnym kształcie. W kolejnym głosowaniu radni przyjęli uchwałę o współpracy z nGo-sami. tu z kolei burzliwa dyskusja oscylowała wokół zapisu o działaniach na rzecz równouprawnienia osób LGBt, który został ostatecznie zastąpiony formułą: „działania na rzecz równego traktowania osób/grup narażonych na dyskryminację”. Rada Miasta przyjęła ponadto uchwałę w sprawie ograniczenia funkcjonowania instalacji i urządzeń, których hałas może negatywnie oddziaływać na środowisko. Rzecz dotyczyła głównie sprzętu nagłaśniającego imprezy przegląd wydarzeń 374 plenerowe. Uchwała nie obejmuje działania takich urządzeń jak samochody, tramwaje, klimatyzatory czy sygnalizacja świetlna. Radni wyrazili również zgodę na utworzenie przez Uniwersyteckie Centrum Medycyny Weterynaryjnej Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu ośrodka rehabilitacji zwierząt „Ptasi azyl – centrum kwarantanny i rehabilitacji ptaków dzikich”. Poznań polityczny 1 sierpnia Tomasz Lewandowski został zastępcą prezydenta Poznania, zmieniając na tym stanowisku arkadiusza stasicę. 6 sierpnia Nową przewodniczącą pięcioosobowego Klubu Radnych zjednoczonej Lewicy została Katarzyna Kretkowska, radna od 1994 roku. Sprawy publiczne sierpień Przez cały miesiąc kontynuowano cieszące się dużą frekwencją zajęcia dla dzieci, które spędzały wakacje w mieście. W ich organizację włączyły się kina, muzea, domy kultury i kluby sportowe. 1 sierpnia Samochodową „Strefę tempo 30” poszerzono o ulice Święty Marcin, 27 Grudnia i pl. Wolności, w których obrębie wyłączono sygnalizację świetlną; prędkość ograniczono do 30 km/h. 9 sierpnia Nocny bieg Light Run z kolorowymi światełkami i wymyślnymi przebraniami przebiegał na dwóch dystansach: jedno lub dwa okrążenia wokół Jeziora Maltańskiego. 12–15 sierpnia Po raz dziesiąty otwarto Ogólnopolski Festiwal Dobrego Smaku. Producenci regionalnych wędlin, serów, pieczywa, miodów etc. z wielu regionów kraju prezentowali swoje wyroby na starym Rynku. Były warsztaty kulinarne, zajęcia dla dzieci i część muzyczna. Rozstrzygnięto konkurs na Polską nalewkę Roku, najlepszy produkt z Wielkopolski, odbył się też pokaz Stół Mieszka i Dobrawy, nawiązujący do 1050. rocznicy chrztu Polski. 27 sierpnia W parku Wilsona odbyły się 21. Dożynki Miejskie. Mszę św. odprawiono w kościele pw. św. Michała, tuż po niej korowód przemaszerował do parku Wilsona, gdzie dożynkowe obrzędy zaprezentował zespół „łany”. Pokazy i koncerty zakończył recital andrzeja Rybińskiego. 29–31 sierpnia Otwarto Targi Mody Poznań Fashion Fair, które podzielono na ekspozycje: Bts – salon obuwia, skóry i Wyrobów skórzanych; Fast Fashion/ Jesień–zima 2016/17; next season/Wiosna–Lato 2017; targi Mody Poznań. Poza pokazami wielu marek odzieżowych, rozstrzygnięto konkurs o „srebrną Pętelkę”, zaprezentowano także kolekcje młodych polskich projektantów. 30 sierpnia–3 września 32. Światowy Kongres Marketingu IMP, w którym uczestniczyło 250 gości z 20 krajów, otwarto na Uniwersytecie Ekonomicznym. 2 września Wydawnictwo Miejskie Posnania wznowiło książkę, bardzo ważną nie tylko dla poznaniaków, pt. Poznański Czerwiec 1956, wydaną po raz pierwszy w 1981 roku pod red. Jarosława Maciejewskiego i zofii trojanowiczowej. Wydanie obszernym komentarzem opatrzył poznański historyk dr Piotr Grzelczak. 2–4 września Na Jeziorze Maltańskim rozegrano akademickie Mistrzostwa Świata w Wioślarstwie. Wzięło w nich udział 469 zawodniczek i zawodników z 25 krajów. Polacy zdobyli 1 złoty medal, 5 srebrnych i 2 brązowe. sierpień–październik 2016 375 7–10 września Na terenach MTP minister zdrowia Konstanty Radziwiłł otworzył Doroczny Światowy Kongres stomatologiczny FDi. Do Poznania przyjechało 10 tys. osób ze 129 państw. Dyskutowano o laseroterapii, transplantologii, stomatologii zachowawczej, estetyce stomatologicznej, ortodoncji i protetyce. 12 września W CK Zamek odbyły się Poznańskie Dni Fantastyki. 13–16 września W pawilonach MTP otwarto cztery imprezy targowe: DREMa – Międzynarodowe targi Maszyn i narzędzi dla Przemysłu Drzewnego i Meblarskiego, FUniCa – Międzynarodowe targi Komponentów do Produkcji Mebli, intERniCa – targi Maszyn i Komponentów dla Przemysłu Włókienniczego, odzieżowego i obuwniczego, soFaBa – Międzynarodowe targi Materiałów obiciowych i Komponentów do Produkcji Mebli tapicerowanych. 19 września Prezydent Jacek Jaśkowiak zaprosił poznaniaków na uroczystość z okazji Dnia Hołdu i Pamięci ofiar Komunizmu, która odbyła się w zespole szkół Gimnazjalno-Licealnych przy ul. Jarochowskiego. 20 września Komenda Wojewódzka Policji w Poznaniu uruchomiła aplikację pozwalającą na przekazywanie informacji o miejscach zagrażających w różny sposób bezpieczeństwu na terenie miasta. 28 września 20 samorządom dzielnicowym przyznano granty w wysokości 3,5 mln zł. najmniejszy wynosił 59 844 tys. zł dla Krzyżownik– smochowic, największe po 200 tys. zł przekazano osiedlom: stare Winogrady, nowe Winogrady Wschód, nowe Winogrady Północ, Morasko– Radojewo, strzeszyn, Podolany, sołacz, zielony Dębiec i Św. łazarz. 24–27 września Targi Smaki Regionów otwarto na terenie MTP. Promowano polskie produkty, co połączono z zajęciami edukacyjnymi dla dzieci. W tym roku wystawiano także wyroby z Emilii-Romanii we Włoszech i Chungcheongnam z Korei Południowej. 25–29 września W końcu września otwarto w Poznaniu jesienne imprezy targowe: PoLaGRa– tECH Międzynarodowe targi technologii spożywczych. 26–29 września Kolejne imprezy targowe na MTP: EPLa – targi tworzyw sztucznych i Gumy, inVEst- HotEL – targi Wyposażenia Hoteli, LoGiPaK – targi Logistyki, Magazynowania i transportu, PoLaGRa GastRo – Międzynarodowe targi Gastronomii, PoLaGRa FooD – Międzynarodowe targi Wyrobów spożywczych, taRoPaK – Międzynarodowe targi techniki Pakowania i Etykietowania. 1 października Przez cały miesiąc trwały w Poznaniu różnorodne spotkania w ramach senioraliów 2016. Prezydent Jacek Jaśkowiak przekazał seniorom klucze do miasta. W ostatnim dziesięcioleciu z Poznania wyprowadziło się około 25 tys. osób. Większość z nich zamieszkała w sąsiednich gminach. 5–9 października Otwarto III Festiwal Kultury Buddyjskiej „Przestrzeń Umysłu”. 7–9 października Ponad 29 tys. osób zwiedziło POZNAŃ SPORT EXPO, imprezę adresowaną do osób zainteresowanych aktywnym wypoczynkiem. Kilkadziesiąt firm zaprezentowało sportową odzież, obuwie, suplementy diety etc. przegląd wydarzeń 376 8 października Biblioteka Raczyńskich zorganizowała Dni Kultury Czeskiej. 9 października 17. PKO Poznań Maraton przyciągnął 5934 uczestników, zawody ukończyło 5888 biegaczy i 19 sportowców na wózkach. zwyciężył Kenijczyk Dickson terer z czasem 02:16,58. najlepszym Polakiem był poznaniak Marcin Fehlau (2:30,40). 11–14 października POL-ECO-SYSTEM, największe polskie targi związane z ochroną środowiska przyciągnęły na teren MtP prawie 500 wystawców z 15 krajów. 11–15 października Po raz drugi rozpoczął się w CK Zamek pięciodniowy Festiwal Fabuły. Gośćmi tegorocznych spotkań byli m.in. Krzysztof Środa, Piotr sommer, Małgorzata szejnert, Michał Witkowski, stefan Chwin. odbyły się warsztaty plastyczno-literackie z Marcinem Wichą, rozstrzygnięto również konkurs na opowiadanie inspirowane hasłem „Wolność jest...?”. 15 października W pawilonie 3. MTP odbyły się kolejne, dwudniowe targi Mieszkań i Domów. 17–29 października W Starym Browarze po raz 10. otwarto Art And Fashion Forum by Grażyna Kulczyk, w tym roku pod hasłem „Different = irreplecable”. Pięciorgu twórcom przyznano stypendia w londyńskim Central st. Martin’s Collage of art. 21–23 października Targi Gier, Rozrywki i Multimediów Poznań Game arena odbywały się na terenie MtP. Równolegle (22 i 23 X) miłośnicy modelarstwa i różnego rodzaju zajęć hobbystycznych spotkali się na targach Hobby. Dla dzieci do lat 13 wstęp na drugą z imprez był bezpłatny. otwarto też salon zoologiczny aQUa and zoo. 29 października Na MTP otwarto Międzynarodowe Wystawy Psów Rasowych. Prezentowano ponad 5 tys. zwierząt 250 ras, które oceniało 41 międzynarodowych sędziów. Poznaniacy 7 sierpnia Zmarł Jan Nowowiejski (83), pianista i organista, nauczyciel, propagator sztuki swojego ojca Feliksa nowowiejskiego. 18 sierpnia Monika Michalik, zapaśniczka poznańskiego Grunwaldu, jako jedyna sportsmenka z Poznania zdobyła medal na igrzyskach olimpijskich w Rio de Janeiro. Prezydent J. Jaśkowiak pogratulował zawodniczce brązowego krążka i wręczył nagrodę w wysokości 40 tys. zł. z Wielkopolski do Rio poleciało 27 sportowców. 25 sierpnia 12 lat temu odnaleziono grób Kazimierza Spornego, bohaterskiego pilota Dywizjonów 302 i 303 w czasie ii wojny światowej. Urnę z prochami zmarłego w anglii (1949 r.) wojskowego przewieziono do Poznania i złożono w kwaterze pilotów na cmentarzu miłostowskim. 1 września Nowym dyrektorem Polskiego Teatru Tańca została iwona Pasińska. 20 września Małgorzata Kempa zaczęła pełnić obowiązki dyrektora Estrady Poznańskiej. sierpień–październik 2016 377 Wykłady, prelekcje, spotkania 20 sierpnia W ramach spotkań Zabytek otwarty można było wejść do klasztoru Karmelitów Bosych na Wzgórzu św. Wojciecha. 27–28 sierpnia Po raz czwarty zorganizowano Dni Twierdzy Poznań. tym razem można było zobaczyć 22 atrakcyjne, często mało znane obiekty fortyfikacyjne. 3 września Sprzed Muzeum Archidiecezjalnego ruszyła o godz. 10.00 wycieczka Poznańskimi tropami „Quo vadis”� o godz. 12.00 na tarasie Biblioteki Raczyńskich rozpoczęło się poznańskie czytanie powieści w ramach ogólnopolskiego Czytania narodowego. 11 września Noc Świątyń była okazją do poznania: ewangelickiego kościoła reformowanego (ul. Grunwaldzka), Jundrung Bon – świątyni buddyjskiej (ul. Głęboka), kościoła baptystów – wspólnoty nowego Przymierza (ul. Grunwaldzka), kościoła zielonoświątkowców (ul. Grunwaldzka), Muzułmańskiego Centrum Kulturalno- -oświatowego (ul. Biedrzyckiego), poznańskiej filii Gmin Wyznaniowych Żydowskich (ul. stawna), reformowanego kościoła katolickiego (ul. św. Wojciech). Miejsca te były dostępne w godz. 18.00– 24.00 w ramach Międzynarodowego Dnia Pokoju oraz Dnia Przeciwko nietolerancji Religijnej i islamofobii. 14 września W ramach spotkań Kanon wielkopolskiej nowoczesności andrzej Wawrzynowicz wygłosił w Bibliotece Raczyńskich wykład Filozofia dziejów Augusta Cieszkowskiego na tle mesjanizmu wieszczów� trzy dni później (17 iX) Karolina Dąbrowska poprowadziła w ramach tegoż cyklu spacer po Cmentarzu zasłużonych Wielkopolan. 22 września Rozpoczęła się 6. edycja projektu 5 zmysłów, adresowana do osób niepełnosprawnych. spotkania, spektakle i warsztaty odbywały się pod hasłem „tabu”. 23–25 września W pawilonie Nowej Gazowni trwał przez trzy dni Poznański Festiwal Kryminału Granda. 23–25 września XI Weekend z Historią na Trakcie Królewsko-Cesarskim odbywał się pod hasłem „Flaneur”. Uczestnicy przechadzek i warsztatów włóczyli się wokół Bramy Poznania, po ostrowie tumskim, starym Rynku i śródmieściu. 24 września Jarosław Łuczak wygłosił w Wielkopolskim Muzeum Wojskowym wykład na temat polskich odznak wojskowych, ich barwy i symboliki. z kolei alina sokołowska przygotowała prelekcję Sto lat temu – rok 1916� O obrazie Edwarda Okunia Zwycięzca, z 1910 roku, mówiła olga Gałuszek w czasie spotkania z cyklu Świat obrazów w Muzeum narodowym. 7 października Jagoda Wartak wygłosiła w Muzeum Etnograficznym wykład O koralikach i egzotycznej estetyce� 8 października O poezji, kresce i kolorze w twórczości Jana Młodożeńca mówiła w Muzeum narodowym irena Przymus. 13 października Witold Repetowicz w czasie Czwartku Literackiego w Pałacu Działyńskich mówił o problematyce kurdyjskiej w kontekście stabilizacji na Bliskim Wschodzie. przegląd wydarzeń 378 14 października O współczesnej rewitalizacji zabytków żydowskich w Polsce mówił w Muzeum Etnograficznym zbigniew Pakuła. 16 października W Muzeum Etnograficznym zorganizowano dyskusję pt. Ciężar pamięci: Polacy – Niemcy – Żydzi. 19–20 października W Akademii Muzycznej odbyła się dwudniowa konferencja pt. Akordeonistyka XXI wieku – bilans otwarcia� 20 października Piotr Śliwiński poprowadził kolejny Czwartek Literacki w Pałacu Działyńskich. Rozmawiano o Nowej Nowej Fali� Poetach i polityce 2016� 21 października Kiedy święte staje się nie święte to tytuł wykładu Joanny Minksztym w Muzeum Etnograficznym. W ramach cyklu Świat obrazów (MnP) agnieszka skalska przygotowała wykład Stanisław Wyspiański� Portret Ireny Solskiej (1904). 26 października 6 wykładów i 3 koncerty złożyły się na i ogólnopolską Konferencję Viola Arte w akademii Muzycznej. 28–30 października Zakon benedyktynów był organizatorem międzynarodowej konferencji Ora et labora� Benedyktyński wkład w chrystianizację Polski� Teatr, muzyka, film sierpień W kościele farnym kontynuowano w sierpniu Staromiejskie koncerty organowe. na organach Ladegasta grali w czwartkowe wieczory artyści z niemiec, Węgier, Rosji i Polski. W środy koncertowano na scenie Letniej w akademii Muzycznej. Cztery niedzielne popołudnia wypełniła muzyka w ramach wakacyjnego cyklu Koncertów Sołackich, które w tym roku wybrzmiały w parku po raz 19. 3 sierpnia 22 koncerty odbyły się na starym Rynku i okolicznych uliczkach w ramach projektu Coolturalny Stary Rynek. 5–9 sierpnia Kino Muza, Nowe Kino Pałacowe i Kino Rialto zorganizowały festiwal filmowy nic się tu nie Dzieje� Przez pięć dni pokazano ponad 40 filmów, w tym 15 premier, przygotowano zwiedzanie kin od zaplecza, spotkania z artystami, warsztaty filmowe, seanse z muzyką na żywo. 7, 12, 20, 27 sierpnia Nad Jeziorem Maltańskim wciąż działała Maltańska scena Muzyczna. Wystąpił na niej organek, Kortez, Fismoll i Rosmentalism. Recitale były bezpłatne. 8 sierpnia Przez osiem wieczorów na dziedzińcu Urzędu Miasta cztery spektakle plenerowe zaprezentowały teatr Polonia i och-teatr na Wolnym Powietrzu. Wstęp był bezpłatny. 14–21 sierpnia W Poznaniu i w siedmiu innych miastach Wielkopolski odbywały się imprezy w ramach 16. Światowego Przeglądu Folkloru integracje. tegorocznym hasłem były „Kontrasty”� Ulicą Półwiejską przeszedł tradycyjny korowód muzyczny, w parku Wilsona zorganizowano Biesiadę ludową, w kościele pw. Wszystkich Świętych śpiewano pieśni różnych obrządków. sierpień–październik 2016 379 19 sierpnia–11 września Koncertem Ponte Vecchio zainaugurowano w auli Uniwersyteckiej Festiwal akademia Gitary. Wystąpili m.in. niño de Pura, Marek napiórkowski anabel Montesinos, avi avital. W tradycyjnym muzycznym happeningu na starym Rynku gitarzyści zagrali Should I Stay or Should I Go The Clash. Koncertom towarzyszyły warsztaty gitarowe. 20–27 sierpnia 23. Międzynarodowe Warsztaty Tańca Współczesnego „Dancing Poznań” zgromadziły w Poznaniu kilkuset miłośników tej formy sztuki. tańczono pod okiem 25 choreografów, którzy przybliżali 35 technik tanecznych. 28 sierpnia O godz. 19.00 w Auli Uniwersyteckiej rozpoczął się koncert ulubionych utworów operowych i operetkowych Bogusława Kaczyńskiego (zm. 21 i 2016). 2 września Wrześniową premierą Teatru Polskiego była sztuka Martina sperra Sceny myśliwskie z Dolnej Bawarii w reż. Grażyny Kani. 20-lecie istnienia obchodziła poznańska wytwórnia płytowa Multikulti Projekt. 7 września W kościele oo. Jezuitów miał miejsce 11. koncert z cyklu Brzmienie Dawnego Poznania pt. Podróż do źródeł czasu – tchnienie starego i nowego czasu. 14–18 września Przez cztery dni w różnych poznańskich salach odbywały się występy w ramach ii Międzynarodowego Festiwalu Chórów Dziewczęcych. Gospodarzem imprezy był poznański Chór Dziewczęcy skowronki. 16–17 września Parada Nowoorleańska na trasie stary Browar – stary Rynek zainaugurowała występy klasyków jazzowych – Poznań old Jazz Festival. Anna Gryszkówna wyreżyserowała w teatrze nowym spektakl Przesilenie Davida Greiga i Gordona Mcintyre’a. 22, 29 września Teatr Animacji przygotował dwie premiery. Pierwsza to spektakl Żabka na podstawie książki Maxa Velthuijsa w reżyserii Fabrizio Montecchiego. twórcą drugiego spektaklu, Pory roku, był japoński reżyser tsubame Kusunoki. 23–25 września 5. Festiwal Muzyki Organowej i Kameralnej „W łagodnym powiewie” związany był z 20-leciem towarzystwa Przyjaciół Poznańskiej Fary. W świątyni wystąpili organiści oraz Kapela Farna. 24 września Przez trzy weekendy na Wildzie odbywały się warsztaty taneczne związane z i Festiwalem Wilda w Ruchu. Czy skrzypce mają duszę? to koncert inaugurujący kolejny sezon Pro sinfoniki. z orkiestrą Filharmonii Poznańskiej pod batutą łukasza Borowicza grali skrzypkowie anna Malesza i amelia Maszońska. 27–30 września Do finału IX konkursu dramaturgicznego Metafory Rzeczywistości zakwalifikowano pięć spośród 124 nadesłanych tekstów. tegoroczny temat to „Be war/or not to be”. Prezentacja nagrodzonych sztuk miała miejsce 1 października. 28 września 12. koncert w ramach cyklu Brzmienie Dawnego Poznania zorganizowano w kościele pw. św. Wojciecha. 29 września W Bazarze zagrali skrzypkowie związani z Poznaniem, którzy zakwalifikowali się do 15. Międzynarodowego Konkursu skrzypcowego im. H. Wieniawskiego: Celina Kotz, anna Malesza, amelia Maszońska i Robert łaguniak. akompaniatorką była pianistka Konkursu Hanna Holeksa. przegląd wydarzeń 380 Liry szalone to 13. koncert z cyklu Brzmienie Dawnego Poznania, który odbył się w kościele Wszystkich Świętych. 30 września W Auli UAM odbył się 454. Koncert Poznański pt� Dwa koncerty� II Koncert skrzypcowy d-moll op� 22 Henryka Wieniawskiego i Koncert skrzypcowy a-moll op� 53 antonína Dvořáka. zagrały polskie uczestniczki rozpoczynającego się niebawem Konkursu Wieniawskiego: anna Malesza i amelia Maszońska. Na Scenie Trzeciej Teatru Nowego wystawiono sztukę andrása Viskyego Porno, reżyserował Cezi studniak. spektakl zaprezentowano w ramach tygodnia Węgierskiego. 1 października Teatr Muzyczny zaprosił na premierę musicalu Glenna slatera Zakonnica w przebraniu, z muzyką alana Menkena� Reżyserem spektaklu był Jacek Mikołajczyk, a gościem specjalnym premiery siostra Cristina scuccia. W hali Arena odbył się kolejny koncert Lux Fest z udziałem zespołów: Lady Pank, Luxtorpeda, arka noego. W Teatrze Polskim zaprezentowano dramaty nagrodzone w konkursie Metafory Rzeczywistości: Europa! Europa! Europa andrzeja Błażewicza, Hidżra Marty Fortowskiej, Pora sucha/pora deszczowa aliny Moś Kerger, Reality show(s) Przemysława Pilarskiego. 7 października Poznańską inauguracją sezonu artystycznego był występ skrzypka nikolaja znaidera w auli Uniwersyteckiej. Znakomici polscy jazzmani Marcin i Bartłomiej olesiowie wystąpili w sali Wielkiej CK zamek z projektem One step from the past� 8 października 15. Międzynarodowy Konkurs Skrzypcowy im. Henryka Wieniawskiego otworzyła zwyciężczyni poprzedniego konkursu Koreanka soyung Yoon. zagrała z Die Deutsche Kammerphilharmonie Bremen pod batutą Krzysztofa Pendereckiego. W Konkursie uczestniczyło 52 skrzypków z 17 krajów. Dziesięcioro uczestników to Polacy, w tym czworo związanych z Poznaniem. Jury pod przewodnictwem Maxima Vengerova wyróżniło i nagrodą Gruzinkę Veriko tchumburidze, dwie ii nagrody przyznano południowokoreańskiej artystce Bomsori Kim i Japończykowi seijiemu okamato. szóstą nagrodę przyznano Polce Marii Włoszczowskiej. 21 października Macbeth Giuseppe Verdiego wg Williama szekspira wystawiono w teatrze Wielkim (reż. Gabriel Fredj). 20–23 października Po raz piąty odbył się Międzynarodowy Festiwal Przyjaciół Meskaliny, klubu muzycznego przy starym Rynku. 25–30 października Nowe Kino Pałacowe było miejscem prezentacji filmów dokumentalnych w ramach festiwalu Watch Docs. Całość podzielono na sekcje: Perspektywa kobiet, Uchodźcy i uchodźczynie, Strategie oporu. Filmom towarzyszyły spotkania, dyskusje i warsztaty operatorskie. 25 października Skrzypek Gil Shaham koncertował w auli Uniwersyteckiej z orkiestrą Filharmonii Poznańskiej. 28 października Na Scenie Nowej Teatru Nowego agata Biziuk wyreżyserowała Kalinę – monodram muzyczny anny Mierzwy. W Bibliotece Raczyńskich Maciej Fortuna trio zaprezentowało spektakl muzyczny Fortuna plays Szymborska. 29 października Sergey Dogadin wystąpił w auli Uniwersyteckiej w ramach 455. Koncertu Poznańskiego. sierpień–październik 2016 381 Wystawy 1 sierpnia W ramach cyklu Bliskie Spotkania z... w Muzeum archeologicznym przygotowano wystawę Broń dawnych bohaterów� Galeria Miejska Arsenał zapraszała na wernisaż wystawy grafik Bianki Rolando Triumphzug odwrócony� 2 sierpnia Sierpniową wystawą w Fotoplastykonie był pokaz fotografii z kolekcji tomasza Bielawskiego, poświęconych olimpiadzie w Berlinie w 1936 roku. 3 sierpnia Obrazy Joanny Łosińskiej-Stefańskiej wystawiono w Galerii Profil na ekspozycji Szepty� 5 sierpnia Co oswaja Ryszard Kaja to wystawa poznańskiego artysty otwarta w Galerii Miejskiej arsenał. Pokazano przede wszystkim prace na papierze – plakaty, rysunki, projekty kostiumów i scenografii teatralnych. 6 sierpnia Prace Marii Romany Gierczyńskiej wystawiono w Muzeum archidiecezjalnym na wystawie Tak bardzo cię kocham� 15 sierpnia W Odwachu otwarto ekspozycję czasową Szabel nam nie zabraknie� Szable imienne oficerów polskich związanych z Wielkopolską 1918–1939� Broń biała z kolekcji Pawła Komorowskiego� 26 sierpnia W Galerii Miejskiej Arsenał otwarto wystawę Narodowo-radykalny Alexandre Pushkin. 1 września Przed CK Zamek stanął pawilon upamiętniający poznańskich kryptologów, którzy rozszyfrowali niemiecką maszynę szyfrującą Enigma. „szyfrokontener” był mobilny, stawał w różnych miejscach miasta. W Muzeum H. Sienkiewicza otwarto ekspozycję czasową pt. Quo vadis w sztuce. 10 września Justyna Śmidowicz była kolejną Rezydentką w Rezydencji 2016 w CK zamek. Przygotowała w nim wystawę Analogowy system ewidencji czasu� 13 września Losów polskich emigrantów dotyczyła zaprezentowana w sali Wystaw CK zamek wystawa czasowa Wszyscy jesteśmy migrantami� Listy polskich emigrantów z Ameryki z XIX wieku. W Fotoplastykonie pokazywano wystawę Stereotypy – prawda leży w Poznaniu. 14 września W CK Zamek z okazji 70-lecia Liceum Plastycznego im. P. Potworowskiego otwarto wystawę prac nauczycieli tej placówki. Tego samego dnia w Zamku otwarto również wystawę adresowaną do najmłodszych pt. Bauhaus dla dzieci, którą pokazano w naszym mieście w ramach tygodnia z architekturą. 17 września Wybór 50 prac pochodzących z zakupionej kolekcji 477 prac na papierze Jana Młodożeńca zaprezentowano w Galerii sztuki Polskiej Muzeum narodowego. 23 września Przez miesiąc w Galerii Miejskiej Arsenał można było oglądać wystawę Labirynt wyobraźni – Waldemar Masztalerz, Andrzej Dłużniewski, Edward Krasiński, Wacław Szpakowski� przegląd wydarzeń 1–30 października Przez miesiąc w kilku miejscach miasta odbywały się prezentacje sztuki współczesnej w ramach 5. Mediations Biennale Poznań, które w tym roku zorganizowano pod hasłem „Fundamental”. 1 października Nubia około roku 966 to kolejna ekspozycja czasowa otwarta w Muzeum archeologicznym w ramach cyklu Bliskie spotkania z��� 1–9 października Galeria U Jezuitów przygotowała ekspozycję współczesnych ikon Idźcie i głoście Ewangelię. 7 października W Galerii Profil na ekspozycji Zobaczyć dźwięk zaprezentowano prace wielkopolskich artystów „ilustrujące” muzykę. 10 października W Poznaniu i w Wielkopolsce odbywały się imprezy w ramach iii Wielkopolskiego Festiwalu Fotografii im. ireneusza zjeżdżałki. 14 października Malarstwo Włodzimierza Jana Zakrzewskiego zaprezentowano w salach Galerii Ego. 18 października Druga rocznica reaktywowania w Poznaniu Fotoplastykonu uczczona została prezentacją cyklu stereografii Diableries Pierre’a adolphe’a Hennetiera i Louisa alfreda Haberta z przełomu lat 60. i 70. XiX wieku. 21 października Prezentację Pracowni Otwartych interpretacji sztuki przygotowano w Galerii Miejskiej arsenał. 25 października W Arsenale otwarto wystawę Biblia w grafikach Jerzego Piotrowicza� Varia 8 sierpnia Dzień Pszczół, czyli spotkanie poświęcone tworzeniu miejsc przyjaznych dla tych owadów, przygotowano w ogrodzie Botanicznym. 10 sierpnia odrestaurowano historyczną wiatę na peronie 4a dworca kolejowego Poznań Główny. 1 września Mural ze Środki Śródecka opowieść zajął piąte miejsce w konkursie „7 nowych cudów Polski”. 29 września W Palmiarni odbywał się Festiwal Roślin owadożernych. DRUK NA ZAMÓWIENIE Wydawnictwo Miejskie Posnania oferuje druk poszczególnych tytułów w technologii cyfrowej Książki dostępne w druku na zamówienie* Cytadela Zawady i Główna KMP 4/2011, cena katalogowa 39 zł KMP 2/2002, cena katalogowa 45 zł Od Komandorii do Antoninka Górczyn KMP 4/2010, cena katalogowa 45 zł KMP 1/2002, cena katalogowa 45 zł Starołęka, Głuszyna, Krzesiny Rataje i Żegrze KMP 4/2009, cena katalogowa 45 zł KMP 3/2001, cena katalogowa 45 zł Okupacja I Jeżyce KMP 2/2009, cena katalogowa 39 zł KMP 2/2000, cena katalogowa 45 zł Okupacja II Wspomnienia z powstania KMP 3/2009, cena katalogowa 39 zł wielkopolskiego Poznańscy Żydzi cena katalogowa 35 zł KMP 3/2006, cena katalogowa 45 zł Z dni powstania wielkopolskiego Poznańscy Żydzi II autor: Daniel Kęszycki KMP 1/2009, cena katalogowa 45 zł cena katalogowa 20 zł Winiary Obraz historyczno-statystyczny KMP 4/2008 (wydanie bez płyty CD) miasta Poznania w dawniejszych cena katalogowa 41 zł czasach, t. li II Dębiec autor: Józef Łukaszewicz KMP 1/2004, cena katalogowa 45 zł cena katalogowa każdego tomu 34,50 zł *Publikacje można zamówić na sklep.wmposnania.pl lub w Salonie Posnania, ul. F. Ratajczaka 44. Termin wykonania do 5 dni roboczych. Warunkiem realizacji zlecenia jest wpłata pełnej kwoty za zamówione książki. Ceny obowiązują do końca 2017 roku.

• Odpowiedź na wniosek o informację publiczną zał. 5 przez Poznań 1 października 2018 16:28

  Nr rej.: 06091802782

  Państwo

  Szymon Osowski

  Katarzyna Batko-Tołuć

  Bartosz Wilk

  Sieć Obywatelska Watchdog Polska

  Znak sprawy: Or-V.1431.18.2018

  Poznań, 06-09-2018 r.

  Pozostałe załączniki do odpowiedzi.

  Barbara Szymendera

  koordynator UMP ds. informacji publicznej
  Wydział Organizacyjny
  Urząd Miasta Poznania
  plac Kolegiacki 17
  61-841 Poznań
  tel. (61) 8785 346, 604 609 243

  e-mail: {{ email }}
  ........................................................................
  **POZnan ***
  [ **www.poznan.pl**](http://www.poznan.pl/)
  [ **www.fotoportal.poznan.pl**](http://www.fotoportal.poznan.pl/) ** **

  Załączniki

  KMP_2017-02.pdf

  POŹZnan Patronat Honorowy Prezydenta Miasta Poznania Patronat honorowy Przewodniczący Rady Miasta Poznania Grzegorz Ganowicz KRoniKa Miasta Poznania 2017/2 Taniec redaktor prowadząca Maria teresa Michałowska-Barłóg przy współpracy stefana Drajewskiego Wydawca: Wydawnictwo Miejskie Posnania ul. F. Ratajczaka 44, 61-728 Poznań tel. 61 854 07 62, www.wmposnania.pl Kwartalnik wydawany pod patronatem Rady Miasta Poznania Kolegium redakcyjne: Przemysław Matusik (przewodniczący i redaktor naczelny), Magdalena Mrugalska-Banaszak (zastępca redaktora naczelnego), Jerzy Borowczyk, tomasz Jurek, Piotr Korduba, Piotr Marciniak, Maria teresa Michałowska-Barłóg, Krzysztof Podemski, Jan skuratowicz, Bogdan Walczak Przedstawiciel Rady Miasta: antoni szczuciński sekretarz redakcji: Piotr Grzelczak piotr.grzelczak@wm.poznan.pl Redaktor prowadząca: Maria teresa Michałowska-Barłóg przy współpracy stefana Drajewskiego Redakcja: Piotr Grzelczak Korekta: anna nowotnik Projekt okładki: alicja Waśkiewicz, studio Graficzne Wydawnictwa Miejskiego Posnania skład i przygotowanie do druku: Wojciech szybisty, studio Graficzne Wydawnictwa Miejskiego Posnania issn 0137-3552 spis treści od redakcji ............................................................................................................................. 7 tańczące miasto Poznańska Terpsychora w XIX wieku. Taneczne wypisy z Marcelego Mottego (i jego bratanicy) do druku podał Przemysław Matusik...... 11 Waldemar Karolczak Taniec w poznańskich établissements na przełomie XIX i XX wieku ..................... 20 Fidrek uczy się tańczyć. Z poznańskich opowieści Jerzego Waldorffa do druku podał Przemysław Matusik ........................................................................ 36 Karolina Bittner „Karnawał – więc baw się!” Gdzie i jak bawili się mieszkańcy Poznania w II RP i PRL ................................................................................................................. 42 Kamilla Placko-Wozińska Raz na ludowo, czyli przyszły magister tańczy .......................................................... 54 anna Plenzler Z Wielkopolską w nazwie ............................................................................................. 61 anna Przewoźniak Taniec towarzyski w Poznaniu ..................................................................................... 68 Regina Lissowska-Postaremczak „Trzeci sektor” poznańskiego tańca. Zespoły, fundacje, stowarzyszenia i projekty niezależne ........................................... 74 taniec artystyczny stefan Drajewski Kłopoty z tancerzami i prapremiery. Balet w Teatrze Wielkim w Poznaniu w latach 1918–1939 ...................................... 83 Katarzyna Liszkowska Balet w Poznaniu podczas II wojny światowej ........................................................... 98 stefan Drajewski Pod Pegazem pracowali najwybitniejsi polscy choreografowie. Balet w Teatrze Wielkim w Poznaniu w latach 1945–2016 ....................................107 teresa Dorożała-Brodniewicz „…tudzież choreografia”. O tańcu w Teatrze Muzycznym .....................................123 Jagoda ignaczak Polski Teatr Tańca – Balet Poznański .......................................................................135 Julia Hoczyk Od tańca do choreografii. O programie stary Browar nowy taniec .....................148 anna Koczorowska Kronika poznańskich festiwali tańca .........................................................................161 taneczna edukacja anna solak Miasto w tańcu ............................................................................................................171 Grażyna Wrońska Szkoła marzeń .............................................................................................................178 Małgorzata Kupsik 40 lat studiów rytmiki w Akademii Muzycznej w Poznaniu ..................................185 Jagoda ignaczak Nauka w tańcu ............................................................................................................192 tomasz nowak Z Bydgoszczy do Poznania przez Wielką Brytanię. Prof. Roderyk Lange i jego fundacja Instytutu Choreologii w Poznaniu ...............194 zofia Kurzawa Z poznańskiej Opery do Hajfy ...................................................................................202 artyści teresa nowak, simona Jankiewicz „Taniec powinien być obrazem, a obraz powinien tańczyć”. Marcela Hildebrandt-Pruska (1905–2007) ..............................................................209 Dobrosława Gucia „Tańczcie, dzieci, tańczcie”. Wspomnienie z Karaibów ...........................................216 stefan Drajewski, Elżbieta Kolasińska Z Lwowa do Poznania. Olga Sławska-Lipczyńska (1915–1991) ............................220 Najmłodszy polski Romeo. Z Wiesławem Kościelakiem, pierwszym tancerzem Teatru Wielkiego w Poznaniu, rozmawia Grażyna Wrońska ................................223 Kapłanka tańca. Z Ewą Wycichowską, wieloletnią dyrektor Polskiego Teatru Tańca – Baletu Poznańskiego, rozmawia Martyna nicińska .....................228 Zespół na każdym poziomie. Z Iwoną Pasińską, dyrektor Polskiego Teatru Tańca – Baletu Poznańskiego, choreografem, dramaturgiem ruchu, teatrologiem i badaczką tańca, rozmawia anna Koczorowska .............................235 Pragnę, aby publiczność mi uwierzyła. Z Viktorią Nowak, tancerką, absolwentką Ogólnokształcącej Szkoły Baletowej im. Olgi Sławskiej- -Lipczyńskiej w Poznaniu, zwyciężczynią Konkursu Eurowizji dla Młodych Tancerzy 2015, rozmawia anna Koczorowska .................................240 Maria teresa Michałowska-Barłóg Szkice i projekty scenograficzne Conrada Drzewieckiego w zbiorach Biblioteki Raczyńskich i Teatru Wielkiego w Poznaniu ...........................................246 Zeszyt w kratkę. Obiady Katarzyny Próchnickiej-Pajowej i Conrada Drzewieckiego, wstęp i opracowanie stefan Drajewski .......................255 Kronika andrzej Król Przegląd wydarzeń (listopad 2016–kwiecień 2017) .................................................267 od redakcji taniec towarzyszy każdemu mieszkańcowi miasta. tańczyć można w kawiarni, na balu, na plaży miejskiej niezależnie od czasu historycznego, nawet w  czasie wojny. taniec może stać się stylem życia, czego najlepszym dowodem są popularne w  XX  wieku zespoły pieśni i  tańca lub zespoły tańca współczesnego. Dowodów „codzienności” tańca nie brakuje, wystarczy spojrzeć na szkolnictwo baletowe w  mieście, zarówno to nieinstytucjonalne, które znajdziemy we wspomnieniach m.in. Marcelego Mottego i Jerzego Waldorffa, jak i to instytucjonalne, które zaczyna się po ii wojnie światowej. Pod tym względem Poznań taneczny nie różni się jednak od innych polskich miast. Dopiero taniec artystyczny zdecydował o jego wyjątkowej pozycji w panoramie polskiej kultury. „Kronika Miasta Poznania” już kilka razy oddawała swoje łamy dziejom teatru i muzyki w Poznaniu, zawsze jednak na marginesie zostawiając balet. W XiX stu- leciu miał on rzeczywiście marginalne znaczenie. sytuacja zmieniła się dopiero w XX wieku, kiedy Poznań stał się niekwestionowaną stolicą tańca artystycznego. Do 1919 roku w  Poznaniu nie istniał w  zasadzie profesjonalny zespół bale- towy. tę lukę wypełniały występy gościnne. Publiczność, która kochała operę i dramat, nie była „oswojona” z tą dziedziną sztuki, na co kilka lat temu zwróciła uwagę Magdalena Dziadek w monografii Opera Poznańska 1919–2005. Dzieje sceny i myśli: „Prasa ignorowała premiery baletowe, gdyż ten rodzaj sztuki – w Poznaniu nowy – uchodził tu za trywialny, kojarząc się z operetką, rewią i filmem”. sytuacja zmieniła się w 1924 roku, kiedy to szefem poznańskiego baletu został Maksymilian statkiewicz, były solista Ballets Russes sergiusza Diagilewa. nowy szef postawił na edukację tancerzy i  muzykę polską. W  1928 roku zrealizował Wesele na wsi, a kilka miesięcy później prapremierę nowego baletu Feliksa nowowiejskiego Tatry oraz Pana Twardowskiego Ludomira Różyckiego. Realizując na scenie balety do muzyki nowowiejskiego, choreograf ten trafiał w  gust poznańskiej publiczności. Jednak największym wydarzeniem tego okresu była polska prapremiera Harnasiów Karola szymanowskiego. Przedstawienie obejrzała siostra kompozytora, stanisława szymanowska-Korwin. Maksymilian statkiewicz w swoich wspomnieniach pisze: „Wyrażała się o naszej pracy z zachwytem, mówiąc, że było to przedstawienie histo- ryczne i najlepsze ze wszystkich, jakie do tej pory widziała, i że właśnie tutaj zoba- czyła prawdziwy folklor podhalański”. Po wojnie rangę baletu budowali wybitni choreografowie: Jerzy Kapliński, ten sam, który wystąpił jako wódz Harnasiów w  poznańskiej inscenizacji baletu szymanowskiego, Eugeniusz Papliński, Leon Wójcikowski, legendarny tancerz i choreograf przedwojenny, który był m.in. solistą w Baletach Rosyjskich Diagilewa i szefem Polskiego Baletu Reprezentacyjnego w Warszawie, stanisław Miszczyk czy Feliks Parnell. od 1963 roku pierwszoplanową postacią poznańskiego baletu stał się Conrad Drzewiecki. najpierw przez 10 lat tworzył wybitne spektakle tańca w teatrze Wielkim, a następnie w założonym przez siebie Polskim teatrze tańca. Przez cały ten czas oczy wszystkich miłośników i znawców sztuki baletowej w Polsce skiero- wane były na Poznań. Po Conradzie Drzewieckim stery w Polskim teatrze tańca na wiele lat objęła Ewa Wycichowska. zaproponowała inną – choć również autorską – wizję tego teatru. otworzyła go także dla nowych choreografów. i nadal Poznań był w centrum uwagi, budził emocje, spory i zachwyty. od 2016 roku Polskim teatrem tańca kieruje iwona Pasińska. W nowym stuleciu Poznań po raz kolejny znalazł się w awangardzie sztuki tańca. W 2003 roku Joanna Leśnierowska stworzyła w starym Browarze warunki dla młodych choreografów polskich, którzy po studiach zagra- nicznych wracali do kraju i wypatrywali miejsca dla swoich poszukiwań. ona wykre- owała pokolenie choreografów, nazwanych przez krytyków „pokoleniem solo”, które decyduje dziś w dużej mierze o obliczu tańca współczesnego w Polsce. taniec artystyczny nie przesłonił jednak spontaniczności tańca „codziennego”. Podobnie jak w dwudziestoleciu międzywojennym, poznaniacy nadal mają swoje miejsca do tańca, swoje kluby, zespoły, w  których mogą realizować swoje pasje. Bo tańczyć może każdy. taniec jest dla każdego… Maria Teresa Michałowska-Barłóg Stefan Drajewski TAŃCZĄCE MIASTO Na poprzedniej stronie: Jerzy Waldorff wraz z partnerką w czasie balu Bratniej Pomocy Konserwatorium Muzycznego w Poznaniu, 1931 r., ze zb. Biblioteki PTPN 11 Poznańska terpsychora w XiX wieku. taneczne wypisy z Marcelego Mottego (i jego bratanicy) Do druku podał Przemysław Matusik Dzieje tańca w Poznaniu czekają na swego historyka, choć w przypadku najdawniejszych czasów brak źródeł stanie się dla każdego badacza trudnością prawdopodobnie nieprzezwyciężoną. Dziś jedynie rozbudzona wyobraźnia może nam pomóc w przedstawieniu sobie pląsów Mieszka z Dobrawą w poznań- skim palatium, tanecznego kunsztu dam i rycerzy z dworu króla Przemysła ii, wesel miejskich patrycjuszy w cieniu nowego ratusza w XVi wieku, nie mówiąc już o zakrapianych kiepskim miodem zabawach w złodziejskich mordowniach na Świętym Marcinie. Co do źródeł sytuacja poprawia się nieco w wieku XiX, ale i tu zadanie nie należy do łatwych. na szczęście jest Motty, Marceli Motty, ten błogosławiony, nigdy nie dość chwalony piewca poznańskiego życia w stu- leciu pary i elektryczności (bardziej pary niż elektryczności), do niego więc przychodzi nam się odwołać, by powiedzieć coś o tańcu w stolicy Wielkiego Księstwa Poznańskiego w tej dobie. Podstawą niniejszego wyboru jest ostat- nie wydanie Przechadzek po mieście, edytowane przez Wydawnictwo Miejskie w 1999 roku w opracowaniu zdzisława Grota i opatrzone przypisami Witolda Molika1. Dołączyłem do tego fragment Listów Wojtusia z Zawad, również autor- stwa Mottego, a także wyjątek ze wspomnień bratanicy Marcelego Mottego, Pauliny Cegielskiej2, dopowiadającej jeden z wątków zawartych w dziele stryja oraz ukazującej obrazek nauki tańca w szkole panien Danysz. Dla celów niniej- szego wyboru teksty opatrzono nowymi przypisami. zwłaszcza w odniesieniu do fragmentów Przechadzek niecelowe wydało się pozostawianie wszystkich obszernych odnośników prof. W. Molika; w przypadku zachowania przypisu in extenso zostało to zaznaczone odesłaniem do stosownej strony wydania z  1999  roku. W  nawiasach kwadratowych zaznaczono ingerencje obecnego wydawcy, a także niekiedy przeniesione z wykorzystywanej edycji tłumaczenia obcojęzycznych zwrotów3. 1 M. Motty, Przechadzki po mieście, t. i–ii, oprac. i wstępem opatrzył z. Grot. Przypisy przeredagował i uzupełnił W. Molik, Poznań 1999. 2 M. Motty, Listy Wojtusia z Zawad, oprac. z. Grot i t. nożyński, Warszawa 1983; P. Cegielska, Z moich wspomnień. Przechadzki po mieście, red. P. Matusik, Poznań 1997. 3 Bardzo dziękuję p. Marii teresie Michałowskiej-Barłóg i annie Marciniak za pomoc w edycji tekstu. Poznańska Terpsychora w XIX wieku 12 Kinderbale w pałacu Radziwiłłów otóż gdy księżniczka Wanda Radziwiłłówna4, która potem wyszła za księcia adama Czartoryskiego, była jeszcze dziewczęciem, wyprawiano na jej imieniny [w  rezydencji Radziwiłłów przy nowym Rynku, dzisiejszym pl. Kolegiackim] dziecinne bale maskowe i ściągano w tym celu ze wsi i z miasta mnóstwo kawa- lerów i panien od sześciu do szesnastu lat, poprzebieranych w rozmaite krajowe i zagraniczne kostiumy. na jednym z takich balików, figurując także jako kozak z żółtym płaszczykiem, który mnie z wszystkiego najbardziej bawił, widziałem pierwszy raz z bliska dwie panny Mikorskie i byłem świadkiem powszechnego aplauzu, który wystąpienie ich wywołało. tak mi to przytomne, jak gdybym teraz jeszcze na nie patrzał. Były ubrane podług posągów greckich, starsza za Minerwę z szyszakiem na głowie i lancą w ręku; młodsza, panna Emilia, za Dianę z półksię- życem nad czołem, z łukiem i kołczanem. ich ciemne tuniki, sandały i rzemyszki naszywane złotem i srebrem, hełm i półksiężyc nasadzane kamyszkami – wszystko to błyszczało, a cały ten ubiór uwydatniał piękne twarzyczki oraz figurki dość już rosłe i zgrabne. Uszczęśliwiła mnie hoża Diana, ile pamiętam, odłamkiem polo- neza, i to początek znajomości, którą później, po wielu latach, miałem zaszczyt z panią pułkownikową [stanisławową Biesiekierską] odnowić5. […] znacznie młodszą od Elizy6 i, zdaje mi się, w rzędzie rodziny ostatnią, była księżniczka Wanda. Pamiętam ją tutaj w Poznaniu jako małą dziewczynkę, na której imieniny czy urodziny, w karnawał przypadające, wyprawiano zabawy dla dzieciaków utriusque generis [obojga płci], w najrozmaitszy sposób poprzebiera- nych. Wspomniałem ci już, gdyśmy chodzili po Berlińskiej ulicy, o owych, jak je nazywano, kinderbalach, na które mamunie cieszyły się bardzo, chcąc się popisać z swymi produktami. Byłem tam trzy razy, jako chłop, kozak i Hiszpan, i przypo- minam sobie, że widziałem mnóstwo pań, panów i dzieciaków w tej długiej sklepio- nej sali, dawniejszym refektarzu [klasztornej jadalni] jezuickim, że muzyka grała i że nas prowadzono rzędem, aby się pokazać i ukłonić starej księżnie i stojącej przy niej, maskowanej także, solenizantce; potem to wszystko chodziło, rozmawiało; co było trochę starsze – tańczyło, jak umiało, a co było zbyt młode – krzyczało i robiło mamom ambaras. Po kolacji odsyłano większą część liliputów do domu, te zaś, co zostały jeszcze, spały po kątach, podczas gdy osoby dorosłe tańczyły7. Niedoszły bal w Hotelu Saskim […] Między dwudziestym a trzydziestym rokiem uchodził hotel ów Langnera, czyli Hotel saski [przy ul. Wrocławskiej], za główny dom zajezdny w Poznaniu; na św. Jan osobliwie i  w  karnawał roiło się tu od obywatelstwa wiejskiego 4 Wanda Radziwiłłówna (1815–1845) – córka namiestnika ks. antoniego Radziwiłła. W 1832 r. poślubiła księcia adama Konstantego Czartoryskiego (1804–1880), bratanka ks. adama Czartoryskiego (przyp. 101 [w:] M. Motty, Przechadzki…, t. i, s. 507). 5 Emilia Mikorska wyszła za płk. stanisława Biesiekierskiego (1791–1869), żołnierza wojen napoleońskich i powstańca listopadowego, aktywnego uczestnika wydarzeń z lat 1846–1848; powyższy fragment zob. M. Motty, Przechadzki…, t. i, s. 232–233. 6 Eliza Radziwiłłówna (1803–1834) – córka ks. antoniego Radziwiłła i Luizy Hohenzollern. 7 M. Motty, Przechadzki…, t. ii, s. 170. POZNAŃSKA TERPSYCHORA W XIX WIEKU —A i W ciągu karnawału w roku 1857 rozłożyliśmy zabawy i zapraszamy na nie według następującego programu: 1) Dnia 11, 18 4 25 Stycznia I851 będą dane wieczorki z tańcami bez= płatnie, na Salce Bazarowćj A 18 2) Unia 8 i 15 Lutego 1851 będą dane Bałe bezpłatne , na wielkiej Sali Bazarowej. 3) Unia 22 Lutego 1851 w tejie Sali bał na cele dobroczynne za: opłatą po | tal. za bilet bez różnicy płci i wieku, tak na Salę jak na qaleryq ę 4) nia 4 Stycznia 1851 będzie duna wspólna kolacya po 15 srebrnych groszy za nakrycie, na dwóch Salkach Koła Towarzyskiego Dnia i Lutego 1851 na tychże Salkach wspolny objad po 1 tał. za nakrycie. RS" Nadmienia się, że bilety na Bale, wieczorki z tańcami, wieczory literackie i mu- zykalne, na wspólną kolacyą i objad będzie wydawał Członek Dyrekcyi Wilden jako Pi- sarz Towarzystwa. 5 w ę Poznań, dnia 11. Grudnia 1856 Dyrekcya Koła Towarzyskiego. Bentkowski Władysłew. Brankowski Modest. Chlebowski Leon | Jan Hrabia Działyński. Grabowski Modest. Lekszychi Józef. Seweryn Hrabia Mielżyński. „Motly Stanisław. Władysław Dr. VWiegolewski. Potworowski a Gustaw. Waiłden Marcelli a ISO ZCIZZ ZA ZIRIZOZIZ 1. Program imprez karnawałowych organizowanych przez Koło Towarzyskie w Bazarze, 1856-1857, wszystkie fot. ze zb. Muzeum Historii Miasta Poznania [czyli ziemian], zwłaszcza że, jak ci już dawniej wspominałem, w owych czasach dla dogodnego pomieszczenia przyjezdnych zbytków nie było. Prócz tego wysta- wiona w podwórzu hotelowym, po lewej stronie od wejścia, sala, przez wiele lat największa w mieście, chociaż bardzo niedogodna i niepokaźna, ściągała wyższą publiczność na bale składkowe, reduty i wspólne uczty. Przypomina mi ona fatalny wypadek roku, jeśli się nie mylę, dwudziestego ósmego. Licznie na karnawał zebrani obywatele wiejscy w porozumieniu z wyższymi urzędnikami i oficerami, bo to wszystko czasami spotykało się jeszcze z sobą, postanowili wyprawić na owej sali świetny bal maskowy i zaprosić nań księcia Radziwiłła wraz z żoną. Gdy już wszelkie umowy i przygotowania były załatwione, podjął się jakiś kapitan artylerii uporządkować i przyozdobić należycie salę, aby do takiej uroczystości odpowied- nio wyglądała. Jakoż kilka dni przedtem udał się tam przed południem z dwoma czy trzema ludźmi, którzy wedle jego rozporządzeń mieli wykonywać roboty. Miano je rozpocząć od zawieszenia pająków [świeczników]. Jeden z ludzi, stojąc na drabinie, wbijał podobno wielki hak w środkową belkę, gdy naraz ze strasznym trzaskiem załamał się cały sufit; większa część dachu i ściany zwaliła się na podwó- rze, a kapitana i jego ludzi zgniotły spadające gruzy i sypiąca się z góry nawała zboża. Parę tysięcy wierteli* tego zboża, które były przyczyną załamania się belek, zwieziono tak krótko przedtem i wysypano na poddasze wynajęte na spichrz. 8Wiertel - miara zboża, %4 lub % korca. 13 Poznańska Terpsychora w XIX wieku 14 Pamiętam to, jakby dzisiaj się stało. Byłem wtenczas w kwincie i ze szkoły pobie- gliśmy tam wszyscy o dwunastej godzinie, aby widzieć, co zaszło, bo populus [lud] biegał z krzykiem po ulicach. troje ludzi straciło życie, ale jakaż byłaby nastąpiła katastrofa dla całego Księstwa, gdyby przeciążone belki, dotrzymawszy do balu, były wtenczas dopiero uległy silnemu drganiu sprawionemu przez głośną muzykę i tupanie kilkuset tańczących! odbudowano tę salę i stoi do dziś dnia, ale w póź- niejszych czasach, gdy inne, przyzwoitsze, w mieście powstały, zdemokratyzowała się, że tak powiem, zupełnie9. Bale w Bazarze ale dość już o sprawach Euterpy [muzy poezji i muzyki], panie Ludwiku; ponieważ młody jesteś i  masz ruchawe nogi, wolałbyś może usłyszeć coś o terpsychorze [muzie tańca] na bazarowej sali. Mnie owa muza już teraz nie obchodzi, lecz za dawnych czasów należałem także do gorliwych jej czcicieli i uważałem za szczyt szczęścia kręcić się w kółko lub wybijać piętami obok jakiej mniej więcej czarującej istoty, przy skrzypieniu smyczka i pisku fletro- wersów [drewnianych fletów poprzecznych]. Przebyłem niemało balów i wie- czorków na tej sali, a weselszych nie pamiętam jak w karnawale czterdziestego czwartego, piątego i szóstego roku. społeczeństwo nasze było wtenczas wiele liczniejsze i zamożniejsze niż teraz, atmosfera polityczna wiele lżejsza. ileż to od owej daty rodzin wymarło, zubożało, zmarniało, jakże się zmieniły usposo- bienia i okoliczności zewnętrzne! tłumnie zjeżdżano ze wsi na karnawał do Poznania, nie potrzeba było szcze- gólnych okoliczności i szczególnych zawezwań. Mamom chciało się pokazać córki, córkom chciało się tańca i męża, kawalerii chciało się bawić w rozmaity sposób; stara to piosenka! tańczono tu na sali co drugą noc przynajmniej, a kończyły się tańce zwykle tak zwanym kawalerskim balem, z którego szumnej wieczerzy tak zwana fagaseria najwięcej korzystała. Świadkom owych tańców znającym publicz- ność byłoby się zaraz nasunęło spostrzeżenie, iż na tej samej podłodze, przy tych samych dźwiękach, wirowały właściwie dwa odrębne światy, każdy dla siebie, nie mieszając się wcale, wiejski i miejski [tzn. ziemiański i mieszczańsko-inteligencki], ogółem w zgodzie z sobą. Później też tak bywało i teraz, jak słyszę, jest nie inaczej. najświetniejszy bal czterdziestego piątego roku pamiętam maskowy. sala była przepełniona, najrozma- itsze maski, niektóre bardzo kosztowne, roiły się i zagadywały się nawzajem, a bar- dzo piękną niespodziankę sprawiło pojawienie się kadryla, krakowiaków, a szcze- gólnie około dwudziestu par debarderów10, których nader gustowne ubiory podług paryskich wzorów ułożyła pani Kozłowska z Warszawy, właścicielka znacznego handlu mód i bławatów, będąca wówczas wyrocznią pań naszych. najweselsze były jednak dwa ostatnie bale czterdziestego szóstego roku. Cała młodzież wciągnięta do spisku, który miał niezadługo wybuchnąć, w przekona- niu, że może po raz ostatni tańczy, korzystała z chwili, ile mogła, zachęcana przez 9 M. Motty, Przechadzki…, t. ii, s. 44. 10 Debarder – dosł. tragarz, doker, tu odnosi się do pewnego typu stroju karnawałowego czy postaci kar- nawałowej, ubranej w szerokie pantalony, czerwony materiałowy pas, perukę i rodzaj furażerki czy piuski. POZNAŃSKA TERPSYCHORA W XIX WIEKU 2. Sala balowa w Bazarze, 1918-1939 fanatyków spiskowych: Edwarda Dembowskiego i Wiktora Kurnatowskiego'', który przedtem nigdy na balach nie bywał, a najsilniej ze wszystkich w różową przyszłość wierzył. Wkrótce potem zaczęło się chwytanie policyjne tak w mieście, jak i na prowincji. Czterdziestego siódmego roku nikt nie myślał o tańcach, czterdziestego ósmego zaś pamiętam tu w Bazarze bal oryginalny. Wypadki polityczne, o których ci już wspomniałem, wywołały idee miłości ludowej i powszechnego braterstwa; wskutek tego przyszło Walentemu Stefańskiemu”* do głowy ułożyć demokratyczną zabawę. Zaprosił z [podmiejskich wsi] Wildy, Winiar itd. gospodarzy i gospody- nie do Bazaru na bal, mało kogo w mieście o tym poprzednio zawiadomiwszy. Niemałe było zatem nasze zdziwienie, gdyśmy wśród tańca przybywających kil- kudziesięciu wieśniaków z kobietami ujrzeli. Zdaje mi się, że ich za późno wezwał i rzeczy nie wyjaśnił, byli to bowiem po większej części starzy ludzie, w codzien- nych ubiorach; dziewek strojnych i młodych parobków nie widziałem. Zaczęli zaraz w kącie sali kręconego między sobą, a gdy się niebawem rozochocili muzyką i groczkiem, szukając większego przestworu, rozbili nasze koło i suwali zawzięcie po całej przestrzeni. Popłoch powstał powszechny między naszymi paniami; naj- dłużej wytrwała jeszcze panna Emilia Sczaniecka, która z siostrzenicami na ten U Reprezentanci radykalnego skrzydła ówczesnego poznańskiego spisku, pisarz polityczny Edward Dem- bowski (1822-1846) i litograf Wiktor Kurnatowski (zm. 1846). 12 Walenty Stefański (1813-1877) - drukarz, jedna z czołowych postaci ruchu polskiego, założyciel Związku Plebejuszy. 15 Poznańska Terpsychora w XIX wieku 16 bal przybyła; ale wreszcie i najśmielsi stracili odwagę i wynieśli się po cichu do domu. o późniejszych balach prawić ci nie będę, panie Ludwiku; bywałem jeszcze na nich czasami przez lat kilkanaście, ale już tylko z obowiązku, jako nudzący się świadek; to jednak dodam, że najliczniejsze i najświetniejsze odtańczono na dobroczynne cele, szczególnie na korzyść [trudniącego się działalnością charyta- tywną] towarzystwa Pań św. Wincentego, zainicjowane przez prezydentkę tegoż towarzystwa, panią Józefową Mycielską z Kobylopola; dzięki syrenom siedzącym przy stoliczku u wnijścia, a nieprzebaczającym żadnej męskiej istocie, znaczny one zwykle przynosiły dochód. Bale pierwszego kasyna polskiego, a później w pierw- szych czasach bale Kółka towarzyskiego, zadowolić równie mogły tak pod wzglę- dem liczby, jako i ochoty osób ze wsi i miasta, żądnych rozrywek karnawałowych; lecz gdy przez panów [Mieczysława] Waligórskiego i stanisława Platera rozbitą została założeniem [w 1866 r.] Resursy13 dawniejsza wspólność i jedność towa- rzyska, musiały na tym zabawy kółkowe i w ogóle zabawy publiczności polskiej w mieście naszym znacznie ucierpieć. ostatnią bardzo tłumną, ożywioną i zajmu- jącą zabawą, której się na bazarowej sali przez godzinkę przypatrywałem, był bal wyprawiony dla gości naszych z innych dzielnic Polski, przy sposobności [ogólno- polskiego] zjazdu przyrodników i lekarzy [w czerwcu 1884 r.]. Żałuję, że tu wtenczas jeszcze nie byłeś, bo ile wnosić mogę z coraz posęp- niejszego widnokręgu naszego, wątpię, czy kiedykolwiek jeszcze ujrzysz tak liczny zastęp bawiących się istot polskich na tej poczciwej bazarowej sali14. Nauczyciele tańca: Rochaccy – ojciec i syn trzecia z  owych kamieniczek [przy ul. Wodnej] należała niegdyś do Rochackich. nazwisko to za Księstwa Warszawskiego i  w  pierwszych czasach okupacji pruskiej głośnym było u nas w kołach płci pięknej i młodej kawalerii, a chociaż miałem ledwo lat dziesięć, gdy umarł ten, co je uwydatnił, pamiętam go tak dobrze, jak gdybym go teraz jeszcze widział. stary Rochacki (nie wiem, jak mu tam było na imię) co do wyglądu […] wysoki, tłusty, z twarzą nabrzękłą, o bardzo żywych kolorach, mimo to chodem i ruchem, niemniej jak ubiorem, okazywał od razu, że jest kapłanem muzy terpsychory, której wiernie służył za młodu, podobno jako baletnik we Francji i w Warszawie, a później aż do śmierci jako mistrz tańca w Poznaniu. Był on wtenczas jedynym przedstawicielem swego fachu, który w wyższym towarzystwie uchodził jeszcze za kunszt wymagający gruntownej nauki, toteż panny, jeśli miały zrobić jakieś wrażenie na balach, musiały brać lekcje u Rochackiego i wyuczyć się nie tylko sztucznych skoków i zwrotów kontredansowych, lecz jeszcze gawota, menueta lub szala. zwożono mu ich niemało zimą i latem, choć nieraz trzeba im było napędzać odwagi, bo dla niezgrabnych lub niechętnych i zbyt czułym, i pobłażliwym się nie okazy- wał. Gdy stanął w środku pokoju ten słuszny wyprostowany jegomość w długich pończochach, w krótkim spencerku [czyli krótkim kabaciku niesięgającym talii z długimi rękawami], bo fraka nie nosił, gdy surowo spojrzał wokoło i zarżnął 13 Kasyno polskie i Kółko towarzyskie – rodzaj elitarnych klubów działających w Bazarze; o założycielach Resursy zob. przyp. 191 [w:] M. Motty, Przechadzki…, t. i, s. 490. 14 M. Motty, Przechadzki…, t. i, s. 91–92. POZNAŃSKA TERPSYCHORA W XIX WIEKU 1024 —- Verlag C. F. W. Nólte, Posen Nr. 207 Posen Petriplats 3. Plac Piotra (ob. pl. Wiosny Ludów), w kamienicy po lewej mieściła się pensja Anny i Anastazji Danysz, pocztówka, pocz. XX w. na skrzypcach, wszystko podnosiło nóżki i ruszało naprzód, strachem przejęte. Jeśli która z taktu wypadła, przyskakiwał i grał jej zawzięcie nad uszami, jeśli się zgarbiła, krzyczał, że starych Fryców nie lubi, a jeśli udatnie podskoczyć nie umiała, trzasnął nieraz smyczkiem po trzewiczku lub położył skrzypce na zie- mię i kazał przez nie skakać. Kawalerów tresował jak sierżant rekrutów, ale ich też wyuczył entrechats i piżonów”, którymi się potem na balach w kontredan- sie odznaczali. Spytaj się tylko pana Antoniego Krzyżanowskiego”, jedynego, ile mi wiadomo, z żyjących jeszcze uczniów starego Rochackiego, a więcej ci o nim powie. Niewątpliwie był ów Rochacki doskonałym nauczycielem tańca; wszakże każda doskonałość na tym świecie ma swoje „ale, a tym „ale” było tu znów owo purum de vitae [wino]; nasz polski Vestris'” umiłował je do zbytku i skut- kiem tego apopleksją, jak słyszałem, zeszedł z naszego padołu. Została po nim wdowa z parą małych dzieci, jejmość spokojna i roztropna, która, żyjąc skromnie i szczędząc ile możności, oddała się wychowaniu syna i córki. [...] [Syn, Onufry Rochacki, był] mniej więcej w moim wieku i znałem go już jako chłopca. [...] 15 Hołubce krzyżowe i boczne w tańcu [przyp. dolny, M. Motty, Przechadzki..., t. II, s. 252]. 16 Antoni Krzyżanowski (1808-1895) — jeden z najbardziej rzutkich przedsiębiorców budowlanych w Poznaniu, udzielał się w rozmaitych polskich aktywnościach. 17 Auguste Vestris (1760-1842) — słynny francuski baletmistrz i nauczyciel tańca, wychowawca plejady francuskich tancerzy. 17 Poznańska Terpsychora w XIX wieku 18 Przez jakiś czas traciłem go z oczu i nie wiedziałem, co się z nim dzieje, gdy pewnego dnia, zdaje mi się zimą trzydziestego ósmego roku, zjawił się u mnie w Berlinie. „a cóż ciebie tu sprowadza?” – spytałem wchodzącego. „nie dziw się – odrzekł – przyjechałem się czegoś nauczyć”. i powiedział mi dalej, że po długich rozmysłach, co ma wreszcie począć z sobą, postanowił iść za radą matki i chwy- cić się ojcowskiego rzemiosła, zwłaszcza iż pamięć ojca będzie mu później u nas wielką pomocą. Udał się więc do tancmistrza baletu, który go przyjął w naukę, i przez cały rok bodaj nie ćwiczył się nasz Ruchaś, jak go zwyczajnie zwaliśmy, po większej części razem z baletniczkami na scenie berlińskiej opery. Potem pojechał na czas niejaki do Paryża i wrócił, zdaje mi się z końcem czterdziestego roku, do Poznania, gdzie zawód swój rozpoczął. Był zresztą do tego dobrze usposobiony: średniego wzrostu, udatnej i zwinnej postawy, z fizjonomią dość przyjemną, cho- ciaż nie genialną, łączył z tym istotną znajomość swego kunsztu i tańczył bardzo zgrabnie. szło mu też w pierwszych latach całkiem nieźle; zimą miał w mieście liczne partie dziewcząt lub chłopców, latem częstokroć uczył po wsiach majętniej- sze panienki. ale z czasem rzecz się zmieniła. Brakło mu, szczerze mówiąc, na należytym polorze, na zręczności obracania się w wyższych towarzystwach, na sta- teczności w kawalerskim życiu, w którym u niego pewna bezmyślność i nieoględ- ność przeważała; zaszkodziła mu także niemało, ile pamiętam, chociaż właściwie bez jego winy, awanturka rozgłaszana po świecie, że chciał wykraść jakąś bogatą pannę, co było tylko une idée fixe [urojeniem] umysłowo niezdrowej ciotuni owej panny. Prócz tego jednak przyczyniał się najwięcej do utrudniania zarobko- wości w tancerskim zawodzie wzrastający ubytek majętniejszych rodzin, jako też okoliczność, że taniec przestawał być kunsztem i zamieniał się powoli na podry- gujące bieganie, którego się właściwie nikt uczyć nie potrzebuje18. Prof. Motty o dawnych i nowych tańcach Quondam temporibus [w  owych czasach] tańczyło się jakoś z  większym afektem i cięższą pracą; teraźniejsza generacja traktuje tę sprawę z pewną non- chalance, która się tylko w  podrygującej polce lub ślizgającej galopadzie do pewnego entuzjazmu podnosi. Kadryl jest teraz zaspanym chodzeniem, dla nas zaś, weteranów, była to chwila uroczysta, gdy pierwsze jego takty zagrano. Każdy  wyprężał nogi, zbierał siły swoje i  przytomność umysłu, bo to nie bagatela odbywać solo z piżonami w lewo, z piżonami w prawo, de battre un entrechat à six lub à huit, wykołysać z gracją kilkanaście pas de zephyr [kroki taneczne] i przy każdym ruchu mieć na myśli owo nieszczęsne une, deuze et troize, jak komentował mój tancmistrz nieboszczyk [właśc. un, deux, trois – raz, dwa i trzy]; – c’était de l’art. [to była sztuka], człowiek musiał pracować fizycznie i umysłowo, podnosił się do sentymentów estetycznych. Co się zaś tyczy mazurka, zgadzam się na to, że owo przesadzone wierzga- nie i kopanie w ogóle teraz ustało; nie ma w tym doprawdy nic pięknego, odbi- jać sobie korki u butów, psuć tafle w posadzce lub wyrzucając nogami do góry na wszystkie strony, rujnować pannom sukienki. a skorom już o sukienkę zaha- czył, powiem ci, Pafnusiu, że w ogóle można być zadowolnionym ze strojów; są 18 M. Motty, Przechadzki…, t. ii, s. 251–253. Poznańska Terpsychora w XIX wieku 19 stosowne, gustowne i  skromne, i  byle nie co innego, to tego rodzaju sukienki papulkom zbyt wiele krwi nie upuszczą19. Paulina Cegielska o lekcjach tańca w szkole p. Danysz Dla pensjonarek urządzono w  zakładzie ciotek [anny i  anastazji Danysz przy pl. Piotra, ob. pl. Wiosny Ludów] także lekcje tańca. nie pamiętam już tam w roli baletmistrza onufrego Rochackiego, lecz przypominam sobie, że jako bar- dzo stary człowiek udzielał jeszcze, jeśli tak mówić można, lekcyj prywatnych. Pewnej zimy zamieszkała w  Hotelu Berlińskim [...] ciotka Józia z  Herwigów szulczewska, kuzynka mojego ojca, ze swą córką albercią i bratanką męża Franią, ażeby dla ukończenia domowej edukacji dać im sposobność nauczenia się tańczyć. zaangażowano moją siostrę irenę i mnie jako drugą parę nieodzownie potrzebną w kontredansie i mazurze, a p. onufry we fraku i kraciastych pantalonach przy- grywał nam na skrzypcach. Chyba był to jego ostatni występ. Moja siostra lepiej tańczyła niż ja, wobec czego Rochacki zapewniał moich rodziców, że „to dziecko ma przyszłość w nogach”. zapewnienie to nie wzruszyło jednak nikogo i wykształ- cenie iny potoczyło się tamtoczesnym, utartym szlakiem. na pensji tymczasem w wyprzątniętej w tym celu [klasie] i B p. Warchankowa z Warszawy męczyła siebie i niezgrabne adeptki tańca dwa razy tygodniowo w zimo- wym sezonie. niska, już niemłoda, ale bardzo ruchliwa i zgrabna unosiła z przodu suknię, ażeby pokazać wszelkie pas i pozycje, odsłaniając przy tym białe pończo- szki i wysokie buciki zapinane na guziki. z tyłu rozkładał się tren jej czarnej sukni obszyty falbankami i fertający się poza nią à droite et à gauche [w prawo i w lewo] stosownie do komendy. Lekcje tańca zawsze były połączone z pewnymi obawami, ponieważ duży biały piec w rogu pokoju wiernie odtwarzał takt galopady albo mazura. Był jednak o tyle poczciwy, że nie przewrócił się ani razu, pomimo że dziewczynki markujące tancerzy wstążką lub chusteczką na rękawie gorliwie wybijały hołubce i odpowiednio przytupywały w krakowiaku lub oberku. Po p. Warchankowej lekcji tańca udzielał p. [antoni] Monasterski, balet- nik teatru Polskiego, zaprotegowany przez p. Franciszka Dobrowolskiego, który był wtenczas dyrektorem sceny poznańskiej. Było to na pensji wielkim wyda- rzeniem i  zastęp uczennic wzrastał z  lekcji na lekcję. nauczyłyśmy się od p. Monasterskiego składania dworskich ukłonów przy lancierze, wymagającym wiele zgrabności, wdzięku i uwagi, a przy polce-węgierce zamaszystości i śmia- łości ruchów. Uczono się także tańców salonowych, jak szala i kaczuczy (pisow- nia własna) z kastanietami20. 19 M. Motty, Listy Wojtusia z Zawad, opracowali z. Grot i t. nożyński, Warszawa 1983, s. 305–306, fragment Listu XXVIII, „Dziennik Poznański”, 4 ii 1866 r., nr 27. 20 P. Cegielska, Z moich wspomnień. Przechadzki po mieście, red. P. Matusik, Poznań 1997, s. 124–125. 20 Waldemar Karolczak taniec w poznańskich établissements na przełomie XiX i XX wieku Pod koniec XiX wieku w większości lokali gastronomicznych funkcjonujących na terenie Poznania i w obrębie jego przedmieść, takich jak restauracje, kawiar- nie, piwiarnie, a nawet szynkownie, znajdowały się urządzone z myślą o masowej klienteli sale lub wydzielone parkiety do tańca. ich znaczna część była ulokowana na terenie tzw. établissements. słowo to w języku francuskim oznacza: „przedsię- biorstwo”, „zakład”, w interesującym nas kontekście odnosi się zaś do prywatnych przedsięwzięć rozrywkowo-rekreacyjnych, mieszczących się w  ogródkach lub obszernych ogrodach koncertowych i restauracyjnych. owe kompleksy zabudo- wań służyły zarówno konsumpcji (restauracje, kawiarnie, piwiarnie), jak i roz- rywce i rekreacji (kręgielnie, place do gier i ćwiczeń gimnastycznych, muszle kon- certowe, altany, hale spacerowe, kolonady, pergole, letnie sceny teatralne etc.)1. Początkowo sale do tańca posiadały galerię, z której tańczącym na dole gościom przygrywała orkiestra, nieco dalej lokowano pomieszczenia restauracyjne. Były one dostępne dla publiczności po uiszczeniu opłaty obejmującej wstęp oraz honorarium na rzecz kapeli. Potańcówki i zabawy z tańcami stanowiły niezwykle popularną formę rozrywki głównie wśród średniozamożnych i uboższych warstw społeczeństwa. Dla tzw. stanów wyższych organizowano bale w salach zwanych z francuska redutami. Począwszy od lat 80. XiX wieku, tradycyjne sale taneczne coraz częściej zastępowano wielofunkcyjnymi pomieszczeniami restauracyjno-te- atralno-koncertowymi posiadającymi podia dla orkiestry. Pełniły one niekiedy funkcje scen, na których odbywały się koncerty oraz przedstawienia sceniczne o  charakterze rozrywkowym (variétés, operetki, komedie, wodewile), występo- wały tutaj ponadto rozmaite wędrowne zespoły taneczne i pojedynczy tancerze. Dla przykładu: w  1856 roku na scenie teatru Letniego w  ogrodzie Wilhelma Hildebrandta przy ul. Królewskiej (ob. Libelta), po raz pierwszy w Poznaniu poka- zano kankana2. tańce były nieodłącznym i zazwyczaj najbardziej pożądanym punktem pro- gramu wszystkich zabaw organizowanych przez gospodarzy ogródków roz- rywkowych oraz bardzo liczne miejscowe towarzystwa, stowarzyszenia i cechy, które generowany w ten sposób dochód przeznaczały częstokroć na cele dobro- czynne. Rozpoczynały się one pod koniec zabawy (po nich odbywały się już tylko pokazy fajerwerków) i były poprzedzane uroczystym polonezem prowadzonym przez parę dobrych tancerzy. najczęściej tańczono jednak walca, kadryla, polkę, 1 z. ostrowska-Kębłowska, Architektura i budownictwo w Poznaniu w latach 1780–1880, Poznań 2009, s. 417. 2 tamże, s. 419. taniec w poznańskich établissements na przełomie XiX i XX wieku 21 polkę-mazurkę, kontredansa, kadryla i  galopadę. Ulubionym w  tamtym czasie tańcem, a jednocześnie zbiorową zabawą taneczną był kotylion, czyli walc figu- rowy, podczas którego pary tancerzy nosiły ozdobne rekwizyty przypięte do piersi. zabawa polegała na tym, aby posiadacze jednakowych kotylionów odnaleźli się na sali i tańczyli parami. Corocznie w okresie karnawałowym wielki wybór naj- gustowniejszych kotylionów, bukietów i butonier oraz innych dekoracji w zakre- sie kwiaciarstwa polecał m.in. renomowany skład kwiatów Piotra Kwiatkowskiego Flora w Hotelu Francuskim przy ul. Wilhelmowskiej 13. Wspomniane tańce były popularne wśród poznaniaków tak polskiej, jak i  niemieckiej narodowości. W  przypadku zabaw organizowanych przez tych pierwszych tańczono ponadto mazura i krakowiaka. z kolei miejscowi niemcy z wielką ochotą wykonywali lendlera (Ländler) i sztajera (Steirischer), w których spopularyzowaniu zasłużyła się założona w 1898 roku poznańska sekcja Deutsch- -Österreichische alpenverein (niemiecko-austriackie towarzystwo alpejskie). Była ona znana m.in. z organizowania w okresie karnawałowym balów kostiumo- wych pod nazwą alpenfest (Święto alpejskie). Pierwszy tego rodzaju bal odbył się 7 stycznia 1905 roku w sali bankietowej restauracji ogrodu zoologicznego. specjalnie z tej okazji na drugim piętrze wielkiego domu konfekcyjnego Rudolfa Petersdorffa przy starym Rynku urządzona została „wielka wystawa kostiumowa”, podczas której można było wypożyczyć lub kupić kostiumy „wszystkie bez wyjątku nowiutkie”. z  uwagi na ogromny popyt klienci proszeni byli o  wczesne wyda- wanie zleceń na ich uszycie w firmowej szwalni3. Było to o tyle uzasadnione, że goście alpenfestu mogli przybyć jedynie w kostiumach noszonych przez wiejskich mieszkańców górskich regionów Górnej Bawarii i austrii. Dozwolone były także stroje turystyczne i tenisowe, charakterystyczne ubrania podróżne wyróżniające anglików etc. zdecydowanie odradzano przybycie w  odzieniu wizytowym lub w mundurze. nic więc dziwnego, że większość pań pojawiła się przyodziana w dir- ndl, tradycyjny strój ludowy składający się z gorsetu, bluzki, długiej spódnicy i far- tucha, a panowie w charakterystycznych lederhosen, czyli skórzanych spodniach z szelkami, naciągniętych podkolanówkach, grubych koszulach i kurtkach oraz w  kapeluszach z  piórkiem. stosownie ubrana była także orkiestra. tańczono bawarskie i austriackie tańce ludowe (m.in. Boarischer, Hiatamadl, Schuplattler) z ulubionym lendlerem na czele4. Bardziej ambitni uczestnicy zabaw odbywających się w établissements, chcąc popisać się swoimi umiejętnościami tanecznymi przed partnerem lub partnerką, korzystali z fachowej pomocy szkół tańca działających na terenie miasta. spośród polskich zakładów tego typu najbardziej renomowany był instytut nauki tańca Piotra Mikołajczaka. W książeczce jego autorstwa pt. Kilka słów o tańcu (Poznań 1914) zamieszczono następującą informację: „Lekcye rozpoczynam w Poznaniu co roku w październiku i styczniu. Mniejszym kółkom lub jednej osobie także lekcyi udzielam. Uczę różnych tańców salonowych, kadrylów, menuetów, gawotów itd. Przy rozpoczęciu lekcyi upraszam o połowę honorarium. Druga połowa w poło- wie lekcyi lub kursu. Panowie uczęszczają na lekcyje w  garniturach ciemnych, 3 „Posener tageblatt”(dalej: Pt), nr 593 z 18 Xii 1904 r. 4 Pt, nr 587 z 15 Xii 1904 r.; nr 7 z 5 i 1905 r.; nr 19 z 12 i 1905 r. WALDEMAR KAROLCZAK krawatach jasnych i białych ręka- 3930002000000008668 wiczkach. . Mikołajczak „kilkakrot- 2 gi Iikula (laka ©3 nie zmieniał adres swojej szkoły. Ś Ę | © Początkowo zgłoszenia przyjmował 8 zr 8 przy Wielkich Garbarach 14, następ- W A j KUJ KLÓW © nie przy pl. Wilhelmowskim 14, © M l © Piekarach 16, Teatralnej 2 (ob. 3 Maja) HH bflwiejska 6 8 i wreszcie przy Starym Rynku 55. o W lokalnych gazetach ogłaszał, że +4 Nowe Kursy 9-g0 stycznia 8 prowadzi kursy „ogólne, wieczorne, BE " sia akc! prywat. 6 niedzielne, [dla] gimnazyastów, pen- . i : Ś w dwóch dniach kontredansa 2 syonarek, prywatne, osobne i dla 8 i kilka tańców kołowych. 2 dzieci. Jak sam podkreślał, w ciągu 8 Adres pocztowy: 450 8 zaledwie dwóch dni był w stanie 8 Balletm. Mikołajczak Posen, © nauczyć „kontredansa, kilku tańców 8 aQecoo000000000 8 wirowych i cośkolwiek mazura”. Kurs nauki tańca dla kółek „pen- syonarsko-gimnazyalnych, kupiec- kich (ex. gimnaz.) i rzemieślniczych” oraz dla „zamkniętych kółek osób starszych” prowadził znany poznań- ski baletmistrz i „nauczyciel estetyki salonowej” Leopold P. Doliński, przyjmując zgłoszenia w domu przy ul. Ogrodowej 12, a później w swoim mieszkaniu przy ul. Łąkowej 13. Udzielał on również lekcji prywatnych oraz uczył tańców scenicz- nych i solowych. Dużym powodzeniem cieszył się zwłaszcza jego kurs tańca kar- nawałowego składający się z 24 lekcji po dwie godziny każda, odbywający się w sali hotelu Keilera przy ul. Masztalarskiej 19%. Wśród bardziej znanych polskich nauczy- cieli tańca w Poznaniu wypada również wspomnieć J.N. Witkowskiego, oczekują- cego na klientów w mieszkaniu przy ul. Wiktorii 14 (ob. S. Mielżyńskiego), później przy ul. Strzeleckiej 31, a także „metra tańca i estetyki” Antoniego Antoszewskiego prowadzącego „kurs nauki tańca i estetyki salonowej” przy Starym Rynku 31, a następnie przy ul. Wrocławskiej 37 i Gołębiej 4. Pośród szkół niemieckich pierwsze miejsce zajmował renomowany Tanzlehr- -Institut Carla Th. Flechtmanna i jego żony, mieszczący się przy ul. Wodnej 27, a później przy Lipowej 4 (ob. F. Nowowiejskiego). Nauka odbywała się „bez przy- musu toalety”, a właściciele szkoły dysponowali własnymi pomieszczeniami. Kurs zimowy odbywał się w sali Sterna przy ul. Wilhelmowskiej I, a lekcje niedzielne w sali ogrodowej kawiarni i restauracji Philharmonie przy ul. Wilhelmowskiej 5. W tej ostatniej urządzano także osobne, dwugodzinne zajęcia dla początkujących. Począwszy od stycznia 1909 roku, Flechtmann nauczał „międzynarodowych, zagranicznych tańców , które cieszyły się wielkim uznaniem podczas Pierwszego Międzynarodowego Kongresu Nauczycieli Tańca”. Dwa lata później Flechtmann 1. Ogłoszenie szkoły tańca Piotra Mikołajczaka, „Praca”, 22 XII 1912r. 5 „Dziennik Poznański” (dalej: DP), nr 1z11I1909r. 6DP, nr 3241 1901 r.; nr 230 z 5 X 1902r. 7PT,nrlz11 1909r. 22 'TANIEC W POZNAŃSKICH ETABLISSEMENTS NA PRZEŁOMIE XIX I XX WIEKU Wo lernt man schne u. gelaufig tanzen? im Wanz=Hnstitut von Cari Eh. FWłechtmana u. Era Wasserstrasse 27 1. Etg. Niile Alter Markt. Ungenirter Unterricht, keinerlei Awang in Betreff des Anzuges. Honorar Mik. 10. Gelehrt alle jetzt Rund= u. Fouren-=Tiinze. Vereine lsehaf Privat-Unterricht zu 5 EN. ler gewii 2. Inserat szkoły tańca Carla Th. Flechtmanna i jego żony, Książka adresowa miasta Poznania, 1903 r. do spółki ze Springorumem przeniósł Tanz-Institut do własnych „na ten cel nowocześnie urządzonych” pomieszczeń na parterze dawnego hotelu Sterna (pod salami bankietowymi) przy ul. Wilhelmowskiej 1*. Kursy tańca prowadził także baletmistrz Plaesterer (ul. Lipowa 9) oraz baletmistrzyni Elise Funk (ul. Teatralna 3). Wszyscy oni byli członkami poznańskiej filii Bund Deutscher Tanzlehrer (Niemiecki Związek Nauczycieli Tańca). Nauczyciele tańca nie ograniczali się bynajmniej do udzielania lekcji. Powszechnie praktykowaną przez nich formą działalności było urządzanie majó- wek z tańcami dla swych uczniów i uczennic, odbywających się w podmiej- skich ćtablissements. Informacje o miejscu i terminie owych imprez podawali do publicznej wiadomości wraz z przypomnieniem, że „mile widziani” będą wszyscy goście. Mieli w tym dodatkowy interes, gdyż w ten sposób pozyskiwali nowych wychowanków. Instruktorzy częstokroć brali udział w zabawach tanecznych orga- nizowanych przez rozmaite towarzystwa. Pełnili wówczas role wodzirejów, którzy wyprowadzali tańce, udzielali wskazówek tańczącym, sygnalizowali orkiestrze, co ma grać, i troszczyli się o to, by wszyscy goście brali udział we wspólnej zaba- wie. Szczególnie zajęci byli podczas tzw. wielkich wieńców żniwnych, organizo- wanych corocznie w ćtablissements przez towarzystwa śpiewacze i przemysłowe. Dla przykładu: 23 sierpnia 1903 roku metr tańca Piotr Mikołajczak uczestniczył w charakterze wodzireja w „wielkim wieńcu żniwnym” jeżyckiego Towarzystwa Śpiewu Halka w ogrodzie koncertowym Villa Flora przy ob. ul. Grunwaldzkiej 3, wyprowadzając m.in. mazura i krakowiaka w 16 par, poloneza ze śpiewami, taniec cygański w 10 par, czardasza solo i w parach oraz taniec dzieci”. Oryginalne kostiumy dla tancerzy wypożyczono wówczas ze znanego miejscowego atelier Bolesława Niksdorfa przy ul. Szewskiej 2. Uczestnicy zajęć w kółkach tanecznych tworzyli później kręgi towarzyskie i brali udział w organizowanych przez gospodarzy ćtablissements tzw. wieczor- kach tańcujących, towarzyskich lub familijnych, znanych także pod niemiecką SPT nrlz1I1911r. ? DB nr 185 z 15 VIII 1903 r. 23 WALDEMAR KAROLCZAK nazwą — Tanz-Kranzchen i Familien- Kranzchen. Członkowie kółek towa- rzyskich i familijnych mogli organi- zować spotkania taneczne również w dni powszednie. Wszystko za , I ptr. ) są eJe ż | ż :ę Ś sprawą dzierżawców ogródków | <ueo ć AŚ = rozrywkowych, którzy wyposażyli | Q©ż 2 m swoje sale w fortepiany lub wielkie i 56 5 samogrające automaty muzyczne :Ę Z zwane z niemiecka orkiestrionami. | 2 że g Jak donosiła miejscowa prasa, SA Ś 3 R w 1903 roku kilku właścicieli ogród- | ew s SĘ ków restauracyjnych złożyło do a ś a E urzędu policyjnego wnioski o wyda- 5 mę;go s nie pozwolenia na urządzanie tańców Q:3 w przy muzyce z tzw. automatów wraz | 2 > ś E z prośbą o zwolnienie z podatku od | pos Ę o zabaw”. Dość ostra policyjna kon- | z ż z trola roztaczana nad mnożącymi ws 8 ; się na poznańskich przedmieściach 3 e, lokalami tanecznymi sięga już 1891 roku, gdy ich właścicielom wydano 3. Ogłoszenie przedstawiające orchestrion z lipskiej pozwolenie na urządzanie tańców wytwórni instrumentów muzycznych publicznych tylko raz w tygodniu, Paula Ehrlicha, „Wielkopolanin”, 13 II 1896 r. a czas ich trwania ograniczono do godz. 22.00, z wyjątkiem przypad- ków nadzwyczajnych". Częściej niż raz w tygodniu można było tańczyć tylko podczas tzw. wieczorków familijnych lub towarzyskich. Żadnych zabaw w całym poznańskim obwodzie rejencyjnym nie wolno było urządzać m.in. w okresie Wielkiego Tygodnia. Z powodu braku miejsca na terenie miasta otoczonego wielką twierdzą zde- cydowana większość ćtablissements zlokalizowana była na przedmieściach. Najbardziej znanymi były duże ogrody rozrywkowe za Bramą Dębińską, położone wzdłuż popularnej wśród poznaniaków Drogi Dębińskiej prowadzącej do parku leśnego w Dębinie. Było tam czynnych aż dziewięć lokali, które słynęły głównie ze znajdujących się na ich terenie piwiarni i sal tanecznych. Masowo odwiedzali je przede wszystkim goście pochodzący ze stanu rzemieślniczego i robotniczego oraz żołnierze miejscowego garnizonu. Jedynym wyjątkiem był ćtablissement Park Wiktorii (Victoria-Park) przy Drodze Dębińskiej 13, gdzie obsługiwali elegancko ubrani kelnerzy, właściciele zaś skupili się zwłaszcza na organizowaniu koncertów. W 1894 roku ogrody rozrywkowe przy Drodze Dębińskiej zyskały niespodziewaną konkurencję. Przy leżącej nieopodal ul. Rzecznej 1 (ob. Piastowska) restaurator Hugo Dóring wzniósł, tuż obok należącego doń zakładu kąpielowego (wcześniej 1 Wielkopolanin” (dalej: W), nr 188 z 20 VIII 1903 r. u Posener Zeitung” (dalej: PZ), nr 144 z 26 II 1891 r. 24 'TANIEC W POZNAŃSKICH ETABLISSEMENTS NA PRZEŁOMIE XIX I XX WIEKU 4. Sala taneczna w Etablissement „Singerheim” Karla Muthmanna przy ul. Wielkiej Berlińskiej 46 (ob. Dąbrowskiego), fragment pocztówki, po 1901 r., ze zb. Biblioteki Uniwersyteckiej (dalej: BU) Carla Klopscha), fachwerkowy budynek mieszczący obszerną salę taneczną wraz z restauracją”. Pomysł był przedni, gdyż latem łazienki były licznie odwiedzane przez spragnionych kąpieli mieszkańców miasta. Przeciw owej budowie protestowali, bez powodzenia, prawie wszyscy właściciele lokali leżących przy Drodze Dębińskiej”. Podczas tańców na terenie ćtablissements często dochodziło do sprzeczek, awantur i bójek, które niekiedy przekształcały się w prawdziwe bitwy z udzia- łem niebezpiecznych przedmiotów. W rezultacie nie raz musiała interweniować policja, a w przypadku dokazujących żołnierzy także żandarmeria wojskowa. Ogródki przy Drodze Dębińskiej nie były pod tym względem żadnym wyjąt- kiem. Ich znaczne zagęszczenie i lokalizacja przy popularnej drodze spacero- wej powodowały, że do tego typu incydentów dochodziło tam znacznie częściej. Weźmy „Wielkopolanina, który 1 sierpnia 1900 roku donosił: „Za bramą for- teczną wzdłuż całej drogi ku Dębinie rozsiadły się lokale restauracyjne ze salami do tańca. Ludność w niedziele i święta, szczególniej, przybywa do tych lokali na rozrywkę i odpoczynek z rodzinami. Właściciele lokali nieraz mieli rozma- ite przykrości z gośćmi, którzy zbyt głęboko zajrzeli w kieliszek. Jednego z tych restauratorów sponiewierano w zeszłą niedzielę za to, że kilku niestosownie się zachowujących gości wyprosił ze sali tańca. Jednego z tych później wieczorem znaleziono w ogrodzie bez przytomności, tak był pijany, i zawieziono do laza- retu, a później do domu obłąkanych”. Na Drodze Dębińskiej notowano również, 12 Archiwum Państwowe w Poznaniu (dalej: APP), Feuer Societat (dalej: FS), sygn. 678, b.p. 13PZ, nr 784 z 8 XI 1894 r. 25 WALDEMAR KAROLCZAK Kronprinzenstrasse 97 a * PRL | USC 5. Sala koncertowa Th. Mittmanna przy ul. Następcy tronu 97 (ob. Górna Wilda 105), pocztówka, ok. 1907 r., ze zb. BU zwłaszcza w późnych godzinach wieczornych, sporą liczbę napadów na przechod- niów. Przyczyn tego niepożądanego zjawiska miejscowa prasa nie bez słuszno- ści upatrywała „w licznych salach do tańca, w których „przebywają często ludzie najgorszego rodzaju, którzy lekceważą sobie życie ludzkie”. Jedna z gazet, zwra- cając się z apelem do prezesa policji Hellmanna o zwiększenie nocnych patroli, stwierdziła nawet, że redakcji niejednokrotnie donoszono o kolejnych wypadkach w tym rejonie, których nie ogłaszano jedynie „ze względu na właścicieli ogrodów publicznych”*. Do tragicznej w skutkach bójki doszło m.in. 7 czerwca 1901 roku w wielkiej sali ćtablissement Theela przy Drodze Dębińskiej 1, znanego także pod nazwą Zum deutschen Kronprinzen, w rezultacie której jeden z bawiących się żoł- nierzy otrzymał pchnięcie nożem i zmarł w drodze do lazaretu”. Nic więc dziw- nego, że gospodarze ogrodów rozrywkowych urządzający bale maskowe wręcz domagali się od osób pragnących bawić się „w kostiumach maskowych, aby ci wcześniej przedstawili się u nich „celem stwierdzenia ich osobistości”. Z czasem doszło nawet do tego, że organizowano bale bez masek, stwierdzając kategorycz- nie, że tym ostatnim „wstęp wzbroniony”. Tego rodzaju ostrzeżenia pojawiały się m.in. w ogłoszeniach zamieszczanych w prasie przez Franciszka Przybylskiego, gospodarza ogrodów St. Domingo (ul. Dębińska 3) i Colombia (ul. Dębińska 10)'*. Podobną klientelę miały sale taneczne w ogrodach rozrywkowych na Miasteczku (Św. Roch), malowniczo położonym na wysokiej skarpie prawego 14 DB nr 141 z 22 VI 1904 r. 15 DB 15 VI 1901 r.; nr 227 z 3 X 1901r. lów, nr 299 z 31 XII 1901 r.; nr 48 z 28 II 1911 r. 26 'TANIEC W POZNAŃSKICH ETABLISSEMENTS NA PRZEŁOMIE XIX I XX WIEKU Albert Alberti. 6. Etablissement Apollo- Theater z dwiema salami: wielką i tarasową, pocztówka, ok. 1899 r., ze zb. BU brzegu Warty. Największym był tam lokal mieszczący się w Ogrodzie Strzeleckim kurkowego Bractwa Strzeleckiego. Sala zajmowała główną część tzw. nowego domu strzeleckiego wzniesionego w 1894 roku w konstrukcji fachwerkowej z cynko- wym dachem (dł. 61,5 m, szer. 18 m, wys. 12,5 m). Posiadała okazałą drewnianą konstrukcję więźby dachowej oraz obszerne podium dla zespołu muzycznego. Jak przystało na typową salę taneczną, jej środek zawsze pozostawał pusty, a po bokach stały składane stoły i krzesła restauracyjne. Przy ścianie, po lewej stronie sceny znajdował się duży orkiestrion. Z uwagi na położenie budynku w pierwszym rejonie fortecznym zarząd Bractwa Strzeleckiego musiał uzyskać zgodę na jego wzniesienie w Rejonowej Komisji Rzeszy w Berlinie wraz ze stosownym wpisem do księgi hipotecznej, że w przypadku ewentualnego oblężenia Poznania gmach zosta- nie zburzony, a bractwo zrzeknie się wszelkiego odszkodowania z tego tytułu”. Dużą popularnością wśród miłośników tańca rekrutujących się spo- śród mniej zamożnych mieszkańców miasta cieszyły się ogrodowe sale taneczne Sangerheim Karla Muthmanna przy ul. Wielkiej Berlińskiej 46 (ob. Dąbrowskiego) na Jeżycach i Feldschloss, zwany przez Polaków Zameczkiem (zał. w 1872 r.), przy ul. Głogowskiej 54 na Łazarzu. Lepiej sytuowani poznaniacy udawali się na tańce do ćtablissement Wilhelmshóhe (Wzgórze Wilhelma), przez Polaków nazywanego Wzgórzem św. Łazarza, położonego przy ul. Augusty 22 (ob. Niegolewskich)*. Tamtejsza sala z wielkim bufetem i sceną pełniła wcześniej 17PZ, nr 617 z3 IX 1893 r. 18 Zob. W. Karolczak, Z dziejów poznańskiego ogrodu rozrywkowego „Wilhelmshóhe” w latach 1896-1914, „Kronika Wielkopolski” 2011, nr 4, s. 15-28. 27 WALDEMAR KAROLCZAK Aurs tańca ©. otwieram dnia 20 stycznia rb. (3434 w sali hotelu berlińskiego. A Zgłoszenia przyjmuje codziennie od godz. 1—3 w południe % przy ulicy MBługiej nr. 6. pti. Prosząc o łaskawe po- %> parcie, kreślę się z głębokim szacunkiem Amtoni $woboda, artysta teatru poznańskiego i nauczyciel tańców. 3 5. ożi 7. Reklama kursu tańca, „Wielkopolanin”, 12 I 1896 r. Tanz-Unterriehts-Institut P. Mikołajczak Ś Aiter Markt 55. t: id Einzelunterricht zu jeder Zeit. Sprechsłunden won Il — 4. 8. Ogłoszenie opublikowane w Książce adresowej miasta Poznania, 1906 r. funkcję głównej restauracji Prowincjonalnej Wystawy Przemysłowej w Poznaniu w 1895 roku. Oficerowie i urzędnicy wojskowi miejscowego garnizonu wraz ze swoimi małżonkami byli z kolei częstymi gośćmi na wieczorkach tanecznych i balach organizowanych w ćtablissement Zum Tauber przy ul. Zwierzynieckiej 12 (ob. 13). Znajdowała się tam obszerna sala taneczna z bufetem i podium dla orkiestry pełniącym funkcję sceny. Począwszy od 1906 roku, na tańce uczęsz- czano również do sali Mittmanns Konzerthaus, nazwanej tak od nazwiska jej założyciela i pierwszego właściciela restauratora Theophila Mittmanna, prze- mianowanej później na Kaisersaal przy ul. Kronprinzenstrasse 97 (ob. Górna Wilda 105). Ta wielka i wytwornie urządzona sala (dł. 32 m, szer. 16 m, wys. 11 m), wzniesiona przez budowniczego Ericha Fenglera, mogła pomieścić około 1,5 tys. osób. Posiadała obszerną scenę, na lewo od niej znajdowała się 28 taniec w poznańskich établissements na przełomie XiX i XX wieku 29 galeria z lożami balkonowymi wsparta na dwunastu filarach. Ścianę wokół niej ozdabiały malowidła ścienne przedstawiające m.in. lirę symbolizującą pieśń, muzykę i koncert oraz krajobrazy z greckimi ruinami antycznymi. Do sali przy- legały cztery pomieszczenia restauracyjne utrzymane w  stylu biedermeier19. W każdą niedzielę (od godz. 20.00) urządzano tutaj „wielkie wieczorki taneczne” dla nieco bardziej wykwintnej klienteli. Lubiący tańczyć poznaniacy z  wyższych sfer odwiedzali ogrody koncer- towe położone przy ówczesnej ul. Cesarzowej Wiktorii (ob. Grunwaldzka): Bartholdshof, Villa Gehlen i Villa Flora20. Dla przykładu: 14 maja 1903 roku w  obszernym établissement Villa Flora, mogącym pomieścić nawet 2,5 tys. gości, artyści teatru Polskiego urządzili „drugi wielki festyn artystyczny”, czyli zabawę pod nazwą „karnawał letni”, w której przewidziano „tańce ogólne na boisku” oraz jako osobną atrakcję „polonez kwiatowy, czyli korowód kwiatowy przy dźwiękach posuwistego poloneza”, umożliwiający panom obsypywanie kwiatami zgromadzonych dam. na potrzeby poloneza młodzieńcy mogli naby- wać specjalne bukieciki (już od 5 fenigów!) w osobnym kiosku kwiatowym21. W  1910 roku ówczesny właściciel ogrodu Villa Flora restaurator Wilhelm seidel wzniósł obok willi z 1873 roku wielką murowaną salę ze sceną i odpo- wiednim zapleczem restauracyjnym (dł. 22,7 m, szer. 12,7 m, wys. 10 m)22. Podobnie postąpił nowy gospodarz Villa Gehlen Gustav Gaumer, który zmie- niwszy nazwę ogrodu na Friedrich Park, wybudował w 1911 roku komfortowo wyposażoną salę (dł. 30 m, szer. 24 m, wys. 15,7 m) wraz ze sceną i bufetem23. W obu wspomnianych salach urządzano niezwykle wykwintne bale i wieczorki towarzyskie. taniec stanowił bardzo atrakcyjny punkt programu wielu ogródkowych teatrzyków rozmaitości. Występowały w nich zmieniające się co dwa tygodnie wędrowne zespoły „grające, śpiewające i tańczące”, które zabawiały publiczność. Ubrane w malownicze kostiumy narodowe, wykonywały tańce bałkańskie, węgier- skie, cygańskie, ukraińskie (zwłaszcza słynnego kozaka) etc. Jeden z bardziej zna- nych teatrów rozmaitości mieścił się w ogródku koncertowym Kazimierza Krenza przy pl. Wilhelmowskim 5. W  sierpniu 1906 roku bawiącej tam publiczności podobały się szczególnie tańce węgiersko-cygańskie, które wykonywała para Józef Dobo i jego siostra ilonka. Czardasz wywołał wręcz ogólny zachwyt. Pod koniec swojego dwutygodniowego pobytu w Poznaniu wspomniany duet wystą- pił jeszcze „z oryginalnym tańcem murzyńskim w odpowiednich kostiumach”24. W lipcu 1907 roku goście ogródka mogli z kolei podziwiać słynną moskiewską trupę Wołkowskiego. oprócz muzyki i  śpiewu (m.in.  imponujący koncert na bałałajkach) zabawiała ona gości rosyjskimi i ukraińskimi tańcami narodowymi, 19 „Posener neueste nachrichten”, nr 2033 z 11 ii 1906 r.; nr 2256 z 3 Xi 1906 r. 20 zob. W. Karolczak, Z  dziejów ogrodów rozrywkowych przy obecnej ulicy Grunwaldzkiej w  Poznaniu (do 1918), „Poznański Rocznik archiwalno-Historyczny” 2013, s. 125–137. 21 DP, nr 130 z 10 V 1903 r.; nr 133 z 14 V 1903 r. 22 aPP, Fs, sygn. 1798, k. 14–15. 23 tamże, k. 5–8. 24 DP, nr 173 z 1 Viii 1906 r.; nr 182 z 11 Viii 1906 r. Waldemar Karolczak 30 wykonywanymi w niezwykle malowniczych kostiumach. 17 sierpnia tegoż roku w ogródku Krenza wystąpiło małżeństwo Piotrowskich z Warszawy, przedsta- wiając scenę z życia „andrusów” warszawskich, w której odtańczyli popularną na saskiej Kępie polkę Lu. W  sierpniu 1907 roku wielkie uznanie publiczno- ści zyskały z kolei występy wędrownej warszawskiej antrepryzy baletowej pod kierunkiem baletmistrza Godlewskiego. Poznańska publiczność mogła podzi- wiać tancerzy i tancerki ubranych w „prześliczne kostiumy”, którzy wykonywali „wspaniałego poloneza kontuszowego, mazury, krakowiaki i obertasy”, urozma- icone „śpiewami sielankowymi”25. Wyjątkowe miejsce na tanecznej mapie Poznania zajmowały dwa wielkie éta- blissements: czynny od 1846 roku przy ul. Piekary 13 odeum (odeon), zwany także ogrodem Lamberta i teatrem apollo (od 1898 r.) oraz Kaisergarten usytu- owany na tzw. pl. Bohna tuż za Bramą Berlińską (otwarty 2 iX 1897 r.)26. W oma- wianym okresie działały w nich pierwszorzędne teatry variétés, posiadające piękne i komfortowo wyposażone wielofunkcyjne sale, w których oprócz przedstawień, koncertów, bankietów etc. organizowano największe i najbardziej widowiskowe bale w mieście. na terenie teatru apollo odbywały się one w dwóch okazałych salach: Wielkiej (nie zachowała się) i tarasowej, zwanej także Małą lub ogrodową (ob. kino apollo). salę Wielką (dł. 32 m, szer. 16 m), przebudowaną w 1898 roku wg proj. architekta prof. adolfa Bindera, ozdabiały piękne sztukaterie, a położoną na lewo od sceny galerię z lożami – wytworne kraty balkonowe wykonane w zna- nej pracowni ślusarstwa artystycznego Maksa Lindnera. Po stronie południowej działał elegancki bufet. Przed każdą redutą karnawałową w poznańskiej prasie ukazywały się ogło- szenia sygnowane przez władze wspomnianych teatrów, w  których „za wyna- grodzeniem” poszukiwano młodych i szykownych pań pragnących wziąć udział w planowanych korowodach i przedstawieniach. Panie musiały stawić się osobi- ście, gdzie sprawdzano ich aparycję i wręczano zamówione wcześniej kostiumy. Ponadto każdy uczestnik balu mógł w biurze teatralnym wypożyczyć elegancki kostium. Prowadzono także sprzedaż masek i kwiatów. nie było wprawdzie przy- musu posiadania kostiumu i noszenia maski na twarzy, jednak w takim przypadku od panów wymagano toalety salonowej. Bale urządzano zazwyczaj w soboty tuż po zakończeniu przedstawień variétés, czyli około godz. 23.00, i trwały one do wczesnych godzin rannych. stałym punktem programu było premiowanie przez publiczność trzech najpiękniejszych masek damskich. Przeznaczone na premie cenne przedmioty wystawiane były na widok publiczny w wielkiej witrynie reno- mowanego sklepu z cygarami firmy G.a. schleh w Hotelu Rzymskim. Były wśród nich m.in. takie precjoza jak para brylantowych kolczyków o wartości 300 marek, złoty zegarek damski, złota bransoletka, kosztowna damska lornetka, wachlarz ze strusich piór, neseser na rękawiczki czy damskie châtelaine (szatelenka), czyli alternatywa dla damskiej torebki, będąca rodzajem ozdobnej zapinki lub zawieszki noszonej przy pasku. 25 DP, nr 185 z 13 Viii 1908 r.; nr 191 z 21 Viii 1908 r. i n. 26 zob. W. Karolczak, Niezwykłe atrakcje poznańskich teatrów variétés na przełomie XIX i  XX wieku, „Kronika Miasta Poznania” 3/2000, s. 172–177. 'TANIEC W POZNAŃSKICH ETABLISSEMENTS NA PRZEŁOMIE XIX I XX WIEKU Reduty karnawałowe przypomi- nały efektownie zaaranżowane wido- wiska, niekiedy z udziałem artystów występujących na scenie. Weźmy dla przykładu „wielki wyborowy bal maskowy” pod nazwą Uroczystość u króla Behansin z 14 stycznia 1899 roku, w którym uczestniczyła 45-0so- bowa trupa amazonek wykonująca „ewolucje wojenne, marsze i tańce”. Sali Wielkiej nadano wówczas wystrój przypominający krajobraz afrykański, „zdemaskowanie” osób biorących udział w zabawie nastąpiło zaś dopiero o godz. 1.307. W sobotę 10 stycznia 1903 roku w sali Tarasowej teatru Apollo odbył się z kolei wielki | bocz ego dravsnia i szumu — Wesołe chnile w kółku rodzinnem sprawia tylko dobry gra= cnafon. Polecam takowe już od 47 mk. Po- slsdają one silny i dźwięczny głos, bez po- Ogromny wybór polskich i niemieckich płyt. Katalogi darmo. 390 Katalogi darmo. | Wielki skład gram”fonów KASTOR, Poznań-Posen |] Wilhelmstr. 17 (6.0k kościoła św. Marcina) 9. Ogłoszenie na łamach tygodnika „Praca”, 711912r. i wystawny bal pt. Letnia wycieczka do Puszczykowa. Tym razem salę upodobniono do leśnego krajobrazu charakterystycznego dla tego popu- larnego podpoznańskiego letniska. Scenografia przedstawiała fragment Puszczykowa ze znaną restauracją Paula Mandela. Scenę zamieniono na wysokie wzgórze, które „pilnie zwiedzać mieli turyści i goście. W związku z tym dyrekcja teatru prosiła wybierających się na bal mieszkańców miasta, aby przybyli w toaletach letnich i ubraniach sportowych: cyklistów, turystów, wioślarzy, teni- sistów, myśliwych, strzelców, rybaków etc.**, Pogoda tego dnia była niemal wio- senna, co niewątpliwie sprzyjało organizacji całego przedsięwzięcia. Od2do 5 lutego 1901 roku przed tłumnie zgromadzoną poznańską publiczno- ścią popisywała się słynna australijska tancerka kankana Clarissa Rose Campbell, występująca pod pseudonimem artystycznym „Saharet. O jej występach infor- mowały wielkie plakaty projektowane przez znanych artystów”. Nic więc dziw- nego, że występ „królowej tańca” w teatrze Apollo był wielkim wydarzeniem dla Poznania, o którym szeroko rozpisywały się miejscowe gazety”. Na deskach teatru Apollo regularnie występowały rozmaite antrepryzy taneczne. Jedną z nich był zespół baletowy założony w 1900 roku w Poznaniu przez Leopolda P. Dolińskiego, znanego baletmistrza i aktora Teatru Miejskiego. Po raz pierwszy zaprezento- wał się on 3 i 4 listopada 1900 roku w słynnej pantomimie tanecznej w dwóch 27 DP, nr11z141I 1899r. 28 PT, nr9z711903r.;nr15z1011903r. 29 B. Ochaim, Claudia Balk, Varietć-Tinzerinnen um 1900. Vom Sinnenrausch zur Tanzmoderne. Frankfurt am Main 1998. 30 PT, nr 59 z 5 II 1901 r. 31 WALDEMAR KAROLCZAK KlUSZ0r Najdoskonalszy instru- ment mechaniczny z pły- | | tami — muzyką zupełnie | naturalną. Dla pp. res- | tauratorów automatycz= ne. — Zastępcy i pośred- i nicy największy rabat. St. Zakaszewski, Kcynia (Exin). EEEE YOEEEEA kiższż In kiki TKE Uh KE EEE ŻĘ Ya — Ty —— pa PCZK RKA AA OE CEC | ZI Em" a pzrez tone JE 10. Reklama sprzętu grającego, „Kupiec”, 16 V 1912r. aktach Wesele w Ojcowie, będącej pierwszym polskim baletem narodowym. Jego premierze w Poznaniu towarzyszyło ogromne zainteresowanie. „Dziennik Poznański” z 6 listopada 1900 roku donosił: „Sala w oba wieczory była pełna, a wczoraj była tak przepełniona, że policya zabroniła dalszej sprzedaży biletów. Raźnie tańczone mazury, krakowiaki i oberki oraz taniec doskonałej w swych produkcyach rodziny żydowskiego arendarza wywołały mianowicie u wczoraj- szej publiczności burzliwy poklask. [...] Nadmienić jeszcze warto, że mianowi- cie w sobotę było na sali bardzo dużo niemieckich i żydowskich mieszkańców naszego miasta. Spektakle prędko doczekały się obszernych i bardzo pozytyw- nych recenzji w poznańskich gazetach. Po niespełna dwóch miesiącach spektakl „na ogólne żądanie” postanowiono powtórzyć. Chcąc uczynić zadość wysokim wymaganiom publiczności, Doliński zaangażował do swego 54-osobowego zespołu artystów baletowych z warszawskich teatrów rządowych oraz sprawił tancerkom kostiumy „według najoryginalniejszych wzorów”. Program wzboga- cono o dwanaście numerów, a reżyserem całości został Aleksander Michałowicz, artysta teatrów w Petersburgu”'. Przedstawienia baletu Dolińskiego odbyły się 25, 26 i 27 grudnia 1900 roku w sali Tarasowej teatru Apollo. Jak pisała prasa, ich wykonanie po raz kolejny w pełni zadowoliło publiczność, która licznie zbierała się we wszystkie trzy wieczory, oklaskując gorąco artystów. Niektóre sceny wywo- ływały wręcz entuzjazm i kolejne bisy. Pochwały spadły również na orkiestrę pod dyrekcją kapelmistrza Leona Ponieckiego, która wykonywała „melodye polskie, 31 DP, nr 283 z 13 XII 1900 r.; PZ, nr 873 z 13 XII 1900 r. 32 'TANIEC W POZNAŃSKICH ETABLISSEMENTS NA PRZEŁOMIE XIX I XX WIEKU Gruss aus Posen Restaurant Friedrichspark Inh.: Gustav Gaumer 11. Sala koncertowa w ogrodzie rozrywkowym Friedrichspark Gustava Gaumera przy ul. Cesarzowej Wiktorii 16 (ob. Grunwaldzka), pocztówka, ok. 1912 r., ze zb. BU szczególniej mazury i obertasy »od ucha« z taktem tak dobitnym, że skocznym nogom baletników i baletnic ułatwiał tańce”. Podobnie jak poprzednim razem, wśród publiczności „było wielu Niemców i Żydów”. Polscy tancerze cieszyli się bowiem zasłużonym uznaniem, czego najlepszym dowodem były ich występy w operach Halka i Życie za cara, wystawianych w niemieckim Teatrze Miejskim. Nie mniej wystawne bale i przedstawienia taneczne urządzano w wielkiej sali teatru varićtćs Kaisergarten (proj. Bóhmer und Preul). W ciągu dnia pełniła ona funkcję gigantycznej piwiarni w prawdziwie monachijskim stylu, wieczorami zaś odbywały się tam przedstawienia. Sporych rozmiarów sala (dł. 24 m, szer. 15 m, wys. 10 m) posiadała zwierciadlane sklepienie z charakterystycznym belkowa- niem, które podpierały rzeźbione w drewnie kariatydy. We wnęce mieściła się obszerna, eliptyczna scena z kurtyną, służąca jednocześnie za podium dla orkie- stry, zwieńczona portalem z okazałą płaskorzeźbą przedstawiającą personifika- cję Bawarii, stylizowaną na germańską boginię z mieczem, wieńcem dębowym i towarzyszącym jej lwem, a wzorowaną na znanym posągu stojącym do dziś przed Ruhmeshalle (Hala Sławy) w Monachium. Co ciekawe, identyczne wyobrażenie było jednocześnie znakiem rozpoznawczym właścicieli ćtablissement — browaru akcyjnego Bavaria. Dekoracje rzeźbiarskie, w tym wymienioną alegorię Bawarii, wykonała pracownia znanego rzeźbiarza Maksa Biaginiego (ul. Półwiejska 20), a piękne malowidła ścienne zrealizował najlepszy wówczas w mieście (obok Eduarda Deventera) malarz dekoracyjny Ernst Weckmann*. Przy jednym 32 DP, nr 295 z 29 XII 1900 r.; W, nr 295 z 29 XII 1900 r. 33 PT, nr 406 z 1 IX 1897 r.; PZ, nr 609 z 2 IX 1897 r. 33 Waldemar Karolczak 34 z dwóch dłuższych boków sali usytuowany był wielki bufet, dzieło renomowanej Fabryki Mebli s. Kronthal und söhne. Światło dzienne docierało do środka przez dziesięć szerokich i wysokich łukowych okien, ozdobionych pięknymi draperiami z błękitnego aksamitu i wykonanymi w firmie s. Dümke. na przełomie XiX i XX wieku we wspomnianej sali zorganizowano szereg wielkich balów maskowych i kostiumowych inspirowanych głośnymi wydarze- niami politycznymi w  Chinach. Pierwszy z  nich odbył się po przedstawieniu teatralnym w sobotę 14 stycznia 1899 roku, a jego motywem była „uroczystość kostiumowa  w  Kiautschou [ob. Jiaozhou], na cześć niemieckiej marynarki”. Dodajmy, że sala teatralna przybrała wówczas formę orientalnego pałacu, malo- widła przygotowane na płótnie przez malarza dekoracyjnego Gustava Pohla liczyły ok. 700 m2, kostiumy zaś sprowadzono z zakładu J. ambach w Berlinie (Friedrichstrasse 245). o godz. 1.00 w nocy odbył się zapowiedziany w progra- mie „pochód niemieckiej marynarki w Kiautschou”34 oraz przyjęcie u wicekróla Li-Hung-Czanga, który wraz ze swoją świtą bawił w pałacu (jego rolę pełniła scena teatralna), a także „powitanie książąt i obustronnego towarzystwa”. Duże wrażenie zrobił zwłaszcza marsz 30 urodziwych dam w kostiumach marynarskich. o godz. 2.30 odbyło się zwyczajowe premiowanie trzech najpiękniejszych masek dam- skich, a pół godziny później nastąpiło „powszechne zdemaskowanie”. o godz. 4.00 nad ranem odtańczono wielkiego poloneza z wachlarzami, kapami i parasolami, podczas którego na gości czekały „różne inne niespodzianki”. Wspomniany bal cieszył się tak wielką frekwencją, że powtórzono go raz jeszcze 2 lutego 1899 roku, tym razem z udziałem licznego baletu oraz 50 dam wcielających się w role maryna- rzy i występujących pod komendą znanej piękności arioali alleithy. W 1901 roku wydarzenia polityczne w  Chinach po raz kolejny zainspirowały organizatorów balów kostiumowych w  Kaisergarten. tym razem lejtmotywem było słynne powstanie bokserów i wkroczenie 14 sierpnia 1900 roku żołnierzy dwudziestoty- sięcznego, międzynarodowego korpusu ekspedycyjnego do Pekinu. Pierwszy bal pod wymownym tytułem Na Pekin odbył się 2 stycznia 1901 roku. Wśród wielu niespodzianek przewidziano m.in. wielki uroczysty pochód i wjazd sprzymierzo- nych wojsk do stolicy Chin z udziałem 100 wykonawców różnych narodowości w oryginalnych kostiumach. Drugi bal pod nazwą Festyn bokserów w Pekinie zorga- nizowano 2 lutego 1901 roku. W programie tej osobliwej maskarady przewidziano m.in. poloneza z udziałem około 100 osób przebranych w kostiumy narodowe bokserów, Chińczyków i wojsk sprzymierzonych oraz „wielkie bombardowanie”. W tym ostatnim przypadku chodziło oczywiście o praktykowane w czasie balów kostiumowych obrzucanie ich uczestników cukierkami. W kwietniu 1902 roku na krótkie występy gościnne w Kaisergarten przyjechał słynny amerykański zespół The Louisiana amazon Guard. od 16 do 31 paździer- nika 1902 roku występował tam również „oryginalny polski balet z śpiewami” pod dyrekcją Engelskiego z Warszawy. Jak donosiły niemieckojęzyczne gazety, wielkie uznanie zyskały pieśni taneczne i „ogniste tańce słowiańskie”, m.in. „mazur i kra- kowiak w wyborowych kostiumach narodowych” oraz rosyjskie i ukraińskie tańce 34 Kiautschou to nazwa dawnej koncesji niemieckiej na terytorium Chin, przyznanej niemcom przez cesar- stwo chińskie i dzierżawionej przez nie w latach 1898–1914. 35 taniec w poznańskich établissements na przełomie XiX i XX wieku ludowe i  narodowe, „wprost porywające swoją żywiołowością i  temperamen- tem”35. Dodajmy, że urządzanym na letniej scenie Kaisergarten przedstawieniom operetkowym towarzyszyły częstokroć występy baletu. organizowane w poznańskich établissements tańce i bale, a także występy tan- cerek i tancerzy na scenach ogródkowych teatrzyków rozmaitości w sporej mie- rze zaspokajały gusta łaknącej rozrywki poznańskiej publiczności. Występujące w  mieście wędrowne antrepryzy taneczne i  baletowe dostarczały niezwykłych wrażeń i przeżyć estetycznych. Dla wielu poznaniaków taniec był zarazem bardzo przyjemną i atrakcyjną formą spędzania wolnego czasu oraz sposobem na zawie- ranie nowych znajomości. abstract Poznań’s dance établissement in the late 19th and early 20th centuries in the late 19th century, the majority of pubs and restaurants in Poznań’s centre and suburbs had either dance rooms or dance floors designed for a mass clientele. Most of them were located in so-called établissements, or entertainment gardens, which came in various sizes. in the early days, dance halls had lofts above the floor level with orchestras that provided live music to the guests dancing below and to separate restaurant rooms some distance away. starting in the 1880s, traditional dance halls were increasingly replaced with a multi-functional space designed to serve as a restaurant, theatre and concert venue with orchestra podiums. More ambitious participants in établissement parties made use of the professional help of local dance schools. Dancing was part and parcel of every party thrown by the owners of entertainment gardens, and by the many local associations, societies and guilds, and it was usually the most cherished part of these events. The most popular dances were polonaise, waltz, quadrille, polka, polka-mazurka, contre- dans, gallopade and cotillion. translated by Krzysztof Kotkowski 35 Pz, nr 488 z 18 X 1902 r. 36 Fidrek uczy się tańczyć. z poznańskich opowieści Jerzego Waldorffa Do druku podał Przemysław Matusik Jerzy Waldorff (1910–1999), właściwie Jerzy Preyss, należał do najbarw- niejszych postaci polskiego życia kulturalnego drugiej połowy XX wieku. niezapomniana osobowość, znakomity komentator i popularyzator muzyki zapi- sał się wieloma inicjatywami związanymi z ochroną dziedzictwa kulturowego, za jego sprawą m.in. wykupiono zakopiańską willę atma, by założyć tam muzeum Karola szymanowskiego, odnowiono pałac książąt Radziwiłłów w  antoninie, otwarto Muzeum teatru w Warszawie. W ostatnich latach życia jego głównym dziełem był społeczny Komitet opieki nad starymi Powązkami, dziś noszący jego imię. Wprawdzie z Warszawą związany był przez większą część życia, jed- nak lata młodości Jerzego Waldorffa upłynęły w  Poznaniu, gdzie uczęszczał do Gimnazjum św. Marii Magdaleny i  Gimnazjum Karola Marcinkowskiego, następnie zaś studiował prawo na Uniwersytecie Poznańskim, ucząc się zara- zem w Konserwatorium Muzycznym. Jego poznańskiego okresu dotyczy m.in. nostalgiczna, autobiograficzna powieść pt. Fidrek, pisana w latach 1985–1987, a wydana po raz pierwszy w roku 19891. tytułowy Fidrek to alter ego autora, wchodzący w dorosłość wrażliwy młodzieniec z osiadłej w latach 20. w Poznaniu ziemiańskiej rodziny. Jednym z nowych doświadczeń miały stać się dla niego lek- cje tańca, nieodłączny element obycia przyszłego studenta i człowieka „z towa- rzystwa”, których opis chcemy przypomnieć czytelnikom „Kroniki”. oddajmy więc głos Jerzemu Waldorffowi. *** od kilku dni Fidrek chodził zewnętrznie osowiały, wewnątrz bardzo nieszczę- śliwy. […] tym razem usłyszał od mamy, że będzie chodził na lekcje tańca, do willi zaprzyjaźnionych z mamą dyrektorostwa Banku Rolnego. za rok matura, ma ją także zdawać Mela z Jeżyc, która była córką tych dyrektorostwa, a potem – z uni- wersytetu – młodzież będzie musiała chodzić na bale, więc obie panie uradziły, że należy ją do tego przygotować lekcjami tańca: nie mogą się przecie ruszać jak byle kołki, gdy orkiestra zacznie poloneza. Do niego należało dodać praktyczną wiedzę o mazurze i walcu, a mama pragnęła także widzieć Fidrka z potrzebnym wdzię- kiem wijącego się w tangu. Rodzice Meli mieli pewne opory i chcieli wypytać 1 J. Waldorff, Fidrek, wyd. 1, Warszawa 1989; wyd. 2., Warszawa 1994. Podstawą niniejszej edycji jest wyd. 1, s. 103–104, 110–111, 113–117, 122–124. Bardzo dziękuję pani annie Marciniak za pomoc w edycji tekstu. FIDREK UCZY SIĘ TAŃCZYĆ. Z POZNAŃSKICH OPOWIEŚCI JERZEGO WALDORFFA 1. Uczniowie ósmej klasy Gimnazjum im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu, Jerzy Waldorf] trzeci z lewej, 22 III 1928 r., ze zb. Biblioteki PTPN najpierw wuja Meli, który był kanonikiem przy Kurii. Jak się tam zapatrują na tango? Lekcje tańca, Jezus Maria! [...] Jakkolwiek mieszkanie [rodziców Fidrka] na Grottgera obszerne było i salon miało duży, okazało się, że salon dyrektorostwa jest dwa razy jeszcze większy, a z przyległej oranżerii ze szklanymi drzwiami, teraz otwartymi, zachwycały pióro- pusze palm, mające niżej ubitą masę ciemnozielonego listowia, przetkanego egzo- tycznymi kwiatami, co na tym tle zdawały się niczym skrzydła dziwnych ptaków lub jaskrawo polatujące motyle. Obok wejścia do oranżerii, pod ścianą tkwiło pia- nino, a wokół trójka muzykantów już gotowych, ale tym bardziej martwych przed rozpoczęciem gry, im więcej będzie się potem oczekiwało po nich animuszu. [...] W drugim rogu sali gromadziła się młodzież zaproszona na tańce. Było ich coraz więcej [...] wszystkich razem dwudziestka, dziesięć par do nauki. W tym rogu młodzieżowym nie nudzono się, raczej pytano z niepokojem: co to będzie? czy to nie za trudne? Panowało elektrycznością jak gdyby nasycone podniecenie, przez każdą dziewczynę i chłopca uzewnętrzniane inaczej. Schodziły się także mamy. Pewne siebie i swobodnie towarzyskie, wymie- niały uśmiechy i komplementy albo się całowały, jeśli bliżej znajome lub spo- krewnione, lecz pod ich krągłymi formami i latami wystudiowanym opanowa- niem znawca światowych sytuacji wykryłby snadnie lęk także, podobny temu z przeciwka, trapiącemu tancerzy, jeno lepiej skrywany: czy pociechy się dzisiaj dobrze spiszą? [...] 37 FIDREK UCZY SIĘ TAŃCZYĆ. Z POZNAŃSKICH OPOWIEŚCI JERZEGO WALDORFFA | B' KA) | GEO © IE aj » 1 i 2. Bal Bratniej Pomocy Konserwatorium Muzycznego w Poznaniu, Jerzy Waldorf trzeci z lewej, 1931 r., ze zb. Biblioteki PTPN Baletmistrza zaangażowanego, aby kształcił młodzież w zgrabnych pląsach, musiano dłużej witać gdzieś obok, bo zjawił się w salonie ostatni. Tancerz Opery, już chyba emerytowany, zważywszy bowiem jego wiek, nie mógłby na scenie dokonywać podskoków zbyt wysokich. Z twarzą w zmarszczkach, podobną do zleżałych jabłek renet z zimy ku wiośnie, posuwał się jednak żwawo, w lansadach, rozdając ukłony w prawo i lewo. Można by nawet rzec, iż z zachwycającą zwin- nością, podczas gdy jego uśmiech wyrażał radośnie zadowoloną z siebie głupotę. Z baletmistrzem w salonie dyrektorstwa trudno byłoby zresztą wdać się w uczony dyskurs, bo niełatwo dopuściłby partnera do głosu. Stanął pośrodku, jak na scenie, w trzeciej baletowej pozycji: palce stóp na zewnątrz, na zewnątrz! — i jak gdyby wrośnięty lekko skrzyżowanymi nogami w podłogę, a górą ciała wdzięcznie rozkołysany, zaczął mały wykładzik o wartości tańca w edukacji mło- dych pokoleń, a nawet w całym rozwoju narodu. Przypominał o tym, że kiedy Polskę starto z mapy europejskiej, wytworne towarzystwa wszystkich stolic pamiętały o niej, posuwiście tańcząc polonezy, wywijając mazurki, a także ska- cząc w krakowiakach. Istnieje domniemanie, że pierwszego poloneza tańczył już Chrobry na przyjęciu wydanym dla zaproszonego z zagranicy królewskiego kolegi. O, wiele by wskazywało na to, wiele! Jego samego, baletmistrza, w salonie dyrektorstwa raczej trudno byłoby wyobrazić sobie w kontuszu i przy karabeli. Niewysoki, szczupły, miał na sobie kuse ubranko podkreślające wcięcie talii, pod szyją fontaź zamiast krawata, a z kie- szonki w marynarce zwisała mu obfitym zwojem fularowa chusta, podczas wykładu wdzięcznie falująca w powietrzu. Skończył mówić sposobem też scenicznym, a dodał ostatnim słowom taki zawijas rąk, że słuchacze musieli bić brawo. [...] 38 FIDREK UCZY SIĘ TAŃCZYĆ. Z POZNAŃSKICH OPOWIEŚCI JERZEGO WALDORFFA Nie od razu tańczono. Pierwej ] należało ustawić się w takim ordynku, D Ń |* jaki zaplanował baletmistrz, żeby acl 7 () najsprawniej dyrygować całą grupą. NINE M QL Zatem para za parą, w odstępach, D, M 7 tworząc koło. Ale to nie wszystko. Teraz przechodził od jednej pary do drugiej, żeby zbadać odległość tance- rza od partnerki, wysokość rąk, które sobie podali, i wytworność objęcia, żeby — broń Boże — chłopiec nie trzy- mał dziewczyny za blisko, za nisko, ona zaś winna była złożyć mu dłoń na ramieniu, z lekko uniesionym w górę małym palcem. Wreszcie nogi! Z tym było najwięcej kłopotów, zwłaszcza u tancerzy, na których byle jak usta- wione odnóża baletmistrz patrzył karcąco [...]. Saa-lo-meee! To był ogromnie modny fokstrot, podjęty w melodii przez skrzypce i wiolonczelę, gdy pianino jęło wybijać żwawo rytm, za czym natychmiast przyszło do katastrofy! Młodzież już wcześniej tańczyć przecież umiała, jakoś tam, z różnych świątecznych, a wielce 3. Jerzy Waldorf wraz z partnerką w czasie balu pobłażliwych okazji. Nigdy jednak, Bratniej Pomocy Konserwatorium w Poznaniu, żeby zbiorowo i na komendę bardziej 1931 r., ze zb. Biblioteki PTPN wojskową niźli baletową, doprawdy... Zaraz więc pomieszały się wszyst- kie nogi, koło się rozpadło, jak wysadzone od środka, i ponad gwar, chrzęst słów wymienianych nerwowo wzbił się krzyk baletmistrza: — Assez, assez'! Zaczynamy jeszcze raz... [...] Saa-lo-mee! — tym razem wydawało się tańczącym, że zaczęli jak trzeba, lecz metr nieubłagany był w dążeniu ku estetycznej doskonałości ruchów, a jego zda- niem, przypominały tymczasem bardziej spotkanie młodych słoni w pampasach (co wymawiał: „w pąpasach”) niźli popis młodzieży w tak wytwornym salonie. Przerwał więc, gdy zaś po kolejnym ustawieniu rąk, nóg i tułowi doszło do trze- ciego falstartu, sam mistrz nie potrafił utrzymać się w ryzach wykwintu i zawołał: — Ty z trzeciej pary, nie wierzgaj! |...] Z tangiem szło lepiej, w każdym razie maestro nie przerywał [...], zaś Fidrek w ogóle nie bardzo wiedział, co się z nim dzieje, gdy jakoś samo tak wypadło, że na 2 Fokstrot Salome z 1920 r. autorstwa Roberta Stoltza (1880-1975). * Assez — franc. dosyć. 39 FIDREK UCZY SIĘ TAŃCZYĆ. Z POZNAŃSKICH OPOWIEŚCI JERZEGO WALDORFFA 4. Kurs tańca, 1932 r., fot. ze zb. Muzeum Historii Miasta Poznania partnerkę dostał teraz piękną Melę. Właściwie to on był jej uległym partnerem, gdyż prowadzenie wzięła na siebie, nie kładąc mu dłoni na ramieniu, lecz objąw- szy go mocno za szyję, zaś drugim ramieniem sterowała, jak bywa, że się kieruje łodzią, a policzkiem przylgnęła do jego twarzy. Poprzez nowe ubranie w prążki czuł ją całą przy sobie, jak wiła się w urywanym rytmie muzyki, chwilami jej udo między swymi, co go wprawiało w panikę. Dlaczego ona to robi? [...] - Gorąco! — bardziej jęknął, niż powiedział prosto w jej ucho, które miał tuż przy ustach. Mógł się jednak trochę uspokoić, kiedy odparła rzeczowo: — Tak się tańczy w Warszawie. — Oderwała na chwilę swoją głowę od jego głowy, spojrzała zimnymi oczami pięknej ryby i dodała: — To się nazywa cheek-to- -cheek. Bardzo modne! Wedle planu baletmistrza nastąpiła potem przerwa, uzgodniona z panią domu. [...] Teraz Fidrek, w drugiej części wieczorku tanecznego u dyrektorowej, stał znów u boku rudej Inki, czekając na polonezową komendę baletmistrza. — Avancez'! Szło nieźle, po trosze tylko dlatego, że ileż się razy napatrzono polonezowi w Halce, oglądanej bez znużenia na wielkiej scenie teatru operowego, niedawno — ledwie kilka lat temu — odebranego Niemcom, przeto zawsze świeżą uciechę * Avancez — franc. ruszajcie, zaczynajcie. 40 Fidrek uczy się tańczyć. z poznańskich opowieści Jerzego Waldorffa 41 stanowiło podkreślanie narodowym repertuarem jego zdobytej własności. taniec wreszcie nietrudny. Gorzej było z mazurem! […] – Pas chassé5 – tłumaczył mistrz – to drzewo genealogiczne tańców polskich, kto ma dobre pas chassé, ma dobre pochodzenie! Mówiąc to, wprawnymi nogami demonstrował podstawowy krok mazura, że widział się bardzo łatwy, byle tylko bez oporu dać się porwać jego zamaszystej płynności. tak sunęli po sali isio z Melą, gdy jednak przyszła kolej na Rogera, machnął lewą ręką, jak gdyby się odbijał do skoku narciarskiego, zaś prawą nogą dał susa, poślizgnął się i rymnął jak długi na posadzkę. Dostał brawo od reszty, pewnej, że niezgrabiarstwo podobne nikomu więcej się nie przytrafi. […] Maestro więc zżymał się, przerywał i zaczynał ponownie, wołając: – skaczecie, jakby was gęsi szczypały po łydkach! Panie od stolików nie protestowały, gdyż musiały baletmistrzowi przyznać rację, zaś on w końcu, do ostateczności tępotą uczniów przywiedziony, przerwę nakazał generalną i wycofanie się taneczników pod ściany, za czym dał znać orkie- strze i sam wyszedł na krawędź wolnej przestrzeni. Muzycy znów grali, lecz inaczej – jak batem podcięci, a maestro najpierw się wziął tylko pod boki i na miejscu obcasami jął wybijać rytm tańca o posadzkę, nim samotnie ruszył w pląs. Całą długość salonu przebył kilkoma ledwie, posuwistymi lansadami, a potem zawrócił, prawą dłonią prowadząc niewidzialną tancerkę, gdy lewą już to unosił w górę, zataczał półkola przed sobą, już to szukał nie istnieją- cego wąsa, żeby go zamaszyście podkręcić. sunął paradnie, bił hołubce, po czym klęknął z  promiennym uśmiechem, przewodząc niewidoczną damę nad sobą wokół, i znów się poderwał, aby nakazać taniec kręgiem, którego nie było, a przecież istniał zasugerowany przez wodzi- reja obecnym tak silnie, iż się zdało, że widzą ów krąg taneczny, rozbity później w wirujące czwórki par, w carrés6. Rozbrykał się i rozpuszył maestro, jak żeby się ważył na sprawę niesłychaną – naśladowanie dostojnej osoby pradziada dyrekto- rowej, pana rozległych włości pod Kruszwicą, który przed stu laty mazurem otwie- rał balową salę hotelu Bazar zbudowanego wysiłkiem narodu. – Maestro, brawo! Podziwiali go wszyscy, bo i panie wstały od karcianych stolików, aby patrzeć, jak pierwszy ongiś mazurzysta operowy, zrzuciwszy z karku lata, w rozognieniu krąży po sali, krzesząc niewidoczne iskry nie istniejącymi podkówkami i zarzuca- jąc niewidzialne poły kontusza, jak żeby to było naprawdę, naprawdę! 5 Pas chassé – franc. skoczny krok taneczny, hołubiec. 6 Figura taneczna, w której tańczący obtańczają się wzajemnie, poruszając się po linii czworoboku. 42 Karolina Bittner „Karnawał – więc baw się!” Gdzie i jak bawili się mieszkańcy Poznania w II RP i PRL W sylwestra do zabawy rwą się nawet ci, którym muzyka w tańcu nie prze- szkadza. na balach, dancingach, prywatkach, przy muzyce na żywo lub z gra- mofonów, magnetofonów i radia, poznaniacy witali kolejne lata XX wieku. Które zabawy cieszyły się największym zainteresowaniem? Gdzie należało bywać w kar- nawale? Co się tańczyło? II RP W okresie międzywojennym wielkie bale karnawałowe były przywilejem zie- miaństwa. W każdą środę bal na kilkadziesiąt osób urządzał Józef Żychliński, pre- zes Poznańskiego ziemstwa Kredytowego. obowiązywały stroje galowe, a do tańca grały na zmianę dwie orkiestry. Rzadko pojawiali się tutaj goście z kręgów miesz- czańskich. U Żychlińskiego bawili się wielkopolscy ziemianie, przedstawiciele śro- dowisk bankowych, przemysłowych, ludzie nauki i wolnych zawodów. W latach 30. XX wieku Konstanty Bniński zorganizował w pałacu w Dąbkach prywatny bal kostiumowy dla młodzieży studenckiej ze środowiska ziemiańskiego. W karna- wale modne były również tzw. fajfy dla młodzieży z zamożnych rodzin, urządzane w domach i wyłącznie we własnym kręgu towarzyskim, przy gramofonie lub adap- terze. Jak bardzo ów świat był podzielony, świadczą słowa sławomira Leitgebera: „Bladym świtem część poznańskiego high-life’u  wędrowała na kurę w  rosole do niepozornej, wręcz obskurnej knajpy »cioci« adamskiej przy ul. Piekary 20. Kawalerowie zjawiali się we frakach lub smokingach, młode partnerki ze srebrnym lisem narzuconym na szyję. tu ocierali się o robotników w brudnych drelichach, pijaków, kloszardów”1. Wielkie bale odbywały się też w  auli Uniwersyteckiej. na jednym z nich, urządzonym przez Bratnią Pomoc, bawiło się ok. 2 tys. gości. W ogrodzie zimowym postawiono wówczas fontannę tryskającą wodą kolońską z fabryki perfum stempniewiczów, o północy zatańczono poloneza prowadzonego przez rektora Uniwersytetu Poznańskiego i żonę prezydenta miasta, a następnie tańczono mazury, kujawiaki, walce, tanga, bostony i fokstroty. sylwester 1921 roku rozpoczął karnawałowe szaleństwo w  Bazarze. od 1922 roku wielkopolskie ziemiaństwo i bogate mieszczaństwo bawiło się tutaj na balach w sali Białej. Było to miejsce, w którym wypadało bywać, w którym podtrzy- mywano znajomości bądź zawiązywano narzeczeństwa. sala Biała była największą salą balową w  międzywojennym Poznaniu – mogła pomieścić około 500 osób. Począwszy od balu sylwestrowego, była ona w karnawale areną kolejnych zabaw 1 s. Leitgeber, Dyskretny urok salonów. Życie towarzyskie w międzywojennym Poznaniu, Poznań 2006, s. 188. „KARNAWAŁ — WIĘC BAW SIĘ!” 1. Bal korporacji Lechia w Bazarze, 27 II 1932 r., fot. ze zb. Muzeum Historii Miasta Poznania (dalej: MHMP) różnorodnych kółek studenckich, m.in. prawników i ekonomistów, medyków, rolni- ków, samopomocy studentek, a także prasy, kupiectwa, harcerstwa etc. Organizacje charytatywne urządzały bale lub wieczorki, z których dochód przeznaczano na pomoc dla ubogich, bezrobotnych, sierot i wdów. Najbardziej urozmaicony był bal literatów. Ten z 20 stycznia 1922 roku rozpoczął się turniejem poetyckim z udzia- łem 19 osób, które miały wygłosić kilkuminutowe utwory. Wyniki rywalizacji ogłoszono tuż po północy i dopiero potem zaczęły się tańce. Towarzystwo Pomocy Inwalidom organizowało tradycyjny bal maskowy. Swój bal miał również 15. Pułk Ułanów. 22 lutego 1922 roku odbył się Bal Prasy, jak zwykle najbardziej liczny. Rozpoczął się polonezem prowadzonym przez prezesa Syndykatu Dziennikarzy Bolesława Marchlewskiego z księżną Olgierdową Czartoryską, w drugiej parze szli gen. Kazimierz Raszewski z księżną Zdzisławą Czartoryską, w kolejnej woje- woda Witold Celichowski z generałową Raszewską. Do tańca grała orkiestra woj- skowa pod batutą por. Mariana Dzidka, a wśród atrakcji było kostiumowe kra- kowskie wesele i mazur. O godz. 5.00 nad ranem do walca kotylionowego stanęło 200 par w sali głównej i kilkadziesiąt w sali parterowej. Obok hucznych balów w Bazarze odbywały się kameralne spotkania karna- wałowe. W styczniu 1926 roku Koło Akademików z Kresów Wschodnich urzą- dziło herbatkę karnawałową, a w każdą niedzielę karnawału 1926 roku Koło Towarzyskie organizowało podwieczorki taneczne dla swych rodzin. Niektóre imprezy zaszczycały znakomite osobistości II Rzeczypospolitej. Dość tylko powie- dzieć, że 17 lutego 1927 roku na balu Koła Rolników pojawił się goszczący wów- czas w Poznaniu prezydent Ignacy Mościcki. 43 KAROLINA BITTNER 2. Uczestnicy balu korporacji Lechia w Bazarze, 3. Bal medyków w Bazarze, 1933 r., 27 II 1932 r., fot. ze zb. MHMP fot. ze zb. MHMP Pomimo kryzysu karnawał 1930 roku był w Poznaniu wyjątkowo huczny i bogaty. W ówczesnej prasie pisano, że na bilety wstępu na poznańskie bale wydano 100 tys. zł”. Rok później, w związku ze złą sytuacją ekonomiczną w kraju, zarządy kilkunastu stowarzyszeń zaapelowały o nieorganizowanie balów. Poznaniacy nie zrezygnowali jednak z zabaw, jednym z przejawów kryzysu były publikowane w prasie porady na „niekosztowne wieczorki taneczne” oraz „tanie chruściki”*. Zintensyfikowano natomiast działalność charytatywną, organizując bale dobro- czynne, np. Bal Polskiego Białego Krzyża w 1933 roku, który odbył się pod patro- natem Rogera hr. Raczyńskiego. W kolejnych latach niewiele się w poznańskim karnawale zmieniło. W Bazarze naprzemiennie odbywały się bale stowarzyszeń, a także wojskowe, studenckie i branżowe wieczorki muzyczne. W 1936 roku młode ziemianki zaaranżowały pod protektoratem księżnej Zdzisławy Czartoryskiej i Józefa Żychlińskiego bal egzotyczny — w dekoracjach, kotylionach i kostiumach obowiązywały motywy egipskie, asyryjskie i afrykańskie. Bal sylwestrowy w 1938 roku zorganizowało też Towarzystwo Polsko-Jugosłowiańskie. Jedną z ostatnich przed wybuchem II wojny światowej zabaw tanecznych w Bazarze był dancing popołudniowy zorganizowany przez Przysposobienie Wojskowe Kobiet. *W. Jakóbczyk, W poznańskim Bazarze 1838-1939, Poznań 1986, s. 192. 3 Cyt. za: D. Kolbuszewska, Otóż i karnawał przeminął, czyli o balach w Sali Białej, „Kronika Miasta Pozna- nia” 2008, nr 2, s. 195. 44 „Karnawał – więc baw się!” 45 W Bazarze swoje noworoczne bale organizowały cyklicznie korporacje stu- denckie. obowiązywały na nich stroje balowe: smoking, najlepiej frak, z kolei panie wzorowały swe toalety na modnych wówczas sukniach francuskich. tańce rozpo- czynały się ok. godz. 22.00 i trwały do północy, tj. do oficjalnego otwarcia balu. Po odśpiewaniu hymnu korporacji oraz Gaudeamus tańczono poloneza, następnie walca i mazura. zabawa trwała do 4.00–5.00 nad ranem, władze korporacji zaś dbały, aby żadna z panien obecnych na balu nie siedziała sama. Wielkim wyda- rzeniem był pierwszy wspólny bal korporacji zorganizowany 17 lutego 1935 roku z udziałem tysiąca osób, które bawiły się w sali Białej, Malinowej oraz w restaura- cji. Przy wejściu do Bazaru wywieszono flagi korporacji, pomieszczenia udekoro- wano herbarzami i barwami poszczególnych konfraterni, natomiast w sali Białej wyeksponowano flagę narodową z  orłem. o  północy wkroczyły korporacyjne poczty honorowe, uroczyście otwierając bal. W okresie międzywojennym najpopularniejszy był walc, sporadycznie tań- czono rumbę, shimmy, charlestona, fokstrota, slow-foxa, bluesa czy lambeth- -walka. Popularnością cieszyły się dancingi: siM przy ul. Podgórnej, Palais de Danse w Pasażu apollo, Moulin Rouge przy ul. Kantaka, Riviera na sołaczu, Grand Caffe Restaurant przy placu Wolności oraz Cukiernia ziemiańska w restau- racji Belweder naprzeciwko Dworca zachodniego. W  latach 20. obowiązywały długie suknie balowe, szyte z ciężkich materiałów: crépe satin, crépe matt oraz tiulu i koronek, krótkie sukienki pojawiały się sporadycznie. W następnej deka- dzie pojawił się strój dancingowy – wieczorowa bluzka zestawiona z długą spód- nicą. suknia balowa była bardzo kosztowna, nie bez przyczyny cech krawiecki umieszczał ją na pierwszej pozycji w cenniku krawiectwa damskiego4. Karnawał żegnano w ostatni wtorek przed Wielkim Postem tzw. podkozioł- kiem. Poznaniacy bawili się wówczas na zabawach połączonych z obfitym jedze- niem i tańcami. niewiele było w tym z tradycyjnego podkoziołka, czyli obrzędu, w którym przebrani w kolorowe szaty chłopcy i dziewczęta musieli tańczyć i wyku- pić się przed symbolem kozła. Podkoziołek tego typu obchodzony był w powie- cie poznańskim do 1933 roku. W Poznaniu z tradycji tej pozostała tylko zabawa taneczna, która zawsze kończyła się o godz. 24.00. PRL Pierwszy sylwester po zakończeniu drugiej wojny światowej obchodzono skromnie, a bale organizowane w karnawale 1946 roku połączone były ze zbiórkami datków dla wdów i sierot. sylwestrowy bal dziennikarzy zaowocował sumą 40 tys. zł uzyskanych na ten cel5. Dochód z zabawy karnawałowej Ligi Morskiej zaaranżowa- nej w lutym 1946 roku w salach akademii Handlowej przeznaczony był na budowę sprzętu żeglarskiego dla młodzieży i letnie kolonie. z kolei zysk z podwieczorku tanecznego zorganizowanego 3 marca 1946 roku przez Koło zamojszczanek prze- kazano na stołówkę dla sierot – uczennic Gimnazjum im. gen. zamoyskiej. Rok później, 11 stycznia 1947 roku, przygotowano bal karnawałowy, z  którego cały 4 zob. M.t. Michałowska-Barłóg, „Jeśli chcesz się przypodobać swojemu mężowi, włóż zeszłoroczną suknię”. Moda w Poznaniu w 20-leciu międzywojennym, „Kronika Miasta Poznania” 2002, nr 4, s. 199–221. 5 (m), Słówko jeszcze o sylwestrze, „Głos Wielkopolski” 1946, nr 6. Karolina Bittner 46 dochód zarezerwowano na pomoc zimową dla najbiedniejszych. organizowanie zabaw karnawałowych w okresie powojennej odbudowy było niekiedy odbierane jako rzecz niestosowna, z czym polemizowano na łamach prasy: „Każdej z nas przy- dałoby się trochę niefrasobliwej zabawy. Uśmiech zrodzony na sali, wśród tańca, […] może towarzyszyć nam będzie poza próg sali balowej czy dancingu i odciąży dzień powszedni z szarzyzny. […] otwórzmy najszerzej drzwi i okna zdrowemu karnawałowemu uśmiechowi”6. W trudnych czasach zalecano jednakże oszczęd- ność i planowanie zabawy z ołówkiem w ręku. i tak np. wobec wysokich cen mate- riałów rekomendowano noszenie krótkich sukienek wieczorowych, ozdobienie ich cekinami odprutymi ze starych strojów mam i ciotek, „odmładzanie” strojów poprzez naszywanie tasiemek czy w końcu przetańczenie całego karnawału w jednej doskonale dopasowanej sukni niźli „w gałgankach coraz to innej barwy i odmien- nego kroju”7. Karnawał 1948 roku poznaniacy przetańczyli w rytmie swinga, walca, kujawiaka i boogie-woogie. W 1956 roku modne były suknie balowe i ciemne gar- nitury, a muzyka: polki, samby, fokstroty i stare przeboje. W kolejnym roku królo- wały długie suknie: białe, błękitne i czarne z dużymi dekoltami i szerokie u dołu, do tego klipsy, broszki i bransoletki zakładane przy długich rękawach na suknię. Modni panowie powinni byli wkładać kamizelki. W  latach 50. problemem było zresztą nie to, co włożyć, ale z czego uszyć balową kreację. Dość tylko powiedzieć, że w 1957 roku z zapowiadanych 1,5 tys. m nowoczesnych tkanin do sklepów tra- fiło zaledwie 300 m, a i to z ubiegłorocznej kolekcji8. Karnawał w 1960 roku mienił się złotymi sukniami o prostych krojach, bardzo wyciętych z tyłu. Modne były też krótkie sukienki ze spódnicami zwężającymi się ku dołowi lub w kształcie bańki oraz długie wąskie kreacje z żakietami tworzące rodzaj kostiumu wieczorowego. nowością była ozdoba szyi – po harcersku zawiązana chustka z bogatego materiału. z czasem sylwestrowych imprez przybywało. Rok 1962 poznaniacy przywitali na ponad stu balach i zabawach, m.in. w kawiarni W-z. nowy Rok 1970 oznajmiły wybuchy petard i światła rakiet oraz liczne zabawy dla miłośników tańca klasycz- nego i zwolenników muzyki bigbeatowej. W hotelu Merkury bawiło się wówczas 360 osób, w W-z – 500, a w arkadii – 350. W arsenale odbył się ponadto Bal Plastyków, a w Pałacu Działyńskich bal Polskiej akademii nauk. sylwester 1979 najhuczniej obchodzono w hotelu Polonez – 700 osób, w tym wiele z zagranicy, tańczyło walca, tango i polkę, a do tańca przygrywały dwie orkiestry. Pożegnanie 1980 roku było pełne refleksji nad sytuacją polityczną panującą w  kraju: „Był bowiem miniony rok znaczącym w historii naszego narodu. Dziejowe wydarze- nia spotęgowały nadzieje na urzeczywistnienie koniecznych zmian. Bardziej niż kiedykolwiek sprzyjała zatem zadumie ta sylwestrowa noc”9. W  stanie wojen- nym wielkich balów i dancingów już zabrakło, zamknięto kina, teatry i zakazano organizowania imprez rozrywkowych w  lokalach gastronomicznych. Dopiero w 1983 roku przywrócono część zabaw karnawałowych, w tym te odbywające się 6 D. Wyrybkowska-Białasikowa, W świecie kobiety. W pełni karnawału, „Świat. ilustrowany dodatek tygo- dniowy”, „Głos Wielkopolski” 1947, nr 3. 7 tamże. 8 (Ro), Karnawał! Być albo nie być płci pięknej, „Głos Wielkopolski” 1957, nr 20. 9 (pik), Wśród najbliższych i przyjaciół, „Głos Wielkopolski” 1981, nr 1. „KARNAWAŁ — WIĘC BAW SIĘ!” 4. Wieczorek taneczny w klubie Nurt przy ul. Dożynkowej, lata 60. XX w., fot. J. Nowakowski/cyryl.poznan.pl dla pracowników poszczególnych zakładów pracy. W połowie lat 80. w karna- wale, obok muzyki na żywo w wykonaniu orkiestry modne było disco odtwarzane z płyt. W zakresie damskiej mody niezmiennie zaś królowała czerń. W przedwojennym Poznaniu niezwykle popularne były bale i zabawy taneczne urządzane przez przedstawicieli ziemiaństwa oraz bogate mieszczaństwo. Po 1945 roku na łamach prasy pisano na ten temat krytycznie, podkreślając powo- jenną „jedność klasową” mieszkańców Poznania: „Wszędzie gdziekolwiek odby- wały się imprezy sylwestrowe, panował miły nastrój. Przy stolikach w lokalach widzieliśmy obok robotników inteligentów wraz z rodzinami. Prysł gdzieś znany przed wojną przesadny dystans. Był tylko zespół ludzi pogodnych, zdających sobie sprawę z jednakowego prawa do zabawy i radości”". „Studenci bawią się z ludźmi pracy” — pisał z kolei „Głos Wielkopolski” w 1950 roku o Balu Reprezentacyjnym, w którym wzięli udział przedstawiciele władz, przodownicy pracy i racjonalizato- rzy z największych fabryk Poznania oraz młodzież akademicka". Protektorat nad balem objęła przewodnicząca WRN Wiktoria Hetmańska, prezydent miasta Leon Murzynowski oraz rektorzy poznańskich uczelni. Do tańca grała orkiestra braci Benz, wystąpili M. Życzkowski, W. Orwat i W. Degier, konferansjerem wieczoru był zaś J. Ofierski. W balu sylwestrowym w Auli Uniwersyteckiej w 1952 roku uczestniczyli przodownicy pracy i racjonalizatorzy, dla których dzieci ze szkoły 10.W spokoju, z radością witał Poznań nowy rok, „Głos Wielkopolski” 1949, nr 2. U (s), Studenci bawią się z ludźmi pracy, „Głos Wielkopolski” 1950, nr 37. 47 KAROLINA BITTNER WYDZ 6. "WMRXR ÓW 5. Karnawałowy Bal Prasy w hotelu Polonez, 4 II 1978 r., fot. S. Wiktor//cyryl.poznan.pl 'TPD wykonały czapki górnicze. O wrażeniach z balu jego uczestnicy opowiadali w prasie: „Dobry pracownik robi wszystko z sercem. Jak tańczyć, to tańczyć — mówi z uśmiechem przodownik pracy ZISPO Stefan Matula. [...] Zdaje mi się, że na przyszły rok aula UP będzie za mała dla nas. Rośnie z roku na rok ilość przodujących w pracy — mówi gospodarz zabawy i przodownik ZISPO Czesław Passon””. W kolejnym roku ów bal odbył się w sali reprezentacyjnej Domu Rzemiosła. Wśród kolorowych lampionów i serpentyn oraz z sypiącym się na głowy confetti bawili się poznańscy przodownicy. W przerwie zabawy wystąpili artyści: Elżbieta Zakrzewska, Henryk Guzek, Stanisław Strugarek i trio radiowe. Z kolei przodujący pracownicy MPK bawili się na zabawie w Domu Tramwajarza. W 1954 roku na jednym z takich balów tuż po północy wypuszczono z lampio- nów „gołębie pokoju”. W PRL życie kulturalne toczące się w obrębie poszczególnych środowisk sta- rano się przenosić do domów kultury i świetlic. W samej tylko Wielkopolsce plan sześcioletni zakładał wzrost liczby tych ostatnich z 1280 w 1949 roku do 2470 w roku 1955. Do 1955 roku powstało również 13 nowych domów kultury”. Zakładowe świetlice stały się z czasem głównym miejscem zabaw karnawałowych. „Wieczór karnawałowy u Cegielszczaków odkrył talenty wśród załogi pracowniczej” — pisał 12 Noc sylwestrowa w Poznaniu, „Głos Wielkopolski” 1953, nr 2. 135. Jankowiak, Wielkopolska w okresie stalinizmu 1948-1956, Poznań 1995, s. 194-195. 48 „Karnawał – więc baw się!” 49 w  1949  roku „Głos Wielkopolski”14, relacjonując przebieg rewii karnawałowej przygotowanej przez robotników należących do Koła Kulturalno-oświatowego w HCP. na program złożyły się recytacja, śpiew, taniec, akrobatyka i jednoaktówka Gospodarz i ja. „Cegielszczacy dali przykład innym zakładom, jak miło można spę- dzić wieczór karnawałowy bez wódki i gorszących awantur, a z pożytkiem dla umy- słu i ducha” – spuentowano w prasie15. W 1952 roku oRzz zorganizowała bal dla przodowników i racjonalizatorów, natomiast w klubie fabrycznym zisPo odbyła się impreza dla najlepszych pracowników. zabawa karnawałowa dla pracowników zasobowni specjalnej Druków i odzieży służbowej była z kolei nagrodą „od rady zakładowej i kierownictwa zakładu za dobre osiągnięcia produkcyjne”16. Dodajmy, że wrogiem dobrej zabawy „ludzi pracy” byli według ówczesnej propagandy „chuli- gani, bikiniarze, pijacy zawalidrogi i rozbijacze […] usiłujący spokojnym obywate- lom zohydzić zabawy ludowe”17. W świetlicach i domach kultury organizowano ską- dinąd nie tylko zabawy karnawałowe, ale i kursy tańca. W Domu Kultury Kolejarza przygotowano m.in. zajęcia, w których programie znalazły się nowości taneczne sezonu 1975/1976. W 1981 roku Wielkopolski ośrodek taneczny zapraszał z kolei na kursy tańca towarzyskiego i dyskotekowego, oferując dodatkowo specjalny tryb ekspresowy oraz odrębne lekcje dla trzydziestolatków [sic!]. W PRL poznańskie dancingi karnawałowe odbywały się m.in. w restauracjach: Wypoczynek w parku sołackim, Krajoznawczej przy ul. Lampego 21 (ob. Gwarna) oraz w kawiarniach: W-z przy ul. Fredry, Literackiej przy starym Rynku, Wrzos przy pl. Wolności, Pół Czarnej przy ul. Głogowskiej i  Ludowej przy pl. Wiosny Ludów. Dla przykładu w  1955 roku w  popularnej „Wuzetce” zorganizowano bal maskowy i zabawę w strojach ludowych, w ramach której wybierano najpiękniej- szy strój oraz przeprowadzono konkurs tańca ludowego. Przygrywał 12-osobowy zespół J. Popiałkiewicza. Rok później, w każdą sobotę (godz. 21.00–1.30) i niedzielę (16.00–24.00) karnawału na dancing zapraszała kawiarnia Wielkopolanka przy ul. Czerwonej armii 45 (dziś Św. Marcin); Bałtycka działająca przy kinie Bałtyk cze- kała na gości w soboty (20.00–2.00). z kolei w restauracji nowy Świat na Dębcu zabawy w sezonie dancingowym odbywały się aż trzy razy w tygodniu: w środy, soboty i niedziele. W 1964 roku adria wprowadziła tzw. czwartki obywatelskie, czyli wieczory taneczne przy starych melodiach, takich jak Miłość ci wszystko wybaczy, Mała kobietko, czy wiesz, których dodatkową atrakcją były konkursy na strój z epoki. Bardzo pozytywnie oceniono bal dla nastolatków zorganizowany w adrii 4 lutego 1968 roku, w czasie którego młodzież (14–17 lat) wykazała się „kulturą w spożywa- niu kawałka tortu czy piciu owocowego cocktailu”18, a schludnie i czysto ubranych chłopców – w białe koszule i ciemne garnitury – chwalono za ładne zachowanie wobec tancerek. oprócz tańców sporą atrakcję stanowiły zgadywanki, konkurs na najlepszą piosenkę i tango z cytryną. W latach 80. we wtorki, czwartki i soboty adria przygotowywała wieczorki taneczne przy Starych melodiach, a w środy, piątki 14 „Głos Wielkopolski” 1949, nr 30. 15 tamże. 16 (mh), Przy sobocie – po robocie, „Głos Wielkopolski” 1955, nr 27. 17 t. Pasikowski, Chcemy bawić się kulturalnie, „Głos Wielkopolski” 1954, nr 12. 18 (ino) Bal dla nastolatków. To dobry pomysł, „Głos Wielkopolski” 1968, nr 31. Karolina Bittner 50 i niedziele koncerty muzyki wiedeńskiej. z kolei młodzież najchętniej bawiła się w arkadii, najtańszej dyskotece w mieście. W karnawale roku 1984 w każdy wto- rek przedstawicielki płci pięknej miały tutaj wstęp wolny. nowością w  kawiarni W-z była środowa fonoteka, która podobnie jak dancingi trwała do północy. Poznaniacy chętnie bawili się również w swoich domach na prywatkach bądź przy radioodbiornikach lub telewizorach, „biesiadując przy rodzinnym stole, zastawionym tradycyjną białą kiełbasą z kwaszoną kapustą, może i zakropioną kropelką wzmocnionego trunku”19. W latach 80. ta forma zabawy była z pewno- ścią najpopularniejsza i pomimo problemów z zaopatrzeniem wystane w kolejkach mięso, wędliny, kawa i szampan pojawiały się na stołach, a zabawy w mieszkaniach trwały do bladego świtu. Popularnością wśród poznaniaków cieszyły się koncerty sylwestrowe i noworoczne w operze, Muzeum narodowym i Filharmonii oraz wieczory filmowe w poznańskich kinach. Weźmy dla przykładu rok 1955, który kino apollo przywitało włoską komedią Witaj słoniu! oraz występem Marii Koterbskiej, Henryka Ładosza, Jerzego ofierskiego, zdzisława salaburskiego i kwartetu wokalnego Rozgłośni stalinogrodzkiej. W roku 1960 widzowie obejrzeli z  kolei francuską komedię Proszę za mną oraz zobaczyli występ Jadwigi swirtun, tadeusza Łuczaja, Rajmunda zajączkowskiego, Wiktora Śmigielskiego, Mariana Radzika i  chóru Czejanda. W  roku 1974 oprócz filmów i występów artystów scen poznańskich w programie znalazł się pokaz mody z kolekcji Modeny i Wojewódzkiego Przedsiębiorstwa tekstylno-odzieżowego oraz wyrobów od Jubilera. W 1988 roku w kinie Bałtyk zorganizowano wieczór sensacyjny z filmami Kobra i Nocne gry, natomiast w kinie Wilda wieczór komediowo-muzyczny, w którego repertuarze znalazły się Kosmiczne jaja i Dirty dancing. Po 1945 roku reaktywowano większość balów uczelnianych, choć różniły się one od międzywojennych zabaw korporacyjnych. 2 marca 1946 roku pod protektoratem stanisława Mikołajczyka, ministra oświaty Czesława Wycecha, wojewody poznań- skiego Feliksa Widy-Wirskiego i rektora Uniwersytetu Poznańskiego prof. stefana Dąbrowskiego odbył się pierwszy po wojnie bal Bratniej Pomocy. na imprezie nie obowiązywały już jednak stroje balowe. W 1948 roku w auli Uniwersyteckiej odbył się bal Bratniej Pomocy studentów UP oraz bal reprezentacyjny Bratniej Pomocy studentów szkoły inżynierskiej, transmitowany przez poznańską i toruńską rozgłoś- nię radiową. studenci Wyższej szkoły sztuk Plastycznych zorganizowali w salach akademii Handlowej Bal pod Lipą, z kolei Bratnia Pomoc akademii Handlowej urządziła Bal seledynowy. obydwa bale uświetniły występy primabaleriny Barbary Bittnerówny. Gwiazdą balu studentów Uniwersytetu Poznańskiego w  1954 roku była natomiast Maria Koterbska, która wykonała m.in. piosenki Zakochany pociąg, To lubię tańczyć, Kos. Począwszy od lat 60., studenci bawili się w klubach od nowa, nurt, Bratniak i Medyk. W czasie owych zabaw organizowano rozmaite konkursy, np. w nurcie podczas sylwestra w roku 1970 wybrano panie posiadające najdłuż- sze suknie, po czym poproszono je o opisanie dnia współczesnego mężczyzny. Rok 1980 studenci przywitali na dyskotekach w klubach sęk, agora, a-5 i Pod strzechą. Po północy barwny korowód przemierzył osiedle akademickie, a nad ranem dysko- tekowe rytmy zastąpiły tańce z lat 60. 19 K.P., Wspólnie i u siebie, „Głos Wielkopolski” 1963, nr 1. „Karnawał – więc baw się!” 51 Po 1945 roku wyróżniały się w Poznaniu zwłaszcza dwie imprezy karnawałowe: Bal Prasy i Bal „Głosu Wielkopolskiego”. „W pracowniach krawieckich, w salonach fryzjerskich i kosmetycznych wre. na ulicach i w tramwajach temat »pogoda« ustą- pił miejsca tematowi – we wtorek doroczny Bal Prasy” – pisał „Głos Wielkopolski”20. W 1961 roku nagrodzono nawet fraszkę autorstwa J. Grędzielskiego: „Czym w poke- rze cztery asy, tym w Poznaniu jest Bal Prasy”21. na uczestników Balu Prasy cze- kały upominki ufundowane przez poznańskie zakłady pracy, m.in. kosmetyki od Lechii, biżuteria od Jubilera, słodycze od Goplany, skrzynka win od Poznańskiej Wytwórni Win, zestawy koncentratów od Poznańskich zakładów Koncentratów spożywczych amino etc. zorganizowano wówczas konkurs na najlepszą damską kreację i najlepiej tańczącą parę oraz loterię fantową. Podobne atrakcje czekały na gości Balu „Głosu Wielkopolskiego”, który odbywał się, począwszy od 1960 roku i obchodów 15. rocznicy powstania gazety, najpierw w W-z, potem głównie w adrii. tańczono walce, tanga, jive’a, cha-chę, twista oraz tańce współczesne. Grały tutaj orkiestry Henryka Kuczyńskiego, zygmunta Połczyńskiego oraz śpiewali znani poznańscy artyści, m.in. Bogdana zagórska, Wiesław stieler, Krystyna Dudzińska, zofia Gładyszewska czy Mirosława Kowalak. W  1969 roku gwiazdą balu byli niebiesko-Czarni z adą Rusowicz i Wojciechem Kordą. W roku 1975 przebojem parkietu była piosenka Moja droga ja cię kocham Bobby’ego Vintona, a na samym balu bawiło się ok. 500 osób. W stanie wojennym zawieszono obydwie imprezy. Bal „Głosu Wielkopolskiego” wrócił w 1984 roku w nowej formule, tj. widowiska muzycznego w hali arena, połączonego z finałem konkursu młodzieżowych ini- cjatyw społecznych Zmowa Zaradnych. Wystąpiła wówczas orkiestra Rozrywkowa Polskiego Radia i telewizji w Poznaniu pod dyrekcją zbigniewa Górnego, Krystyna Giżowska, grupa VoX oraz Kapela zza Winkla. W 1985 roku w imprezie uczestni- czyli: Ewa Bem, Krystyna Giżowska, Grażyna Łobaszewska, Bogusław Mec, parody- sta Waldemar ochnia, zespoły turbo, Klincz, a także spirituals and Gospel singers. swoje umiejętności zaprezentowali także laureaci konkursów tanecznych. W latach 60. popularne stały się zabawy z okazji podkoziołka. Poza terminem miały one jednak niewiele wspólnego z tradycyjnym podkoziołkiem. W progra- mie zabawy zorganizowanej przez zMs w 1963 roku były: polonez, konkurs tańca, występy artystów i pokaz madisona. W 1965 roku podkoziołkowy bal artystów operetki Poznańskiej odbył się w sali Garnizonowego Klubu oficerskiego. Co ciekawe, lokalna prasa, pisząc o pożegnaniu karnawału, wyliczała częstokroć, ile pączków zjedli poznaniacy. i tak np. w 1987 roku zakłady Piekarsko-Ciastkarskie społem dostarczyły na rynek 250 tys. pączków. Mały karnawał największe imprezy dla dzieci i młodzieży odbywały się w Pałacu Kultury, mieszczącym się w zamku cesarskim. Pierwszy dziecięcy karnawał odbył się tutaj w 1963 roku pod hasłem Ruszamy na podbój kosmosu. W latach 1967–1968 moty- wem przewodnim cyklu imprez pt. Bajeczny samowar były folklor i zwyczaje rosyj- skie/radzieckie. W  kolejnych latach koncentrowano się na rocznicach: 25-lecia 20 (na), Dziś – Bal Prasy, „Głos Wielkopolski” 1960, nr 3. 21 M.i., Bal nad bale, „Głos Wielkopolski” 1961, nr 32. KAROLINA BITTNER 6. Występ zespołu dziecięcego w czasie jednej z zabaw noworocznych w Pałacu Kultury (ob. CK Zamek), 5 I 1978 r., fot. S. Wiktor/cyryl.poznan.pl Ludowego Wojska Polskiego w 1969 roku i 25-lecia PRL. W 1971 roku nawiązano do Roku Kopernikowskiego, stąd Kosmiczne swawole. Z kolei w 1976 roku promo- wano wśród dzieci przestrzeganie przepisów ruchu drogowego, organizując cykl imprez pt. Tajemnicze znaki. Organizowanym w zamku zabawom dla najmłod- szych towarzyszyły widowiska i konkursy z nagrodami. Dziecięcy karnawał trwał zazwyczaj około czterech tygodni i, jak podaje Krystyna Wiśniewska, co roku brało w nim udział co najmniej 20 tys. dzieci z Poznania i Wielkopolski”. Nowością w karnawale po 1945 roku były tzw. zabawy gwiazdkowe w zakła- dach pracy organizowane dla pracowników i ich dzieci. Obok występów artystów, zakładowych chórów lub zespołów, a także zabawy tanecznej, kluczowym elemen- tem było wręczenie prezentów, w latach 50. przez Dziadka Mroza, a w następ- nych dekadach przez gwiazdora. 7 stycznia 1951 roku w spotkaniu noworocz- nym w gmachu straży pożarnej przy ul. Masztalarskiej wzięło udział 225 dzieci. Punktem kulminacyjnym zabawy tanecznej z kotylionami w formie kolorowych kapeluszy była wizyta Dziadka Mroza z workami prezentów. 6 stycznia 1951 roku podobne spotkanie zorganizowała Rzemieślnicza Spółdzielnia Pracy Szewców i Cholewkarzy. W okresie od 28 grudnia 1951 roku do 10 stycznia 1952 roku w 60 zabawach choinkowych wzięło udział ponad 20 tys. dzieci w wieku od 7 do 14 lat. 22 K. Wiśniewska, Ludzie i czyny w cesarskim zamku w Poznaniu 1962-1999, Opole 2012, s. 20. 52 „Karnawał – więc baw się!” 53 obdarowane zostały przez Dziadka Mroza słodyczami i książkami, a sieroty i pół- sieroty – odzieżą i butami. oprócz zabawy celem tych spotkań było „pokazanie dziecku osiągnięć drugiego roku planu 6-letniego”23, co podkreślono zwłaszcza w dekoracjach. na jednym z owych balów do tańca przygrywała najmłodszym orkiestra wojskowa. od 1 do 10 stycznia 1955 roku zabawy noworoczne z udzia- łem Dziadka Mroza zorganizowano we wszystkich zakładach pracy i przedszko- lach w Poznaniu, a dzieci obdarowano czekoladą, pomarańczami, jabłkami i pier- nikami. W 1957 roku Dziadka Mroza zastąpił gwiazdor, wypierając tym samym na trwałe swojego lansowanego w czasach stalinowskich poprzednika. *** W okresie międzywojennym bale karnawałowe były w dużej mierze przywile- jem elit. Po 1945 roku na licznych imprezach, prywatkach, dyskotekach i dancingach bawili się wszyscy mieszkańcy Poznania. Hermetyczne bale korporacyjne zastąpiły egalitarne uczelniane zabawy bądź dyskoteki w klubach studenckich. „Poznaniacy to nie tylko poważni i pracowici ludzie, ale także weseli towarzysze zabawy”24 – pisano w 1949 roku na łamach „Głosu Wielkopolskiego”. z tanecznej mapy Poznania znik- nęła jednak po wojnie sala balowa w Bazarze, której nie odnowiono, a tym samym nie organizowano tutaj balów na miarę tych przedwojennych. Do tej tradycji wrócono dopiero w XXi wieku, gdy zdecydowano się przywrócić świetność tejże sali. Pomimo szerokiej oferty zabaw tanecznych nie brakowało jednak głosów kry- tykujących jakość imprez. „Jak się bawimy?” – pytał nie bez przyczyny andrzej skrzypczak. W jego ocenie karnawał w 1972 roku niewiele miał wspólnego z nie- zwykłością, ze wspólną ubogacającą zabawą. twierdził nawet, że na salach tanecz- nych uwidaczniał się obraz dezintegracji Polaków: „na parkiecie właśnie ludzie są sami, brak im jakiejkolwiek wspólnej więzi. […] nie łączy ich nic prócz wspólnego przepychania i obkopywania kończyn”25. Poznaniacy bardziej tuptali, niż tańczyli. Według skrzypczaka idealna zabawa to wspólne tańce, oparte na określonych figu- rach, i śpiewy. W kolejnym roku konstatował, że Poznań nie jest miastem sprzyja- jącym karnawałowi ze względu na brak sal dancingowych, przez co zabawy urzą- dzano tutaj w lokalach gastronomicznych, w których alkohol nakręcał koniunkturę. Co więcej, były one przepełnione, a portierzy pomimo braku miejsc wpuszczali za łapówkę kolejne pary do środka. skrzypczak pytał: „Gdzie się bawić…”26. Czytając relacje z  imprez karnawałowych, można odnieść wrażenie, że był to czas zabawy niezakłóconej problemami dnia codziennego. Poza nielicznymi zawoalowanymi uwagami typu: „Rok miniony był czasem kapitalnych przemian w życiu całego narodu” bądź informacjami o problemach z zaopatrzeniem, w tym trudnościami ze zdobyciem szampana, sytuacja społeczno-polityczna nie miała chyba większego wpływu na karnawałowe potańcówki poznaniaków. 23 Przeszło 20 tys. dzieci w  Poznaniu bawiło się wesoło i  beztrosko z  okazji choinek noworocznych, „Głos Wielkopolski” 1952, nr 10. 24 W spokoju, z radością witał Poznań nowy rok, „Głos Wielkopolski” 1949, nr 2. 25 a. skrzypczak, Jak się bawimy?, „Głos Wielkopolski” 1972, nr 38. 26 tenże, Gdzie się bawić…, „Głos Wielkopolski” 1973, nr 40. 54 Kamilla Placko-Wozińska Raz na ludowo, czyli przyszły magister tańczy z jednej strony zachowują i przywracają do życia tańce ludowe, muzykę, stroje i obrzędy z różnych regionów kraju oraz zapoznają z nimi Wielkopolan. z dru- giej natomiast prezentują barwny, polski, a zwłaszcza wielkopolski folklor światu. na poznańskich uczelniach działają trzy zespoły tańca ludowego. Zespół Tańca Ludowego Politechniki Poznańskiej „Poligrodzianie” zespół tańca Ludowego powstał na Politechnice Poznańskiej w  1973 roku z  inicjatywy jej studenta zbigniewa solaka. od 1984 roku, gdy jego szefową została Marzenna Howorska-Biegała, do nazwy doszedł jeszcze jeden trzon – Poligrodzianie. obecnie tworzy go ponad stu studenckich artystów, głównie z Politechniki Poznańskiej, ale także z innych poznańskich uczelni. „sama, gdy tra- fiłam do zespołu, byłam studentką akademii Ekonomicznej – wspomina Marzenna Howorska-Biegała. tańczyłam wówczas w  zespole Wielkopolska, prowadzonym przez Romana Matysiaka i za dużo czasu traciłam na dojazdy na próby do Pałacu Kultury. a że mieszkałam na Ratajach, najbliżej miałam na Poligród”. Poligrodzianie w swym repertuarze mają tańce i obrzędy z osiemnastu regio- nów Polski, w tym oczywiście z Wielkopolski – tańce szamotulskie i biskupiańskie, narodowe, a także historyczne, sięgające czasów… Mieszka i. Pokazywali je w wielu zakątkach świata. zespół odbył blisko 150 zagranicznych podróży do 63 krajów, prze- mierzył ponad milion kilometrów i dał prawie trzy tysiące koncertów. Czterokrotnie występował na rzecz UnEsCo, dwukrotnie dla papieża Jana Pawła ii. Polskie tańce prezentował w tak egzotycznych miejscach jak mongolskie stepy, pustynia atakama w Chile czy góry nepalu. artyści niejednokrotnie byli nie tylko pierwszym zespo- łem z naszego kraju, ale i pierwszymi Polakami, którzy docierali w odległe zakątki. „W nepalu ludzie trzy dni wędrowali przez góry, żeby dotrzeć na nasz występ. Byliśmy pierwszymi Europejczykami, których zobaczyli – opowiada szefowa. – Przyglądali nam się z uwagą. Gdy rano obudziłam się w hotelu, w którym nie zamykały się żadne drzwi, nad moim łóżkiem stała grupka dzieci i patrzyła, jak śpię”. szczególne były też występy w więzieniu w Usa czy wśród Polonii w odległej nowej zelandii. zespół współpracuje z  18 instytucjami kultury na całym świe- cie, dostarczając im informacji o polskim folklorze. Wspólnie z Wydawnictwem szkolnym i  Pedagogicznym w  Warszawie wydał materiały multimedialne doty- czące polskich tańców narodowych, przeznaczone dla uczniów szkół podsta- wowych (klasy 4–6). zespół zdobywał liczne nagrody na międzynarodowych festiwalach, m.in. i nagrodę jury w Kota Kanibalu w Malezji oraz i nagrodę na olimpiadzie teatralnej w indiach w kategorii folk. ze złotym medalem i Grand Prix RAZ NA LUDOWO, CZYLI PRZYSZŁY MAGISTER TAŃCZY 1. Poligrodzianie w tańcu sądeckim, fot. ze zb. ZTL PP „Poligrodzianie” studenci Politechniki Poznańskiej wrócili również z odbywających się w Bułgarii V Światowych Mistrzostw Folkloru World Folk 2015, rok później zaś zdobyli I miejsce na prestiżowym festiwalu w Rydze. Swój 40. jubileusz Poligrodzianie świętowali w oryginalny sposób. Uroczysty koncert odbył się w... hali produkcyjnej H. Cegielski — Fabryka Pojazdów Szynowych. Wydarzenie to doceniła Europejska Organizacja Folklorystyczna i przyznała zespołowi nagrodę za najbardziej twór- czy i artystyczny folklorystyczny spektakl w Europie w 2013 roku. Co sprawia, że przyszli inżynierowie chcą tańczyć? „Io przede wszystkim pasja” — ocenia Marzenna Howorska-Biegała. I tą pasją zarażają kolegów ze stu- diów. W ramach powstałego w 1998 roku Uczelnianego Centrum Kultury ponad 250 studentów Politechniki Poznańskiej wzięło już udział we wspólnej nauce śpiewu, tańców, gry na instrumentach. Rośnie też artystyczny narybek w dziecię- cych grupach. Członkowie Małych Poligrodzian często po latach zasilają dorosły zespół i wybierają studia na Politechnice Poznańskiej, bo „przesiąkają” atmosferą uczelni. Jedną z misji zespołu, obok działań edukacyjnych i promujących pol- ski folklor, jest jego zachowanie w postaci oryginalnych tańców, a także strojów. „Coraz trudniej zachować prawdziwość folkloru — przyznaje szefowa zespołu. — Wymiierają ludzie, którzy go dobrze znali, dla których był codziennością, gdy na święta ubierali się w ludowe stroje. Nasze muszą być oryginalne, zamawiamy je wyłącznie u rękodzielników". Poznaniacy i Wielkopolanie często mają okazję oglądać Poligrodzian, choćby podczas dożynek. Zespół przez parę lat pokazywał w Muzeum Rolnictwa w Szreniawie weselne obrzędy z różnych stron kraju, a od dziesięciu lat przybliża nam też folklor europejski, organizując Festiwale Sztuki Ludowej z udziałem nie 55 Kamilla Placko-Wozińska 56 tylko tancerzy i  śpiewaków, ale i  rękodzielników oraz przedstawicieli ginących zawodów i  kuchni regionalnych. zespół tańca Ludowego „Poligrodzianie” nosi dwa zaszczytne tytuły – przyznany przez ministra kultury i dziedzictwa narodowego „ambasadora Kultury Polskiej”, a od 2014 roku także „ambasadora Wielkopolskiej Kultury”. Bardzo dumny jest też z tego, że jako pierwsza jednostka organizacyjna uczelni został uhonorowany medalem „zasłużony dla Politechniki Poznańskiej”. Zespół Pieśni i Tańca „Łany” Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu Pomysł utworzenia zespołu folklorystycznego na poznańskiej akademii Rolniczej wyszedł od ówczesnego rektora tej uczelni prof. dr. hab. Jerzego zwolińskiego. trudnego zadania podjął się student Jerzy Dengusiak, który szybko wprowadził rektorską koncepcję w życie. W 1974 roku zespół rozpoczął działal- ność, choć początkowo była to grupa o charakterze regionalnym. trzy lata później jego szefem artystycznym został znakomity choreograf Wiesław Kaszubkiewicz (zm. w 2009 r.), który nie tylko stworzył nowy program i nadał zespołowi bardzo efektowny charakter, ale także wymyślił nazwę „Łany”. Dzisiaj jego dzieło konty- nuują, a może raczej rozwijają, dawni współpracownicy i młoda kadra. stanowisko kierownika zespołu piastuje zenon Musiał, a  specjalistą do spraw artystycz- nych pozostaje andrzej tarnowski, niegdyś asystent Wiesława Kaszubkiewicza. instruktorem tańca jest Juliano Jarenczuk, a śpiewu aleksandra Pura. „W czasie studiów byłem związany ze studenckim zespołem Pieśni i tańca »Kortowo« w  olsztynie, który wtedy odnosił sukcesy w  Polsce i  poza grani- cami – wspomina zenon Musiał. – z Wiesławem Kaszubkiewiczem poznaliśmy się w  górach na spotkaniu ogólnopolskiej Rady studenckich zespołów Pieśni i tańca. i on, wiedząc, że jestem z Poznania, bardzo namawiał mnie na przyjście do Łanów. zgodziłem się, zwłaszcza że miałem mieszkanie w Poznaniu. no i od paź- dziernika 1982 roku zostałem zatrudniony na etacie na uczelni”. Dzisiejsze Łany to ponad 120-osobowa grupa studentów i absolwentów nie tylko Uniwersytetu Przyrodniczego, ale również innych poznańskich uczelni, która funkcjonuje na dwóch poziomach zaawansowania. W ramach każdego z nich pracują dwie sekcje repertuarowe. Bogaty repertuar zespołu, który powstał we współpracy z wieloma autoryte- tami z dziedziny muzyki i tańca, obejmuje pieśni i tańce z wielu regionów kraju: Beskidu Żywieckiego, Jurgowa, Kaszub, Krosna, Kurpi, Lublina, nowego sącza, Rzeszowa, spiszu, szamotuł, Wielkopolski Południowej, Wielkopolski zachodniej (najważniejsze miejsce zajmują właśnie te z naszego regionu) oraz polskie tańce narodowe – polonez, mazur, kujawiak, oberek, krakowiak. istotny fragment pro- gramu stanowią widowiska obrzędowe: Lata 20., lata 30, Noc kupały, Jasełka pol- skie. Repertuar uzupełniają tańce innych narodów, a także pieśni ludowe śpiewane przez solistów a cappella lub z akompaniamentem muzyków tworzących zespo- łową kapelę. obok dorosłych grup działają też Łaniki, zespół dziecięcy, w którym występują m.in. dzieci byłych członków grupy i pracowników uczelni. od paru lat Kancelaria Prezydenta RP zaprasza Łany na dożynki prezydenckie w spale, zespół występuje też na wielkopolskich dożynkach wojewódzko-diecezjal- nych i na poznańskim święcie plonów w parku Wilsona. Wielokrotnie koncerto- wał dla telewizji Polskiej, m.in. na galach finałowych ogólnopolskiego Konkursu RAZ NA LUDOWO, CZYLI PRZYSZŁY MAGISTER TAŃCZY "AGB cu ciowa ni 2. Łany w kostiumach rzeszowskich, fot. ze zb. ZPiT „Łany” Wójt Roku. Ich koncerty uświetniają także wiele międzynarodowych kongresów i zjazdów. Co roku w różnych częściach kraju prezentują obrzęd nocy świętojań- skiej. No i sławią polski folklor w świecie. Zdobywali nagrody na wielu festiwa- lach, kilkadziesiąt razy koncertowali w różnych stronach świata. Oklaskiwała ich m.in. publiczność w Europie, Chinach, Egipcie, Meksyku, Brazylii i Paragwaju. Oklaskują ich też dzieci w szkołach i przedszkolach. Co roku w marcu i kwietniu 4-6-0sobowe zespoły, codziennie od poniedziałku do piątku, ruszają wczesnym rankiem w Wielkopolskę ze specjalnym programem edukacyjnym. Odwiedzają szkoły i przedszkola z audycjami — w tym roku o folklorze podregionów histo- rycznej Wielkopolski: szamotulskim, biskupiańskim, lubuskim. Prezentują stroje, muzykę, charakterystyczne tańce, opowiadają o zwyczajach etc. Stroje są oczkiem w głowie zespołu. „Dobieramy je bardzo starannie — mówi Zenon Musiał. — Analizujemy kostiumy regionu, którego folklor chcemy prezen- tować, dopasowujemy do tego, co będziemy tańczyć, a potem szukamy wykonaw- ców. Stroje do tańców beskidzkich na przykład powstawały w dziewięciu miej- scach Polski. Ktoś szył portki, ktoś inny koszule, jeszcze inni robili pasy, kierpce, kapelusze... Często trudno zdobyć odpowiednie materiały. Tiul naturalny na czepce znaleźliśmy dopiero w Czechach i Holandii. Zespół ma swoją kostiumow- nię z pracownią krawiecką, w której dokonuje się drobnych napraw i konserwacji strojów. Ma też dwie imponujące sale do ćwiczeń wraz z potrzebnym wyposaże- niem i zapleczem. Uniwersytet Przyrodniczy stwarza bardzo dobre warunki do prowadzenia działalności zespołu. A my zwiększamy zainteresowanie tą uczelnią wśród kandydatów na studia” — dodaje Zenon Musiał. I opowiada o dziewczy- nie z Nysy, która tam tańczy w zespole i zdaje maturę. „Zafascynowana naszym zespołem zapytała, czy będzie tu mogła tańczyć, bo jeśli tak, to podejmie studia 57 KAMILLA PLACKO-WOZIŃSKA * ad NEZNEKZNEK a ; |. 0002800000800 o - .. 5 1 , 3. Łany na prezydenckich dożynkach w Spale, fot. ze zb. ZPiT „Łany” w Poznaniu. Rodzice chcą, by studiowała we Wrocławiu, bo bliżej. Studenci coraz częściej wybierają uczelnie, które oferują im coś więcej niż kierunek i wysoki poziom nauczania — podsumowuje szef Łanów. — Magnesem dla jednych może być na przykład sport, a dla innych folklor”. Dodajmy, że w 2014 roku minister kultury i dziedzictwa narodowego wyróż- nił zespół odznaką honorową „Zasłużony dla Kultury Polskiej”. Zespół Tańca Ludowego „Poznań” Akademii Wychowania Fizycznego Był wrzesień 1982 roku, gdy studenci AWF-u zjawili się u ówczesnego prorek- tora doc. Andrzeja Koniarka. Od paru miesięcy nic się nie działo. Wszystkie uczel- niane organizacje zdelegalizowały władze, wprowadzając stan wojenny. Studenci przyszli, bo chcieli stworzyć zespół tańca ludowego, który w różnych formach na uczelni był obecny od dawna, bo przecież sportowcy mają z niego nawet zajęcia. Prorektor spytał, czy mają kogoś, kto poprowadziłby grupę. Wskazali na młodego instruktora Dariusza Majchrowicza, który przychodził do nich na zastępstwa. Grupa zaczęła od prób na obozie, na który pojechało... dziewięć osób. Dzisiaj zespół liczy blisko 70 studentów, a przez te prawie 35 lat przewinęły się ich setki. „Tańczą nie tylko studenci AWF-u, ale i innych uczelni, a także licealiści — mówi kierownik i choreograf Dariusz Majchrowicz. — Często tancerze przyprowadzają przyjaciół, wciągają do zespołu swoje dziewczyny i chłopaków. A ile par się u nas poznało, ile małżeństw! Żartowaliśmy, że przy okazji organizowania następnego festiwalu Integracje musimy pomyśleć o nowej funkcji — niani. W czasach żelaznej kurtyny jednym z magnesów przyciągających młodzież do zespołu były niewątpliwie wyjazdy do Europy Zachodniej. Zespół Poznań w latach 80. co roku wyjeżdżał do Francji, do Holandii. A dlaczego dzisiaj młodzi 58 RAZ NA LUDOWO, CZYLI PRZYSZŁY MAGISTER TAŃCZY 4. Poznań — folklor wciąga , fot. ze zb. ZTL „Poznań” ludzie decydują się tak ciężko pracować, ćwicząc tańce cztery razy w tygodniu? „Czasami, gdy rozpoczynają studia w Poznaniu, szukają jakiejś aktywności, często decyduje przypadek. Moją obecną asystentkę, na przykład, dziesięć lat temu inte- resował taniec współczesny, ale wpadła jej w ręce nasza ulotka. Przyszła na próbę i już została — tłumaczy szef zespołu. — A folklor wciąga, daje duże możliwości wyżycia się. No i na szczęście po latach niełaski staje się modny. Widać go w rekla- mach, wzorach tkanin, słychać w popularnej muzyce”. W repertuarze ZTL Poznań są tańce z 15 regionów, wśród nich góralskie, rze- szowskie, łowickie, lubelskie i oczywiście wielkopolskie, a także tańce narodowe, jak polonez, krakowiak czy oberek. Wykonywane w pięknych, barwnych strojach. Zespół ma około 300 kostiumów (najstarsze mają ponad 50 lat), wykonanych z ory- ginalnych, tradycyjnych, ludowych tkanin. Sporo pracy ma z nimi konserwatorka Anna Startek. A czy tańce też są oryginalne, czy też zmieniają się pod wpływem mód czy na potrzeby sceny? „Bardzo staramy się, aby nie było przekłamań — wyjaśnia Dariusz Majchrowicz, także członek eksperckiej komisji CIOFF (Międzynarodowa Rada Stowarzyszeń Folklorystycznych, Festiwali i Sztuki Ludowej). — Gdy na przy- kład uczymy się tańców kaszubskich, jedziemy na Kaszuby i tam korzystamy z rad miejscowych regionalistów. Poznajemy ludzi, kulturę regionu. Ale oczywiście przy przeniesieniu na scenę dla jej potrzeb pewne drobne zmiany następują”. Zespół Tańca Ludowego „Poznań” AWF wielokrotnie prezentował polski folk- lor w różnych stronach świata, na koncertach i festiwalach, m.in. w Niemczech, Rosji, Macedonii, Finlandii, Turcji, Algierii, Portugalii, Estonii, Meksyku i Egipcie. Dobrze jest też znany poznaniakom i Wielkopolanom. Sztandarową imprezą, organizowaną przez Akademię Wychowania Fizycznego, której zespół jest 59 KAMILLA PLACKO-WOZIŃSKA 5. ZTL „Poznań? jest gospodarzem Światowego Przeglądu Folkloru „Integracje”, fot. ze zb. ZTL „Poznań” gospodarzem, jest Światowy Przegląd Folkloru „Integracje”. W sierpniu 2017 roku czeka nas już 17. edycja. Jak doszło do tego, że festiwal odbywa się właśnie u nas? „Od 1984 roku byłem dyrektorem artystycznym Międzynarodowego Studenckiego Festiwalu Folkloru w Katowicach — wspomina Dariusz Majchrowicz. — Lubię mieć wszystko i wszystkich sprawdzonych. Wiele więc sprzętów zabierałem z Poznania. A ekipa organizatorów, która stąd jechała w 2000 roku, liczyła już 60 osób. No i ktoś powiedział: Czemu musimy jechać taki kawał, czemu nie zrobić tego w Poznaniu? I tak w 2001 roku odbył się I Światowy Przegląd Folkloru »Integracje«”. Dzięki niemu mieliśmy okazję oglądać dziesiątki, często egzotycznych zespołów, pozna- wać kultury z różnych stron świata. Kolejne atrakcje czekają nas w tym roku - m.in. po raz pierwszy przyjedzie zespół z Chin, będą też artyści z Turcji, Meksyku i Indii. Sympatyków folkloru (i nie tylko) ZTL Poznań zaprasza raz w miesiącu na Folk Me Tonight do klubu Trops, gdzie do tańca gra kapela, a gdy się zmęczy, DJ puszcza... ludowe kawałki. Co roku w październiku tancerzy z AWF-u spotkać możemy na Wycinaniu hołubca, imprezie, na której poznańskie zespoły uczą nie tylko hołubców (a także wspólnie z publicznością biją kolejne rekordy), ale także innych, podstawowych kroków. Zima to oczywiście Świąteczna Bimba z MPK, gdy biletem za przejazd jest śpiewanie z zespołem kolęd. Kto wie, może takie działania sprawią, że i u nas, podobnie jak w wielu krajach Europy Zachodniej, folklory- styczne występy przyciągać będą tłumy publiczności. W Niemczech na przykład, chociaż trzeba sporo wydać na bilety, często dla chętnych brakuje miejsc... 60 61 anna Plenzler z Wielkopolską w nazwie Ktoś kogoś namówił, zachęcił… Ktoś inny chciał tańczyć lub śpiewać, choć nie zawsze zdawał sobie sprawę, co go czeka. Jedni odpadali po kilku próbach, inni z mozołem pokonywali wszelkie trudności. Kolejne ćwiczenia, kolejne kroki… i zostawali. Ludowy taniec stawał się pasją i sposobem na życie. W każdym zespole folklorystycznym można by spisać grube księgi opowiadające o tych fascynacjach. „Pragniemy przenieść na scenę i  w  formie artystycznej przedstawić społe- czeństwu pieśni i tańce ludowe, nie tylko znane i popularne, ale przede wszyst- kim te, które od wieków kryją się zapomniane pod polską strzechą i czekają na opracowanie. szczególną troską otoczyć chcemy folklor regionu i tradycje ludu wielkopolskiego oraz uwzględnić w programie ziemie zachodnie (Dolny Śląsk, Lubuskie, Pomorze), a także Kujawy, Kaszuby, Warmię i Mazury. […] Dziś – cho- ciaż na pełną ocenę artystyczną zespołu należy jeszcze poczekać – przedstawiamy z ufnością wynik naszej 8-mio miesięcznej pracy, jako skromny wkład w dzieło budowy Polskiej Kultury w XV-tym roku istnienia PRL […]”. Pod tymi słowami zamieszczonymi w programie koncertowym podpisało się „Kierownictwo zespołu Pieśni i tańca WiELKoPoLsKa”. Był wrzesień 1959 roku. obok widniały zdję- cia, nazwiska i ówczesne funkcje członków tego kierownictwa: Roman Matysiak (baletmistrz i inscenizacja), Wiktor Buchwald (kompozytor i konsultant), Witold Gruszczyński (korepetytor) oraz Bolesław Maciejewski (kierownik organiza- cyjny). Wśród zdjęć zabrakło Franciszka Banasiewicza – ówczesnego kierownika zespołu i dyrygenta. „Wielkopolska” miała już wtedy za sobą sceniczny chrzest – pierwszy występ odbył się zaledwie cztery miesiące po powstaniu zespołu, 30 kwietnia 1959 roku podczas akademii z  okazji 1 maja w  hali nr 16 Międzynarodowych targów Poznańskich. Kolejny – 22 lipca 1959 roku na stadionie im. 22 Lipca z okazji święta państwowego. Występy zawsze zaczynały się od poloneza Karola Kurpińskiego Cześć Ci Polsko, a pierwsze jego wersy stały się z czasem mottem zespołu: „Cześć Ci Polsko, cześć i chwała, ziemio żyzna i wspaniała”. Pomysł powołania do życia zespołu pieśni i  tańca w  Poznaniu zrodził się w  1958  roku w  Komitecie Miejskim zMs, a  gorącym jego orędownikiem był ówczesny i sekretarz tej organizacji Edward Kędzierski. Mimo poparcia władz nie do końca wierzono, że pomysł uda się zrealizować. Pierwowzorem były działające już od kilku lat zespoły zawodowe: Mazowsze i Śląsk. W zespole Wielkopolska tańczyć mieli jednak amatorzy. Młodzież pracująca, ucząca się i studiująca. Przyjść mógł każdy, choć sito rekrutacji pokonywali najlepsi. zostawali – obdarzeni talen- tem, najbardziej pracowici i wytrwali. Poza pierwszym naborem, kiedy przyjęto anna Plenzler 62 160 osób, na kolejnych przesłuchaniach pojawiało się nawet 200–300 chętnych, z których przyjmowano około 20–30 osób, a i z nich część się z czasem wykru- szała – na lata zostawało zazwyczaj zaledwie kilkoro z nich. Ci, którzy byli w stanie poświęcić zespołowi swój czas i spędzać na próbach dwa, trzy popołudnia w tygo- dniu. Przez pierwsze lata zespół funkcjonował jako zespół Pieśni i  tańca „Wielkopolska” Komitetu Miejskiego zMs. Dopiero w 1963 roku, gdy w dawnym zamku cesarskim otwarto Pałac Kultury, zespół otrzymał pomieszczenia na swoją siedzibę, by od 1966 roku stać się formalnie pracownią Działu Muzyki i tańca tej instytucji. W tej formule przetrwał do 30 czerwca 1994 roku. szybko osiągnął wysoki poziom wykonawczy, co potwierdzały jego zagra- niczne sukcesy, z których wracał z kolejnymi laurami – jak choćby nagroda na festi- walu amatorskich zespołów artystycznych w szwedzkim Finspang w 1961 roku czy nagroda ministra spraw wewnętrznych Włoch przyznana rok później podczas Święta Kwitnącej oliwki – festiwalu w agrigento. ale z pierwszych wyjazdów i tak najbardziej w pamięci członków zespołu utkwił ten premierowy: w 1960 roku do Jugosławii, gdy w zagrzebiu podczas Międzynarodowego spotkania Młodzieży musieli tańczyć w „cywilnych ciuchach”, ponieważ wysłane koleją szafy ze stro- jami… nie dotarły na czas. Do zagrzebia dojechały, kiedy zespół już wyjeżdżał. i nie był to jedyny raz, gdy przychodziło im tańczyć nie w ludowych strojach – jak choćby w szampanii, we Francji, na scenie ustawionej na wolnym powietrzu, w ulewnym deszczu. Wraz z  rozwojem zespołu poszerzano repertuar, w  ślad za nim pojawiały się kolejne stroje potrzebne do wykonywania tańców i scenek rodzajowych cha- rakterystycznych dla różnych regionów Polski. obok poznańskich obrazków (Zabawa na Szelągu, Strach na wróble) i tańców wielkopolskich (m.in. szamo- tulskich i z regionu Biskupizny) znalazły się również te z innych regionów kraju: kaszubskie, śląskie, rzeszowskie, lubelskie, nowosądeckie, żywieckie czy beskidz- kie, a  także pełnospektaklowe Polskie Boże Narodzenie. z  zespołem współpra- cowali znakomici muzycy: Mieczysław Dondajewski, Wiktor Buchwald, stefan stuligrosz, Janusz Dzięcioł, antoni Gref, Ludwik Rok, natomiast kapelę tworzyli muzycy poznańskiej opery i  Filharmonii Poznańskiej. Podstawę każdego pro- gramu Wielkopolski stanowiły artystyczne opracowania oraz stylizacje ludowych pieśni i tańców niemal z całej Polski, inscenizacje zabaw ludowych, a także tańce narodowe. Bez względu na to, gdzie i kiedy odbywał się koncert, w jego programie zawsze były tańce lub pieśni charakterystyczne dla naszego regionu. W  ciągu kolejnych dziesięcioleci zespół, w  którego skład wchodziła grupa taneczna, chór oraz kapela, nieustannie się doskonalił i rozkwitał. Jego kalendarz wypełniały kolejne koncerty (w Polsce i za granicą), międzynarodowe festiwale, nagrania płytowe, radiowe i telewizyjne. W pamięci dawnych członków zespołu szczególnie utkwił udział w trzech odcinkach Operowego qui pro quo Bogusława Kaczyńskiego, nagrywanych dla telewizji Polskiej w pałacach wielkopolskich. W ciągu dziesięcioleci przez zespół przewinęło się kilka tysięcy osób. Jedni byli tu krótko, inni związywali się z zespołem na długie lata, jeszcze inni tu znajdowali swoich życiowych partnerów. „z zespołem związanych było mnó- stwo wspaniałych ludzi, których nie sposób wymienić, bo lista byłaby bardzo Z WIELKOPOLSKĄ W NAZWIE 1. Jubileusz 20-lecia Zespołu Pieśni i Tańca Wielkopolska w Teatrze Wielkim w Poznaniu, 26 VI 1979 r., fot. F. Nowakowski/cyryl.poznan.pl długa — mówi Małgorzata Matysiak, żona Romana Matysiaka, współtwórcy, kierownika i choreografa Wielkopolski przez 40 lat. — To z tego zespołu wyszli ci, którzy tworzyli i kierowali innymi zespołami w Poznaniu, by wspomnieć choćby o Henryku Manieckim, który fantastycznie rozwinął Cepelię, Jacku Marku, który zakładał Poligrodzian, czy Wiesławie Kaszubkiewiczu, wielo- letnim kierowniku Łanów, i Andrzeju Tarnowskim, obecnym kierowniku artystycznym tego zespołu. A w 1974 roku powstała, działająca do dziś, Mała Wielkopolska, którą od 1989 roku prowadzi była tancerka Wielkopolski -— Zofia Andrzejak”. Największy ślad na zespole Wielkopolska odcisnął Roman Matysiak - tan- cerz, choreograf, reżyser, animator kultury. Bo choć był współtwórcą i choreo- grafem wielu zespołów (m.in. Ziemi Lubuskiej, Ziemi Pilskiej, Ziemi Konińskiej, Lusowiaków, Cepelii czy Trzemeszna), to jednak Wielkopolska była jego najuko- chańszym dzieckiem, któremu poświęcił zawodowe życie. „Ale przyszedł rok 1994 roku i wszystko się zmieniło — wspomina Małgorzata Matysiak, która w zespole przetańczyła 19 lat. - Kiedy w czerwcu zespół wrócił z występów w Hiszpanii, okazało się, że w przekształcającym się Pałacu Kultury nie ma już dla niego miejsca. Roman, chórmistrz Zdzisław Pawlaczyk oraz szef kapeli Jerzy Dabert dostali wypowiedzenia, a kostiumy zespołu przeniesiono do ciasnego pomieszczenia bez okien, z rurami centralnego ogrzewania i większość z nich po prostu rzucono na ziemię. Dla Wielkopolski w instytucji przekształcającej się 63 ANNA PLENZLER 2. Jubileusz 20-lecia Zespołu Pieśni i Tańca Wielkopolska w Teatrze Wielkim w Poznaniu, 26 VI 1979 r., fot. . Nowakowski/cyryl.poznan.pl w nowe centrum kultury nie było miejsca. To był początek końca zespołu, co mąż przypłacił zdrowiem”. Ówczesne władze Poznania nie były zainteresowane utrzymaniem zespołu, który funkcjonował jeszcze jakiś czas jedynie dzięki powołaniu stowarzyszenia. Konflikty, które się wkrótce pojawiły między jego zarządem a tancerzami, nie wró- żyły jednak niczego dobrego. „Ostatni koncert w dawnym składzie Wielkopolski odbył się w Operze 29 listopada 1999 roku. Po jego zakończeniu Roman pożegnał się z zespołem, jednocześnie informując władze stowarzyszenia, że od tej pory nie mają one prawa wykorzystywania jego autorskich opracowań choreograficznych — mówi Małgorzata Matysiak. — Na niewiele się to zdało, bo choć z zespołu ode- szło wówczas gros jego członków, to nowi instruktorzy i tak bezprawnie czerpali z dorobku męża, najczęściej nie podając nawet autora opracowania lub zmieniając jakiś jeden element w układzie i podpisując go nazwiskiem nowego choreografa”. Przez kilka lat zespół funkcjonował przy Klubie Rondo w Poznaniu i próbował walczyć o przetrwanie. W pierwszych latach nowego stulecia pojawiła się szansa, że weźmie go pod swoje skrzydła Muzeum Rolnictwa w Szreniawie. Nie udało się. „Io były moje pierwsze lata prowadzenia muzeum i byłem bardzo zainte- resowany przyjęciem zespołu w nasze progi — mówi Jan Maćkowiak, dyrektor Muzeum Rolnictwa i Przemysłu Rolno-Spożywczego w Szreniawie. —- W pomoc Wielkopolsce zaangażowało się wtedy wiele osób — od posłanki Krystyny Łybackiej po ówczesnego marszałka Stefana Mikołajczaka. Zespół miałby 64 z Wielkopolską w nazwie 65 wsparcie finansowe, pomieszczenia na biuro w muzeum i miejsce na próby w jed- nej z muzealnych stodół. niestety, nie udało się, bo… zespół odmówił przyjeżdża- nia na próby do szreniawy”. Wielkopolski nie udało się uratować. Część tancerzy przeszła do innych zespołów, niektórzy wsparli powstały w 2004 roku zespół staropolanie, który od 2011 roku nosi nazwę „staropolanie–Wielkopolska”. ostatni wpis w KRs związany ze stowarzyszeniem pochodzi z 2009 roku. *** Biura mają w budynkach UaM przy ul. Drzymały. Ćwiczą w szkole podsta- wowej przy ul. Hetmańskiej. a formalnie działają w strukturach Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej i  Centrum animacji Kultury w  Poznaniu. i  dosko- nale sobie radzą. zespół Folklorystyczny „Wielkopolanie”… niemal rówie- śnik zPit „Wielkopolska”. Jest rok 1962, kiedy Leon nowak, prezes spółdzielni Pracy Rękodzieła artystycznego „Rytosztuka”, i  Ryszard andruszkiewicz, prezes spółdzielni „Rzeźba i  stolarstwo artystyczne”, zakładają w  Poznaniu Międzyspółdzielczy zespół Pieśni i tańca „Cepelia-Poznań”. swój program zespół opiera na folklorze wielkopolskim, a do swych szeregów ściąga zainteresowanych tańcem pracowników obu spółdzielni oraz młodzież poznańskich szkół. zaczyna się czas intensywnej pracy, której pierwsze efekty widać na koncertach – najpierw w Poznaniu i Wielkopolsce, niebawem w kraju, a w 1965 roku po raz pierwszy za granicą, na Festiwalu Pro Musica w Umeå, w szwecji. Dziś zespół szczyci się, że występował na pięciu kontynentach, w 55 krajach, a w czasie ponad setki podróży artystycznych siedem razy okrążył kulę ziemską! Udało mu się również przetrwać kolejne zawirowania reorganizacyjne i  finansowe. Gdy w  1990  roku zlikwido- wano Centralny związek spółdzielczości Rękodzieła Ludowego i artystycznego „Cepelia”, zespół zaczęli finansować jego członkowie. trzy lata później pod swoją pieczę wzięła go Estrada Poznańska, a  od 1996  roku działa on w  strukturach Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej i  Centrum animacji Kultury w  Poznaniu. W 2005 roku zmienił nazwę na zespół Folklorystyczny „Wielkopolanie”. W  sukcesach Cepelii ogromną rolę odegrał Henryk Maniecki, który w 1983 roku został kierownikiem artystycznym i choreografem zespołu. i sprawo- wał te funkcje przez niemal dwie dekady. nowy szef ściągnął do zespołu dawnych tancerzy, ale i nowych członków, stworzył nowy program artystyczny, w którym obok tańców wielkopolskich i narodowych pojawiły się tańce z innych regionów Polski, a na czele kapeli postawił stanisława Horbika, absolwenta Wyższej szkoły Muzycznej w Poznaniu. zespół rozkwitł. Podczas koncertu jubileuszowego z oka- zji 25-lecia nie tylko zaprezentował na deskach teatru Wielkiego w  Poznaniu nowy program artystyczny, ale też wyraźnie podkreślił zmianę profilu, co znalazło odbicie w nowej nazwie – zespół Folklorystyczny „Cepelia-Poznań”. „to dość istotna zmiana – mówi Piotr Kulka, który objął kierownictwo zespołu po śmierci Henryka Manieckiego w 2002 roku i wraz z Leszkiem Rembowskim, kierownikiem artystycznym i choreografem, prowadzi go do dziś. – zespół pie- śni i tańca jest bowiem zespołem, który prezentuje mocno wystylizowane ludowe pieśni i tańce. zespół folklorystyczny, opracowując je artystycznie, dąży do jak najwierniejszego ich pokazania”. ANNA PLENZLER » 3. Zespół Folklorystyczny Wielkopolanie, fot. ze zb. ZF „Wielkopolanie Piotr Kulka ma opinię „pozytywnie zakręconego”. Jeśli tylko usłyszy, że gdzieś spotkać może jeszcze ludzi, którzy są mu w stanie opowiedzieć, jak przed laty w jakiejś wsi tańczono lub śpiewano, to nie odpuszcza. Jedzie, rozmawia, niektó- rzy się śmieją, że „wysysa” tę coraz bardziej zanikającą wiedzę. To dzięki niemu do repertuaru włączono tańce i przyśpiewki mieszkańców dawnych wsi wcho- dzących dziś w skład Poznania, a co więcej — odtworzono i uszyto ich ludowe stroje. Prace badawcze wciąż trwają i z pewnością ich rezultaty będzie można nie- bawem zobaczyć na scenie. Bo Wielkopolanie są jedynym amatorskim zespołem w Polsce prezentującym folklor własnego miasta, choć w repertuarze mają także tańce i śpiewy wielkopolskie (z różnych subregionów, w tym m.in. szamotulskie i biskupiańskie), krakowskie, łowickie, lubelskie, opoczyńskie, rzeszowskie oraz tańce narodowe. Tym, co spaja zespół, jest nie tylko umiłowanie folkloru, możliwość zwiedza- nia świata, radość z nagród, ale także przyjacielska, wręcz rodzinna atmosfera. „Inaczej się nie da — śmieje się Maciej Sierpiński, od lat związany z zespołem, jego żona Monika też tańczy w Wielkopolanach. — Albo się to staje pasją rodzinną, albo rodzina się rozpada, gdy tylko jedno z małżonków tej pasji się poświęca. Nic więc dziwnego, że w zespole zawiązało się wiele małżeństw. Głośny był ślub pięciu par, który odbył się w poznańskim ratuszu 19 czerwca 1970 roku, a cała ceremonia oparta była na starych wielkopolskich obrzędach. Ale i dziś na długo w pamięci pozostanie wszystkim ślub tancerzy: Hanny Jaworskiej i Jana Galasińskiego we wrześniu 2015 roku. Nie tylko dlatego, że w poznańskim kościele oo. Dominikanów zjawiła się niemal setka gości w strojach ludowych, ale nade wszystko dzięki bamberskim oczepinom, które odbyły się na weselu. „Pan Piotr przygotował wszystko w tajemnicy, a mnie wziął podstępem, że niby 66 Z WIELKOPOLSKĄ W NAZWIE 4. Zespół Folklorystyczny Wielkopolanie, fot. ze zb. ZF „Wielkopolanie” ćwiczymy oczepiny do nowego programu — wspomina Hanna Galasińska. — A na prawdziwym weselu odbyły się prawdziwe oczepiny, z założeniem złotego czepca bamberskiego wykonanego własnoręcznie przez pana Piotra. Oj, działo się... Łzy wzruszenia same płynęły...” Dzisiejszy zespół to około stu osób podzielonych na trzy grupy: zasadni- czą (w której tańczą i śpiewają osoby koncertujące), grupę studencką (w jej ramach studenci UAM zaliczają zajęcia z wychowania fizycznego, ale niektórzy z nich zostają potem w zespole) oraz grupę „dojrzałą, czyli byłych tancerzy, którzy z tańcem rozstać się nie potrafią, a co więcej — przyciągają tu swoich znajomych, którzy dopiero teraz zaczynają stawiać pierwsze taneczne kroki. W ślad za rodzicami do zespołu często trafiają ich dzieci. Ale magia działa też odwrotnie — Mikołaj Szymański, który właśnie przejął funkcje menadżerskie w zespole, trafił do Wielkopolan z dziecięcej Cepelii, a teraz jego mama chce się zapisać do grupy „dojrzałej”. Cepelia, założona przez Henryka Manieckiego w 1985 roku (i działająca nadal), stała się naturalną kuźnią kadr dla dorosłego zespołu. „Z dziecięcej Cepelii przychodzą do nas dobrze przygotowani tancerze, nie to co ja, gdy namówiony przez koleżankę w technikum przyszedłem tu komplet- nie zielony w 1986 roku. Ale spodobało mi się, jak chłopcy podnosili dziewczyny w oberku, i zostałem” — śmieje się Piotr Kulka. Jego żona Kinga również tańczy w Wielkopolanach, a córki w zespole dziecięcym. Wtóruje mu Maciej Sierpiński: „Ja też trafiłem przez przypadek jako uczeń technikum poligraficznego. Nigdy w życiu nie sądziłem, że zajmę się tańcem ludowym, a wpadłem jak śliwka w kompot. Bo taki taniec wciąga. Przestaje być jedynie pasją, a staje się sposobem na życie. 67 68 anna Przewoźniak taniec towarzyski w Poznaniu taniec towarzyski jest jednym z najbardziej powszechnych i uniwersalnych rodzajów tańca. Historycznie wywodzi się od tańców dworskich, stanowi dosko- nałą formę rekreacji i ułatwia życie towarzyskie. Dawno minęły jednak czasy, kiedy był przywilejem ludzi młodych, teraz tańczą wszyscy, bez względu na wiek. Pisząc o tańcu towarzyskim w Poznaniu, należy uwzględnić jego dwa nurty: taniec towa- rzyski w wersji popularnej (użytkowej) oraz taniec towarzyski w formie wyczyno- wej (turniejowej)1. Taniec to historia Po ii wojnie światowej edukacją taneczną w  formie popularnej zajmowały się szkoły tańca. W  Poznaniu do najbardziej znanych należały te prowadzone przez adelę i Jana szczurków, ignacego szczurka i Waksmana. Były one nie tylko miejscem edukacji tanecznej, ale także okazją do poznawania i  przekazywania pewnych form towarzyskich i zasad savoir-vivre’u. z czasem kursy tańca zaczęły organizować poznańskie domy kultury i kluby tańca towarzyskiego. obok tań- ców tradycyjnych (walc angielski i wiedeński, tango, fokstrot, quickstep) uczono tańców latynoamerykańskich (samba, cha-cha, rumba, jive) oraz tzw. nowości tanecznych, które stawały się modne w danym czasie. Były to na ogół tańce poja- wiające się wraz z nowym gatunkiem muzycznym (np. disco) lub na nowo spopu- laryzowane, zwłaszcza dzięki filmom musicalowym (np. mambo, salsa). W ostat- nim czasie szczególnie modne stało się tango argentino. Historia tańca turniejowego w Poznaniu związana jest ściśle z powstawaniem klubów tańca, a obecnie także szkół tańca. Prekursorem tańca w formie turniejo- wej w Polsce był prof. Marian Wieczysty, założyciel Polskiego Klubu tanecznego. Jego poznański oddział powołano do życia w 1958 roku. W 1964 roku za sprawą stanisława Jawora powstał Klub tańca towarzyskiego „Dziupla”. Wszystko zaczęło się od kursu zorganizowanego w 1963 roku z inicjatywy studentów Wyższej szkoły Rolniczej (ob. Uniwersytet Przyrodniczy). niedługo po jego zakończeniu oka- zało się bowiem, że sporej grupie kursantów zajęcia tak się spodobały, że posta- nowili kontynuować naukę. W roku 1988 trenerką i nauczycielką tańca została Barbara Jawor. od roku 1992 „Dziupla” działa w ramach szkoły tańca „Jawor”. W tym samym roku powstał Klub tańca towarzyskiego Pałacu Kultury (obecnie CK zamek), którego założycielem był Jerzy Helle. 1 za współpracę przy przygotowaniu powyższego opracowania serdecznie dziękuję Barbarze Jawor i Grzegorzowi Kałmuczakowi. taniec towarzyski w Poznaniu 69 od lat 70. XX wieku powstały w Poznaniu kolejne kluby, m.in. amatorski Klub tańca towarzyskiego „Blues” przy osiedlowym Domu Kultury „na skarpie” (tre- nerzy Jerzy Helle i anna Przewoźniak) oraz studencki Klub tańca towarzyskiego „agora” Politechniki Poznańskiej (trener stanisław Jawor). W  roku 1984 zało- żono amatorski Klub tańca towarzyskiego „Finezja”, który mieścił się począt- kowo w  ówczesnym Pałacu Kultury, a  obecnie działa w  osiedlowym Domu Kultury „Bajka”. Jego kierownik i  trener – aleksandra Jelińska prowadzi zaję- cia dla par turniejowych różnych kategorii wiekowych, od dzieci po seniorów. W roku 2001 para taneczna reprezentująca ten klub, Bartłomiej Mozoła i Klaudia Gębka, zakwalifikowała się do finału mistrzostw Polski w kategorii juniorów star- szych. z kolei andrzej i Urszula Roszak byli w latach 2010–2016 wielokrotnymi mistrzami Polski w kategorii seniorów oraz reprezentantami kraju na mistrzostwa świata. Ponadto wychowanka klubu Małgorzata Janczewska, tańcząc z  partne- rem z Ukrainy sergeyem Kosteckim, została finalistką mistrzostw Polski amato- rów, a w 2013 roku zdobyła z tym samym partnerem wicemistrzostwo Polski par zawodowych w kategorii tańców latynoamerykańskich. W  1983 roku swoją działalność rozpoczął Klub tańca towarzyskiego „oscar” przy Domu Kultury Wierzbak sM „Jeżyce”, którego założycielką była Bożena Więckowska. od 1986 roku prowadzi go pod nieco zmienioną nazwą (oscar Dance) Grzegorz Kałmuczak, którego specjalnością jest nauka oryginalnego tanga argentino. W 1993 roku powstał z kolei amatorski Klub tańca towarzyskiego „słońce”. Jego wychowankami są pary najwyższej klasy tanecznej s, m.in. zdobywcy tytułów mistrzów Polski, reprezentanci Polski na mistrzostwa świata i Europy, Puchar Świata i Puchar Europy: Łukasz Bartecki – Małgorzata Pawlak, Marek Fiksa – Danuta Wittig, Marek Fiksa – Blanka Winiarska, Mateusz Śmikiel – Maria sielicka, Piotr Lewandowski – Kamila Płonkowska, Michał sikorski – Marta Łastowska. na przestrzeni ostatnich lat na tanecznej mapie Poznania pojawiło się znacznie więcej nowych klubów, a w ostatnim czasie także szkół tańca. nie sposób w tak krótkim opracowa- niu pisać o nich wszystkich, ale warto wspomnieć choćby takie jak: Dąbrówka, Bellcanto, Pasja, Bailando czy Dance Center. niektóre z nich zakończyły już swoją działalność, inne prowadzą ją nadal. Taniec to ludzie Jerzy Helle – wykładowca Państwowej szkoły Baletowej w Poznaniu, nauczy- ciel tańca towarzyskiego, sędzia międzynarodowy (sędziował na ponad tysiącu turniejów tanecznych), honorowy członek Polskiego towarzystwa tanecznego. Uprawnienia do nauki tańca towarzyskiego zdobył w 1947 roku, prowadząc zaję- cia w jednej z prywatnych szkół tańca w Poznaniu. Kwalifikacje na wyższy stopień nauczyciela tańca uzyskał u prof. Mariana Wieczystego. Przez wiele lat populary- zował taniec towarzyski, prowadząc zajęcia w wielu ośrodkach i domach kultury na terenie Poznania i Wielkopolski. założyciel klubu tańca w Pałacu Kultury, a także Klubu tańca towarzyskiego „Blues” osiedlowego Domu Kultury „na skarpie”. inicjator turniejów targowych odbywających się w amfiteatrze na Cytadeli. za upo- wszechnianie kultury tanecznej, pracę wychowawczą i pedagogiczną odznaczony m.in. odznaką Honorową Miasta Poznania, odznaką Honorową za zasługi dla ANNA PRZEWOŹNIAK 1. Jerzy Helle, wszystkie fot. ze zb. prywatnych 2. Stanisław Jawor y y prywatny Województwa Wielkopolskiego, Złotym Krzyżem Zasługi i Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski. Stanisław Jawor (1935-2015) - nauczycieltańca, trener, sędziaklasy międzyna- rodowej. Uczeń nestora tańca towarzyskiego w Polsce, prof. Mariana Wieczystego, prekursor i inspirator turniejowego tańca towarzyskiego w Poznaniu. Założyciel Szkoły Tańca „Jawor” oraz założyciel i przez 50 lat trener jednego z najstarszych klu- bów tanecznych w Polsce — Klubu Tańca „Dziupla. Honorowy Członek Polskiego Towarzystwa Tanecznego, organizator piętnastu edycji Akademickich Mistrzostw Polski (w latach 1966-1981), drużynowych, ogólnopolskich i międzynarodowych turniejów tańca (w latach 1983-2010), a także 36 Międzynarodowych Turniejów Sportowego Tańca Towarzyskiego z cyklu „Wiosna” (w latach 1976-2015). Za wie- loletnią pracę na rzecz rozwoju i popularyzacji ruchu tanecznego został uhonoro- wany wieloma odznaczeniami, m.in. tytułem Zasłużony Działacz Kultury (1978), Odznaką Honorową Miasta Poznania (1983), Złotym Krzyżem Zasługi (1989) oraz Odznaką Honorową za Zasługi dla Województwa Wielkopolskiego (2014). W ciągu wielu lat pracy uczył podstaw tańca towarzyskiego, trenował i wychował dziesiątki turniejowych par tanecznych, zarażając swoją pasją, zaangażowaniem i miłością do tańca. Aleksandra Jelińska — nauczyciel i sędzia tańca towarzyskiego oraz sze- regu innych stylów tanecznych, absolwentka studia baletowego przy Operze Poznańskiej. Od roku 1984 kierownik i trener Klubu Tańca „Finezja, honorowy członek Polskiego Towarzystwa Tanecznego. 70 'TANIEC TOWARZYSKI W POZNANIU 3. Aleksandra Jelińska z tancerzami KTT „Finezja” Michał Zdun — nauczyciel tańca, członek Królewskiego Związku Nauczycieli Tańca Wielkiej Brytanii na poziomie fellow, tancerz Klubu Tańca Towarzyskiego „Agora” przy Politechnice Poznańskiej. W parze z Aleksandrą Pludro zdobywca szeregu tytułów: mistrz Polski w klasie B w tańcach standardowych i latynoame- rykańskich (1977), wicemistrz Polski w klasie A+S w tańcach standardowych i latynoamerykańskich (1978). Z kolejną partnerką Romą Łuczyńską: drugi wicemistrz Polski w tańcach standardowych (1980), akademicki drugi wice- mistrz Polski w tańcach standardowych (1980, 1981), akademicki drugi wicemistrz Polski w tańcach latynoamerykańskich (1980). Prowadzi zajęcia w zakresie tańca towarzyskiego oraz tanga argentino. Jest organizatorem licznych szkoleń dla par tanecznych, nauczycieli tańca i trenerów, których wykładowcami byli wybitni angielscy szkoleniowcy, a także szkoleń przygotowujących do profesjo- nalnych egzaminów Królewskiego Związku Nauczycieli Tańca Wielkiej Brytanii. Barbara Jawor — nauczycielka tańca, trenerka, sędzia tańca towarzyskiego, tancerka międzynarodowej klasy S w obu stylach tanecznych (standardowym i latynoamerykańskim), zdobywczyni tytułu akademickiego wicemistrza Polski w tańcach standardowych (1985). Grzegorz Kałmuczak — nauczyciel, trener i sędzia tańca towarzyskiego. Nieprzerwanie od 30 lat działa na rzecz rozwoju tańca, ostatnio prezes Zarządu Okręgu Wielkopolskiego. Od blisko 18 lat zajmuje się nauką i popularyzacją tanga argentino w Poznaniu. Swoją wiedzę oraz umiejętności zdobywał u najlepszych nauczycieli tego tańca w Buenos Aires. Waldemar Ziomek i Joanna Ziomek - reprezentanci KTT „Dziupla, w latach swojej kariery tanecznej (1983-1996) jako para amatorska, a później zawodowa uczestniczyli w ponad 400 turniejach w Polsce i za granicą. Medaliści mistrzostw Polski w tańcach latynoamerykańskich i w 10 tańcach, reprezen- tanci Polski na mistrzostwa świata i Europy, Puchar Świata i Puchar Europy. W 1994 roku zajęli siódme miejsce na mistrzostwach świata Professional Show 71 ANNA PRZEWOŹNIAK 4. Waldemar i Joanna Ziomek 5. Mateusz Śmikiel, Maria Sielicka w Dortmundzie. Reprezentowali Polskę na turniejach tanecznych formuły open w 18 krajach Europy. Po zakończeniu kariery tanecznej poświęcili się sędziowa- niu (PTT, WDO) oraz pracy nauczycieli tańca i trenerów w poznańskim KTT „Słońce”. W klubie Twister Poznań trenowali również pary niepełnosprawne na wózkach, medalistów mistrzostw Polski, Europy i świata oraz Pucharu Świata i Pucharu Europy (Norbert Kamiński — Katarzyna Błoch, Marek Zaborowski — Katarzyna Błoch). Mateusz Śmikiel i Maria Sielicka — reprezentując KTT „Słońce, zdobyli w 2012 roku mistrzostwo Polski Polskiego Towarzystwa Tanecznego i Federacji Tańca Sportowego w kategorii 10 tańców. Byli ponadto finalistami Pucharu Europy w 10 tańcach w Mińsku (2010), finalistami mistrzostw Unii Europejskiej w stylu standardowym w Bratysławie (2010), siódmą parą Pucharu Świata w 10 tańcach w Szombathely (2011), srebrnymi medalistami w stylu latynoamerykańskim i brą- zowymi medalistami w stylu standardowym na akademickich mistrzostwach Polski w Kaliszu (2011), a także finalistami mistrzostw Polski w stylu standardo- wym w Nowej Rudzie (2012). W kategorii par zawodowych dwukrotnie reprezen- towali Polskę na mistrzostwach świata w 10 tańcach, które odbyły się we Włoszech (2013) i w Rumunii (2014). Marek Fiksa — początki jego edukacji tanecznej związane są z KTT „Dąbrówka, gdzie wraz z Danutą Wittig trenował pod kierunkiem Mieczysława Grześkowiaka. Kontynuując swoją przygodę z tańcem w KTT „Słońce, zdobyli tytuł mistrza Polski juniorów starszych w 10 tańcach. Z kolejną partnerką Blanką 72 taniec towarzyski w Poznaniu 73 Winiarską wywalczył tytuły mistrza Polski w kategorii młodzieżowej i dorosłych (w 10 tańcach). Reprezentując barwy akademii tańca (Warszawa), zdobył wraz z Kingą Jurecką tytuł mistrza Polski w kategorii tańców latynoamerykańskich. Historię tańca towarzyskiego w  Poznaniu przez lata tworzyło liczne śro- dowisko nauczycieli, trenerów, tancerzy i  działaczy. i  choć nie sposób wymie- nić wszystkich, warto przywołać takie nazwiska, jak irena Gonet, Mieczysław Grześkowiak, Marian Pacholczak czy Krzysztof Czapliński. Dowodem znaczenia Poznania na tanecznej mapie Polski niech zaś będzie fakt, że w 60-letniej histo- rii Polskiego towarzystwa tanecznego szereg odpowiedzialnych funkcji we wła- dzach centralnych powierzano niejednokrotnie działaczom wywodzącym się ze stolicy Wielkopolski. Jerzy Helle i Michał zdun byli m.in. wiceprezesami zarządu Głównego Ptt, anna Przewoźniak pełniła obowiązki przewodniczącej Głównego sądu Koleżeńskiego, Grzegorz Kałmuczak sprawował funkcję sekretarza Głównej Komisji Rewizyjnej, a prezesem zarządu Głównego Ptt był Waldemar ziomek. Taniec to wydarzenia taniec towarzyski w Poznaniu to także wydarzenia taneczne, czyli turnieje tańca. te niezwykle widowiskowe imprezy przyciągały od początku liczne grono publiczności. Pierwszy turniej odbył się w stolicy Wielkopolski w 1960 roku w sali przy ul. Matejki. W latach 60. Pałac Kultury organizował turnieje targowe o puchar Międzynarodowych targów Poznańskich. Były to imprezy plenerowe i odbywały się w  amfiteatrze na Cytadeli. Międzynarodowy turniej tańca towarzyskiego „Wiosna” organizowany przez Ktt „Dziupla” szkoły tańca „Jawor”, który w tym roku odbył się po raz 38., jest turniejem o  najdłuższej tradycji nie tylko w Poznaniu, ale i w Polsce. „srebrne Pantofelki” to kolejna cykliczna impreza, mająca już 23-letnią tradycję. Jej organizatorem jest Klub tańca towarzyskiego „Finezja”. Przez lata Poznań gościł szereg wydarzeń rangi mistrzowskiej: akade- mickie mistrzostwa Polski, których organizatorem była akademia Rolnicza wraz z  Klubem studenckim „Dziupla” (15 edycji w  latach 1966–1981), mistrzostwa par zawodowych oraz mistrzostwa krajów socjalistycznych (org. Wielkopolski ośrodek Kultury), mistrzostwa Polski w  tańcach latynoamerykańskich (2000; org. Ktt „Bellcanto”), mistrzostwa Polski w 10 tańcach czy też mistrzostwa Polski w tańcach standardowych (2016; org. okręg Wielkopolski Ptt, Ktt „Bellcanto”). Większość wymienionych imprez miałam przyjemność prowadzić osobiście, podobnie jak przez lata wiele innych turniejów tanecznych w kraju, w tym rangi mistrzostw Polski, a także mistrzostw Europy i Pucharu Świata. Charakter turniejów w ostatnim czasie uległ nieco zmianie, ponieważ taniec towarzyski stał się dyscypliną sportową, a zatem bardzo ważnym elementem tych imprez jest rywalizacja. sam taniec nic jednak nie stracił na swej widowiskowości, a turnieje tańca nadal mają w Poznaniu stałe grono wiernych sympatyków. 74 Regina Lissowska-Postaremczak „trzeci sektor” poznańskiego tańca Zespoły, fundacje, stowarzyszenia i projekty niezależne Poznań od lat pozostaje jednym z najważniejszych ośrodków na tanecznej mapie Polski. Wyróżnia się bogatą tradycją tańca klasycznego, która wynika z  działalności baletu teatru Wielkiego, baletu teatru Muzycznego, a  także publicznego i niepublicznego szkolnictwa baletowego1. to tu nieprzerwanie od 1973 roku buduje swój repertuar Polski teatr tańca, pioniersko wprowadzając do krajowego tańca techniki modern (pod dyrekcją Conrada Drzewieckiego), następnie otwierając się na szerokie spektrum form współczesnego tańca i wzbogacając o dzieła uznanych światowych choreografów (pod dyrekcją Ewy Wycichowskiej), a obecnie (pod dyrekcją iwony Pasińskiej) zwracając się w kie- runku poszukiwań unikatowych wartości polskiej kultury i sztuki oraz dążąc do odhermetyzowania języka teatru tańca i włączenia go w szerszy, polski i światowy nurt teatru. to tu od 2004 roku lat działa art stations Foundation i unikatowy w skali Polski program Stary Browar Nowy Taniec, nad którym kuratorską pie- czę sprawuje Joanna Leśnierowska. Konsekwentnie oswaja on publiczność z naj- nowszymi zjawiskami i eksperymentami w przestrzeni tańca, a także poprzez programy rezydencyjne (Solo Project, od 2006 r.) promuje młodych polskich choreografów2. to tu impresaryjna scena Centrum Kultury zamek regularnie prezentuje prace polskich i zagranicznych artystów tańca, a także – w ramach licznych programów kuratorskich, koprodukcji, projektów rezydencyjnych i spo- łecznych – wspiera i buduje zarówno środowisko twórców, jak i odbiorców tańca. to tu wreszcie szeroka oferta edukacyjna współczesnego tańca (m.in. oferująca studia na kierunku taniec Wyższa szkoła Umiejętności społecznych, akademia Wychowania Fizycznego im. Eugeniusza Piaseckiego, a także prywatna szkoła tańca Współczesnego prowadzona przez natalię Draganik) stworzyła w ostat- niej dekadzie warunki sprzyjające powstawaniu kolejnych zespołów i rozwojowi zawodowemu tancerzy niezależnych. taneczna panorama Poznania rozciąga się jednak daleko poza działalność profesjonalnych zespołów, instytucji kultury oraz sferę prywatnej i  publicznej 1 obecnie w Poznaniu działają aż trzy szkoły baletowe: ogólnokształcąca szkoła Baletowa im. olgi sławskiej-Lipczyńskiej oraz placówki niepubliczne: szkoła tańca i Baletu „Fouetté” i szkoła Baletowa anny niedźwiedź – obie, wpisane do rejestru niepublicznych szkół artystycznych jako niepubliczne szkoły sztuki tańca, potwierdzają edukację ministerialnym świadectwem i dyplomem zawodowego tancerza. 2 Działalność art stations Foundation formalnie wpisuje się w obszar „trzeciego sektora”, jednak ze względu na jej szczególne znaczenie i rolę w polskim tańcu, a także różnorodność i wielowymiarowość prowadzo- nych projektów, zasługuje na odrębny artykuł. „trzeci sektor” poznańskiego tańca 75 edukacji3. obejmuje ona również zróżnicowany i  dynamicznie rozwijający się obszar niezależnych zespołów, festiwali, a także fundacji i stowarzyszeń. ich bogata oferta wykracza poza teatralne sceny i studia, wypełnia nisze, angażuje i odpo- wiada na zainteresowania różnych grup odbiorców. Wszystko to składa się na „trzeci sektor” poznańskiego tańca. Movements Factory Group została powołana w 2008 roku z inicjatywy tan- cerki i  choreografki iwony Pasińskiej oraz producenta Marcina Maćkiewicza. Grupa realizuje interdyscyplinarne projekty artystyczne, korzystając w  kreacji ze środków i  narzędzi tańca współczesnego, teatru, performance’u  i  wideo-art oraz współpracując z artystami reprezentującymi różnorodne dziedziny sztuki4. Projekty grupy wspiera i dopełnia powołana przez iwonę Pasińską Movements Factory Foundation, której działalność koncentruje się na inicjowaniu i populary- zowaniu edukacji kulturowej. Fundacja współtworzy i promuje programy aktywi- zujące czynne współuczestnictwo w obszarze sztuki i kultury. Realizuje projekty performatywne, wydawnicze, badawcze, a  także stymulujące rozwój psycho- motoryczny i tworzone na rzecz osób starszych, osób z deficytami sprawności oraz dzieci5. W dotychczasowym dorobku artystycznym Movements Factory znalazły się m.in. premiery: Pustynia pary (Archipelag Malta, 2008), Gramy 4U (w ramach madeinpoznan.doc, 2009), Saligia. 7 grzechów miejskich (festiwal Malta  – blok Nowe Sytuacje, 2009), Trop (2009), Trop: Dance as art (premiera w  teatrze Wielkim w Poznaniu, spektakl wyróżniony przez miesięcznik „teatr” jako najcie- kawsze wydarzenie w obszarze teatrów tańca w 2010 r.), BodyLand (powstały na zaproszenie teatru Ósmego Dnia w ramach projektu Drugie miasto, 2010), Święto wiosny 6,6/66 (w ramach rezydencji artystycznych Laboratorium w CK zamek, 2013), RE//MIX Drzewiecki: Ostatnia niedziela (2013), Upadły anioły (spektakl paraoperowy, CK zamek, 2014), performance 4 pory życia: Wiosna (CK zamek, 2015), Cyrkostrada (CK zamek, 2016), a także: ceremonie przedmeczowe podczas Euro 2012, panel edukacyjny Święto Wiosny/Strawiński/Niżyński/Śmierć (2013) oraz album Dom wielkopolski: Janina Kłopocka – Polichromie (2014)6. teatr tańca Koinspiracja został założony w  2009 roku przez adriana Rzetelskiego, Bartłomieja Raźnikiewicza i Piotra Chudzickiego – trzech doświad- czonych tancerzy i choreografów wywodzących się z Polskiego teatru tańca oraz kilkoro młodych artystów – pasjonatów tańca. Kilkunastoosobowa grupa roz- wijała się początkowo jako inicjatywa studencka, działając przy Wyższej szkole nauk Humanistycznych i Dziennikarstwa, która udostępniła salę do zajęć i prób. 3 oprócz wspomnianych tu jednostek przestrzeń edukacji uzupełniają także liczne prywatne szkoły i studia tańca o bogatej ofercie kursów, lekcji i warsztatów. zajęcia te, kierowane głównie do amatorów, prowa- dzone są na zasadach komercyjnych i nie kładą nacisku na ciągłość i profesjonalizację kształcenia, dlatego w mniejszym stopniu wpływają na kształtowanie środowiska tańca artystycznego w Poznaniu. 4 Do tej pory byli to m.in.: andrzej Grabowski, Marek Grabowski, Piotr Chudzicki, Radek Wysocki, Monika Kuczyniecka, Ryszard Bienert, Hanka Klepacka, Mikołaj Mikołajczyk, Edyta Pietrowska, sławomir Bendrat, Duško stamenić, ilona Binarsch, Maciej Grzybowski, Krzysztof Kaliski, Kaya Kołodziejczyk, Kac- per Lipiński, Czesław Mozil, Jan Polivka, adrian Rzetelski, agnieszka Wolna, Piotr ziemba. 5 Projekty: Święto wiosny 6,6/66, Upadły anioły, 4 pory życia: Wiosna i  Cyrkostrada realizowane były z udziałem grup seniorów oraz dzieci. Każdą z premier poprzedzał kilkumiesięczny cykl prób i warsztatów. 6 Więcej o projektach Movements Factory: www. movementsfactory.pl Regina Lissowska-Postaremczak 76 Po  pierwszym sezonie grupa zawęziła się do kilku tancerek (andrea Brendel, Paulina Grochowska, Kinga Krawczyk, Magda traciłowska, później Dorota Michalak), co ukształtowało skład zespołu. Koinspiracja szybko zyskała renomę, stając się rozpoznawalnym na poznań- skiej scenie tanecznej, alternatywnym teatrem tańca. swoje produkcje zespół początkowo realizował środkami własnymi lub zebranymi drogą crowdfundingu, prezentując je na niezależnych festiwalach teatralnych, przeglądach tanecznych oraz organizując własne festiwale i wydarzenia. W miarę rozwoju zespołu i pro- fesjonalizacji produkcji pojawiały się też nowe możliwości ich prezentacji na deskach instytucjonalnych poznańskich teatrów. stopniowe przesunięcie w kie- runku coraz bardziej zawodowej działalności zespołu pociągało za sobą potrzebę uzyskania osobowości prawnej. od 2013 roku zespół działa oficjalnie jako Fundacja Koinspiracja i jest prowadzony przez adriana Rzetelskiego. Jego misją jest popularyzacja i rozwój tańca współczesnego w Polsce, Europie i na świecie, produkcja spektakli, organizacja warsztatów teatralnych, tanecznych oraz inte- gracja środowiska artystycznego. Przy grupie działa Koinspiracyjne studio tańca organizujące zajęcia i warsztaty. Do tej pory zespół zrealizował dziewięć spekta- kli: Kontakty-Inspiracje (chor. a. Rzetelski, B. Raźnikiewicz, P. Chudzicki, 2010), Droga (chor. P. Chudzicki, 2011), Nic do powiedzenia (chor. P. Grochowska, 2011), Chochoły, (chor. a. Rzetelski, 2011), Uziemiona (chor. P. Grochowska, 2012), Inni  pl (chor. a. Rzetelski, 2012), Wieczór polski (chor. a. Rzetelski, 2012), Po kawałku (chor. a. Brendel, 2013), Myśli… (chor. a. Rzetelski, 2013). towarzystwo Gimnastyczne to kolektyw artystyczny i stowarzyszenie założone w 2003 roku przez Joannę Leśnierowską i natalię Draganik. Przez kilka lat swo- jej działalności wzbogacał poznańską scenę tańca spektaklami, które cechowała zawsze duża dbałość o warstwę koncepcyjną oraz spójność środków artystycz- nych z podejmowanym tematem. towarzystwo Gimnastyczne zrealizowało trzy premiery: Whatever you wish (2003), Obcojęzyczność (2005)7 i Nic (2007)8. Były to spektakle bardzo rozbieżne tematycznie i estetycznie, korespondujące z aktual- nymi zjawiskami artystycznymi, zapowiadały zespół jako oryginalny i obiecujący. niestety po kilku latach drogi członków kolektywu się rozeszły. Pod kierunkiem natalii Draganik działał również istniejący od 2001 roku amatorski zespół scena tańca Współczesnego, realizujący premiery z udziałem adeptów tańca. spektakle, oparte technikach tańca współczesnego, od początku cechował wyjątkowo wysoki poziom wykonania oraz jakość koncepcyjna i insce- nizacyjna. swoje premiery, m.in. ADHD, Sting & Dowland, Nauka tańca w week- end, Alfa (chor. Janusz orlik), zespół prezentował początkowo na scenie starego Browaru. Kontynuacją działalności zespołu jest od 2011 roku szkoła tańca Współczesnego oraz realizacja premier z udziałem najbardziej zaawansowanych adeptów, m.in.: Prowincje (Międzynarodowy Festiwal teatralny MasKi, 2011), Body Collective (teatr animacji, 2013), Body. Short stories (scena Wspólna, 2015), Freak Company (scena Wspólna, 2016), Collage (scena Wspólna, 2017). niestety ze względów organizacyjnych, a także z powodu zmieniającego się składu zespołu 7 z udziałem Wioli Kenczyńskiej i agnieszki Piotrowskiej. 8 z udziałem Janusza orlika, Dominiki Knapik i agnieszki noster. „trzeci sektor” poznańskiego tańca 77 (część tancerzy wybiera ścieżkę dalszej zawodowej edukacji i kariery tanecznej), spektakle stW rzadko można oglądać poza pokazami premierowymi. Fundacja Kinestrefa została założona przez duet absolwentek kierunku taniec w Wyższej szkole Umiejętności społecznych w Poznaniu: Krystynę Lamę szydłowską i zofię tomczyk. W 2015 roku stworzyły pierwszy spektakl Banalnie łatwy trik, a rok później duet Syrenada, zrealizowany także w formie filmowej adap- tacji. Fundacja działa głównie przy Centrum amarant9, korzystając z infrastruk- tury Domu tramwajarza. Działalność Kinestrefy nie ogranicza się do sprecyzowa- nego obszaru. W zamyśle założycielek ma inicjować działania ruchowo-taneczne zorganizowane wokół improwizacji i szeroko pojmowanego tańca. Dotychczasowa aktywność obejmowała m.in. akcje performatywne (np.  Tańczymy dla Syrii), działania w  przestrzeni miejskiej (Ataki przestrzeni we współpracy z  Centrum amarant), spotkania i  jamy improwizowane, warsztaty improwizacji i  kontakt improwizacji (m.in. AKI – Akademia Kontakt Improwizacji) oraz cykliczne, otwarte zajęcia taneczne (Ruch kreatywny, Otwarta Praktyka Ruchowa). od 2001 roku działa w Poznaniu Dom tańca, wokół którego zgromadziła się część środowiska tańca ludowego, a także muzycy eksplorujący najbardziej archaicz- ne formy tańca i muzyki tradycyjnej, instrumentów oraz praktyk wykonawczych. Jego inicjatorem jest Jacek Hałas – akordeonista, lirnik, śpiewak, współzałoży- ciel i uczestnik wielu zespołów artystycznych odwołujących się w swej pracy do tradycji. Podstawowy nurt działalności Domu tańca związany jest z praktyko- waniem tańców korowodowych jako najstarszą formą celebracji spotkania oraz nauką i wspólnym wykonywaniem polskich tańców ludowych. Cykl otwartych spotkań wpisuje się w ludowy kalendarz tradycyjnych świąt i obrzędów, a każde spotkanie jest połączeniem tematycznego warsztatu, koncertu i zabawy, uzupeł- nianych czasem wystawą czy kulinariami. ze szczególną uwagą prezentowane są zanikające instrumenty, takie jak dudy, cymbały, harmonia, basy, lira korbowa, a także sztuka opowiadania historii. organizatorem spotkań, koncertów, warsz- tatów i seminariów Domu tańca było w latach 2001–2003 stowarzyszenie Czasu Kultury, a  obecnie jest nim stowarzyszenie Dom tańca Poznań10. organizacja ideą nawiązuje do międzynarodowego ruchu Domów tańca, który stawia sobie za cel uobecnianie folkloru i tradycji we współczesności. Jego misją jest całościowa prezentacja kultury ludowej – muzyki, tańca, zwyczajów i obrzędów – poprzez bezpośrednie uczestnictwo. Jest on również miejscem prezentacji sztuki artystów wiejskich, udostępniających jej dorobek mieszkańcom miasta. Pod postacią fundacji działa w Poznaniu instytut Choreologii, powołany do życia w 1993 roku przez wybitnego antropologa tańca prof. Roderyka Langego. W  instytucie prowadzone są warsztaty choreologiczne oraz Studium Analizy i Notacji Ruchu wg metody Rudolfa von Labana. z działalnością instytutu zwią- zana jest ponadto redakcja rocznika naukowego „studia Choreologica” oraz stowarzyszenie Polskie Forum Choreologiczne (utworzone także z  inicjatywy 9 interdyscyplinarne centrum kultury w Domu tramwajarza na Jeżycach zorganizowano w wyniku oddol- nej inicjatywy kolektywu młodych artystów – niezależnego środowiska twórców i animatorów kultury zrzeszonych wokół Fundacji Centrum amarant. 10 Por. m.in. www.domtancapoznan.blogspot.com. Regina Lissowska-Postaremczak 78 prof. R. Langego), zrzeszające środowisko naukowe i artystyczne związane z bada- niami nad szeroko pojętym tańcem. na płaszczyźnie badawczo-teoretycznej funkcjonuje również Fundacja sens Ruchu (sense of Movement Foundation), której założycielką jest Gabriela (Gaja) Karolczak. Misja fundacji koncentruje się na rozwoju teoretycznej i praktycznej wiedzy o ciele i ruchu oraz pogłębianiu jej w kontekście artystycznym i nauko- wym. Fundacja wspiera i rozwija eksperymentalne projekty łączące wiedzę z dzie- dziny nauk przyrodniczych z praktykami somatycznymi i artystycznymi, a także badania nad ruchem i ciałem prowadzone na poziomie lokalnym oraz międzyna- rodowym. Wspiera i aranżuje współpracę między różnymi instytucjami i inicja- tywami niezależnymi w ramach projektów artystycznych, edukacyjnych i w bada- niach interdyscyplinarnych. od 201511 roku pod patronatem Fundacji sens Ruchu działa Grupa samoczytająca – grupa teoretyków i praktyków tańca, spotykająca się regularnie na wspólnej lekturze i dyskusjach nad najnowszymi anglojęzycz- nymi tekstami naukowymi traktującymi o ciele i tańcu. oprócz pogłębiania wie- dzy i interdyscyplinarnej refleksji wokół współczesnych perspektyw badawczych grupa zakłada także dokonywanie przekładów i przygotowanie antologii wybra- nych tekstów. na działalności edukacyjnej koncentruje się Polskie stowarzyszenie Choreoterapii funkcjonujące przy Polskim teatrze tańca. Realizuje ono warsz- taty, szkolenia i kursy instruktorskie z zakresu tańca o charakterze terapeutycznym oraz terapii tańcem. od 2014 roku odbywa się w Poznaniu pierwszy w Polsce międzynarodowy konkurs filmów tańca: Dances with Camera, prezentujący co roku program wyselekcjonowanych krótkometrażowych filmów, których tematem jest ruch, taniec, szeroko pojęta ekspresja ciała. Kuratorką i selekcjonerką DWC jest Regina Lissowska. Konkurs odbywa się w ramach festiwalu filmów krótkometrażowych short Waves Festiwal, a jego organizatorem jest Fundacja Edukacji artystycznej adarte (dyr. szymon stemplewski). Pomysł stworzenia konkursu zrodził się w  odpowiedzi na frekwencyjny oraz artystyczny sukces programu Forward Motion, prezentowanego w trakcie piątej edycji short Waves w 2013 roku i skła- dającego się z produkcji z tzw. gatunku screendance12. Program Dances with Camera prezentuje obecnie szeroki wachlarz gatunków filmu tańca, od form fabularnych, dokumentalnych, po formy eksperymentalne i animacje. z założe- nia prezentowane są filmy nowe (powstałe w ciągu ostatnich dwóch lat). Dances with Camera, przyciągając zarówno publiczność kin studyjnych, jak i amatorów tańca, prezentuje najnowsze trendy filmu tańca i popularyzuje tę wciąż niszową 11 Pierwsza próba zorganizowania takiej grupy została podjęta z inicjatywy Gai Karolczak już w 2015 r. Rok później pomysł powrócił jako kontynuacja spotkania kilkorga teoretyków i praktyków podczas sesji Alter- natywnej Akademii Tańca w starym Browarze – wtedy ukształtował się w miarę stały skład grupy (Gaja Karolczak, Hanna Kanecka, Regina Lissowska, Bartosz Mroczkowski), do której dołączają okazjonalnie inne osoby. 12 screendance jest jednym z wielu funkcjonujących obecnie terminów (obok m.in. videodance, cinedance, dance for camera, dance film) określających szeroko pojęty gatunek filmu tańca, w obrębie którego splatają się różne gatunki tańca, filmu, sztuk wizualnych czy nowych mediów. W zachodnim dyskursie artystycz- nym gatunek ten jest traktowany jako autonomiczna forma artystyczna. „trzeci sektor” poznańskiego tańca 79 w Polsce formę sztuki. Pokazy konkursowe odbywały się zarówno w przestrzeni kojarzonej z tańcem (studio słodownia +3 w starym Browarze), jak i w kinach studyjnych (Muza, Charlie Monroe). Ponadto zestaw wyselekcjonowanych fil- mów prezentowany jest następnie podczas licznych pokazów i festiwali w Polsce i za granicą. Przegląd poznańskiego tańca nie byłby pełny bez uwzględnienia roli festi- wali. Przyczyniają się one znacząco do budowania i rozwoju środowiska twór- ców i  odbiorców poprzez prezentację spektakli, nowych nurtów i  trendów, aktywizują przez warsztaty, produkcje premier i  inne wydarzenia towarzy- szące. spośród festiwali organizowanych w ramach „trzeciego sektora” szcze- gólnymi zasługami na polu tańca odznaczyły się: Międzynarodowy Festiwal teatralny Malta (od 2010 r. funkcjonujący pod nazwą Malta Festival Poznań) oraz Festiwal Wiosny. Festiwal Malta zainicjowany w  1991 roku przez Michała Merczyńskiego jako przestrzeń prezentacji teatrów niezależnych jest obecnie jednym z najwięk- szych festiwali teatralnych w  Europie Środkowo-Wschodniej. od 2003  roku organizatorem festiwalu jest Fundacja Malta. to w ramach Malty odbywała się większość poznańskich prezentacji projektu Trans Danse Europe13. taniec (choć pojawiał się w programie już wcześniej) od 2006 roku stał się jednym ze stałych nurtów festiwalu. W ciągu ostatnich lat w programie Malty znalazły się spekta- kle światowej rangi artystów, takich jak: Jan Fabre, sidi Larbi Cherkaoui, alain Platel, Fumiyo ikeda, Ugo Dehaes & Karen Levi, anna teresa de Keersmaeker i inni. oprócz selekcji festiwalowej własne specjalne programy przygotowują dla Malty także dwa główne ośrodki tańca w Poznaniu. Program Stary Browar Nowy Taniec na Malcie zaprasza do współpracy twórców najlepszych w danym sezonie spektakli, choreografów i tancerzy z całego świata, prezentujących się na scenie starego Browaru14. Polski teatr tańca pokazuje własny repertuar oraz spektakle powstałe z udziałem tancerzy i choreografów współpracujących z Ptt. Festiwal Malta realizuje także własne premiery taneczne, czego przykła- dem jest choćby Ksenofonia. Symfonia dla Innego15 – widowisko audiowizualne poświęcone 60. rocznicy Poznańskiego Czerwca 1956, będące finałowym, ple- nerowym wydarzeniem 26. edycji Malta Festivalu (28 Vi 2016 r.). Drugą część 13 W latach 2003–2006 CK zamek jako pierwszy polski partner europejskiego projektu Trans Danse Europe realizowało program European Dance Stage, polegający na wymianie artystów tańca współczesnego. W ramach programu zamek prezentował spektakle oraz uczestniczył w wyborze polskich artystów nomi- nowanych do udziału w projekcie. 14 W jego ramach na festiwalu gościli m.in.: anouk van Dijk Dance Company, simone aughterlony, Boris Charmatz, Xavier Le Roy, Jonathan Burrows, Willi Dorner, Eszter salomon, ivo Dimchev, Raimund Hoghe, antonia Baehr, Jonathan Burrows i Matteo Fargion, Dada von Bzdülöw, Charlotte Venden Eynde & tarek Halby, annas Kollektiv, Marysia stokłosa, Keith Henessy, Public in Private, Mikiko Kawamura, needcom- pany, Ellen Barkey, Cindy Van acker, Geumhyung Jeong Vincent Dupont, Habille d’Eau, anne teresa De Keersmaeker, Cecilia Bengolea & Francois Chaignaud, Demolition inc. & Marcelo Evelin, Rebeca Lazier, Rosalind Crisp, sjoerd Vreugdenhil, Hodworks, Jasmina Križaj & Cristina P. Leitão, Giorgia nardin, shani Granot & nevo Romano, agata siniarska, shira Eviatar, Marysia zimpel, Rotem tashach & asher Lev, isabelle schad i in. 15 Ksenofonia. Symfonia dla Innego, realizacja: Jan Komasa, Mikołaj Mikołajczyk, Kwadrofonik; premiera 28 Vi 2016, pl. adama Mickiewicza w Poznaniu. Regina Lissowska-Postaremczak 80 widowiska stanowiła choreografia Mikołaja Mikołajczyka z udziałem 28 tan- cerzy16. odbywający się w latach 2006–2013 Festiwal Wiosny przyglądał się zmaga- niom polskich i zagranicznych artystów ze Świętem wiosny igora strawińskiego i  legendarną choreografią Wacława niżyńskiego. z  jednodniowego wydarzenia przekształcił się z czasem w kilkudniowe prezentacje, a ostatnia edycja (w roku jubileuszu 100-lecia Święta wiosny) miała w ciągu roku kilka różnych odsłon. Jako festiwal poświęcony w całości reinterpretacjom jednego dzieła był on prawdzi- wym ewenementem. swoje wersje dzieła prezentowali m.in.: Klaus obermaier i  ars Electronica Futurelab, Emmanuel Gat, Xavier Le Roy, sylvie Guillermin, Daniel Léveillé czy Raimund Hoghe. Festiwal angażował się także w  między- narodowe koprodukcje (np. Le sacre du printemps Claudii Castellucci i societas Rafaello sanzio). organizatorem festiwalu była Fundacja nuova (pod dyrekcją Renaty Borowskiej-Juszczyńskiej). W  tanecznym krajobrazie „trzeci sektor” wydaje się obszarem najbardziej żywym, podlegającym nieustannym zmianom. najszybciej adaptuje się on do nowych wyzwań, stawianych z jednej strony przez zmienność rynku, społecznych potrzeb i oczekiwań, ale także przez ciągły rozwój szeroko pojętej sztuki tańca. Wiele inicjatyw ma charakter efemeryczny, są jednak i takie, które dzięki wytrwa- łości i determinacji ich twórców konsekwentnie budują swoją pozycję i trwale zaznaczają się w  historii polskiego tańca. Dlatego, aby uchwycić obraz poza- instytucjonalnego środowiska tańca w Poznaniu, w artykule wspomniano także te zjawiska, które – choć dziś już nieistniejące – przez lata wpływały na jego kształt. Przyglądając się funkcjonowaniu „trzeciego sektora”, warto również pamię- tać o jego nieustannym przenikaniu się z innymi obszarami. niektóre oddolne inicjatywy, chcąc zabezpieczyć sobie możliwość dalszego rozwoju, dążą do insty- tucjonalizacji. z drugiej strony, konieczność pozyskiwania dodatkowych środków oraz dywersyfikacji źródeł finansowania sprawia, że nawet większe instytucjonalne ośrodki blisko współpracują i  korzystają ze wsparcia fundacji i  stowarzyszeń. Przede wszystkim jednak za każdą inicjatywą czy organizacją stoją ludzie, a prze- pływ zachodzi także w obrębie społeczności – profesjonalistów, adeptów i amato- rów, praktyków i teoretyków, artystów, animatorów kultury i pasjonatów, którzy tworzą poznańskie środowisko tańca. 16 oprócz Mikołajczyka w spektaklu wystąpili: Jose alves, Magdalena Bartczak, Fabian Fejdasz, Vladimir Fortunenko, Carlos aller, Kacper Lipiński, agnieszka Łuczyńska, Justyna Kalbarczyk, Valeria Khripatch, Patryk Klepacki, Marta Kosierdzka, Maciej Kosteczka, anna Krysiak, Katarzyna Kulmińska, Kornelia Lech, alisa Makarenko, Małgorzata Mielech, Viktoria nowak, Krzysztof nowakowski, Frederico Paris, Marta Pera, adrian Radwański, Kuba starzycki, Krystyna szydłowska, zofia tomczyk, natalia trafankow- ska, sara Maria Usignoli, Marta zawadzka. TANIEC ARTYSTYCZNY Na poprzedniej stronie: Wiesław Kościelak i Irena Cieślikówna w spektaklu Romeo i Julia, 1962 r., fot. G. Wyszomirska, ze zb. W. Kościelaka 83 stefan Drajewski Kłopoty z tancerzami i prapremiery Balet w Teatrze Wielkim w Poznaniu w latach 1918–1939 Kiedy 31 sierpnia 1919 roku ze sceny teatru Wielkiego w Poznaniu po raz pierwszy padły polskie słowa: „Dzięki ci składam, wielki polski Boże / Że mi kazano w niezmiernym zaszczycie / Pierwsze rzec słowo w prostaczej pokorze / Gdzie nowe źródłem wytrysnęło życie / Żem jest ten pierwszy, co skibę zaorze / Wsłuchany w waszych serc gorących bicie / Że oto pierwszy Was pod tem skle- pieniem / Pozdrawiam świętym ojczyzny imieniem”1, jego baletowy zespół liczył zaledwie trzynastu tancerzy z kierownikiem włącznie. Jeszcze tego samego wie- czoru wystąpił podczas uroczystej premiery Halki2. Budowanie zespołu na czele baletu operowego stanął tancerz warszawski Michał Kulesza3, który przywiózł do Poznania kilkoro tancerzy ze stolicy: „W skład zespołu wchodzili: Helena sławińska, Władysława Kuleszyna, Leokadia Kacperska, Janina Cieślak, Wacław Wierzbicki, Marian Winter, Roman Morawski i Lucjan Chrzanowski”4. tadeusz Świtała podaje, że w pierwszym wieczorze baletowym, na który złożyły się Łany polskie i Divertissement I5, oprócz wymienionych występowali: Maria Banaszakówna, zofia Banaszakówna, sabina Matuszewska, Janina Włodarczak i szef zespołu Michał Kulesza6. teatr Wielki w Poznaniu był trzecią po Warszawie i Lwowie sceną operową w odrodzonej Polsce. Wszystkie cierpiały na brak tan- cerzy. sytuacja Poznania była najtrudniejsza, ponieważ wcześniej nie istniało tu szkolnictwo baletowe. Kulesza natychmiast przystąpił do organizacji szkoły bale- towej przy operze. na wykształcenie tancerza potrzeba jednak czasu, podobnie jak na ukształtowanie zespołu baletowego. tymczasem tancerze musieli wystę- pować w operach, a Michał Kulesza miał na dodatek ambicje choreograficzne. 1 K. Makuszyński, Prolog na otwarcie Teatru Wielkiego w Poznaniu, „Dziennik Poznański” 1919, nr 201. 2 Halka s. Moniuszki, kier. muz. i scen. a. Dołżycki, reż. G. Gorski, chor. M. Kulesza, premiera 31 Viii 1919 r. 3 Michał Kulesza (1866–1964) – tancerz i choreograf, pierwszy solista teatru Wielkiego w Warszawie, w Poznaniu spędził dwa sezony, organizując zespół baletowy. 4 B. Mamontowicz-Łojek, Terpsychora i lekkie muzy, Kraków 1972, s. 20–21. 5 Łany polskie (sielanka ludowa), kompozytor nieznany, chor. M. Kulesza, scen. kompilowana; Divertisse- ment I, utwory różnych kompozytorów, chor. M. Kulesza, scen. kompilowana, premiera 18 iX 1919 r. 6 zob. t. Świtała, Opera poznańska 1919–1969. Dzieje Teatru Muzycznego, Poznań 1973, s. 17. stefan Drajewski 84 W  pierwszym sezonie publiczność Poznania została zaproszona na trzy wieczory baletowe: Łany polskie i Divertissement I, Noc księżycową, Izis i Divertissement II7, Peer Gynta8 i Wesele w Ojcowie9. Premiery przechodziły jednak niezauważone. Dopiero Wesele w  Ojcowie doczekało się obszerniej- szego omówienia na łamach „Dziennika Poznańskiego” z  kąśliwą uwagą do wcześniejszej premiery: „Panu Michałowi Kuleszy w wesołej muzie stefaniego więcej do twarzy aniżeli w posępnej szacie Griega. Wesele w Ojcowie w insceni- zacji p. baletmistrza Kuleszy to tryskający potok zdrojowiska ludowego, które w  ożywczem tempie rzuca się w  tańce weselne z  całem bogactwem rdzenia swojskiego, zdobiącego jeszcze chaty wieśniacze. Jędrne Krakowiaki i Mazury, tańce z  wiankami, wesołe druhny i  żniwiarki. »zrękowiny«. »Chałupczak« i  »Wyrwasy«, żydowski »sabat« pełen humoru, a  mianowicie »Krakusik« naszych maluczkich wywołały niemilknącą burzę oklasków”10. W podobnym tonie wypowiedział się recenzent „Kuriera Poznańskiego”: „Wszystkie tańce były wyćwiczone bardzo sprawnie, a szkoła w połączeniu z wrodzonym tempe- ramentem nadawała całej pantomimie wejrzenia znakomicie zgranego a swo- bodnego pod każdym względem widowiska. Jeden szczegół dziwnie uderzał: tj. wprowadzenie do wiejskiego wesela nowoczesnego walca (»Żniwiarki«), który ani nie jest polskim, ani (w dzisiejszym swym charakterze) ludowym, a tem mniej tańcem epoki stefaniego. Prym trzymała młoda para pani Matuszewska i pan Kulesza. teatr był zapełniony”11. W sezonie 1920/1921 Michał Kulesza poszerzył repertuar zespołu. na afiszu pojawiły się takie balety, jak: Żart Amora i Epizod kaukaski12 oraz Wieszczka lalek, Serenada i Divertissement III13. ale „balet – jak twierdzi Magdalena Dziadek – uchodził [w Poznaniu] za trywialny, kojarząc się z operetką, rewią i filmem”14. Michał Kulesza po dwóch sezonach w stolicy Wielkopolski wyjechał do Warszawy, a jego stanowisko zajął Roman Morawski15, wcześniej tancerz teatru Wielkiego w Poznaniu. Dyrekcja, zajęta kłopotami finansowymi i organizacyjnymi, które targały teatrem pod Pegazem, nie szukała wielkiej osobowości choreograficznej, tylko sprawnego zarządcy. Morawski przygotował w ciągu dwóch sezonów cztery 7 Noc księżycowa, Izis, Divertissement II, utwory różnych kompozytorów, chor. M. Kulesza, scen. kompilo- wana, premiera 11Xii 1919 r. 8 Peer Gynt, muz. E. Grieg, chor. M. Kulesza, scen. L. Dołżycki, premiera 16 iV 1920 r. 9 Wesele w Ojcowie, muz. J. stefani, chor. M. Kulesza, scen. L. Dołżycki, premiera 26 V 1920 r. 10 M. andrzejewski, Teatr Wielki. „Verbum nobile” i „Wesele w Ojcowie”, „Dziennik Poznański” 1920, nr 121. 11 z.z., Z Opery. St. Moniuszko: „Verbum nobile” – J. Stefani: „Wesele w Ojcowie”, „Kurier Poznański” 1920, nr 120. 12 Żart Amora i Epizod kaukaski, muz. kompozytor nieznany, chor. M. Kulesza, scen. L. Dołżycki, premiera 6 X 1920 r. 13 Wieszczka lalek, muz. J. Bayer, chor. M. Kulesza, scen. L. Dołżycki; Serenada, muz. kompozytor nieznany, chor. M. Kulesza, scen. L. Dołżycki; Divertissement III, muz. różni kompozytorzy, chor. M. Kulesza, scen. L. Dołżycki, premiera 15 i 1921 r. 14 M. Dziadek, Opera Poznańska 1919–2005. Dzieje sceny i myśli, Poznań 2007, s. 33. 15 Roman Morawski – absolwent Warszawskiej szkoły Baletowej, tancerz i szef baletu teatru Wielkiego w Poznaniu w sezonie 1922/1923, w latach 30. XX w. działał jako choreograf w Rumunii. KŁOPOTY Z TANCERZAMI I PRAPREMIERY 1. Zofia Banaszak, Leokadia Kacperska, Janina Cieślakówna i Maria Banaszak w balecie Noc księżycowa, 1919-1920 r., fot. ze zb. Teatru Wielkiego w Poznaniu/cyryl.poznan.pl wieczory baletowe: Postój kawalerii i Tańce ukraińskie, Coppólię”, O, ułani, ułani i Divertissement IV" oraz Z wiosną i Pieśń życia”. Duże nadzieje środowisko melomanów wiązało z pojawieniem się nowego kierownika baletu Jana Cieplińskiego”, który miał za sobą karierę tancerza w war- szawskim Teatrze Wielkim i jeden sezon spędzony w zespole Anny Pawłowej. Po powrocie do Polski założył własną kompanię pod nazwą Balet Jana Cieplińskiego. Bezpośrednio przed przyjazdem do Poznania z grupą swoich tancerzy pracował w Teatrze Polskim w Katowicach. W sezonie 1923/1924 zrealizował w Poznaniu 16 Postój kawalerii, muz. l. Armsheimer, chor. wg M. Petipy — A. Romanowski; Tańce ukraińskie, muz. A. Dargomyżski, chor. R. Morawski, premiera 11 IX 1921 r. V Coppólia, muz. L. Delibes, chor. R. Morawski, scen. S$. Jarocki, premiera 4 XI 1921 r. 18 Oj, ułani, ułani, muz. 1. Armsheimer, chor. wg M. Petipy — R. Morawski i Divertissement IV, muz. różni kompozytorzy, chor. R. Morawski, premiera 31 XII 1922 r. vz wiosną, muz. E. Goldberger, chor. R. Morawski, scen. S. Jarocki; Pieśń życia, muz. P. Czajkowski, chor. R. Morawski, scen. S. Jarocki, premiera 20 III 1923 r. 20Jan Ciepliński (1900-1972) - tancerz i choreograf, absolwent Warszawskiej Szkoły Baletowej. W sezonie 1921/1922 tańczył w zespole A. Pawłowej, w latach 1925-1927 w Ballet Russes S. Diagilewa, następnie pra- cował jako choreograf w Sztokholmie, Budapeszcie, Warszawie, Buenos Aires i Londynie, zmarł w Nowym Jorku. Zob. Słownik biograficzny teatru polskiego 1900-1980, t. II, Warszawa 1994, s. 121-122. 85 stefan Drajewski 86 Bajkę, Rapsodię litewską i Divertissement V21, Karnawał, Popołudnie fauna, Step i Divertissement VI22, Wesele w Ojcowie23, Kaprys włoski, Polonię, Smutną opowieść i Divertissement VII24, Wieszczkę lalek oraz Zefira i Florę25. Ciepliński budził od początku skrajne emocje wśród krytyków. Jego propozycje artystyczne wykra- czały poza oczekiwania i przyzwyczajenia poznańskiej publiczności. Choreograf zaproponował oryginalną jak na owe czasy linię programową, koncentrując się na muzyce polskiej, która wcześniej nie była przeznaczona do wystawienia na sce- nie. Recenzent „Dziennika Poznańskiego” po pierwszej premierze Cieplińskiego w Poznaniu zanotował: „nowy ton, nowy typ, coś, co bezwzględnie interesuje, zachęca, pozwala przeczuwać jakieś nowe horyzonty. […] Pan Ciepliński […] jest tym typem tancerza plastyka, którego dzisiaj spotyka się coraz częściej we wszyst- kich stolicach świata”26. Przedstawiciel „Dziennika Poznańskiego” apelował, aby dać szansę młodemu choreografowi „do rozwijania swoich dramatyczno-plastycz- nych pomysłów”27. W dalszej części wywodu pisał: „Już nikt się nie dziwi realiza- cjom plastycznym fug Bacha i Haendla oraz scenom choreograficznym, osnutym na tle utworów tanecznych Chopina, schuberta lub Brahmsa. to samo dotyczy większych utworów symfonicznych, dla których nie może być żadną obelgą, że na ich tle plastyk-twórca rozsnuje jakąś sceniczną fantazję. Bo to, że dawne balety były tańczone wedle ladajakiej muzyki, nie może być racją, że nowoczesnemu tańcowi nie wolno poszukać dobrej muzyki. zostaje oczywiście do zrobienia bar- dzo poważne zastrzeżenie: iż pod żadnym pozorem nie wolno dla koncepcji pla- stycznej zniekształcać formalnie symfonicznego utworu, mającego swoje zasady konstrukcyjne, nie wolno dla własnego użytku zmieniać tempa, jednem słowem należy ją przystosować bezwzględnie do muzyki takiej, jaka przez kompozytora napisaną została”28. nastawienie do Cieplińskiego zmieniło się po drugiej premierze. Jego choreo- grafie do Karnawału Roberta schumanna, Popołudnia fauna Claude’a Debussy’ego i Stepu zygmunta noskowskiego wprawiły w furię Lucjana Kamieńskiego, recen- zenta „Kuriera Poznańskiego”: „Widzę nóżki, nóżki gibkie i silne, nóżki naiwnie drepcące i lubieżnie powłóczone, nóżki fertycznie przytupujące i nóżki chodzące z  afektacją porcelanową na czubkach, nóżki złe i  poczciwe, nóżki w  bucikach i  nóżki bose: las tańczący nóżek ładnych, z  których wykwitają wyraziste ciała kobiece. Widzę i wytrenowane, sprężyste nogi męskie, zwinne i eleganckie, nogi 21 Bajka, muz. s. Moniuszko; Rapsodia litewska, muz. M. Karłowicz i Divertissement V, muz. różni kom- pozytorzy; chor. J. Ciepliński, scen. s. Jarocki, premiera 22 iX 1923 r. 22 Karnawał, muz. R. schumann, Popołudnie fauna, muz. C. Debussy, Step, muz. z. noskowski i Divertisse- ment VI, muz. różni kompozytorzy; chor. J. Ciepliński, scen. s. Jarocki, premiera 24 Xi 1923 r. 23 Wesele w  Ojcowie, muz. K. Kurpiński i  J. Damse, chor. J. Ciepliński, scen. kompilowana, premiera 7 Xii 1923 r. 24 Kaprys włoski, muz. P. Czajkowski, Polonia, muz. R. Wagner, Smutna opowieść, muz. M. Karłowicz, Divertissement VII, muz. różni kompozytorzy; chor. J. Ciepliński, premiera 25 i 1923 r. 25 Wieszczka lalek, muz. J. Bayer, Zefir i Flora, muz. s. Moniuszko, chor. J. Ciepliński, premiera 11 iV 1923 r. 26 Vagans, Z Teatru Wielkiego. Wieczór muzyki tanecznej, „Dziennik Poznański” 1923, nr 218. 27 tamże. 28 tamże. KŁOPOTY Z TANCERZAMI I PRAPREMIERY w posuwistym ruchu salonowym i w skoku akrobackim, nóg szcze- gólniej parę, długich a gołych, ster- czących groteskowo ku niebu, które utknęły mi w pamięci jak natrętna jaka i głupia melodyjka jazzowa... Nóżki wy dobre! Jakże was lubię za te wasze mazurki i krakowiaki, za te tańce wschodnie i cygańskie. Tak pełne wdzięku i krzepy, i wyrazu. Lecz i nóżki niedobre, nie, nóżki biedne raczej, cóż to kazano wam robić najlepszego z nieszczęsnym Schumannem i Noskowskim? Czem- że, panie baletmistrzu, muzycy ci zasłużyli sobie na to, żeby misterne ich poemata zdeptano, zmiażdżono na nawóz pod pańskie pomysły pan- tomimiczne?*”. Kamieński repre- zentował zupełnie inny typ myślenia o „muzyce do tańczenia” niż jego kolega po piórze z konkurencyjnego „Dziennika Poznańskiego” i w dal- 2 Anna Łukomska w balecie Wesele w Ojcowie, szej części tekstu grzmiał coraz głośm / 1920r., fot. ze zb. Teatru Wielkiego w Poznaniu/ niej: „Nie można przecież parafra- cyryl.poznan.pl zować utworów muzycznych tej miary co Karnawał Schumanna albo Step Noskowskiego tak mniej więcej, psim swędem niejako, lecz należy inwencję taneczną oprzeć na jak najdetaliczniejszej analizie i subtelnem wyczuciu kom- pozycji, którą się zamierza interpretować”*. Kamieński, niestety, poprzestał na „świętym oburzeniu”. Nie opisał tego, co widział, nie zinterpretował dzieła cho- reograficznego. Z czterech propozycji wieczoru recenzent nieco łaskawiej potrak- tował dzieło Debussyego: „Najudatniej jeszcze z parafraz tych wielkich wyszedł impresjonistyczny obrazek muzyczny Prólude ad laprćs-midi d'un faune [...], dający fantazji sceniczno-tanecznej kierunek wyraźny wraz z dużą swobodą rytmiczną. A że Jarocki oprawił scenkę tę w ramy malarskie wręcz przecudne, więc wynikła im presja bardzo miła, chociaż było i trochę czczej gimnastyki, a Faun robił raczej wrażenie jakiegoś pana do goła rozebranego o aspekcie wysoce nieprzyzwoitym; on też jest właścicielem owych nóg okropnych, sterczących prostopadle ku niebu z wysiłkiem akrobackim i załamaniem linii malarskiej, że aż boli””". Ciepliński nie zważał na krytykę. Konsekwentnie realizował nowe pomy- sły, które nie przynosiły mu w Poznaniu sławy, z wyjątkiem dobrze przyjętego 29... Kamieński, Z Opery. Aida nasza — Fra Diavelo — Nóżki, „Kurier Poznański” 1923, nr 275. 30 Tamże. 31 Tamże. 87 STEFAN DRAJEWSKI Wesela w Ojcowie. Jednak trzecim F wieczorem, podczas którego wysta- | TEATROPER AWIELKI. wił Kaprys włoski Czajkowskiego, A Polonię Wagnera, Smutną opowieść Karłowicza i Divertissement VIII, wywołał kolejny ostry atak Lucjana Kamieńskiego: „I znów Pipidówka! Jasne to jak na dłoni, że ów czarow- nik uwziął się na krytykę. (...) zdra- dzę tylko tyle, że „tańczono” tam, czyli tłomaczono na język pipidowski nie tylko Wagnera i Karłowicza, lecz i sonatę Beethovena, co budzi nie- ZEFIR i FLOR A płonne nadzieje, że niebawem zacni ARÓW "ÓW Pipidówczanie zapipidówczą sobie także i dziewiątą symfonię na balet murzyński. Któż mi te dziwy wytło- WET EEEE WERE REN maczy? Dziś Europa, jutro Pipidówka, MacozmmosomsGoo ama cmaG a pojutrze co? Dyrekcjo!”*, Nikt nie odpowiedział recenzentowi „Kuriera 3. Afisz premierowego spektaklu Wieszczka lalek, Poznańskiego. Choreograf zrealizo- 1924 r., fot. ze zb. Teatru Wielkiego w Poznaniu _ wał jeszcze Wieszczkę lalek i wyjęty cyryl.poznan.pl z Harbiny Stanisława Moniuszki fragment, który nazwał Zefir i Flora. Tego wieczoru Lucjan Kamieński nie recenzował, a jego zastępca okazał się bardzo wyrozumiały. Żaden z obserwa- torów ówczesnego życia muzycznego Poznania nie zwrócił uwagi, że Ciepliński poszukiwał nowego języka i nowej formy baletowej, że nie stronił od wystawiania muzyki polskiej. Szef baletu obraził się na Poznań, zabrał swoich tancerzy i wyje- chał do Gdańska. W dbsąj dnia I-go kwietnia b. r. o pan da HEDA LALEK Nadzieja na sukces 1 września 1924 roku powiało w Poznaniu wielkim światem. Kierownictwo baletu Teatru Wielkiego objął Maksymilian Statkiewicz”, tancerz i choreograf, który swoje szlify doskonalił w zespole Ballet Russes Sergiusza Diagilewa w Paryżu. Tańczył w corps de ballet, ale często powierzano mu drobne rólki, np. Pierota (Karnawał), Menażera z Nowego Jorku (Parade), Diabła (Les contes russes) etc. Chociaż były to partie epizodyczne, biograf Diagilewa umieścił polskiego tancerza 321,. Kamieński, Pipidówka, „Kurier Poznański” 1924, nr 26. 33 Maksymilian Statkiewicz (1889-1976) - tancerz i choreograf, absolwent Warszawskiej Szkoły Bale- towej, uczeń Cecchettiego. W latach 1911-1920 występował w zespole Ballet Russes $. Diagilewa, w latach 1921-1923 był związany z zespołem operowym W. Macchiego. Od 1924 r. do śmierci mieszkał w Poznaniu. W latach 1930-1932 przebywał we Lwowie (przyjął posadę szefa baletu w tamtejszej operze). II wojnę świa- tową spędził na wygnaniu w Warszawie, w 1944 r. wywieziony na roboty do Niemiec, skąd wrócił w 1946 r., był później choreografem w Operze Poznańskiej. Zob. Słownik biograficzny teatru polskiego 1900-1980, t. II, Warszawa 1994, s. 663-664. 88 KŁOPOTY Z TANCERZAMI I PRAPREMIERY w swojej książce: „[...] odejście Sawiny, Grabowskiej, Jadzińskiej, Newickiej, Statkiewicza i Kosteckiego wskutek zerwania przez nich kon- traktu znacznie skomplikowało mu [Diagilewowi] sytuację, która dopiero teraz wraca do normy”, W latach 1921-1923 Statkiewicz związał się z baletem Waltera Mocchiego*, w którym był solistą i choreogra- fem, a podczas pobytu w Teatro Colon w Buenos Aires rozpoczął pracę pedagogiczną z tamtejszym zespołem. Statkiewicz przyjechał do Poznania jako człowiek doświad- czony, obeznany z najnowszymi trendami baletowymi, współpracu- jący z najwybitniejszymi choreogra- fami, kompozytorami i scenografami tego czasu. Miał świadomość, że w Poznaniu nie ma zespołu, który byłby zdolny podjąć wyzwania, jakie przed tancerzami stawiali choreo- grafowie związani z Ballet Russes 4. Anna Łukomska jako Przodownica w balecie czy Baletami Szwedzkimi Rolfa de Stanisława Moniuszki Bajka, 1923 r., Marć* działającymi w Paryżu. Nowy fot. ze zb. Teatru Wielkiego w Poznaniu szef baletu przyjechał do Poznania z Zofią Grabowską (późniejszą żoną, ślub zawarli w Poznaniu w 1926 r.) i Ireną Jedyńską, z którymi wcześniej wystę- pował u Diagilewa i Mocchiego. Dwie solistki, nawet najbardziej utalentowane, nie zastąpią zespołu, którego de facto pod Pegazem nie było. Jak podaje Bożena Mamontowicz-Łojek, „zastał w operze poznańskiej zespół składający się z 8 tan- cerek i 2 tancerzy”. Statkiewicz uruchomił natychmiast szkołę, w której tancerze Diagilewa dzielili się swoim doświadczeniem z adeptami sztuki tańca zdobytymi na zachodzie Europy. Maksymilian Statkiewicz działalność choreograficzną rozpoczął w Poznaniu od wstawek baletowych w operach. Dopiero po pół roku zdecydował się na wysta- wienie Wieszczki lalek, Tańców połowieckich i Divertissement VIIT*. Pod koniec 34 R. Buckle, Diagilew, przeł. L. Erhardt i E. Jasińska-Libera, Kraków 2014, s. 497. 35'Walter Mocchi (1870-1955) - impresario włoski, który organizował podróże i pobyty artystów w Argentynie. 36 Rolf de Marć (1888-1964) — podróżnik, badacz tańca, antreprener baletowy. Stworzył w latach 1920-1925 zespół wzorowany na kompanii Diagilewa, Balety Szwedzkie. 37B. Mamontowicz-Łojek, dz. cyt., s. 21. 38 TWieszczka lalek, muz. J. Bayer, Tańce połowieckie, muz. A. Borodin, Divertissement VIII, muz. różni kom- pozytorzy; chor. M. Statkiewicz, scen. S. Jarocki, premiera 10 III 1925 r. 89 STEFAN DRAJEWSKI 5. Irena Maślankiewicz, Leokadia Greloff i Helena Sienkiewicz w balecie Mikołaja Rimskiego-Korsakowa Szeherezada, 1928 r., fot. ze zb. Teatru Wielkiego w Poznaniu sezonu na afiszu pojawiły się jeszcze trzy tytuły: Szopeniana, Manewry oraz Wiosna i miłość”. Krytycy przyjęli je dość chłodno. Recenzent po Szopenianach pisał: „Wobec tego, że sceny naszej nie stać jeszcze na wielkie balety lub, co by było bardziej interesujące, na balety w nowoczesnym pojęciu (Debussy, Ravel, Strawiński), pan baletmistrz Statkiewicz zaimprowizował ostatnie przedstawie- nie środkami, jakie miał do dyspozycji. [...] Drugi numer programu wypełniła tzw. Szopeniana. Mimo od lat wielu trwających dyskusji na temat »nietykalno- ści« Chopina — urok jego tanecznych rytmów oraz elegijnych melodii pociąga i prawdopodobnie pociągać będzie zawsze choreografów wszelkich odcieni — czy to na stary, czy na nowoczesny sposób taneczną plastykę pojmujących. Toteż nie możemy mieć za złe p. Statkiewiczowi, że się o tę realizację pokusił; nie Jego winą, że instrumentacja utworów Chopina, którą miał do rozporządze- nia, była zbyt pospolitą robotą bez subtelności i interesujących dźwiękowych efektów. Oddanie plastyczne i rytmiczne ośmiu kompozycji Chopina [...] było na ogół pomysłowe i estetycznie bardzo wdzięczne, może jedynie wolelibyśmy mniej jednostajności w zbyt często powtarzających się wachlujących ruchach rąk zespołu””. Statkiewicz, zrażony chłodnym przyjęciem krytyki i świadom ograni- czeń, skoncentrował się na kształceniu tancerzy. Bez echa przeszła kolejna * Chopiniana, muz. FE. Chopin, chor. M. Statkiewicz; Manewry, muz. I. Armsheimer, chor. M. Statkiewicz wg M. Petipy; Wiosna i miłość, muz. F. Kreisler, A. Rubinstein, B. Godard, chor. M. Statkiewicz, premiera 30 III 1925 r. %0 Vagans, Z Teatru Wielkiego. Wieczór baletowy, „Dziennik Poznański” 1925, nr 130. 90 KŁOPOTY Z TANCERZAMI I PRAPREMIERY premiera baletowa, na którą publicz- ność musiała czekać dwa lata - Papillionis"'. Przełom nastąpił w 1928 roku po premierze Szeherezady”. Zygmunt Latoszewski na łamach „Muzyki” pisał: „Był to pierwszy na szerszą skalę zakrojony występ zespołu baletowego, przed kilku laty na nowo zorganizowanego przez p. Statkiewicza. Debiut jego szkoły baletowej wypadł zadowalająco i był pomyślnym egzaminem dojrzałości technicznej szeregów baletowych Teatru Wielkiego”*. W grudniu tego samego roku Statkiewicz wystawił Wesele na wsi**, które ten sam krytyk szczerze komplementował: „Barwny, efektowny obraz Nowowiejskiego przyjęła publiczność bardzo gorąco, tym więcej, że realizacja jego sce- niczna w układzie baletmistrza p. Statkiewicza i w wykonaniu LESZCZ p. Jedyńskiej [Panna Młoda] i około 6. Maksymilian Statkiewicz w balecie Feliksa 60 par baletowych było pełne werwy Nowowiejskiego Tatry, fot. S. Markiewicz, i dobrze stopniowane w tempie”*. ze zb. Teatru Wielkiego w Poznaniu Wtórował mu na łamach „Kuriera Poznańskiego” orędownik tradycyj- nego baletu Lucjan Kamieński: „Zyskaliśmy w nowym tym balecie rzecz prze- mawiającą bezwzględnie do sentymentu polskiego i ogromnie popisową. Nie omieszkał też nasz baletmistrz, p. Statkiewicz, popisowość tę wykorzystać na całej linii, mobilizując tłumy wręcz nieprawdopodobne, strojne w barwy z wszystkich stron Polski (zjazd ludoznawczy czy co?), do harców pełnych werw i odmiany, dookoła hożej panny młodej p. Jedyńskiej i siebie samego p. Statkiewicza, jako młodego pana. Szczery entuzjazm publiczności dowiódł autorowi dostatecznie, jak dobrze wycelował i utrafił”*. Maksymilian Statkiewicz zachęcony sukcesem Szeherezady przystą- pił do realizacji „planu polskiego. W 1929 roku wystawił dwa balety: 41 Papillionis, muz. R. Schumann, chor. M. Statkiewicz, premiera 15 VI 1927 r. 42 Szeherezada, muz. M. Rimski-Korsakow, chor. M. Statkiewicz wg M. Fokina, scen. S. Jarocki, premiera 3 III 1928 r. 43.7. Latoszewski, Impresje muzyczne z oper i koncertów. Poznań, „Muzyka” 1925, nr 4-5, s. 191. 44 Wesele na wsi, muz. F. Nowowiejski, chor. M. Statkiewicz, scen. S. Jarocki, prapremiera 1 XII 1928 r. Balet-opera znany jest także pod tytułem Malowanki ludowe op. 18. 457. Latoszewski, Z oper i sal koncertowych. Poznań, „Muzyka” 1925, nr 12, s. 558. 461,, Kamieński, Z opery, „Kurier Poznański” 1928, nr 557. 91 stefan Drajewski 92 Tatry47 Feliksa  nowowiejskiego i  Pana Twardowskiego48 Ludomira Różyckiego. nowe dzieło nowowiejskiego nawiązywało do jego opery Legenda Bałtyku. Wpisywało się w nurt apologizujący słowiańskość, na co zwrócił uwagę zygmunt Latoszewski w recenzji na łamach „Kuriera Poznańskiego”: „Dla utworów sce- nicznych nowowiejskiego znamienna jest ich tendencja narodowa. nie wpływa to oczywiście na wartość artystyczną tych dzieł przynajmniej w kierunku pozytyw- nym, prowadzi natomiast do pewnych analogii w akcji, niekoniecznie korzystnych, gdyby miały się i nadal pojawiać. Jakoś Tatry te blisko leżą Bałtyku. tu i tam męstwo młodziana daje władztwo ludowi – tam nad morzem – tu nad górami; w ogóle idea wyzwolenia jest myślą przewodnią i opery baletu, więc zapewne w następ- nym utworze ujrzymy jakąś inną koncepcję”49. Recenzent-dyrygent dużo miej- sca w  recenzji poświęca ideom i  analizie kompozycji nowowiejskiego, mniej choreografii. „stosownie do swego przeznaczenia pantomimiczno-baletowego muzyka Tatr dzieli się na części ściśle taneczne i interludia, które wypełniają te sceny, w których posuwa się naprzód akcja sceniczna. one to właśnie mają być idealnym tłumaczem tego, co ruch i gest osób działających zaznacza, a nie dosta- tecznie podkreśla. Rozumie się, że te interludia mają artystycznie najważniejszą rolę i od siły ich wyrazu zależy wrażenie całości. tymczasem libretto Tatr tak jest skonstruowane, że właściwej pantomimy jest mało; skąpa i tak akcja rozłożona jest zbyt szeroko i ciągłe tańce wstrzymują ją tem bardziej”50. W entuzjastycznym tonie wypowiadał się na temat Tatr również recenzent „Dziennika Poznańskiego”, szczegółowo zajmując się dziełem muzycznym, w  dalszej kolejności scenogra- fią, a choreografowi poświęcił dwa zdania: „Reżyser i kierownik choreograficzny baletu p. statkiewicz ma wiele pomysłowości i wyczucia istoty pantomimy. toteż pierwszy jego większy popis wzbudza w nas zaufanie na przyszłość”51. statkiewicz nie zawiódł pokładanych w nim nadziei i przygotowany z oka- zji Powszechnej Wystawy Krajowej Pan Twardowski Ludomira Różyckiego okazał się sukcesem wśród publiczności. Krytycy byli bardziej powściągliwi. Recenzent „Dziennika Poznańskiego” wychwalał dekoracje stanisława Jarockiego, ale już o głównych protagonistach wyrażał się oszczędnie: „[…] przedstawiciele dwu głównych partii pantomimy p. Maksymilian statkiewicz (rola tytułowa) i  p.  [Lucjan] Chrzanowski [Diabeł] żadnych zasadniczych błędów nie popeł- nili, to jednak trzeba było może role te powierzyć aktorom, aby postacie baletu nabrały więcej życia”52. Podobne uwagi do obsady, aby role protagonistów grali aktorzy, sformułował również stanisław Wiechowicz w „Kurierze Poznańskim”. 47 Tatry, muz. F. nowowiejski, chor. M. statkiewicz, scen. s. Jarocki, prapremiera 27 ii 1929 r. Balet ten znany był także pod nazwą Leluja. Po ii wojnie światowej synowie kompozytora opracowali dzieło na nowo i nazwali Król Wichrów, balet na orkiestrę i chór. Premiera tej wersji odbyła się w Bydgoszczy w 1967 r., a w nowej redakcji pt. Król Wichrów w teatrze Wielkim w Poznaniu 11 Xi 2016 r. 48 Pan Twardowski, muz. L. Różycki, chor. M. statkiewicz, scen. s. Jarocki, premiera 12 iX 1929 r. 49 z. Latoszewski, Z Opery. Tatry, „Kurier Poznański” 1929, nr 103. 50 tamże. 51 r.l. [L. Rubach], Z Opery. Balet Feliksa Nowowiejskiego „Tatry”, „Dziennik Poznański” 1929, nr 71. 52 r.l. [L. Rubach], Z Opery. Premiera baletu Ludomira Różyckiego „Pan Twardowski”, „Dziennik Poznański” 1929, nr 214. KŁOPOTY Z TANCERZAMI I PRAPREMIERY RI n 4 REL 7. Scena zbiorowa z baletu Feliksa Nowowiejskiego Wesele na wsi, fot. ze zb. Teatru Wielkiego w Poznaniu Zwrócił także uwagę na bogate dekoracje, które wzbudzały zachwyt publiczno- ści w każdym obrazie. „Pod względem reżyserii widowisko było opracowane sumiennie, w całości nie wykraczało jednak poza ramy rutyny i szablonu. [...] Wykonawcom — obecnemu na przedstawieniu autorowi — publiczność urządziła owację przy otwartej kurtynie”*. Na przykładzie obu recenzji widać, jakie kłopoty mieli krytycy przy opisie spektaklu baletowego, jak obce było im dzieło choreogra- ficzne. Najlepszym tego dowodem pierwsze zdanie recenzji Wiechowicza: „Balet jako samodzielne widowisko teatralne jest podobny do książeczki z obrazkami dla dzieci, które nie bardzo jeszcze umieją i mają ochotę czytać”**. Najbardziej kompe- tentną cenzurkę Panu Twardowskiemu wystawił Tadeusz Z. Kassern: „Był to wielki wieczór naszej sceny. Introdukcja była świetnie crescendowana, tempo ogólne — znakomite, pełne rozmachu, brzmienie orkiestry — soczyste [...]. Drugim czyn- nikiem, który pozwolił Twardowskiemu na osiągnięcie sukcesu, była interpretacja taneczna pomysłu Statkiewicza. W traktowaniu linii rąk, nóg, korpusu oraz kom- pozycji zespołowej było wiele oryginalności (taniec kotów, sabat czarownic, wal- czyk, wschód). Ujęcie postaci Twardowskiego przez p. Statkiewicza odznaczało się szczególnie oryginalnym pomysłem odebrania tej postaci cech Fausta. Statkiewicz chciał przedstawić nie niemieckiego alchemika, ale polskiego szlachcica. Pomysł rzeczywiście bardzo interesujący *. 53.5, Wiechowicz, Z Opery. Premiera „Pana Twardowskiego” L. Różyckiego, „Kurier Poznański” 1929, nr 424. 54 Tamże. 55T.Z. Kassern, Z Teatru Wielkiego. „Pan Twardowski”, „Nowy Kurier” 1929, nr 212. 93 stefan Drajewski 94 W  1930 roku Maksymilian statkiewicz opuścił na trzy lata Poznań i  udał się do Lwowa. to był trudny czas dla teatru Wielkiego, który borykał się z wiel- kimi problemami finansowymi. W sezonie 1930/1931 szefem baletu został Józef Ciesielski56, który zrealizował dwa przedstawienia: Miliony Arlekina i  Rapsodię węgierską57. W  następnym sezonie kierownictwo powierzono Konradowi ostrowskiemu58, jednak na afiszu nie pojawił się żaden nowy tytuł baletowy. Podobna sytuacja powtórzyła się w sezonie 1932/1933, kiedy to baletem kierowała Helena Grossówna-Cieślińska59. W 1933 roku do Poznania wrócił Maksymilian statkiewicz i po raz drugi zaczął odbudowywać zespół. 1 marca 1934 roku zde- cydował się wystawić znany już poznaniakom Kaprys włoski60 z zofią Grabowską jako gwiazdą, ale nie był to najlepszy pomysł, bo tancerka mocno odstawała od zespołu, który tańczył bardzo przeciętnie. na kolejny wieczór baletowy pozna- niacy musieli czekać prawie cztery lata. Choreograf natomiast przygotowywał tylko wstawki baletowe w operach i operetkach oraz kształcił w swojej szkółce tancerzy. na początku roku 1938 Poznań obiegła wiadomość, że teatr Wielki chce wystawić Harnasie Karola szymanowskiego. Po latach statkiewicz tak wspominał kulisy powstania baletu: „Propozycję wystawienia Harnasiów na sce- nie opery  Poznańskiej przedstawił mi na przełomie 1937/1938 roku zygmunt Latoszewski. Po wyczerpujących rozmowach postanowiliśmy wystawić ten balet. […] Libretto ze wszystkimi szczegółami folklorystycznymi trzeba było opraco- wać. Wiedząc, że Jerzy Młodziejowski oddaje się taternictwu i jest znawcą folkloru podhalańskiego, zwróciłem się do niego z prośbą o pomoc, na co chętnie przy- stał. Rozpoczęliśmy bardzo żmudne studia nad muzyką Karola szymanowskiego. niemal takt po takcie ustalaliśmy frazy muzyczne, które należało uplastycznić kompozycjami tanecznymi, by nadać dziełu konkretny kształt”61. zdobycie biletu na polską prapremierę Harnasiów62 Karola szymanowskiego (9 iV 1938 r.) graniczyło z cudem. Dopełnieniem wieczoru był Płomienny ptak63 igora strawińskiego. Balet szymanowskiego usunął dzieło strawińskiego nieco w cień. Dodajmy, że Poznań wyprzedził Warszawę i wystawił Harnasie jako piąty teatr w Europie – po Pradze, Paryżu, Belgradzie i Hamburgu. Choreograf rolę 56 Józef Ciesielski (1892–1959) – był wcześniej tancerzem występującym na prowincji. „Był podobno nadwornym baletmistrzem emira bucharskiego”, zob. Słownik biograficzny teatru polskiego 1765–1965, Warszawa 1973, s. 96. 57 Miliony Arlekina, muz. R. Drigo, Rapsodia węgierska, muz. F. List; chor. J. Ciesielski, scen. L. Dołżycki, premiera 11 i 1931 r. 58 Konrad ostrowski (1926–1944 lub 1947) – tancerz. Biogram w Słowniku biograficznym teatru polskiego 1765–1965, s. 521, nie podaje, że był szefem baletu w Poznaniu. 59 Helena Grossówna-Cieślińska (1904–1994) – tancerka, ukończyła szkołę baletową w toruniu, pod koniec lat 20. XX w. kształciła się i występowała we Włoszech i Francji. Po krótkim pobycie w Poznaniu związała się z Warszawą, gdzie występowała jako tancerka śpiewająca w teatrach rewiowych i operetkowych. 60 Kaprys włoski, muz. P. Czajkowski, kier. muz. z. Latoszewski, chor. M. statkiewicz, premiera 3 ii 1934 r. 61 M. statkiewicz, Wspomnienia [w:] Opera Poznańska 1919–1965, pod red. J. Waldorffa, Poznań 1970, s. 69. 62 Harnasie, muz. K. szymanowski, chor. M. statkiewicz, scen. i  kost. z. szpingier, premiera polska 9 iV 1938 r. 63 Płomienny ptak – pod takim tytułem grany był wtedy w Poznaniu Ognisty ptak, muz. i. strawiński, chor. M. statkiewicz, scen. i kost. z. szpingier, premiera 9 iV 1938 r. KŁOPOTY Z TANCERZAMI I PRAPREMIERY 8. Harnasie — scena zbiorowa, 1938 r., fot. ]. Puciński, ze zb. Teatru Wielkiego w Poznaniu tytułową powierzył Jerzemu Kaplińskiemu, Panny Młodej — Zofii Grabowskiej, Pana Młodego — Mieczysławowi Sawickiemu. Sam zatańczył Ojca. Balet wywołał entuzjazm krytyki i publiczności, jak żaden inny po 1919 roku. Ale nie zabrakło chłodu. Konstanty Regamey napisał o poznańskim zespole, że „porywa się wła- snymi siłami [...] nazadania największe i najtrudniejsze”. W podobnym toniepo latach wypowie się w książce Harnasie Szymanowskiego Jarosław Iwaszkiewicz*. Jerzy Młodziejowski tak opisał polską prapremierę Harnasiów: „Scenariusz bale- towy powstał w pomyśle p. Maksymiliana Statkiewicza po długich rozważaniach i studiach. Wiedział aż nadto dobrze, że Szymanowski dał muzykę trudną; zwłasz- cza pierwszy obraz, w którym rytmy iście taneczne są nader rzadkie, wymaga gruntownego wczucia się w sytuację. Z sielanki w pogodny dzień letni należy stworzyć koncepcję taneczną, która byłaby mocnym kontrastem do wspaniałej sceny wnętrza góralskiej izby podczas wesela. Tu andante — tam allegro furioso. Ten właśnie kontrast pożądany udał się w zamierzeniach p. Statkiewiczowi naj- zupełniej. [...] O wykonaniu dzieła K. Szymanowskiego pisać trudno inaczej niż z najwyższym uznaniem. Dyrygował ze stosownym umiarem i pełnym zapałem dr Zygmunt Latoszewski [...]. Harnaś w osobie p. Jerzego Kaplińskiego okazał się niesłychanie elastycznym tancerzem [...]; posiadał wymaganą powagę i hie- ratyczność. Panna Młoda (p. Zofia Grabowska) miała śliczne suknie i bardzo sugestywną mimikę [...]. Znakomicie wygląda p. Maksymilian Statkiewicz jako Obrochta. Cały zespół baletowy starał się o możliwie największą naturalność 64 K. Regamey, Tydzień baletów. Polska prapremiera „Harnasiów” w Operze Poznańskiej. „Prosto z mostu” 1938, nr 20. Cyt. za: Magdalena Dziadek, dz. cyt., s. 120. 65 J, Iwaszkiewicz, Harnasie Szymanowskiego, Kraków 1979. 95 stefan Drajewski 96 gestów i  ruchów […]. Dekoracje p. zygmunta szpingiera zachwycały…”66. tadeusz z. Kassern na łamach „Dziennika Poznańskiego” recenzował przedsta- wienie: „z wykonawców należy w pierwszym rzędzie poświęcić najwięcej uwagi Jerzemu Kaplińskiemu (Wódz harnasiów). Jest to tancerz niezwykle utalento- wany, który wyczuwa i podaje widzowi rytm z zadziwiającą ścisłością i precy- zyjnością. Cały szereg zawiłych i  arcyskomplikowanych pas – odtworzonych wspaniałą techniką, miał swój niewątpliwy sens artystyczny o  dużej wartości wyrazowej. W plastyce była to postać niezwykle interesująca i z temperamen- tem wyrzeźbiona. Cechy szczerego wdzięku i grację miała postać narzeczonej – Góralki w ujęciu zofii Grabowskiej. Ciekawe w kompozycji i ruchu były postacie towarzyszące: narzeczonego – Górala (Mieczysław sawicki), ojca (Maksymilian statkiewicz) oraz trafne epizodyczne scenki starościny weselnej (Klaudia Radtke) i  starosty weselnego (Bronisław Mikołajczak)”67. Poznańskie przed- stawienie obejrzała siostra kompozytora, stanisława szymanowska-Korwin68. Maksymilian statkiewicz w swoich wspomnieniach pisze: „Wyrażała się o naszej pracy z zachwytem, mówiąc, że było to przedstawienie historyczne i najlepsze ze wszystkich, jakie do tej pory widziała, i że właśnie tutaj zobaczyła prawdziwy folklor podhalański”69. W ostatnim przed wybuchem ii wojny światowej sezonie, który był nieco krót- szy, zagrano jeszcze 10 spektakli Harnasiów. ten niepewny przedwojenny sezon przyniósł jeszcze jedną premierę baletową. W  grudniu 1938 roku statkiewicz wystawił Wieszczkę lalek70. Przeszła bez echa. Melomani ciągle żyli Harnasiami, które zadecydowały o  obliczu poznańskiego baletu okresu międzywojennego. Wszyscy szefowie baletu teatru Wielkiego w latach 1919–1939 borykali się z bra- kiem tancerzy. Wielu z  nich zakładało szkoły przyoperowe, ale szybko wyjeż- dżali. Dopiero Maksymilianowi statkiewiczowi udało się utrzymać swoją szkołę dłużej, a pierwsze tego efekty zauważyli krytycy w 1928 roku podczas premiery Szeherezady. zygmunt Latoszewski pisał: „Debiut jego szkoły wypadł zadowala- jąco i był pomyślnym egzaminem dojrzałości technicznej szeregów baletowych teatru Wielkiego”71. Przekleństwem historii baletu w  dwudziestoleciu między- wojennym w Poznaniu były krótkotrwałe dyrekcje. Po jednym sezonie zespołem baletowym kierowali: Roman Morawski, Jan Ciepliński, Józef Ciesielski, Konrad ostrowski, Helena Grossówna-Cieślińska, przez dwa sezony – Michał Kulesza. najdłużej z przerwą rządził Maksymilian statkiewicz – 12 sezonów. najbardziej wyrazistymi choreografami byli Jan Ciepliński i Maksymilian statkiewicz. obaj w swoich wyborach artystycznych stawiali na muzykę polską, obaj szukali nowego języka artystycznego, pozostając w zgodzie z tradycją baletową. statkiewicz, mając dłuższą perspektywę czasową, mógł osiągnąć zamierzony cel. 66 J. Młodziejowski, Harnasie w Poznaniu, „Kultura” 1928, nr 17, s. 8. 67 t.z. Kassern, Z Teatru Wielkiego. „Harnasie”, „Dziennik Poznański” 1938, nr 84. 68 stanisława szymanowska-Korwin (1884–1938) – siostra Karola szymanowskiego, śpiewaczka (sopran liryczno-koloraturowy). 69 M. statkiewicz, Wspomnienia [w:] Opera poznańska, dz. cyt., s. 69. 70 Wieszczka lalek, muz. J. Bayer, chor. M. statkiewicz, scen. i kost. z. szpingier, premiera 22 Xii 1938 r. 71 z. Latoszewski, Z oper i sal koncertowych. Poznań, „Muzyka” 1928, nr 4–5, s. 191. 97 Kłopoty z tancerzami i prapremiery abstract Troubles with dancers and Polish ballet premieres. Ballet in the Wielki Theatre between 1918 and 1939 The history of the Poznań ballet begins with Poland’s regaining independence. at that time, the Wielki Theatre had to build its orchestra, choir and ballet from scratch. This was particularly difficult because Poznań had never had a ballet school. as a consequence, the Theatre’s successive directors struggled with per- sonnel problems throughout the interwar period. Between 1919 and 1924, ballet managers at Wielki Theatre changed every season or two, making any develop- ment difficult. Ballet also did not attract much interest on the part of audiences and critics. Reviews from that time show that critics were utterly unprepared to appraise the genre. all this changed with the arrival in Poznań of Maksymilian statkiewicz, a dancer and choreographer who for years had acquired experience in foreign ballet companies. He began by staffing his theatre, to which end he set up a ballet studio associated with the opera house. He waited until the 1928–1929 season to pursue a more ambitious repertoire (Szeherezada, Pan Twardowski) and stage Polish premieres (Wesele na wsi, Tatry). in 1930, statkiewicz went to Lwów only to return to Poznań three years later. in 1938, he staged the Polish premiere of Harnasie by Karol szymanowski, which was a resounding success. translated by Krzysztof Kotkowski 98 Katarzyna Liszkowska Balet w Poznaniu podczas ii wojny światowej Motto: „zupełnie słusznie zazdrościcie mi baletu […]. Ponieważ mamy garderobę (jak ci już pisałem) zaraz obok [tancerek], więc żyjemy ze sobą dość bli- sko i w dobrych stosunkach, na ile prawa norymber- skie na to pozwalają… Wszystkie są oczywiście ładne czy nawet piękne, toteż zastępują w miarę możliwości nasze rodaczki, których tu nie ma wiele”1. Po sztuce baletu w Poznaniu w czasach niemieckiej okupacji – o ile istniała – pozostało niewiele śladów. Uprawianie działalności artystycznej przez Polaków było możliwe tylko w konspiracji. Udział w oficjalnym nurcie życia artystycznego był wyłącznie przywilejem obywateli Rzeszy. Wspomnienia z tamtego okresu mówią o  konspiracyjnie działających chórach, zespołach muzycznych, kółkach teatral- nych,  o  przeprowadzanych potajemnie próbach i  odbywanych koncertach. Jak wyobrazić sobie w tych warunkach wieczory tańca klasycznego? na scenach teatrów Poznania wystawiano przedstawienia baletowe, ale Polakom nie wolno było ich oglądać. Prawdopodobnie niektórym, dzięki rodakom zatrudnionym w zespołach techniki i administracji teatralnej, udawało się zakraść i podglądać spektakle zza kulis. Po wojnie unikano jednak takich wspomnień. z obawy posądzenia o kolabo- rację raczej opuszczano na nie kurtynę milczenia. a może słusznie nie zajmowano się tym okresem? Czy członkowie niemieckiego zespołu, występującego wyłącz- nie przed niemiecką publicznością, wnieśli jakiś wkład w życie kulturalne miasta? trudne to rozważania, jednak mimo wszystko warto pamiętać o polskich artystach, którzy w ten arcytrudny czas byli obecni w swoim teatrze. Działalność teatru Rzeszy, w który wraz z wybuchem wojny przekształcono poznański teatr Wielki, została udokumentowana nie tylko w niemieckiej prasie codziennej2, ale i w materiałach systematycznie wydawanych przez władze teatru3. informacje te oraz dokumenty dotyczące działań niemieckich instytucji muzycz- nych w tzw. Kraju Warty zostały opracowane przez Henryka zimniaka4. Chcąc ukazać życie baletowe z  polskiej perspektywy, możemy posiłkować się jedynie 1 K. Michałowski, Listy z okupowanego Poznania, Poznań 1998, s. 52. 2 „ostdeutscher Beobachter”; „Posener tageblatt”. 3 „Die Blätter der Reichsgautheater Posen” 1941/42; 1942/43. 4 H. zimniak, Niemieckie życie muzyczne w tzw. Kraju Warty 1939–1945, praca doktorska napisana pod kier. prof. a. Czubińskiego, instytut Historii UaM, Poznań 1982. Balet w Poznaniu podczas ii wojny światowej 99 nielicznymi zachowanymi wspomnieniami świadków tamtych czasów bądź infor- macjami czerpanymi dzisiaj z  drugiej ręki. Życie baletowe Poznania na długo przed wybuchem wojny koncentrowało się wokół teatru Wielkiego. tu spotykały się trzy elementy niezbędne do uprawiania i rozwijania sztuki tańca klasycznego: odpowiednie przygotowanie tancerzy, dbałość o utrzymanie kondycji i sprzyja- jące warunki sceniczne. sprzyjała temu obecność Maksymiliana statkiewicza, absolwenta warszawskiej szkoły baletowej, tancerza słynnego zespołu Baletów Rosyjskich sergiusza Diagilewa (1911–1921), a  następnie solisty baletu i  cho- reografa w zespole operowym Waltera Mocchiego (1921–1923), z którymi odbył liczne podróże po krajach Europy i obu ameryk (pracował nawet w argentynie jako pedagog w teatro Colón w Buenos aires). W 1924 roku statkiewicz przy- był do Poznania, gdzie objął stanowisko kierownika baletu w teatrze Wielkim, a także nauczyciela tańców narodowych w studium Wychowania Fizycznego przy Uniwersytecie Poznańskim. Funkcję tę sprawował aż do wybuchu wojny (wyjąw- szy dwuletnią przerwę na pracę w operze Lwowskiej, zanim zygmunt Latoszewski nakłonił go do powrotu). Wykształcony według najlepszych zagranicznych wzor- ców, statkiewicz tworzył starannie zakomponowane sceny baletowe w spektaklach operowych i operetkowych, jednocześnie rozwijając samodzielny repertuar bale- towy, uwzględniający możliwości zespołu i  upodobania publiczności. Poznań zyskał w nim jednego z najnowocześniej myślących polskich choreografów dwu- dziestolecia międzywojennego. Dzięki Maksymilianowi statkiewiczowi oglądano tu – obok pozycji tradycyjnych – balety z repertuaru Ballets Russes – Tańce poło- wieckie (1925), Chopiniana (1925), Szeherezada (1928), Ognisty ptak (1938), oraz interesujące inscenizacje repertuaru rodzimego – Legenda Bałtyku (1924), Wesele na wsi (1928), Tatry (1929), Pan Twardowski (1929) czy Syrena (1938), z najgłoś- niejszym wydarzeniem, jakim była zrealizowana z  sukcesem polska premiera Harnasiów Karola szymanowskiego (9 iV 1938 r.). Świadom konieczności kształcenia młodych tancerzy, statkiewicz założył szkołę baletową przy teatrze Wielkim– wbrew nieprzychylnemu nastawieniu władz oświatowych Poznania. Uważano, że jedna szkoła baletowa w kraju, w Warszawie, w zupełności wystarczy. statkiewicz zaplanował zatem zajęcia w sposób niekoli- dujący z planem zajęć szkół powszechnych. Świadectwem poziomu, jaki osiągnął poznański zespół baletowy Maksymiliana statkiewicza w latach 30. XX wieku, były gościnne występy w Gdańsku (1934, 1935) i Krakowie (1938). Wraz z przejęciem teatru przez niemieckie władze okupacyjne zespół arty- styczny, kierowany przez młodego i  energicznego zygmunta Latoszewskiego, przestał istnieć. Powołano nowe kierownictwo teatru i  rozpoczęto kompleto- wanie zespołu. Funkcję kierownika baletu powierzono tancerce i  choreografce z Dortmundu Gertrud steinweg. Członkowie polskiego kierownictwa artystycz- nego i  niektórzy członkowie zespołu odsunięci zostali z  pionu artystycznego i skierowani do obsługi technicznej spektakli, administracji (księgowość, sprze- daż biletów), a pracownicy działu scenografii – do warsztatów teatralnych (urzą- dzono je w zabudowaniach kościoła oo. Franciszkanów przy pl. Bernardyńskim). Maksymilian statkiewicz wraz z  żoną, primabaleriną zofią Grabowską, zostali wysiedleni z Poznania, dzieląc los wielu mieszkańców miasta. nazistowskie władze zdawały sobie sprawę ze znaczenia teatru w umacnianiu rangi kultury niemieckiej KATARZYNA LISZKOWSKA 1. Bracia Kornel i Przemysław Michałowscy w garderobie przed spektaklem Krainy uśmiechu. Fotografia opatrzona powojennym komentarzem K. Michałowskiego: „Na haku po lewej wisi maska, którą nosiłem albo w Burzy Szekspira (1942) albo w Windsbraut W. Zilliga (1943) — nie pamiętam już..., 1942-1944, wszystkie fot. ze zb. prywatnych na podbitych terenach. Mimo że ludność niemiecka stanowiła niespełna 10 pro- cent przedwojennych mieszkańców Poznania, uważały one tzw. Kraj Warty za ziemie „rdzennie niemieckie. Podstawowym zadaniem niemieckich okupantów realizowanym na tym obszarze była germanizacja, obejmująca wszelkie dziedziny życia. Zniemczona została m.in. większość miejscowych nazw ulic i placów - przywrócono im nazewnictwo z okresu zaborów bądź wymyślano nowe. Raport niemieckich władz miejskich z przejęcia scen poznańskich „po dwu- dziestoletnim okresie obcych rządów” wskazywał na pilną potrzebę ich „odbu- dowy”*. Powołano Teatry Rzeszy, tzw. Reichsgautheater Posen, w skład których wchodził Grosses Haus (dotychczasowy Teatr Wielki) — przeznaczony na wielkie widowiska operowe i spektakle teatru dramatycznego oraz Kleines Haus (Teatr Polski), ze sceną o znacznie mniejszych wymiarach - przeznaczony do wykony- wania skromniejszych przedstawień operowych i spektakli lżejszego repertuaru. Nie szczędząc nakładów finansowych, rozpoczęto prace modernizacyjne, dzięki którym miał powstać najnowocześniejszy teatr na podbitych terenach, będący 5 Hans Weifenbach, Der Aufbau und die Entwicklung der beiden Reichsgautheater, „Die Blatter...” 1942, nr 43, s. 257, tłum. autorka. 100 BALET W POZNANIU PODCZAS II WOJNY ŚWIATOWEJ 2. Statyści za kulisami spektaklu w Teatrze Wielkim (Grosses Haus), 1942 r., w środku Sonia Manthey z przyszłym mężem Witoldem Kotzurem zarazem ważnym bastionem nazizmu i ośrodkiem ekspansji germanizacyjnej polityki kulturalnej Niemiec na wschodzie. Zmodernizowano m.in. scenę, prze- budowano reprezentacyjne foyer Teatru Wielkiego i widownię, wyposażając ją w centralnie położoną lożę honorową przeznaczoną dla Fiihrera. Przebudowano również scenę Teatru Polskiego, wyodrębniając orkiestron mogący pomieścić 34 muzyków. Zanim wiosną 1941 roku wszczęto na nowo działalność obu scen, do Poznania zjeżdżały niemieckie zespoły z innych miast. Nie odnotowano infor- macji o przedstawieniach baletu klasycznego — ówczesna prasa codzienna zawia- damiała o występach rewiowego zespołu Admirals-Theater z Berlina czy popi- sach tanecznych objazdowego teatru frontowego. Płatne ogłoszenia działających w mieście scen kabaretowych (na czele z Teatrem Metropol-Varićtć) zachęcały do obejrzenia gościnnych występów tancerek i tancerzy w repertuarze wodewilowym. Zadanie skompletowania nowego zespołu Reichsgautheater powierzono dyrektorowi, którym został Karl Peter Heyser z Baden-Baden. Pozyskiwanie artystów z głębi Rzeszy nie zawsze było proste. Członkom zespołu przysługiwały dodatkowe świadczenia — sześciotygodniowy urlop oraz tzw. dodatek wschodni (Ostzulage). Podjęcie pracy w Poznaniu gwarantowało względny spokój arty- stom pochodzącym z rejonów Rzeszy najbardziej narażonych na bombardowania (m.in. Kilonia, Dortmund, Kaiserslautern) — nasilone działania wojenne skutko- wały ograniczeniem działalności tamtejszych instytucji teatralnych bądź wręcz ich likwidacją. Sformułowany w pierwszym sezonie zespół Teatru tworzyła grupa 101 Katarzyna Liszkowska 102 kilkunastu solistów, 50-osobowy chór, 60-osobowa orkiestra i blisko 30-osobowy zespół baletowy, który był bodaj najtrudniejszy do skompletowania w warunkach okupacyjnych. Deficyt odpowiednich kandydatów dotykał zwłaszcza mężczyzn – w spisie nazwisk widniejących w wydawanych przez dyrekcję teatru broszurach zamieszczono adnotacje o „czasowym powołaniu do Wehrmachtu”. Podczas sezo- nów okupacyjnych liczebność baletu Reichsgautheater sięgała przeciętnie nieco ponad 20 osób, jednak rotacja w zespole była bardzo duża. Łącznie przewinęło się przezeń 56 tancerek i tancerzy ze wszystkich stron Rzeszy, a nawet kilkoro oby- wateli innych państw – słowacji, Czech, Rumunii, Jugosławii i Holandii. znaczną przewagę w tej grupie miały jedynie trzy osoby, które pozostawały w zespole przez wszystkie trzy sezony okupacyjne – Eduard Fehring, Eugen Poranski i Boris streck. Braki kadrowe w pionie artystycznym – zwłaszcza w balecie męskim – poskut- kowały ukonstytuowaniem grupy statystów. z powodu braku niemieckich kandy- datów zorganizował ją artysta baletu teatru Wielkiego Leon Feist. trafili do niej m.in. tancerze i tancerki z zespołu statkiewicza oraz inni Polacy – łącznie około 40 osób, z  przewagą mężczyzn. Możliwość oficjalnego zatrudnienia w  teatrze była dla wielu z  nich sposobem na wywiązanie się z  obowiązku pracy (obej- mującego w przypadku mężczyzn każdego, kto ukończył 12. rok życia, w przy- padku kobiet – 14.). Do stałego grona statystów, uczestniczących w większości spektakli, należeli m.in. zygmunt Bajon, Karol Broniewski, Roman Czarnecki, Czesław Filipiak, Gerhard Kotzur, Edwin Kowalski, bracia Kornel i Przemysław Michałowscy, zbigniew Musiał, Janusz szulc, wśród kobiet m.in. Jolanta Balcer, Krystyna Burno-Jarczyńska, Barbara nowicka, sonia Manthey i zofia zarzycka. znaczna część zespołu statystów posiadała pewne przygotowanie sceniczne bądź muzyczne, wielu z nich już wcześniej wykazywało zainteresowanie sztuką teatralną. statyści okazali się dobrze wyspecjalizowaną grupą artystyczną, cenioną przez niemieckich reżyserów i będącą do dyspozycji, począwszy od prób sytua- cyjnych aż po próby generalne. Pozwalało to na większą swobodę pracy insceni- zatorów. sonia Manthey, tancerka zespołu Maksymiliana statkiewicza, uczestni- cząca w słynnej premierze Harnasiów, wspominała inscenizację operetki Freda Raymonda Błękitna maska, w której reżyser otto Kuhlmann zatrudnił statystki w charakterze „żywych kandelabrów”, każąc im w czasie spektaklu trzymać przez kilkanaście minut i w nieruchomej pozycji stylizowane świeczniki. Występowały tam wówczas – obok wspomnianej sonii Manthey – Janina sowińska, Barbara nowicka, Bronisława tomicka-Lubońska i zofia zarzycka6. statyści byli również wykorzystywani w sytuacjach, kiedy chór zajęty był na próbach, bądź podczas spektaklu granego równolegle na dużej scenie. z czasem powierzano im bardziej wymagające zadania aktorskie, a wobec braku wystarczającej liczby niemieckich tancerzy w miarę potrzeb zajmowali oni nawet ich miejsce. „Pierwszą operetką będzie Clivia Dostala – relacjonował 20-letni wówczas Kornel Michałowski. – Będzie ona słynna z tego, że statyści otrzymali tam rolę tancerzy, wskutek braku odpowiedniego personelu niemieckiego. Balet męski Reichsgautheater składa się tam więc z 1 Holendra, 1 Czecha i 10 Polaków… numer, który tańczymy, to jakieś ogniste paso doble (rzecz dzieje się w ameryce Południowej). Partnerkami 6 Wspomnienie przytaczam za H. zimniak, dz. cyt., s. 119. BALET W POZNANIU PODCZAS II WOJNY ŚWIATOWEJ 4. Statystki na tarasie Teatru Wielkiego (Tadrowska, Zalewska, Manthey, Sowińska, Chorzewska), III 1943 r. naszymi są baletnice (o których ci już pisałem) w większości młode i ładne, więc na próby, których mieliśmy już 15, chętnie się przychodzi... Poza tym jednak do bliższych stosunków, rzecz jasna, nie dochodzi”. Polityka repertuarowa władz Reichsgautheater przewidywała zbudowanie sta- łego repertuaru w oparciu o dramaty klasyczne (Biichner, Goethe, Lessing, Schiller, Szekspir), sztuki niemieckich autorów współczesnych (Hauptmann, Hausmann, 7K. Michałowski, dz. cyt., s. 55. 103 KATARZYNA LISZKOWSKA M BU Ą 5. Statystki Teatru Wielkiego (Grosses Haus), ok. 1941-1944 Forster) i wielkie inscenizacje operowe (Beethoven, Mozart, R. Strauss, Verdi, Wagner). Kierownictwo Teatru, a zwłaszcza biuro propagandy, doskonale zda- wało sobie sprawę z oczekiwań publiczności — w ofercie repertuarowej nie mogło zabraknąć lżejszych form rozrywki. Przewidziano zatem komedie bulwarowe, spektakle rozrywkowe (nierzadko w wykonaniu artystów gościnnych) i operetki — królowały kompozycje klasyków tego gatunku, Straussa i Lehara, uzupełniane utworami Benatzkiego, Kollo, Dostala i Raymonda. Znaczenie zespołu baletowego w takim planie repertuarowym było niewielkie — nawet spektakle operetkowe nie przewidywały dlań wiele miejsca, sceny balowe zaś wypełniał chór, uzupełniany liczną grupą statystów. Oferta samoistnych spektakli baletowych prezentowała się skromnie - podczas pierwszego sezonu, licząc od otwarcia Teatru po przebudowie w marcu 1941 roku do sierpnia roku 1942 (zespół baletowy składał się wówczas z 17 kobiet i 8 męż- czyzn), na zagranych 880 przedstawień przypadły zaledwie 32 spektakle baletowe, wszystkie w choreografii Gertrud Steinweg i w opracowaniu muzycznym kierow- nika muzycznego baletu Franza Sembecka. Były to: Czarodziej z Galanty Kodalya, Karnawał Schumanna, Divertissement Czajkowskiego, Średniowieczny taniec śmierci Weismanna, a także premiery: Pożegnanie Hektora do kompilacji muzyki Handla i dwie zupełnie nowe miniatury choreograficzne z muzyką Sembecka: 104 BALET W POZNANIU PODCZAS II WOJNY ŚWIATOWEJ Die Fiinf Schreckensteiner — burle- ska taneczna oparta na popular- nych historyjkach rysunkowych Ferdinanda Barloga publikowanych w czasopiśmie „Berliner Ilustrierte” oraz groteska kryminalna Sł. S und Co. Soliści baletu dwukrotnie byli bohaterami poranków w Kleines Haus pod wspólnym tytułem Nasi soliści baletu tańczą repertuar własny. W kolejnym sezonie artystycz- nym 1942/1943 na 662 przedstawie- nia balet jest obecny jedynie w ramach kontynuacji cyklu Soliści baletu tań- czą (7 przedstawień) — trudno się temu dziwić, gdyż w spisie człon- ków zespołu widnieje 28 nazwisk, w tym 21 kobiet (przy 4 nazwiskach mężczyzn adnotacja o powołaniu do Wehrmachtu). Ten sezon przyniósł zmianę kierunku repertuarowego ku żę mniej ambitnym utworom „rozryw- j Pr k kowym, wystawianym z reguły na 6. Sonia Manthey na tarasie Teatru Wielkiego, małej scenie, co pociągało mniejsze III 1943 r. wymagania finansowe i techniczne. Deficyt i ciągła rotacja w zespole bale- towym rekompensować miały występy artystów gościnnych — najczęściej gwiazd berlińskich scen operowych, takich jak Harald Kreutzberg, Ilse Meudter, Manon Ehrfur, Rolf Jahnke, Gret Palucca, Lieselotte Kóster, Jockel Stahl, Daily Spies czy japoński tancerz Masami Kuni. W połowie 1942 roku za „antypaństwową postawę” odwołana została Gertrud Steinweg — kierownik zespołu i autorka choreografii większości wystawianych spektakli. Według oficjalnych informacji artystka otrzymała przeniesienie do Stadtische Biihnen w Wuppertalu. Jej miejsce zajął baletmistrz i choreograf z Berlina Willi Beck, jego zastępcami zostali Aenne Arras-Temme z Gelsenkirchen oraz solista Opery w Grazu Eugen Poranski. Po zakończeniu sezonu wskutek interwencji Gestapo odwołany został dyrektor Karl Peter Heysel, który według oficjalnego komunikatu rozpoczął pracę w wytwórni filmowej „Terra. Zastąpił go wówczas Giinther Stark z Schauspielhaus w Hamburgu, a dyrektorem muzycz- nym został Karl Kohler z Dortmundu. Jego żona Valeria Kratina, pełniąca dotąd funkcję kierownika baletu Teatru Opery w Dreźnie, miała rozpocząć pracę jako kierownik baletu, jednak nie zdążyła objąć stanowiska. W sezonie 1943/1944 zagrano 784 przedstawienia. Nowe władze Teatru robiły wszystko, aby przyspieszyć rozwój tej największej placówki kulturalnej Kraju Warty. Dział propagandy zapowiadał nadejście „nowej ery” i kolejne podniesie- nie rangi instytucji — pojawiło się więcej premier i wznowień stałego repertuaru 105 Katarzyna Liszkowska 106 w nowej inscenizacji, wśród nich nie było jednak spektakli baletowych. z począt- kiem sierpnia 1944 zainaugurowano kolejny sezon, który trwał tylko do końca miesiąca. zespół artystyczny był już wówczas poważnie zdekompletowany. Rozwiązano grupę statystów, a większość mężczyzn, w tym tancerzy, powołano na front. 23 sierpnia 1944 roku, zgodnie z regułami tzw. wojny totalnej ogłoszonej przez Josepha Goebbelsa, zawieszono działalność poznańskich teatrów. Kleines Haus pełnił odtąd funkcję magazynu, natomiast na terenie Grosses Haus zor- ganizowano szpital. Po zakończeniu wojny wielu członków zespołu baletowego znalazło zatrudnienie w teatrach w Kolonii, Frankfurcie n. Menem, Hildesheim, Freilassing, Hamburgu, solothurn i Biel8. z przedwojennego składu baletu statkiewicza kilkanaście osób zgłosiło się do zygmunta Wojciechowskiego, który od lutego 1945 roku rozpoczął odbudowywa- nie substancji i zespołów opery Poznańskiej. Byli wśród nich m.in. sonia Manthey- -Kotzur, nina Grzegorzewska, siostry Henryka i  Janina zalewskie, Leon Feist. Przez wiele kolejnych lat nikt nie rozmawiał o okupacji. Powściągliwe wspomnienia z czasów wojny spędzonych w Poznaniu pozostawił Conrad Drzewiecki. W chwili wybuchu wojny był 13-letnim chłopcem. Podjął przymusową pracę w kolejnych zakładach przemysłowych, ale jego mama pracowała w  Reichsgautheater jako krawcowa-modystka. trudno wyobrazić sobie, że przyszły znakomity tancerz i jeden z najwybitniejszych choreografów polskich nie zakradał się, aby podpa- trywać spektakle. Bardzo niechętnie jednak o tym mówił. Uczęszczał wówczas na tajne komplety, muzyki uczył się jako członek konspiracyjnie działającego chóru ks. Gieburowskiego. Próby odbywały się w mieszkaniach prywatnych, co sprzyjało poszerzaniu kontaktów ze środowiskiem artystycznym. Miał „kontakt z braćmi Kotzurami – jeden pianista, drugi skrzypek, była także sonia Manthey, która była sopranem, a kiedyś tancerką w operze. […] spotykaliśmy się w niedzielne popo- łudnia u państwa Brzeskich”9. Kontakty i znajomości zawarte przez Drzewieckiego podczas okupacji zaowocowały po zakończeniu wojny. Wówczas, mając już za sobą pierwszy etap nauki tańca klasycznego, mógł łatwo dołączać do spontanicz- nie powstających polskich zespołów baletowych. z dostępnych źródeł – dokumentów, relacji prasowych, wspomnień świad- ków – nie wynika, aby sztuka baletowa w Poznaniu w latach niemieckiej okupacji miała się dobrze. nie licząc spektakli w teatrach Rzeszy, dostępnych wyłącznie dla niemieckiej publiczności, polscy tancerze nie mieli możliwości uprawiania swojego zawodu. nielicznym dane było utrzymać kontakt z macierzystym teatrem i być może ta namiastka pozwalała im zachować poczucie zawodowej „normalno- ści” i powrócić do sztuki baletu w odradzającym się po wojnie życiu artystycznym. 8 H. zimniak, dz. cyt., s. 325. 9 Wypowiedź z  filmu Karty baletu poznańskiego, tV WiMaX i  Biblioteka Raczyńskich, Poznań 1988, cyt. za: s. Drajewski, Conrad Drzewiecki. Reformator polskiego baletu, Poznań 2014, s. 43. 107 stefan Drajewski Pod Pegazem pracowali najwybitniejsi polscy choreografowie Balet w Teatrze Wielkim w Poznaniu w latach 1945–2016 W 1919 roku niecałe trzy tygodnie wystarczyły, aby teatr Wielki mógł zapre- zentować pierwszą baletową premierę. Po zakończeniu drugiej wojny światowej od inauguracji 2 kwietnia 1945 roku do pierwszego wieczoru baletowego minął rok. nie można było „podkupić” tancerzy warszawskich, ponieważ ich nie było, a ci, którzy przeżyli wojnę, zostali w stolicy. Dyrektor teatru Wielkiego zygmunt Wojciechowski w pierwszych tygodniach poprosił Bronisława Mikołajczyka1, aby rozpoczął kompletowanie zespołu baletowego. Podczas pierwszych koncertów gościnnie występowała gwiazda warszawskiego baletu – stanisława selmówna2, ale nie zgodziła się na stałą współpracę. otworzyła natomiast w Poznaniu studium Baletowe. Jeszcze w 1945 roku pojawił się pod Pegazem stanisław Miszczyk3, który przygotowywał choreografię do oper i zorganizował przy operze szkołę Baletową. Uczęszczała do niej – jak się miało później okazać – najwybitniejsza polska prima- balerina – olga sawicka. Po latach tak wspominała szkołę: „Miałam już 14 lat. […] nie byłam w tym odosobniona, po wojnie wielu było w podobnej sytuacji”4. Mała stabilizacja Pod koniec 1945 roku do Poznania wrócił Jerzy Kapliński5, pamiętny Harnaś z  baletu Karola szymanowskiego wystawionego pod Pegazem w  1938 roku. towarzyszyła mu Barbara Bittnerówna, zjawiskowa primabalerina. Kapliński objął kierownictwo baletu, a  przyoperowe studio baletowe zamienił w  szkołę tańca 1 Bronisław Mikołajczyk (1892–1976) – solista teatru Wielkiego w Poznaniu (1927–1939), po wojnie nadal tańczył oraz uczył tańca w szkole Baletowej, jako choreograf współpracował z teatrami dramatycznymi i operetką Poznańską. zob. Słownik biograficzny teatru polskiego 1900–1980, Warszawa 1994, s. 453. 2 stanisława selmówna (1920–2014) – tancerka, która debiutowała przed ii wojną światową w teatrze Wiel- kim w Warszawie, w czasie okupacji występowała w jawnych warszawskich teatrach rewiowych. Po wojnie zamieszkała w Poznaniu, w 1951 r. wróciła do opery Warszawskiej jako primabalerina, po zakończeniu kariery zajęła się choreografią. 3 stanisław Miszczyk (1910–1976) – tancerz i choreograf, kierownik baletu teatru Wielkiego w Poznaniu od V do Xii 1945 r. oraz w sezonach 1952/1953 i 1953/1954. Jako pierwszy po ii wojnie światowej wpro- wadził na polskie sceny Jezioro łabędzie P. Czajkowskiego (Poznań 1953). Był promotorem rodzimej muzyki baletowej, zob. Słownik biograficzny teatru polskiego 1900–1980, dz. cyt., s. 460–461. 4 Życie z tańcem. Z Olgą Sawicką, primabaleriną polskiego baletu, rozmawiał Stefan Drajewski, Poznań 2009, s. 14. 5 Jerzy Kapliński (1909–2003) – tancerz i choreograf, po ii wojnie światowej kierował zespołami bale- towymi teatru Wielkiego w Poznaniu, opery Śląskiej w Bytomiu i operetki Warszawskiej. stefan Drajewski 108 artystycznego. Choreografie do oper nadal przygotowywał stanisław Miszczyk, natomiast Jerzy Kapliński pracował nad pierwszym wieczorem baletowym, który odbył się 6 kwietnia 1946 roku. złożyły się nań: Bajka, Bagatela i Divertissement IX6. „Cały Wieczór Baletowy był dobrą szkołą wykwintnego smaku estetycz- nego i  wyrazem rzetelnych sukcesów artystycznych osiągniętych przez cały zespół baletowy teatru Wielkiego – pisał teodor Śmiełowski. – obraz choreo- graficzny Bagatela na tle walców Johanna straussa wprowadza umiejętnie widza w odmienną atmosferę Wiednia, jego motylkowo-eterycznego sentymentalizmu pełnego wdzięku i groteskowego, stylowego dowcipu”7. Recenzent więcej uwagi poświęcił Barbarze Bittnerównie: „[…] to tancerka o mistrzowskiej inwencji arty- stycznej i kulturze gestu. inteligencja i dobry smak nie zawodzi jej nigdy, groteska nie jest u niej nigdy przerysowana – tak że taniec zostaje tańcem, a nigdy parodią. technikę posiada Bittnerówna zdumiewającą, zwłaszcza ruch rąk i górnej części ciała są nader wymowne”8. W  ciągu czterech lat Jerzy Kapliński zrealizował 11 baletów. nie wszyst- kie były sukcesem. W  1947 roku wrócił do Harnasiów, ale jako choreograf. Balet szymanowskiego połączył w jednym wieczorze z prapremierą baletu Jana Maklakiewicza Cagliostro w Warszawie9. Choreograf zaprosił do współpracy nad Harnasiami reżysera – Marię Janowską-Kopczyńską, co zaowocowało zwartą dramaturgią. nowatorska była również oprawa scenograficzna stefana Janasika, który odwołał się do czarno-białych grafik Władysława skoczylasa. norbert Karaśkiewicz na łamach „Kroniki Miasta Poznania” pisał po wielu latach: „Układ grup, kontrast między solistami a  scenami zespołowymi, narastająca ekspre- sja ruchu, odpowiadały narastającej dynamice partytury. Żywiołowość muzyki nie służyła przy tym za pretekst do tanich, obliczonych na efekt i zacierających się w  masie tancerzy, ujęć. zamiast rozhukanego baletu oglądaliśmy przejrzy- stą i  logicznie przeprowadzoną kompozycję choreograficzną, której dynamika i wyraz zmieniały się w zależności od muzyki i akcji dramaturgicznej”10. nowa koncepcja inscenizacyjna Harnasiów odbiegła od gustów poznańskiej publiczno- ści, które Jerzy Młodziejowski spuentował: „[…] ich ideałem ciągle jeszcze wydaje się być Martwa natura w  oleodruku wisząca w  stołowym pokoju nad kreden- sem”11. Potwierdzeniem obserwacji Młodziejowskiego była recenzja zygmunta sitowskiego opublikowana w „Głosie Wielkopolskim”: „Przyznam się, że to, co widziałem na scenie, przeszkadzało mi raczej w słuchaniu muzyki. P. Kapliński jest doskonałym gimnastykiem tancerzem, a jego użyteczność jako choreografa okazała się już nieraz. […] Już pierwsze wejście zbójników z wodzem Janosikiem 6 Bajka, muz. s. Moniuszko, Bagatela, muz. J. strauss i  Divertissement IX, muz. różni kompozytorzy; chor. J. Kapliński, scen. i kost. W. Gawęcki i s. Janasik, premiera 6 iV 1946 r. 7 t. Śmiełowski, Wieczór baletowy w Teatrze Wielkim, „Głos Wielkopolski” 1946, nr 100. 8 tamże. 9 Harnasie, muz. K. szymanowski, chor. J. Kapliński, reż. M. Janowska-Kopczyńska, scen. s. Janasik; Caglio- stro w Warszawie, muz. J. Maklakiewicz, chor. J. Kapliński, scen. s. Janasik, premiera 18 i 1947 r. 10 s. Hebanowski, n. Karaśkiewicz, Opera Poznańska w  latach 1919–1959, „Kronika Miasta Poznania” 1959, nr 3, s. 38. 11 J. Korab [J. Młodziejowski], Harnasie i Cagliostro w Poznaniu, „Ruch Muzyczny” 1947, nr 3–4, s. 18. PoD PEGAZEM PRACOWALI NAJWYBITNIEJSI POLSCY CHOREOGRAFOWIE AA | = 4 1. Helena Lupówna-Krzeszowska, Juta Majewska, Marian Żmuda i Conrad Drzewiecki w balecie Serenada do muzyki Wolfganga Amadeusza Mozarta, 1947 r., fot. ze zb. Teatru Wielkiego w Poznaniu wnoszonym przez kompanów na barana tyłem do widzów wywołuje efekt wątpli- wej wartości teatralnej. P. Kapliński wybrał drogę trudną. Wszystko chciał wyrazić tańcem nieomal bez pantomimy. Balet, w którym przeważają młode, niedoświad- czone siły, przy najlepszych chęciach nie może takiej ogniowej próbie sprostać. Toteż zgodność gestów i ruchów z rytmem muzyki była chwilami problematyczna. Nie brakło co prawda koncepcji ciekawie pomyślanych. Do takich zaliczylibyśmy tańce w obrzędzie weselnym oraz zbójnicki samego Janosika, który w wykona- niu p. Kaplińskiego wypadł efektownie””. Mniejszy rezonans wywołała prapre- miera baletu Maklakiewicza. Cagliostro w Warszawie miał być wystawiony przed II wojną światową w Warszawie. Jest to swobodna fantazja osnuta na tle stani- sławowskiej stolicy i przygód awanturnika włoskiego Giuseppe Balsamo, który występował m.in. pod pseudonimem hrabiego Alessandro Cagliostro. Kapliński wprowadził pewne zmiany w pierwowzorze: „W obrazie 2. Cagliostro wciąga całe towarzystwo w seans spirytystyczny, ukazując obraz zjednoczenia ludu i upadku arystokracji; w obrazie 3. Czarnoksiężnik zamienia Hrabiego i jego żonę w posągi, symbole zamierzchłej przeszłości”. Wspomniany już Zygmunt Sitowski odkrył 127. Sitowski, Dwa balety polskie. „Harnasie” Szymanowskiego i „Cagliostro w Warszawie” Maklakiewicza, „Głos Wielkopolski” 1947, nr 23. 131. Turska, Przewodnik baletowy, Kraków 1989, s. 53. 109 STEFAN DRAJEWSKI 2. Scena zbiorowa z baletu Piotra Perkowskiego Swantewit, 1948 r., fot. ze zb. Teatru Wielkiego w Poznaniu w balecie Maklakiewicza sygnały zbliżającego się realizmu socjalistycznego, pisząc: „Zamierzchły świat arystokracji przeciwstawiony zwycięskiemu ludowi”. Z kolejnego wieczoru baletowego, na który złożyły się Szeherezada, Nocna Łysej Górze i Serenada, większą uwagę publiczności przyciągnęła Szeherezada, głównie za sprawą tytułowej roli Barbary Bittnerówny. Jerzy Młodziejowski skonstato- wał: „Pamiętamy ją [Szeherezadę] w inscenizacji Statkiewicza, ale Kaplińskiemu dajemy pierwszeństwo w pomysłowości układu scenariusza. Nie było ani przez moment trywialności albo banału. Wszystkie grupy zbiorowe czy występy solistów potraktował Kapliński równie skrupulatnie”*. Kazimierz Nowowiejski nie był zachwycony Szeherezadą: „W pomysłach oglądanych za wiele gimnastyki, skoków, ewolucji cyrkowych, noszenia na rękach itp. efektów — za mało gry mimicznej, dystynkcji, estetyki sugestywnego gestu tłumaczącego przebieg akcji. [...] Wyjątek stanowi primabalerina Barbara Bittnerówna [...]. Podziw wzbudziła w tańcu rąk, imitującym ruchy węża”". Kapliński nie lubił utartych ścieżek i pod koniec sezonu1947/1948 zrealizował kolejną prapremierę polskiego baletu — Swantewit”. Piotr Perkowski skompono- wał to dzieło w 1938 roku dla Polskiego Baletu Reprezentacyjnego w Warszawie. Wojna zniweczyła plany jego wystawienia, a partytura zaginęła. Kompozytor zrekonstruował swoje dzieło i „oddał” Kaplińskiemu. Przed premierą mówił dziennikarce „Głosu Wielkopolskiego”: „Nawet w ludowej muzyce II obrazu nie 14.7. Sitowski, Dwa balety polskie..., dz. cyt. 15], Młodziejowski, Sukcesy poznańskiego baletu, „Express Poznański” 1947, nr 349. 16K. Nowowiejski, Wieczór baletowy w Operze Poznańskiej, „Słowo Powszechne”, 28 I 1948 r. 17 Swantewit, muz. P. Perkowski, chor. J. Kapliński, scen. A. Stopka, premiera 18 VI 1948 r. 110 PoD PEGAZEM PRACOWALI NAJWYBITNIEJSI POLSCY CHOREOGRAFOWIE 3. Conrad Drzewiecki i Henryka Eitnerówna w balecie Paula Dukasa Uczeń czarnoksiężnika, 1952 r., fot. ze zb. Teatru Wielkiego w Poznaniu zapożyczyłem nic z folkloru, nadałem jej tylko ogólny charakter słowiańskiego tańca ludowego. Przyznaję, że muzyka Swantewita nie jest łatwa do odtworze- nia. [...] Obecne libretto jest właściwie propozycją, sugestią w stosunku do balet- mistrza, pozostawiając mu dużo swobody w opracowaniu koncepcji choreo- graficznej. [...] Pierwsze dwa akty to zmaganie się dnia z nocą, prawdy z bajką, świata ludzi ze światem zjaw i leśnych stworów. W akcie II pierzchają mityczne zwidy i strachy nocne. Triumfuje to, co stanowi o istotnej wartości człowie- czego żywota io jego uroku: praca i miłość”*. Premiera stała się wydarzeniem poli- tycznym. Zbiegła się z publikacją głośnego manifestu Włodzimierza Sokorskiego Formalizm i realizm w muzyce”. Dyrekcja Teatru Wielkiego podeszła do realizacji baletu Perkowskiego z dużym zaangażowaniem i rozpisała konkurs na projekt scenografii oraz kostiumów. Wzięli w nim udział znakomici twórcy awangardowi tego czasu: Tadeusz Kantor, Andrzej Pronaszko, Wacław Taranczewski, wygrali go — Maria Jaremianka oraz Alfred Lenica i Zygfryd Wieczorek. W komentarzu do wyników konkursu czytamy: „Jury dopatrzyło się wielu momentów o znaczeniu inspiratorskim, podkreślając piękno rozwiązań kolorystycznych z jednej i swoiście pociągający urok form abs- trakcyjnych z drugiej strony”. Ostatecznie scenografię i kostiumy zaprojektował Andrzej Stopka „[...] W surrealistycznym stylu, o ostrej kolorystyce fantazyjnych 18 Swantewit. Z Piotrem Perkowskim rozmawiała Helena Kęszycka, „Głos Wielkopolski” 1948, nr 164. 19'W. Sokorski, Formalizm i realizm w sztuce, „Kuźnica” 1948, nr 50; przedruk [w:] „Ruch Muzyczny” 1948, nr 23-24. 20 H.K., Na marginesie konkursu na dekoracje do baletu Piotra Perkowskiego „Swantewit”, „Teatr” 1948, nr 3-5, S. 73. 111 stefan Drajewski 112 kostiumów i motywach wzorowanych na prasłowiańskich, z wykopalisk na Rugii”21. Kompozytor nie krył satysfakcji z tego, że konkurs na kostiumy „spełnił swoje zada- nie – pozwolił na wybór takiego projektu, który najlepiej odpowiada charakterowi i nastrojowi utworu”22. Po premierze Jerzy Korab na łamach „ilustrowanego Kuriera Codziennego” pisał: „Swantewit Piotra Perkowskiego składa się z trzech obrazów. Muzyka jest całkowicie wyzbyta z oryginalnych jakichś ludowych, a raczej prasło- wiańskich motywów. […] Muzyka jest niewątpliwie bardzo trudnym problemem dla inscenizatora choreografii w tym balecie. Rytmy skomplikowane i bardzo niestałe przyczyniają jeszcze trudów w układzie baletowym”23. inny recenzent tak widział Swantewita: „Przede wszystkim dzieło Perkowskiego nie wydaje się być muzyką narzucającą jakąś wizję choreograficzną […] to, co widzieliśmy w teatrze Wielkim, na scenie wydaje się być potwierdzeniem tego przekonania. […] Całe widowisko czyniło wrażenie o  tyle sztuczne, że poczęte bez przekonania, bez wewnętrznej artystycznej konieczności i  pasji”24. Jerzy Kuryluk uznał balet Perkowskiego za zbyt modernistyczny: „Czy może być nam poczytane za złe, że chcielibyśmy w tym słyszeć więcej melodyjności, prostoty”25. Uwaga, z jaką dyrekcja teatru Wielkiego w Poznaniu podeszła do wystawienia Swantewita, i zainteresowanie krytyki najle- piej podsumowują słowa tadeusza szeligowskiego: „Premiera postawiła zagadnie- nie baletu polskiego w ogóle. o ten balet chodzi kompozytorom, literatom, dyrek- torom teatrów i w ogóle wszystkim rozumiejącym doniosłość i wartość baletu dla upowszechniania widowiska muzycznego, dla propagandy zagranicznej, słowem, dla użytku wewnętrznego i zewnętrznego”26. W następnym sezonie Jerzy Kapliński popadł w konflikt z dyrekcją teatru Wielkiego w Poznaniu i odszedł do opery Śląskiej w Bytomiu. Podążyli za nim naj- ważniejsi tancerze: Barbara Bittnerówna, irena Koszałkówna, Eugenia skotarczak, Leokadia zienko, Edmund nowak, Bolesław Bolewicz, Witold Rudzki oraz dwie młode, dobrze zapowiadające się tancerki – irena Cieślikówna i olga sawicka. Karuzela z choreografami Począwszy od sezonu 1949/1950, aż do sezonu 1962/1963 kierownicy baletu zmieniali się jak w kalejdoskopie, co sezon lub dwa. Karuzelę zainicjował Eugeniusz Papliński27, po nim stery przejmowali kolejno: Leon Wójcikowski28, stanisław 21 M. Komorowska, Kronika teatrów muzycznych PRL. Lipiec 1944–czerwiec 1989, Poznań 2003, s. 32. 22 Swantewit. Z Piotrem Perkowskim rozmawiała Helena Kęszycka, dz. cyt. 23 J. Korab, Prapremiera „Swantewita” – baletu Perkowskiego w Poznaniu, „ilustrowany Kurier Polski” 1948, nr 172. 24 G. Wolff, „Swantewit” w Teatrze Wielkim i XVII koncert symfoniczny, „Kurier Wielkopolski” 1948, nr 182. 25 J. Kuryluk, Z Sali operowej. Występy gościnne Opery Poznańskiej. „Straszny dwór”, „Głos Ludu” 1948, nr 2016; cyt. za: M. Dziadek, dz. cyt., s. 146. 26 t. szeligowski, „Swantewit” Perkowskiego na scenie poznańskiej, „Ruch Muzyczny” 1948, nr 15–16, s. 11. 27 Eugeniusz Papliński (1908–1978) – tancerz, choreograf, kierownik baletu teatru Wielkiego w Poznaniu, zob. Słownik biograficzny teatru polskiego 1900–1980, dz. cyt., s. 529–530. 28 Leon Wójcikowski (1899–1975) – tancerz i choreograf, w latach 1915–1925 występował w Ballet Russes (od 1919 r. solista), w sezonie 1938/1938 szef Polskiego Baletu Reprezentacyjnego. W latach 1950–1952 kierownik baletu teatru Wielkiego w Poznaniu, jeden z najwybitniejszych tancerzy charakterystycznych i połowy XX w., zob. Słownik biograficzny teatru polskiego 1900–1980, dz. cyt., s. 782–784. PoD PEGAZEM PRACOWALI NAJWYBITNIEJSI POLSCY CHOREOGRAFOWIE 4. Scena z baletu Ludomira Różyckiego Pan oardowki 1955 r, fot. G. Wyszomirska/Instytut Teatralny w Warszawie Miszczyk, Feliks Parnell", Jerzy Gogół”, Zygmunt Patkowski** i Władysław Milon* - choreografowie uznani, doświadczeni albo na początku drogi arty- stycznej. Każdy próbował odcisnąć w Poznaniu swój ślad. Eugeniusz Papliński zaproponował nową wersję baletu Tadeusza Szeligowskiego Paw i Dziewczyna*, który nawiązuje do legend hinduskich, a libretto Wacława Kubackiego wyrosło z inspiracji wierszem Bolesława Leśmiana Dżananda. W Poznaniu — w odróżnie- niu od prapremiery, która odbyła się rok wcześniej we Wrocławiu - realizatorom udało się usunąć element socrealistyczny, czyli postać symbolizującą pokój. Mimo 29 Feliks Parnell (1988-1980) - tancerz i choreograf, debiutował w Warszawie, w 1915 r. wyjechał do Odessy, gdzie tańczył do 1921 r., po powrocie do Polski występował w teatrach operetkowych i rewiowych. W 1934 r. zorganizował prywatny zespół Balet Parnella, z którym występował w kraju i za granicą, w latach 1954-1956 szef baletu i solista Opery Poznańskiej, zob. Słownik biograficzny teatru polskiego 1900-1980, dz. cyt., s. 530-532. 3 Jerzy Gogół (1922-1996) — tancerz i choreograf, po studiach w Moskwie kierował zespołem baletowym Opery Warszawskiej, w latach 1956-1958 Opery Poznańskiej. 31 Zygmunt Patkowski (1907-1977) — tancerz i choreograf, absolwent Szkoły Baletowej we Lwowie, kie- rownik baletu w Operze Wrocławskiej (1949, 1951-1954, 1958-1972) i Poznańskiej (1958-1961). 32 Władysław Milon (1923-1985) — tancerz choreograf i pedagog, ukończył studia baletowe w Kownie. 33 Paw i Dziewczyna, muz. T. Szeligowski, Karnawał, muz. R. Schumann, Noc Walpurgii, muz. Ch. Gounod; chor. E. Papliński, scen. S. Janasik, premiera 4 III 1950 r. 113 STEFAN DRAJEWSKI oma I NOWOWYATOM 5. Olga Sawicka w balecie Conrada Drzewieckiego Valses nobles et sentimentales..., fot. G. Wyszomirska/ Instytut Teatralny w Warszawie to Teodor Śmiełowski pisał w recenzji, że balet Szeligowskiego „łączy walor arty- styczny z wartościami społecznymi, gdyż porusza zagadnienie wyzwolenia czło- wieka nie tylko spod ciężaru instynktów narzuconych nam przez przyrodę, ale również spod przesądów, zabobonów i nawyków, które są sprzeczne z pełnowar- tościowym społeczeństwem”. W 1950 roku Walerian Bierdiajew, dyrektor Opery Poznańskiej, zaprosił do współpracy legendarnego artystę Leona Wójcikowskiego, specjalistę od tańca hiszpańskiego, licząc, że tchnie nowego ducha w zespół baletowy. Choreograf zjechał do Poznania z żoną, tancerką Marią Krzyszkowską, i rozczarował się, kiedy zobaczył skromny liczebnie zespół. Na początek Wójcikowski przygoto- wał Dyla Sowizdrzała, Suitę hiszpańską i Pory roku*. O zgodny z linią polityczną wydźwięk librett zadbał Tadeusz Marek”. Stanisław Krokowski stwierdził, że balety Wójcikowskiego to „próba przełamania dotychczasowego szablonu bale- towego, odejście od cichej umowy, jakoby balet spełniał wyłącznie funkcję deko- racyjną. Tymczasem dzisiaj zdolny jest unieść każdą treść związaną z życiem i życiem inspirowaną”. Wawrzyniec Żuławski był bardziej przyjaźnie nasta- 34-T. Śmiełowski, Premiera trzech baletów w Państwowej Operze Poznańskiej, „Głos Wielkopolski” 1950, nr 72. 35 Dyl Sowizdrzał, muz. R. Strauss, Suita hiszpańska, muz. E. Granados, Pory roku, P. Czajkowski; chor. L. Wójcikowski, scen. M. Bogusz i T. Błażejewski, premiera 26 XI 1950 r. 36 Zob. I. Turska, Przetańczone życie. Rzecz o Leonie Wójcikowskim, Kraków 2006, s. 152. 37 $, Krokowski, Premiera trzech baletów, „Głos Wielkopolski” 1950, nr 326. 114 Pod Pegazem pracowali najwybitniejsi polscy choreografowie 115 wiony: „Świetna muzyka Richarda straussa znalazła na scenie poznańskiej dosko- nały odpowiednik. Może dałoby się jeszcze bardziej utanecznić całe widowisko, trzeba jednak przyznać, że każdy szczegół partytury został gruntownie prze- myślany i ruchowo odtworzony. Wykonawca roli tytułowej, Leon Wójcikowski, daje nie tylko znakomity popis taneczny, ale stwarza ponadto postać żywą, bli- ską dla widza, pełną lekkości, ciepła i wdzięku”38. Większe emocje budziła Suita hiszpańska, o której Żuławski pisał: „[…] to piękne widowisko, tętniące życiem i  ruchliwością. Wójcikowski, znany specjalista hiszpańskiego tańca, był i  tym razem świetny, jako Partyzant”39. ostatnią premierę Leon Wójcikowski przygoto- wał z „doskoku”, dojeżdżając do Warszawy, gdzie objął kierownictwo artystyczne Państwowego Liceum Choreograficznego. Pożegnalny wieczór dał wszystkim zaangażowanym więcej satysfakcji niż poprzedni. artur Maria swinarski zachwy- cał się: „nad wodami Ucznia czarnoksiężnika unosił się duch choreografa. tutaj dał Leon Wójcikowski największy popis swojego kunsztu. Bogactwo form tanecznych, bezustanny bieg drobnych szczególików i point, utrzymany jednakże w mocnych karbach konstrukcji – uczyniły z tego baletu wzorcowe taneczne arcydzieło”40. Po kilkuletniej przerwie wrócił do Poznania stanisław Miszczyk i  niemal z marszu wystawił pierwsze w Polsce po zakończeniu ii wojny światowej Jezioro łabędzie41. artur Maria swinarski pisał o tej inscenizacji z zachwytem: „Miszczyk jest bezsprzecznie najbardziej pomysłowym z naszych choreografów; każdy szcze- gół nosi znamiona jego inwencji, tej specyficznej wynalazczości, po której pozna- libyśmy natychmiast, bez zaglądania do programu, układ Miszczyka, powiedzmy śmiało: styl Miszczyka. […] Miszczyk czuje muzykę utworu nieomylnie, czuje jego poezję. Ma poczucie pięknego gestu i niejednokrotnie tam, gdzie technika taneczna u  kogoś nie dopisze, Miszczyk maskuje ten brak piękną pozą, este- tycznym efektem, który pozwala nam zapomnieć o pewnych niedociągnięciach w  zespole”42. W  następnym sezonie Miszczyk wrócił do poznańskiej tradycji wystawiania nowych baletów współczesnych. tematyka korespondowała z dok- tryną socrealistyczną, która ciągle obowiązywała. Jerzy Młodziejowski tak opisał balet zygmunta Mycielskiego Zabawa w Lipinach43: „Konfliktu niemal żadnego, bo oto chłopcy wiejscy reperują w jakichś Lipinach popsuty traktor, a dziewczęta za namową paczki »bażantów« próbują tańczyć w takt radiowego programu jakieś »zagraniczne« boogiewoogie. nie wiedzie się zarówno jednym i drugim, wresz- cie bikiniarze pomagają zreperować maszynę, rzucają do ognia barwiste krawaty, a dziewczęta tańczą swojskie tańce i zabawa staje się – już po »nawróceniu« bażan- tów – całkowicie powszechna”44. o balecie Grażyny Bacewicz Z chłopa król45 ten 38 W. Żuławski, Prapremiery baletowe w Poznaniu, „nowa Kultura” 1950, nr 40, s. 11. 39 tamże. 40 a.M. swinarski, Poznański wieczór baletowy, „Przegląd Kulturalny” 1952, nr 7, cyt. za: i. turska, Przetańczone życie. Rzecz o Leonie Wójcikowskim, dz. cyt., s. 155. 41 Jezioro łabędzie, muz. P. Czajkowski, chor. s. Miszczyk, scen. s. Jarocki, premiera 18 X 1953 r. 42 a.M. swinarski, Jezioro łabędzie, „teatr” 1953, nr 15, s. 9. 43 Zabawa w Lipinach, muz. z. Mycielski, chor. s. Miszczyk, scen. s. Jarocki, premiera 25 Vii 1954 r. 44 J. Młodziejowski, Dwa nowe balety polskie, „Express Poznański”, 12 Viii 1954 r. 45 Z chłopa król, muz. z. Mycielski, chor. s. Miszczyk, scen. s. Jarocki, premiera 25 Vii 1954 r. stefan Drajewski 116 sam recenzent pisał: „Chłopi tańczą po swojemu. Jeden z nich upija się w karcz- mie, a śpiącego na ziemi podnoszą rozbawieni kawalerowie srebrnej róży, wsa- dzają do lektyki i unoszą na swój dwór. tam obudzony, ale jeszcze nieprzytomny chłop uczy się wielkopańskiej etykiety. […] Ludowość zadrgała w balecie żywym rytmem polskiego serca. oberki w pierwszym obrazie i – fascynują nowością i sta- rością równocześnie – mazur finałowy stanowią największą ozdobę całości”46. Kiedy opadły premierowe emocje, irena turska na łamach dwutygodnika „teatr” podjęła głębiej i  szerzej kwestie realizmu w  polskich przedstawieniach baletowych tego okresu. Badaczka baletu wskazuje na brak odniesienia do czasu i przestrzeni, w których rozgrywa się akcja. Powtarza sformułowany w recenzji zarzut o  niejasności psychologicznej, dlaczego „bikiniarze” nagle postanowili pomóc chłopakom z sP [służba Polsce]. skąd się wzięli na tej wsi? Pozostając przy utworze Mycielskiego, twierdzi, że „Jest to chyba zbyt idylliczne i pobłaż- liwe potraktowanie istniejącego jeszcze w naszym życiu bikiniarstwa. natomiast jeden z  jego przejawów, umiejscowiony na tle wiejskiej zabawy, mógł się stać zalążkiem ciekawego konfliktu i nasunąć wiele rozwiązań komicznych, a zarazem bogatych w momenty dydaktyczne. […] Wielka szkoda, że rzetelna obserwacja życia nie stała się podstawą przy tworzeniu obrazu scenicznego w nowej, długo oczekiwanej polskiej pozycji baletowej”47. Wraz z dyrektorem Walerianem Bierdiajewem odszedł z opery Poznańskiej stanisław Miszczyk. Jego miejsce zajął – na jeden sezon – inny legendarny choreo- graf Feliks Parnell. zdążył wystawić Pana Twardowskiego48 Ludomira Różyckiego. o  tej realizacji tacjanna Wysocka pisała: „[…] inscenizacja Feliksa Parnella w operze Poznańskiej tak odbiega od dotychczasowych, że ogląda się go jak rzecz nową. […] W  swoich uwagach w  książeczce programowej mówi nam Parnell, że »akcję stara się prowadzić środkami realistycznymi« i że ta jego nowa koncep- cja jest »fantastycznie-groteskowa«. Baletmistrz poprzestawiał porządek tematów muzycznych, co również znacznie dezorientuje słuchacza-widza. Już w pierwszym obrazie uderza nas groteskowe ujęcie postaci chłopskich w zestawieniu ze zjawami alegorycznymi […]. następne obrazy również są przepojone wielką fantazją, ale i jeszcze większą zmysłowością, po prostu jaskrawą erotyką”49. Pan Twardowski w inscenizacji i choreografii Parnella zrobił wielkie zamieszanie. Dawno żaden balet nie doczekał się tylu omówień w prasie. Recenzenci prześcigali się w kom- plementowaniu twórcy i wykonawców. największy podziw budził jednak Conrad Drzewiecki jako Diabeł. Po Parnellu ster zespołem baletowym objął młody zdolny choreograf Jerzy Gogół. W  latach 1956–1958 zrealizował trzy wieczory, na który złożyły się balety: Śpiąca królewna50 oraz Pieśń o  ziemi i  Czarodziejska miłość51, grane 46 J. Młodziejowski, Dwa nowe balety polskie, dz. cyt. 47 i. turska, O realizmie nowych baletów polskich, „teatr” 1954, nr 22, s. 18. 48 Pan Twardowski, muz. L. Różycki, chor. F. Parnell, scen. stanisław Jarocki, premiera 27 X 1955 r. 49 t. Wysocka, „Pan Twardowski” w Operze Poznańskiej, „teatr” 1956, nr 3, s. 12. 50 Śpiąca królewna, muz. P. Czajkowski, chor. J. Gogół wg M. Petipy, scen. s. Jarocki, premiera 29 Xii 1956 r. 51 Pieśń o ziemi, muz. R. Palester, chor. J. Gogół, scen. s. Jarocki, Czarodziejska miłość, muz. M. de Falla, chor. s. Pokrzywińska, scen. z. Kaja, premiera 12 iV 1958 r. PoD PEGAZEM PRACOWALI NAJWYBITNIEJSI POLSCY CHOREOGRAFOWIE 6. Małgorzata Połyńczuk i Juliusz Stańda w balecie Ludwiga Minkusa Don Kichot, 1977 r., fot. J. Kulm, ze zb. prywatnych jednego wieczoru. Śpiąca królewna była polską prapremierą baletu Czajkowskiego. Wielki triumf odniosła w nim Barbara Karczmarewicz kreująca postać Aurory. Publiczność poznańska — jak pisali recenzenci — pokochała także Czarodziejską miłość, w której uwodzicielską kreację stworzyła Stella Pokrzywińska. Za czasów Zygmunta Patkowskiego na afiszu pojawiły się kolejne dwa balety współczesne: importowany z NRD - Nowa Odysea* i rodzimy — Bursztynowa panna*. Sam Patkowski zrealizował Fontannę Bachczysaraju**. Feliks Nowowiejski tak streścił niemiecki balet: „Nowa Odysea opowiada o dziejach żołnierza, który po przeży- ciu wojny i obozu wraca nareszcie do domu. Szuka zaginionej żony, odnajdując ją po wielu przygodach — jak Odys swą wierną Penelopę**. Krytycy podzielili się w swoich opiniach, wytykając albo kompozytorowi eklektyzm, albo libreciście — banał. Jerzy Waldorff zwrócił uwagę, że wartością jest „układ choreograficzny, jako próba połączenia tańca wyrazistego (Ausdruckstanz) z techniką nowoczesnego 52 Nowa Odysea, muz. V. Bruns, chor. L. Gruber, scen. Z. Kaja, premiera 6 VI 1959 r. 53 Bursztynowa panna, muz. A. Świerzyński, chor. S. Miszczyk, scen. R. Bubiec, premiera 10 VI 1961 r. 54 Fontanna Bachczysaraju, muz. B. Asafiew, chor. Z. Patkowski, scen. S. Jarocki, premiera 31 XII 1958 r. 55 K. Nowowiejski, Nowa Odysea, „Głos Wielkopolski” 1959, nr 135. 117 stefan Drajewski 118 baletu”56. Kazimierz nowowiejski porównał technikę tańca do stylu José Limona57. Bursztynowa panna natomiast przeniosła publiczność na słowiańskie wybrzeże, gdzie spotkała swarożyca i  jego kapłankę, która zakochała się w  księciu. Balet wzbudził duże zainteresowanie krytyki, ale chyba nie publiczności. teatr zyskał opinię, że konsekwentnie wystawia polskie balety współczesne i zaprasza sąsiadów. Karuzelę z  szefami baletu pod Pegazem kończy Władysław Milon, który w  sezonie 1962/1963 pełnił obowiązki kierownika i  doprowadził do wysta- wienia baletu sergiusza Prokofiewa Romeo i  Julia58. Choreografię przygotował Witold Borkowski. W nowym sezonie w rolę Julii wcieliła się olga sawicka, która w 1963 roku wróciła z Francji i tak o niej opowiadała: „Po zapoznaniu się z cho- reografią doszłam do wniosku, że zarówno rola Julii, jak i  Romea są bardziej aktorskie, mniej baletowe, jakby zupełnie pozbawione techniki. a  ja chciałam się pokazać w pierwszym przedstawieniu, które nie eksponowałoby możliwości technicznych na miarę pierwszych solistów. i wtedy zadzwoniłam z prośbą do Borkowskiego, czy mogę w swojej i partnera roli wykorzystać choreografię Gogóła [sawicka tańczyła w tej inscenizacji baletu w operze Warszawskiej]. Borkowski zgodził się. Wytłumaczył mi, że choreografię ułożył na miarę możliwości tancerzy, którzy byli w obsadzie”59. Czas Conrada Drzewieckiego Wszystko zmieniło się w  1963 roku, kiedy dyrekcję opery Poznańskiej objął Robert satanowski. zaprosił on do współpracy Conrada Drzewieckiego60, który po siedmiu latach spędzonych we Francji wrócił do Polski. Przez najbliż- sze 10 lat polskie życie baletowe ogniskowało się pod Pegazem. tu kształtował się gust estetyczny w balecie. Conrad Drzewiecki małymi kroczkami wprowadzał to, co było chlebem powszednim w balecie europejskim i amerykańskim – tech- nikę tańca współczesnego. Będąc dojrzałym artystą, godził zamiłowanie części zespołu i publiczności do klasyki z tym, czego oczekiwali od niego spragnieni nowinek. W rozmowie zamieszczonej w książce Poznaniacy portretów kopa i tro- chę mówił: „zaatakowałem ostro […]. Wszystko po raz pierwszy w tym mieście, po raz pierwszy w kraju. to było pod każdym względem ostre wejście i choreogra- ficzne, i scenograficzne wielkiego polskiego scenografa Krzysztofa Pankiewicza”. Drzewiecki zrealizował w operze Poznańskiej 25 choreografii. artysta nieustan- nie eksperymentował, sprawdzał swoje wizje choreograficzne i zaskakiwał. nie zrażał się krytyką, ponieważ wiedział, że publiczność nie jest gotowa na taki rodzaj tańca, jaki proponuje. szybko zdał sobie jednak sprawę, że w gorsecie teatru ope- rowego nie ma miejsca na teatr autorski, a tylko taki go interesował. Dojrzewała w nim chęć rozwodu z operą. Dostrzegły to władze Poznania i stworzyły warunki do powstania nowego teatru. Polski teatr tańca powstał w 1973 roku. Drzewiecki 56 J. Waldorff, Sprawy ostatnie, „Świat” 1959, nr 28, s. 10. 57 K. nowowiejski, Nowa Odysea, dz. cyt. 58 Romeo i Julia, muz. s. Prokofiew, chor. W. Borkowski, scen. i. Lorentowicz, premiera 6 Vi 1963 r. 59 Życie z tańcem, dz. cyt., s. 87–88. 60 szczegółowy opis czasów, kiedy Conrad Drzewiecki kierował zespołem baletowym opery Poznańskiej, znajdzie czytelnik w książce: s. Drajewski, Conrad Drzewiecki. Reformator polskiego baletu, Poznań 2014. Pod Pegazem pracowali najwybitniejsi polscy choreografowie 119 zabrał ze sobą sporą grupę tancerzy opery Poznańskiej i osiem baletów. Po odej- ściu Conrada Drzewieckiego balet w operze stracił na znaczeniu. Kierowali nim kolejni choreografowie i tancerze, ale nikt – jak dotąd – nie dorównał Conradowi Drzewieckiemu. Baletowy eklektyzm Barbara Kasprowicz61 musiała użyć nie lada argumentów, aby przekonać zespół opery Poznańskiej i  zaangażowanych solistów do wystawienia Giselle62. Był to krok odważny, ale chyba jednocześnie dość nierozważny, o czym świadczy recen- zja Małgorzaty Komorowskiej zamieszczona w „teatrze” pod wymownym tytu- łem: Po co tańczyć „Giselle”?. W następnym roku Witold Gruca zrealizował Bardzo śpiącą królewnę i  Oczekiwanie63 augustyna Blocha. irena turska po premierze napisała: „Powtórzenie, z drobnymi zmianami, warszawskiej inscenizacji Grucy Bardzo śpiącej królewny nabrało w operze Poznańskiej większej lekkości i cie- pła, większej komunikatywności, co znajdowało wyraz w żywej reakcji widowni. Była to powtórka baletów zrealizowanych wcześniej w operze Warszawskiej”64. na zakończenie krytyczka zakwestionowała lansowanie „Blocha i Grucy na pio- nierskich twórców nowego gatunku, groteskowej transpozycji znanych baśni”65. Barbara Kasprowicz postawiła na klasykę i zrealizowała Dziadka do orzechów66 oraz Don Kichota67, przerywając autorski charakter sezonów baletowych wyzna- czany stylem i  gustem choreografa. Janina Pudełek, komplementując po Don Kichocie zabiegi inscenizacyjne i  choreograficzne Barbary Kasprowicz, winą za niepowodzenie obarczyła wykonawców, wyjąwszy Małgorzatę Połyńczuk (Kitri) i Juliusza stańdę (Basilio). W  latach 1978–1992 dyrektorem opery Poznańskiej był Mieczysław Dondajewski. tworzył oryginalny teatr operowy, który mógł się równać tym czasom, kiedy operą w  Poznaniu zarządzał Robert satanowski. Różnił ich tylko stosunek do baletu. satanowski stworzył warunki, aby mógł rozwinąć się talent choreograficzny Conrada Drzewieckiego, natomiast Dondajewski zatrud- niał dobrych choreografów lub tancerki na stanowisku szefa baletu, ale chyba nie pozwalał im rozwinąć skrzydeł. najpierw szefem baletu uczynił Henryka Konwińskiego68, choć pierwszy wieczór przygotowali choreografowie gościnni69 61 Barbara Kasprowicz (1936) – tancerka, baletmistrz i pedagog, tańczyła w operze Warszawskiej oraz kie- rowała zespołami baletowymi w operze Śląskiej i operze Poznańskiej, od wielu lat przebywa w Hiszpanii, gdzie prowadzi szkołę baletową. 62 Giselle, muz. a. adam, chor. B. Kasprowicz, scen. B. Jankowska, premiera 9 iii 1974 r. 63 Bardzo śpiąca królewna, Oczekiwanie, muz. a. Bloch, chor. W. Gruca, scen. J. Jankowska, premiera 8 iii 1975 r. 64 i. turska, Balety Blocha w Operze Poznańskiej, „Ruch Muzyczny” 1975, nr 9, s. 5. 65 tamże. 66 Dziadek do orzechów, muz. P. Czajkowski, chor. B. Kasprowicz, scen. B. Jankowska, premiera 15 Xi 1975 r. 67 Don Kichot, muz. L.a. Minkus, chor. B. Kasprowicz, scen. B. Jankowska, premiera 15 Xi 1975 r. 68 Henryk Konwiński (1936) – tancerz, choreograf, pedagog, kierownik baletu opery Poznańskiej i opery Śląskiej, współpracował jako choreograf ze wszystkimi teatrami operowymi w Polsce. 69 Sylfidy, muz. F. Chopin, chor. R. Curujew wg M. Petipy; Treny, muz. G. Mahler, chor. J. Makarowski; Bolero, muz. M. Ravel, chor. s. toth, scen. W. Wigura, premiera 27 Xi 1978 r. stefan Drajewski 120 i  dopiero kolejne dwa Konwiński. zrealizował on Romea i  Julię oraz skła- dankę: La Peri, Epitafium i  Carmen70. Krytyka cierpko albo dyplomatycznie pisała o tych spektaklach. Przez jeden sezon niezauważenie kierował zespołem Emil Wesołowski71. odbyła się tylko jedna premiera, którą zrealizował Henryk Konwiński, wystawiając Serenadę i Hrabinę. Baletowa wersja opery Moniuszki spodobała się publiczności, a w rolę tytułowej Hrabiny z sukcesem wcieliła się Ewa Pawlak72, która kilka miesięcy później została kierownikiem baletu. W latach 1982–1988 premiery odbywały się rzadko i były to pozycje sprawdzone: Fontanna Bachczysaraju73 czy Kopciuszek74 lub eksperymenty, np. Krótkie życie i  Noce w ogrodach Hiszpanii75 grane łącznie. Był to z całą pewnością zabieg wymyślony przez Mieczysława Dondajewskiego, który w 1969 roku wspólnie z Conradem Drzewieckim w jednym wieczorze połączył Dziecko i czary z utworami instru- mentalnymi: Pawaną na śmierć Infantki i Moją matką gęsią. W obu przypadkach efekt był znakomity. zabieg połączenia dwóch kompozycji Manuela de Falli spodobał się krytykom. Chwalili go Lucjan Kydryński i  Kazimierz Młynarz76. innym przykładem poszukiwań była afabularna choreografia teresy Kujawy do IV Symfonii Koncertującej77 Karola szymanowskiego i bardzo teatralna historia – Pélleas i Mélisande78. W 1988 roku, po odejściu z Polskiego teatru tańca, kierownikiem zespołu baletowego teatru Wielkiego został Mirosław Różalski79. Wieloletni asystent Drzewieckiego zapoczątkował nowe myślenie o tańcu. nie interesował go balet klasyczny, nie interesowało go odgrzewanie kanonu. zaproponował kontynuację swojej wizji teatru tańca, którą zasygnalizował wcześniej. Pierwsza premiera Dom Bernardy Alba80 wprawiła w  osłupienie publiczność. Mirosławowi Różalskiemu (choreografia) i ireneuszowi Domagale (scenografia i kostiumy) udało się oddać językiem tańca nie tylko dramat mieszkanek hiszpańskiego domu, ale również 70 La Peri, muz. P. Dukas, Epitafium, muz. t. szeligowski, Carmen, muz. R. szczedrin; chor. H. Konwiński, scen. W. Wigura, premiera 4 V 1980 r. 71 Emil Wesołowski (1947) – tancerz i choreograf, kierownik zespołów baletowych w teatrze Wielkim w Warszawie, w Poznaniu i w operze Wrocławskiej, wybitny solista Polskiego teatru tańca. 72 Ewa Pawlak (1946) – tancerka związana z operą Poznańską i Polskim teatrem tańca, kierownik baletu opery Poznańskiej w latach 1982–1988 i pedagog w poznańskiej szkole baletowej. 73 Fontanna Bachczysaraju, muz. B. asafiew, chor. J. scott, J. Papko, scen. W. Wigura, premiera 2 Vi 1984 r. 74 Kopciuszek, muz. s. Prokofiew, chor. W. Bułanow, dekoracje z. Bednarowicz, kost. B. Wolniewicz, pre- miera 27 X 1984 r. 75 Krótkie życie, Noce w ogrodach Hiszpanii, muz. M. de Falla, chor. t. Kujawa, scen. W. Wigura, premiera 8 Xii 1985 r. 76 zob. L. Kydryński, Krótkie życie, „Przekrój” 1986, nr 2119, s. 8; K. Młynarz, Krótkie życie – wielka sztuka, „nurt” 1986, nr 2, s. 41–42. 77 IV Symfonia Koncertująca, muz. K. szymanowski, chor. t. Kujawa, scen. W. Wigura, premiera 11 V 1986 r. 78 Pélleas i Mélisande, muz. J. sibelius, chor. t. Kujawa, scen. W. Wigura, premiera 15 V 1988 r. 79 Mirosław Różalski (1950) – choreograf i pedagog, w sezonie 1987/1988 szef artystyczny Polskiego teatru tańca, a następnie kierownik baletu teatru Wielkiego w Poznaniu, dyrektor ogólnokształcącej szkoły Baletowej w Poznaniu. 80 Dom Bernardy Alba, wg dramatu F.G. Lorki, muz. collage hiszpańskiej muzyki gitarowej, tangerine Dream, insc. i chor. M. Różalski, scen. i. Domagała, premiera 29 iV 1989 r. Pod Pegazem pracowali najwybitniejsi polscy choreografowie 121 niesamowite esencjonalnie emocje. Podczas tego wieczoru grany był jeszcze balet Quasimodo81, ale nie miał już takiej siły jak Dom Bernardy Alba. Kolejne propozy- cje Różalskiego, Kurtyna w górę i Amadeus82, Eden Café i Viva Strauss83, miały cha- rakter bardziej rozrywkowy, lekki, a czasami gorzkawy. Po nich Różalski jako cho- reograf w teatrze Wielkim w Poznaniu zamilkł. odszedł Mieczysław Dondajewski. i to jest istotna cezura w historii poznańskiego teatru Wielkiego. Balet przez cały ten czas nie przystawał do programu operowego, jaki proponował Dondajewski. Wyglądał na ubogą krewną albo ciotkę rezydentkę we dworze, której obecność była dla wszystkich oczywista, byle nie rzucała się w oczy. Kolejne spektakle reali- zowali gościnni choreografowie: zofia Rudnicka przygotowała Piotrusia i wilka84, Ewa Wycichowska Święto wiosny85, a Conrad Drzewiecki powtórzył Etiudę b-moll Karola szymanowskiego, Odwieczne pieśni Mieczysława Karłowicza i Cudownego mandaryna86. Najdłuższe kierownictwo najdłużej zespołem baletowym pod Pegazem kierowała Liliana Kowalska87. Pobiła rekord Maksymiliana statkiewicza – rządziła baletem piętnaście lat (1995– 2009). Kowalska dbała przede wszystkim o  poziom techniczny i  jakość styli- styczną tancerzy. Repertuar kształtowała wspólnie ze sławomirem Pietrasem88, ówczesnym dyrektorem naczelnym. zrealizowali 27 wieczorów premierowych, na które złożyło się 60 baletów (niektóre tytuły doczekały się kilku wersji). Były wśród nich pozycje klasyczne: Jezioro łabędzie, Giselle, Sylfidy, Dziadek do orze- chów, Don Kichot, Coppélia89. Drugi nurt tworzyły balety dwudziestowieczne, które zdążyły wejść na trwałe do światowego repertuaru: Popołudnie fauna, Trójkątny kapelusz, Ognisty ptak, Pan Twardowski, Harnasie. trzeci tor wyzna- czały balety prapremierowe, powstające tu i  teraz: Krzysztof Penderecki tryp- tyk baletowy, Chopin tańczony nocą, Okłamuj mnie, pocałuj też, Balety Marka Różyckiego. zdarzały się również premiery, które trudno przyporządkować do jakiejś linii, np.: Grek Zorba, Stanisław i Anna Oświęcimowie, Hrabia Monte Christo 81 Quasimodo, muz. a. Honegger, insc. i chor. M. Różalski, scen. i. Domagała, premiera 29 iV 1989 r. 82 Kurtyna w  górę, muz. collage, insc. i  chor. M. Różalski, scen. i. Domagała, premiera 9 Vi 1990 r., Amadeus, muz. collage, insc. i chor. M. Różalski, scen. i. Domagała, premiera 11 V 1991 r. 83 Eden Café, muz. collage, Viva Strauss, muz. J. strauss; insc. i  chor. M. Różalski, scen. i. Domagała, premiera 25 iV 1992 r. 84 Piotruś i wilk, muz. s. Prokofiew, chor. z. Rudnicka, scen. z. de ines-Lewczuk, premiera 24 X1992 r. 85 Święto wiosny, muz. i. strawiński, insc. i  chor. E. Wycichowska, scen. R. Kaja, premiera wspólna Polskiego teatru tańca i teatru Wielkiego, 1 X 1993 r. 86 Etiuda b-moll, muz. K. szymanowski, Odwieczne pieśni, muz. M. Karłowicz, Cudowny mandaryn, muz. B. Bartók, chor. i scen. C. Drzewiecki, premiera 21 Xi 1993 r. 87 Liliana Kowalska (1946) – tancerka związana z teatrami operowymi Gdańska, Bydgoszczy i Łodzi, wielo- letnia dyrektor artystyczna ogólnokształcącej szkoły Baletowej w Poznaniu, kierownik baletu teatru Wiel- kiego w Poznaniu. 88 sławomir Pietras (1943) – prawnik z wykształcenia, w latach 1973–1979 był zastępcą dyrektora w Pol- skim teatrze tańca, następnie dyrektor teatrów operowych we Wrocławiu, Łodzi, Warszawie i Poznaniu. 89 od tego momentu nie podaję szczegółowych informacji o premierach, ponieważ są one powszechnie dostępne na stronie www.e-teatr.pl. stefan Drajewski 122 czy IX Symfonia Ludwiga van Beethovena. Kowalska i  Pietras zapraszali do współpracy uznanych choreografów i dawali szansę młodym. Powrót do choreografa następcą Liliany Kowalskiej został Jacek Przybyłowicz90, młody choreograf o wyrazistym i rozpoznawalnym stylu. Jako szef baletu przyjął zasadę, że balet operowy nie należy na własność do choreografa-szefa. swoją rolę utożsamiał z  postawą kreatora polityki repertuarowej. Do współpracy zapraszał twórców reprezentujących różne stylistyki i kierunki. Dzięki niemu publiczność poznań- ska mogła poznać demiklasyczny język ruchowy Uwe scholza (Stworzenie świta), nieznany w  Polsce styl augusta Bournonville’a  (La Sylphide), styl tańca izrael- skiego (Motyle, Things I told nobody), wreszcie oryginalny język choreograficzny Krzysztofa Pastora (Niebezpieczne związki). Przybyłowicz pod Pegazem zrealizo- wał tylko jeden krótki spektakl – Kilka krótkich sekwencji i już po odejściu – Infolię. od 2014 roku kierownikiem baletu w poznańskim teatrze Wielkim jest tomasz Kajdański, tancerz i choreograf, od kilkudziesięciu lat związany z teatrami nie- mieckimi. Długa historia W opisie historii baletu teatru Wielkiego w Poznaniu została przyjęta per- spektywa historyczna. i choć dzieje baletu wyznaczają kolejne premiery, to o obli- czu całości decydują szefowie, którzy byli najczęściej tancerzami i choreografami. od 1919 roku do 1939 było ich ośmiu, w tym jedna kobieta. od 1945 roku do dziś stanowisko kierownika baletu, które różnie było nazywane, pełniło piętna- stu mężczyzn i trzy kobiety. zaprezentowana powyżej zasada opisu wyklucza albo przynajmniej ogranicza wartościowanie dorobku baletowego. stanowi rekonesans w kierunku stworzenia panoramy polskiej sceny baletowej w stolicy Wielkopolski. 90 Jacek Przybyłowicz (1968) – tancerz w teatrze Wielkim w Warszawie i izraelu (Kibbutz Contempo- rary Dance Company, Batsheva Dance Company), współpracował z Polskim teatrem tańca, w którym zrealizował Naszyjnik gołębicy, Barocco, Jesień (Nuembir). swoje choreografie realizuje w Polskim Balecie narodowym i za granicą. W latach 2009–2011 kierownik baletu teatru Wielkiego w Poznaniu, w latach 2011–2014 zastępca dyrektora do spraw baletu. 123 teresa Dorożała-Brodniewicz „…tudzież choreografia” O tańcu w Teatrze Muzycznym Działająca od 1956 roku w  Poznaniu scena operetkowa (obecnie teatr Muzyczny) to bardzo ceniona przez publiczność instytucja, której spektakle cie- szą się znakomitą frekwencją. W repertuarze, obok operetek Kálmána, Lehára, offenbacha, straussa-syna oraz innych klasyków gatunku, umieszczane są także komedie muzyczne, musicale, rewie arii i piosenek, a także muzyczne lub baletowe bajki dla dzieci. Kiedy przed ponad 60 laty rozpoczęto działania organizacyjne przygotowu- jące do uruchomienia nowej sceny teatralnej, największym problemem okazała się jej lokalizacja. Jak wspominał pierwszy reżyser operetki Poznańskiej zbigniew szczerbowski: „W […] Poznaniu trudno było znaleźć salę posiadającą przynaj- mniej elementarne warunki do stworzenia zawodowego teatru. Byłem pełen zapału i przekonania, że jeśli uda się znaleźć salę wyposażoną w scenę, na pewno starczy mi sił do stworzenia nowej placówki teatralnej. Udałem się do Domu Żołnierza przy ul. niezłomnych […]. nie zrobiono mi wiele nadziei na powodzenie moich starań. Decyzję w tej sprawie mogło podjąć jedynie Dowództwo we Wrocławiu. niewiele myśląc, pojechałem do Wrocławia i uzyskałem audiencję u dowódcy dywizji. Po godzinnej rozmowie wręczono mi dokument uprawniający mnie do korzystania z sali teatralnej w [poznańskim] Domu Żołnierza”1. Lokalizacja ta miała mieć cha- rakter tymczasowy, ponieważ z wielu względów nie mogła zapewnić odpowied- nich warunków dla działalności artystycznej sceny muzycznej. niedogodności swojego teatru tak charakteryzował zygmunt Wojciechowski – dyrektor operetki w latach 1957–1958: „scena jest za ciasna i nie nadaje się do przedstawień ope- retkowych; szatnie są wspólne dla kobiet i mężczyzn; na ścianach »rośnie grzyb«; woda stoi pod podłogą w kanale orkiestrowym. Próby chóru i baletu odbywają się w kawiarni […]. Jeden pokoiczek jest zarazem siedzibą inspicjenta, suflera, jest palarnią i poczekalnią przed wejściem na scenę; scenograf nie ma pracowni w ogóle, a pracownia krawiecka – dwa pokoiczki”2. od tego czasu – mimo wielu projektów, planów i obietnic – niewiele się zmie- niło. teatr Muzyczny nadal znajduje się pod tym samym „tymczasowym” adre- sem. Dokonywano tam szeregu przeróbek, w  dalszym ciągu podejmowane są próby unowocześniania i poszerzania sceny, zaplecza oraz widowni. ale pomimo to nadal jest ciasno i  niewygodnie. Jednak – jakby wbrew trudnościom i  nie- sprzyjającym warunkom – artyści tej sceny od wielu lat ofiarowują Poznaniowi 1 Cyt. za: t. Świtała, Teatr Muzyczny w Poznaniu (1956–1981), „Kronika Miasta Poznania” 1981, nr 2, s. 43. 2 Cyt. za: tamże, s. 53. teresa Dorożała-Brodniewicz 124 urozmaicone gatunkowo, barwne i widowiskowe spektakle spod znaku lżejszej muzy; do końca 2016 roku zrealizowano tu blisko 170 premier. *** trudno wyobrazić sobie operetkę, wodewil, komedię muzyczną, musical czy rewię – bez tańca, bez choreografii, bez baletu. swoboda ruchu, utanecznienie kroków i gestów to obowiązkowe i bardzo istotne umiejętności wszystkich wystę- pujących na scenie muzycznej, a  więc nie tylko członków zespołu baletowego, ale także solistów-śpiewaków i chórzystów. tymczasem o tym właśnie tak zna- czącym aspekcie przedstawień realizowanych w poznańskim teatrze Muzycznym niewiele można się dowiedzieć z zapisów recenzenckich czy wydawanych z okazji jubileuszy publikacji. najczęściej pojawiają się zdawkowe, zwięzłe i ogólnikowe sformułowania w rodzaju: „ładnie i nieźle wykonane numery baletowe podbudo- wały atrakcyjność […] widowiska”; „w związku z baletem zaobserwować można pozytywny fakt odmładzania zespołu” albo „bogata aż do przepychu scenografia i kostiumy tudzież choreografia”. Działalność artystyczną Państwowej operetki Poznańskiej (tak brzmiała ówczesna nazwa tej instytucji) zainaugurowała Wiktoria i jej huzar abrahama. Premiera miała miejsce 20 maja 1956 roku. Wśród na ogół pozytywnych recen- zji, których autorzy „nowemu dziecięciu dali duży kredyt zaufania”3, o zespole baletowym nie dowiadujemy się niczego. Jedynie w  komentarzu sławka animuckiego z publikacji 50 lat 1956–2006. Teatr Muzyczny w Poznaniu czytamy: „Dziesięcioosobowy balet zorganizowano z  sił półamatorskich, powierzając go opiece Józefa Ciesielskiego”4, notabene autora oprawy choreograficznej spektaklu premierowego. ale już przy okazji Krysi Leśniczanki Jarno (premiera 30 iii 1957 r.) można było skonfrontować opinie: Kazimierza nowowiejskiego – „[Jedynie balet] spisywał się poprawnie, więc zasłużył sobie na brawo i  podziw, tańcząc w  tak szczupłym pomieszczeniu. Wymieńmy »taniec figurynek z  saskiej porcelany« oraz ewolucje cygańskie”5 i Czesława sikorskiego – „z wkładek tanecznych układu J. Ciesielskiego najlepiej zrobiony był czardasz; natomiast najsłabszy był fragment klasyczny, mało ciekawy i trochę banalny”6. stopniowe podnoszenie poziomu tancerzy i poszerzanie zespołu o profesjo- nalistów było dziełem stanisławy stanisławskiej7, kierującej baletem operetki w  latach 1958–1969, za dyrekcji Henryka Duczmala, a  następnie stanisława Renza. Układy choreograficzne jej autorstwa znalazły się w 19 realizacjach dzieł operetkowych (m.in. Zemsta nietoperza straussa, Życie paryskie offenbacha, Cnotliwa Zuzanna Gilberta) oraz musicalowych (m.in. Can-Can Portera, My Fair Lady Loewego). Już pierwszą choreografię stanisławskiej – w  Hrabinie Maricy Kalmána (premiera 28 iX 1958 r.) – uznano za śmiałą w słowach: „Wśród 3 t. szantruczek, 45 lat Teatru Muzycznego w Poznaniu 1956–2001, Poznań 2001, s. 7. 4 Szanujmy wspomnienia [w:] 50 lat 1956–2006. Teatr Muzyczny w Poznaniu, Poznań 2006, s. 4. 5 „Głos Wielkopolski”, 6 iV 1957 r., cyt. za: t. Świtała, dz. cyt., s. 48. 6 „Gazeta Poznańska”, 6/7 iV 1957 r., cyt. za: t. Świtała, dz. cyt., s. 48. 7 stanisława stanisławska (1920–2013) – tancerka i choreograf, solistka m.in. baletu Leona Wójcikowskiego (1945–1947), dyrektor operetki Warszawskiej (1969–1980). „»...TUDZIEŻ CHOREOGRAFIA” 1. Krysia Leśniczanka G. Jarno, 1957 r., fot. G. Wyszomirska, wszystkie fot. ze zb. Teatru Muzycznego w Poznaniu numerów baletowych wyróżnijmy tutaj: nieco zbyt demoniczny, choć pory- wający »duet-szał«, taniec frywolnych »kociaków« (trochę za dużo kręcących kuperkami) oraz doprawdy czarującego walca (oj, wyczyn na tak małej scenie) ”*. Kontrowersje wzbudziło także wystawienie suity baletowej z muzyką Stanisława Renza do partytury Balu w Savoyu Abahama (premiera 30 X 1958 r.). Pisano: „Produkcje taneczne dzięki udziałowi takich tancerzy jak Zofia Kuleszanka, Jerzy Kersten i Zenon Dziurla były chwilami nader interesujące — w sumie jed- nak spektakl był nieco przeładowany choreografią””; „Stanisława Stanisławska na dobre rozszalała się ze swymi pomysłami choreograficznymi. Zawsze są zaska- kujące i niezwykłe, ale tym razem były w nadmiarze. Trzeba koniecznie skrócić taneczną rewię [...]. Co za dużo, to niezdrowo”; „[Przeciążenie] II aktu zbędnym balastem wziętych skądinąd i doczepionych scen baletowych, które zatrzymują 8K. Nowowiejski w „Głosie Wielkopolskim» 27/28 X 1957 r., cyt. za: T. Świtała, dz. cyt., S. 55. 9B. Ciszewski w „Ilustrowanym Kurierze Polskim” 1958, nr 246, cyt. za: T. Świtała, dz. Cyt., s. 58. 107, Młodziejowski w „Expressie Poznańskim 14 X 1958 r., cyt. za: T. Świtała, dz. Cyt., s. 59. 125 teresa Dorożała-Brodniewicz 126 akcję i niepotrzebnie przedłużają widowisko”11. Warto przytoczyć jeszcze frag- ment recenzji z wystawienia Fajerwerku Burkharda (premiera 16 Xii 1959 r.), ponieważ opis ewolucji tanecznych jest wyjątkowo obszerny: „tutejszy zespół baletowy […] zbyt dużego pojęcia o klasyce nie posiada, [ale] zrobił za to cyrk będący nie tylko fajerwerkiem, ale całą »bombą«. a oto nazwiska zasłużonych solistów: »Żywy plakat« Lidii stachowiak – świetny! tresura stefanii nowak trzech wspaniałych »lwów« w osobach Hanny Wolniewicz, Lidii Uryzaj i Bożeny Gruszki – śliczna. Jerzy Kersten tresujący »panterę« Ruty arendt to chyba szczy- towy już numer programu. Kiedy Jakubowska tresowała kapitalnie »konie« – nie wiedzieliśmy już, na kogo patrzeć, na treserkę czy na tak piękną jej »stajnię«. Urocza była zebra w wykonaniu Janusza Brzezińskiego i Feliksa Żurkiewicza, nie mówiąc już o  b. efektownym »kociaku« Róży Folbrycht. Dwaj »klowni«: zdzisław Borkiewicz i Józef Piechaczyk – bardzo dobrzy. Całość dowcipna, efek- towna i pełna wdzięku”12. Choreografie przedstawień powierzano także innym artystom baletu: stelli Pokrzywińskiej13 (Niespokojne szczęście – 1961), teresie Kujawie14 (m.in. Bal w operze – 1966, Dama od Maxima – 1970), Kazimierzowi Milczyńskiemu15 (m.in. Kraina uśmiechu – 1971) i Henrykowi Konwińskiemu16 (m.in. Piękna Helena – 1972). Kiedy w  roku 1973 stanowisko dyrektora objął aktor i  reżyser Henryk olszewski, nastąpiła zmiana nazwy – Państwowa operetka Poznańska została przemianowana na teatr Muzyczny. o nowym profilu tej sceny olszewski mówił: „nie chcemy ani miniopery, ani w przyszłości operetki w tradycyjnym znacze- niu (choć z operetką klasyczną całkowicie nie zerwiemy). […] Wierzę, że nasza publiczność […] zada sobie nieco trudu, by poczuć się lepiej w wyższych rejo- nach artystycznej rozrywki. trudzimy się także dla tych, którzy – co tu ukrywać – trochę wstydzili się przychodzić na nasze urocze wprawdzie, ale trącące myszką, przedstawienia”17. Już w  pierwszej realizacji pod nową dyrekcją, w  Paganinim Lehára (premiera 10 Xi 1973 r.), dostrzeżono dobrze tańczący zespół baletowy w układzie choreograficznym Rajmunda sobiesiaka18. olgierd Błażewicz napisał: „to brzmi nieco paradoksalnie, ale na tej mikroskopijnej scence najlepiej sprawdza się balet i on to, w kontekście zamykającej spektakl sceny w przemytniczej oberży 11 K. nowowiejski w „Głosie Wielkopolskim”, 3 X 1958 r., cyt. za: t. Świtała, dz. cyt., s. 59. 12 M. Boruta w „słowie Powszechnym”, 25 i 1960 r., cyt. za: t. Świtała, dz. cyt., s. 62. 13 stella Pokrzywińska (1920–2003) – tancerka, choreograf; primabalerina opery Poznańskiej, opery Bałtyckiej i opery Bydgoskiej, współautorka – wraz z Leonem Wójcikowskim – choreografii do filmu Warszawska premiera. 14 teresa Kujawa (1927) – tancerka, choreograf, pedagog; primabalerina opery Poznańskiej/teatru Wielk- iego im. s. Moniuszki, następnie choreograf opery Wrocławskiej. 15 Kazimierz Milczyński (1930) – tancerz, choreograf, solista baletu opery Poznańskiej i  operetki Poznańskiej, kierownik baletu tej sceny w latach 1967–1972, następnie solista teatru Muzycznego w Gdyni. 16 Henryk Konwiński (1936) – tancerz, choreograf, reżyser, solista baletu opery Poznańskiej/teatru Wielkiego im. s. Moniuszki, następnie choreograf opery Śląskiej w Bytomiu. 17 Cyt. za: a. saturna, Wznieść się ponad stereotypy [w:] tegoż, Artyzm i rzemiosło. Pisma poświęcone życiu muzycznemu Poznania (1965–1990), Poznań 2012, s. 210–211. 18 Rajmund sobiesiak (1929–1999) – tancerz, choreograf, pedagog, solista baletu opery Śląskiej w Bytomiu i opery Poznańskiej, następnie choreograf opery i operetki Bydgoskiej. „»...TUDZIEŻ CHOREOGRAFIA” Pa < PY RA PL 4 2. Życie paryskie J. Offenbacha, 1960 r., fot. G. Wyszomirska I , 4 ) Kan zdaje się już zapowiadać musical””. Opiekę nad tancerzami Teatru Muzycznego w latach 1974-1976 sprawowała wybitna artystka Olga Sawicka”, która ułożyła też choreografie do spektakli: Nie kłam kochanie Kierskiego (1974) oraz Machiavelli Wasowskiego (1976). W ramach odświeżania repertuaru zaczęły pojawiać się na afiszu — obok tradycyjnych operetek (np. Noc w Wenecji Straussa — 1974 czy Wesoła wdówka Lehśra — 1976) — takie pozycje jak m.in.: Pan Zagłoba Blocha (1974), Na szkle malowane Gaertner (1974), Kiss me Kate Portera (1975), Kariera Nikodema Dyzmy Hundziaka-Powołockiego (1978). Informacje prasowe z tych lat, odnoszące się do warstwy baletowej przedsta- wień, są nieliczne i bardzo skromne. Szerszym echem odbiła się jedynie współ- praca z poznańską sceną słynnej tancerki Barbary Bittnerówny”', która realizowała 1 „Tydzień, 23 XII 1973 r., cyt. za: T. Świtała, Teatr Muzyczny w Poznaniu (1956-1981), cz. II, „Kronika Miasta Poznania” 1981, nr 3, s. 92. 20 Olga Sawicka (1932-2015) - tancerka, choreograf, primabalerina Opery Poznańskiej/Teatru Wielkiego im. S. Moniuszki, Opery Śląskiej w Bytomiu, Opery Warszawskiej oraz scen zagranicznych. 21 Barbara Bittnerówna (1924) - tancerka, choreograf, primabalerina Opery Poznańskiej, Opery Śląskiej w Bytomiu, Opery Warszawskiej, Operetki Warszawskiej, występowała w duetach estradowych, m.in. z Witoldem Grucą. 127 teresa Dorożała-Brodniewicz 128 choreografię w Polskiej krwi nedbala (premiera 21 iV 1979 r.). oto jej wypowiedź na łamach „Gazety zachodniej”: „tyle niezapomnianych przeżyć łączy mnie z Poznaniem. tutaj przecież rozpoczęłam swą artystyczną karierę, kiedy to po woj- nie dyrektor zygmunt Latoszewski zaangażował potwornie stremowaną 19-latkę od razu jako primabalerinę opery! tańczyłam tu cztery lata, ale – jak mogłam się przekonać – poznańscy melomani pamiętają mnie. […] Bardzo lubię praco- wać z aktorami, lubiłam zresztą zawsze partie charakterystyczne łączące kunszt taneczny z aktorskim. Jednakowo interesuje mnie przy tym dramat jak komedia, operetka jak farsa. Prawdę powiedziawszy, »czysty« taniec już mnie trochę nuży – szukam więc emocji. a tę daje mi współpraca z teatrem. takim na przykład jak poznański teatr Muzyczny z jego znakomitą atmosferą twórczą oraz utalentowa- nym, zdyscyplinowanym i ambitnym zespołem”22. o rezultatach jej pracy czytamy: „[Bittnerówna] tchnęła w szczupły zespół baletowy sporo świetnych pomysłów i wigoru. sceny taneczne ściśle współgrały z ogólną koncepcją dramaturgiczną spektaklu”23. Jubileusz 25-lecia poznańska scena muzyczna obchodziła już pod nową dyrekcją – andrzeja Wizy, długoletniego solisty teatru. Przywrócono operetkę abrahama Wiktoria i jej huzar (premiera 23 V 1981 r.), której realizacja zyskała pochlebne recenzje. andrzej saturna stwierdzał: „Podobał mi się balet, od strony zarówno choreografii [zofii Kuleszanki24], jak i wykonania. i znów trzeba podkreś- lić te same walory: temperament, dobre wyszkolenie indywidualne, świetne zgra- nie zespołowe, efektowne kostiumy, urodę, wdzięk i niewymuszony uśmiech”25. W  podobnym tonie autor ten ocenił warstwę choreograficzną we Frasquicie Lehára (premiera 29 V 1982 r.), pisząc: „W poznańskiej inscenizacji balet domi- nuje wyraźnie i jest to dobre z dwóch powodów: po pierwsze, libretto jest tak wątłe, że gdyby nie balet, cała ta operetkowa fabułka mogłaby się skończyć zaraz na początku. Po drugie, zespół baletowy […] jest obecnie w tak znakomitej for- mie, że grzechem byłoby nie wyeksponować go należycie”26. o tej samej realizacji czytamy wszakże opinię zupełnie odmienną, mówiącą o kiczowatości, jarmarcz- nej kolorystyce i pretensjonalności przedstawienia, a o balecie: „Wstawki bale- towe choreograf Krystyna Gruszkówna27 podobnie potraktowała – można je bez poprawek prezentować podczas nocnych imprez w restauracji »Piracka« w parku sołackim”28. Warta przypomnienia jest pierwsza w historii teatru Muzycznego premiera baletowa, i to skierowana do widowni dziecięcej, czyli Magiczny cylinder 22 Cyt. za: z. Beryt, „Polska krew” na scenie Teatru Muzycznego, „Gazeta zachodnia”, 23 iii 1979 r. 23 J. Kempiński w „Głosie Wielkopolskim”, 26/27 V 1979 r., cyt. za: t. Świtała, Teatr Muzyczny w Poznaniu (1956–1981), dokończenie, „Kronika Miasta Poznania” 1981, nr 4, s. 44. 24 zofia Kuleszanka (1924–2012) – aktorka, tancerka, choreograf, związana m.in. z operą Łódzką, teatrem Muzycznym w Gdyni. 25 a. saturna, Nie wstydzić się operetki [w:] tegoż, dz. cyt., s. 231. 26 a. saturna, Baletowa „Frasquita” [w:] tegoż, dz. cyt., s. 231. 27 Krystyna Gruszkówna (1926) – tancerka, choreograf, związana ze scenami muzycznymi Poznania, Warszawy, Łodzi, Gdańska, Gdyni i Bydgoszczy. 28 R. Danecki w „Expressie Poznańskim, 31 V 1982 r., cyt. za: t. Świtała, Teatr Muzyczny w Poznaniu w latach 1981–1986, „Kronika Miasta Poznania” 1987, nr 4, s. 87. „...TUDZIEŻ CHOREOGRAFIA” 3. Wesoła wdówka F Lehdra, 1976 r., fot. G. Wyszomirska (premiera 4 XII 1982 r.) do collageu muzycznego, według pomysłu i w choreo- grafii Jerzego Wojtkowiaka”. Pisano: „Zdumiała mnie przede wszystkim reak- cja [dzieci] na czyste, pozbawione programu »klasyczne« piękno tańca, co można było zauważyć wyjątkowo wyraźnie podczas doskonałego wykonania, interesują- cego w układach, duetu Sirrin i Alibaby (Elżbieta Kukla i Bogdan Biegański)”. Kolejna zmiana na stanowisku kierowniczym Teatru Muzycznego nastą- piła w 1984 roku, kiedy funkcję tę objęli Włodzimierz Krzyżanowski — dyrektor naczelny i Jan Tomaszewski — dyrektor artystyczny. Postawili oni przede wszyst- kim na musical, który „współczesnemu widzowi bardziej przypadnie do gustu [...], trudniejszy w sensie warsztatowym, a zarazem bardziej atrakcyjny gatunek widowiska muzyczno-teatralnego”*. Dotrzymali słowa, prezentując takie tytuły, jak np.: Madame Sans-Gćne Kisielewskiego (1985), My Fair Lady Loewego (1986), Wesołego powszedniego dnia Derfla (1988), Gigi Loewego (1989). W nawiązaniu do spektaklu baletowego zrealizowanego do wybranych fragmentów muzyki Gershwina pt. Tańczymy Gershwina (premiera 30 XI 1985 r.) Ryszard Danecki — chwaląc pomysł — wyraził taką oto opinię: „Pierwszy raz na [tej] scenie można obejrzeć samodzielne widowisko baletowe adresowane również do widowni 29 Jerzy Wojtkowiak (1944) — tancerz, choreograf, solista Centralnego Zespołu Wojska Polskiego, Opery Poznańskiej/Teatru Wielkiego im. S$. Moniuszki, Teatru Muzycznego w Poznaniu. 30 4, Saturna, Dobranocki z cylindra [w:] tegoż, dz. cyt., s. 234. 31T, Szantruczek, dz. cyt., s. 17. 129 'TERESA DOROŻAŁA-BRODNIEWICZ "2 Ez X 4. Magiczny cylinder do collageu muzycznego, 1982 r., fot. G. Wyszomirska dorosłej. Jest to już samo w sobie wydarzeniem. A może stać się również przeło- mem. Bo żaden młody, utalentowany artysta nie ma zamiaru angażować się do zespołu, gdzie jest szansa zaledwie wykonywania wstawek baletowych do operet- kowych czy musicalowych spektakli. [...] Z największym uznaniem więc należy ocenić trud podjęty przez [choreografa] Jerzego Wojtkowiaka. Trzeba mieć dużą wyobraźnię i posiadać zespół o wysokich, profesjonalnych umiejętnościach tech- nicznych, aby zrezygnować z fabuły na rzecz przekazu treści muzycznych środ- kami czysto tanecznymi”*. Najdłużej — w latach 1989-2012 - funkcję dyrektora sceny muzycznej przy ul. Niezłomnych piastował Daniel Kustosik - aktor, śpiewak, tancerz, reżyser, choreograf. Jego wizja teatru, uwzględniająca nową sytuację społeczno-ekono- miczną, musiała brać pod uwagę nie tylko nieustanne doskonalenie profesjonal- nego warsztatu wszystkich grup zawodowych tej instytucji, ale także prawa rynku, konkurencji, marketingu i sponsoringu. W zamierzeniach nowego dyrektora - jak 32 „Express Poznański 2 XII 1985 r., cyt. za: T. Świtała, dz. cyt., s. 111-112. 130 „…tudzież choreografia” 131 pisał tadeusz szantruczek: „mieścić się miała współpraca z  innymi teatrami, pozyskiwanie nowej widowni, w  tym zwłaszcza dziecięco-młodzieżowej, reali- zacja specjalnych dla niej spektakli, rozszerzanie zasięgu oddziaływania teatru przez tournées krajowe i ew. zagraniczne…”33. Wychodząc naprzeciw owym pla- nom, Kustosik podjął się tworzenia teatru operetkowo-rewiowego, w  którego repertuarze znajdowały się bardzo urozmaicone formy sceniczno-estradowe: nowe i wznawiane klasyczne pozycje operetkowe (ponad 20 realizacji); musicale (ok. 13 realizacji), spektakle teatralne i baletowe dla dzieci (ok. 15 realizacji), kon- certy okazjonalne i rewie (około 10 realizacji). Prezentowanym spektaklom starano się nadawać – w różnym stopniu – formę bliską współczesnemu widzowi, m.in. za sprawą znaczącego udziału zespołu baletowego. nad podnoszeniem poziomu tancerzy pracowało grono wybitnych tancerzy-choreografów, zapraszanych suk- cesywnie do współpracy. Poza wspomnianym wcześniej Jerzym Wojtkowiakiem byli to: Władysław Janicki34, Violetta suska35, Maria surowiak36, Juliusz stańda37, Małgorzata Połyńczuk38, Ryszard Baranowski39, Grzegorz Kawalec40 i  inni. Wprawdzie jeszcze w  roku 1992 na łamach „Głosu Wielkopolskiego” czytamy o tym, że: „pewne zastrzeżenia budzi stan orkiestry i forma niektórych tancerzy baletu”41, to jednak warstwa ruchowa, taneczna spektakli nieustannie była dosko- nalona. Wielkim sukcesem frekwencyjnym okazało się wystawienie Zorby Kandera (premiera 6 iV 1993 r.), a – jak pisał Ryszard Danecki: „urodę widowiskową two- rzy taniec. […] tańczą wszyscy, nie tylko balet, i to jak! Co jest zasługą choreografa [Violetty suski], ale i orkiestry”42. Pozytywne opinie zebrała premiera (17 i 1997 r.) 33 t. szantruczek, dz. cyt., s. 20. 34 Władysław Janicki (1953–2014) – tancerz, choreograf, reżyser, członek Polskiego teatru tańca Conrada Drzewieckiego, tancerz opery Wrocławskiej, związany jako choreograf m.in. z poznańskim teatrem ani- macji i teatrem Lalek w Rabce. 35 Violetta suska (1964) – choreograf; związana ze scenami muzycznymi szczecina, Gdyni, Wrocławia, Warszawy, Krakowa i Lublina. 36 Maria surowiak (1932–2013) – tancerka, choreograf; solistka opery Warszawskiej, opery Śląskiej w Bytomiu i operetki Śląskiej w Gliwicach, autorka choreografii m.in. w teatrach szczecina, Wrocławia i Krakowa. 37 Juliusz stańda (1946) – tancerz, choreograf, pierwszy tancerz opery Poznańskiej/teatru Wielkiego im. s. Moniuszki, członek Polskiego teatru tańca Conrada Drzewieckiego, związany jako choreograf z wieloma scenami muzycznymi i dramatycznymi w Polsce. 38 Małgorzata Połyńczyk (1952) – tancerka, pedagog, primabalerina opery Poznańskiej/teatru Wielkiego im. s. Moniuszki, kierownik baletu teatru Muzycznego w Poznaniu, obecnie pedagog baletu teatru Wiel- kiego im. s. Moniuszki. 39 Ryszard Baranowski (1955) – tancerz, choreograf, pedagog, członek Polskiego teatru tańca Conrada Drzewieckiego, solista opery Wrocławskiej, opery Poznańskiej/teatru Wielkiego im. s. Moniuszki oraz scen włoskich, pedagog Polskiego teatru tańca Ewy Wycichowskiej, teatru Wielkiego im. s. Moniuszki, teatru Muzycznego w  Poznaniu, obecnie związany z  ogólnokształcącą szkołą Baletową im. olgi sławskiej-Lipczyńskiej. 40 Grzegorz Kawalec (1960) – tancerz, choreograf, reżyser, członek baletu operetki Wrocławskiej i teatru Muzycznego w Poznaniu, kierownik baletu, autor choreografii i reżyser poznańskiego teatru Muzycznego. 41 a. Chylewski w „Głosie Wielkopolskim”, 18 V 1992, cyt. za: t. szantruczek, dz. cyt., s. 23. 42 „Express Poznański”, 7 iV 1993 r., cyt. za: t. szantruczek, dz. cyt., s. 24. 'TERESA DOROŻAŁA-BRODNIEWICZ 5. Królewna Śnieżka B. Pawłowskiego, 1990 r., fot. G. Wyszomirska Zemsty nietoperza Straussa-syna, chociaż decyzję o wystawieniu tej właśnie pozy- cji - wymagającej rozmachu i przestrzeni — na deskach niezmiennie ciasnej i peł- nej niewygód sceny określano jako próbę „samobójczą. O spektaklu pisano m.in.: „Bardzo dobrym pomysłem okazało się przywrócenie pod koniec II aktu suity baletowej. [...] Gratulacje dla tancerzy i choreografii Juliusza Stańdy i Małgorzaty Połyńczuk”*. O wysokich umiejętnościach choreograficznych baletu Teatru pod koniec lat 90. może świadczyć także interpretacja Ravelowskiego Bolera w układzie Juliusza Stańdy podczas srebrnego jubileuszu pracy artystycznej Daniela Kustosika (X 1999 r.). Efektowne środki baletowe według pomysłu Henryka Rutkowskiego wzbogaciły opowieść o Johannie Straussie-synu w przedstawieniu zatytułowanym Król walca (premiera 31 III 2001 r.), chociaż — jak pisałam — „tańce dozowane są dość oszczędnie, ale, gwoli sprawiedliwości, walc Nad pięknym, modrym Dunajem roztacza swoje uroki”*, a w Życiu paryskim Ofłenbacha (premiera 7 III 2002 r.): „mocnym akcentem była pełna pomysłów choreografia [Violetty Suski] finało- wego kankana, w którym nie mogło zabraknąć nóg do sufitu i płomiennoczerwo- nych falbaniastych spódnic”*. Na osobne wyszczególnienie zasługują przedstawienia przygotowywane z myślą o widowni dziecięcej — „swoista edukacja literacka, muzyczna i teatralna”*, 43Ą. Chylewski w „Głosie Wielkopolskim 20 I 1997 r., cyt. za: T. Szantruczek, dz. cyt., s. 27-28. 44'T. Dorożała w „Gazecie Wielkopolskiej”, 1 IV 2001 r. 45'Taż w „Gazecie Wielkopolskiej”, 9 III 2002 r. 465, Animucki, Teatr Muzyczny w Poznaniu. Lata 2001-2006 [w:] 50 lat 1956-2006, dz. cyt., s. 20. 132 „…tudzież choreografia” 133 w tym liczne realizacje baletowe. ich lista jest obszerna i bardzo atrakcyjna. oto kilka przykładów: Królewna Śnieżka Pawłowskiego (i  wersja w  choreografii Jerzego Wojtkowiaka – 1990; ii wersja w choreografii Krystyny Gruszkówny – 1992; iii wersja, jako Królewna Śnieżka i siedmiu krasnoludków w choreografii Grzegorza Kawalca – 2007), Kopciuszek Prokofiewa w choreografii Marii surowiak (1994), Niezwykła historia Dziadka do orzechów do collage’u nagrań w choreogra- fii Władysława Janickiego (1998), Dziewczynka z zapałkami Łuczaka w choreo- grafii Władysława Janickiego (2001), Bal z Szekspirem Małeckiego w choreografii Juliusza stańdy (2006), Kot w butach Pawłowskiego w choreografii Violetty suski (2008). Warto w  tym miejscu zaznaczyć, iż niektóre z  wymienionych tytułów utrzymują się repertuarze teatru do dzisiaj i cieszą się niesłabnącym zaintereso- waniem młodych odbiorców sztuki tanecznej. W  styczniu 2013 roku stanowisko dyrektora teatru Muzycznego objął Przemysław Kieliszewski, prawnik, wieloletni menadżer zespołów artystycznych, organizator m.in. festiwalu Polska akademii Gitary. Jego wizja sceny poznańskiej to wielki, widowiskowy i efektowny teatr musicalowy, jak gdyby na przekór nie- zmieniającym się od 60 lat warunkom lokalowym. Pierwsza propozycja nowej dyrekcji była jednak jeszcze jak najbardziej tradycyjna, żeby nie powiedzieć trą- cąca myszką, to kompozycja offenbacha Orfeusz w piekle (premiera 12 X 2013 r.). Recenzenci – pozytywnie ustosunkowując się do warstwy baletowej spektaklu47 w choreografii Marka zajączkowskiego – podkreślali ciasnotę i niewygody. na przykład Marta Kaźmierska napisała: „Postaci jest momentami naprawdę cały tłum, do tego mnożą się na naszych oczach choreograficzne akrobacje (ze słyn- nym kankanem na czele), a scena teatru Muzycznego pod względem wielkości samej siebie nie przeskoczy. i to widać, niestety. także wtedy, gdy któryś z aktorów lub tancerzy raz po raz nerwowo wyhamowuje przed krawędzią sceny, z takim wyrazem twarzy, jakby miał zaraz zacząć badać teren stopą”48. Prawdziwą wizy- tówką nowego myślenia o  poznańskim teatrze Muzycznym było wystawienie musicalu Wildhorna Jekyll & Hyde (premiera 10 X 2014 r.), który zapowiadano jako „pierwszą nowoczesną produkcję musicalową w Poznaniu”. W istocie przed- sięwzięcie okazało się sukcesem artystycznym na każdym poziomie realizacyjnym. na łamach iKs-a pisałam: „otrzymaliśmy spektakl konsekwentny i przekonujący artystycznie, niekiedy bardzo emocjonalny, wzruszający, a nawet porywający”49. Również balet – w układzie Pauliny andrzejewskiej50 – był nie tylko sprawny tech- nicznie, ale także wyrazisty i pełen ekspresji. andrzejewska ułożyła też choreo- grafię do kolejnej spektakularnej realizacji musicalu – Evity Webbera (premiera 26 iX 2016 r.). Wśród opinii recenzenckich przeważały pochwały odnoszące się m.in. do ruchu scenicznego. stefan Drajewski, relacjonując przedstawienie, pisał: „[…] brawa należą się Paulinie andrzejewskiej, która choreografią – podobnie jak 47 s. Drajewski, Kankan się obronił, ale …, „Głos Wielkopolski”, 14 X 2013 r. 48 „Gazeta Wyborcza – Poznań”, 14 X 2013 r. 49 t. Dorożała-Brodniewicz, Crime story w Muzycznym, „iKs” 2014, nr 11, s. 12. 50 Paulina andrzejewska (1980) – tancerka, choreograf, pedagog, współpracuje z warszawskim teatrem Roma, ze scenami Białegostoku, Łodzi, Wilna i  sankt Petersburga, pedagog ogólnokształcącej szkoły Baletowej w Warszawie. teresa Dorożała-Brodniewicz 134 Mariusz napierała scenografią – rozciąga scenę teatru Muzycznego w Poznaniu i pozwala tancerzom wytańczyć się. ale nie tylko taniec jest tu ważny. Choreografka znalazła dla każdej postaci idiom ruchowy, który komponuje się w interesującą całość”51. z kolei w tekście adama olafa Gibowskiego czytamy: „spektakl wymaga od artystów wielkiej siły i kondycji, w gąszczu tanecznych figuracji i śpiewu łatwo można dostać zadyszki”52, a w innym miejscu: „zasłużone, długie owacje zebrali także autorka kostiumów agata Uchman, choreografka Paulina andrzejewska i scenograf Mariusz napierała. Kostiumy i scenografia przenoszą widza w auten- tyczny klimat czasów Evity, a choreografia dopełnia całości obrazu”53. Wizja tworzenia wielkiego teatru, której hołduje dyrektor Kieliszewski, zna- lazła swoje spełnienie w  kwietniu 2016 roku, kiedy to – podczas uroczystości jubileuszowych związanych z 1050. rocznicą Chrztu Polski – na inEa stadionie zaprezentowana została rock-opera Jesus Christ Superstar Webbera, z gościnnym występem Marka Piekarczyka w  roli tytułowej. Ponowna prezentacja utworu miała miejsce 5 listopada 2016 roku w arenie. twórczynią wysoko ocenionej cho- reografii do tego widowiska była ponownie Paulina andrzejewska. nieco wcze- śniej (1 X 2016 r.) scena przy ul. niezłomnych zafundowała miłośnikom muzyki „lekkiej, łatwej i przyjemnej” udaną musicalową wersję bardzo lubianego ame- rykańskiego filmu Zakonnica w przebraniu z Whoopi Goldberg kreującą główną bohaterkę. spektakl poznański, cieszący się wielkim powodzeniem i znakomitą frekwencją, tak scharakteryzowała anna solak: „to kwintesencja tego, jak powi- nien wyglądać dobry musical. znakomita muzyka [Menkena], dynamiczna akcja, wyrazista scenografia i kostiumy, a przede wszystkim świetni aktorzy-wokaliści, których wykonania wcale nie odbiegają od tych zapamiętanych z kinowego prze- boju”54. niestety – mimo iż utanecznienie nie tylko baletu, ale wszystkich wystę- pujących było na bardzo wysokim poziomie (choreografia Eweliny adamskiej- -Porczyk) – w tekstach recenzenckich opinii o tańcu brak. Przedstawiono powyżej katalog artystycznych dokonań instytucji działającej w  Poznaniu od 1956 roku – pierwotnie jako Państwowa operetka Poznańska, a następnie jako teatr Muzyczny – z perspektywy sztuki tańca i baletu. W nie- mal każdej z ponad 170 bardzo urozmaiconych gatunkowo realizacji taniec, gest, ruch sceniczny odgrywały istotną, często pierwszoplanową rolę, bez względu na trudne, niezmieniające się od 60 lat warunki lokalowe. należy żałować, iż efekty pracy wielu ludzi związanych z tańcem na tej scenie – oddanych swojej pasji cho- reografów, kierowników baletu, tancerek i tancerzy – tylko w niewielkim stopniu znalazły swoje odzwierciedlenie w zapisach kronikarskich i recenzenckich. Jak już wcześniej wspomniano – występy baletu kwitowano najczęściej sformułowaniami w rodzaju: „tudzież choreografia”. 51 „Głos Wielkopolski”, 28 iX 2015 r. 52 Recenzja na portalu www.kulturaupodstaw [dostęp: 7 X 2015 r.]. 53 tamże. 54 a. solak, Kapitalnie zakonnicą być, „iKs” 2016, nr 11, s. 28. 135 Jagoda ignaczak Polski teatr tańca – Balet Poznański Polski teatr tańca – Balet Poznański, pierwszy w powojennych dziejach pol- skiej kultury autonomiczny zespół tańca współczesnego, przeszedł ewolucję od formy teatru baletu do teatru tańca. ten fenomen imponuje nie tylko skalą osiąg- nięć artystycznych, ale także wypracowaną przez kolejnych dyrektorów oraz ich współpracowników unikatową strukturą administracyjną, inicjatywami o charak- terze twórczym, edukacyjnym i terapeutycznym, które przez wiele lat stanowiły wzór naśladowany przez liczne zespoły i instytucje na terenie całego kraju. Ponad cztery dekady historii Polskiego teatru tańca wyznacza blisko 200 premier, zre- alizowanych w Polsce i za granicą (m.in. Musica sacra w Mediolanie, Dresdner Musikfestspiele, Biennale de la Danse w  Lyonie), spektakle prezentowane na pięciu kontynentach, nagrody na krajowych i  międzynarodowych festiwalach, współpraca z najwybitniejszymi choreografami świata, organizacja największych w  Europie Międzynarodowych Warsztatów tańca Współczesnego (1994–2016) i Międzynarodowego Festiwalu teatrów tańca (od 2004 r.), wreszcie 15 lat dzia- łalności atelier, sceny debiutów i poszukiwań. Polski teatr tańca jest materią, która z  uwagi na dynamikę swoich dzie- jów wymaga wnikliwego opisu zarówno w obrębie języka ruchu, jak i przekazu teatralnego. oblicze teatru krystalizowało się przez siłę osobowości jego lide- rów i  współtworzących go artystów, wśród których nie brak wybitnych tance- rzy naznaczających swoimi kreacjami spektakle we wszystkich okresach dzia- łania zespołu. nie sposób nie wymienić tu pierwszych solistów: Romy Juszkat, Miry Wojtkowiak, anny staszak, Ewy Pawlak, Marioli Hendrykowskiej, Emila Wesołowskiego, Przemysława Śliwy, Jacka soleckiego, arkadiusza Ducha, Krzysztofa Raczkowskiego, Roberta szymańskiego, iwony Pasińskiej, Kariny adamczak-Kasprzak i andrzeja adamczaka. oficjalna historia Polskiego teatru tańca – Baletu Poznańskiego zaczyna się w czerwcu 1973 roku, choć już dwa lata wcześniej podjęto przygotowania do ukon- stytuowania samodzielnego zespołu wyłonionego z  baletu opery Poznańskiej. Pierwsze umowy z tancerzami, którzy mieli stanowić trzon nowego teatru, zostały podpisane już w marcu 1971 roku. Przez kilkanaście miesięcy trwała dość trudna z prawnego, a przede wszystkim ludzkiego punktu widzenia sytuacja, ponieważ owa grupa była traktowana jako odrębna i ciesząca się pewnymi przywilejami, a jednocześnie administracyjnie i strukturalnie wciąż wchodziła w skład opery. Jak wspomina Krystyna Kostrzemska, wieloletnia tancerka zespołu operowego, a następnie inspektor baletu i inspicjent Polskiego teatru tańca, która protokoło- wała zebrania poświęcone tej kwestii, wiele spraw pozostawało wówczas niejasnych. Jagoda ignaczak 136 nieoficjalny tryb działania rodził plotki, domysły, spory, a nawet kłótnie w gar- derobach. zespół podzielił się na tych wybranych przez Conrada Drzewieckiego do dalszej samodzielnej pracy w nowym teatrze i tych, którzy takiej propozycji nie dostali lub nie chcieli z niej skorzystać. „Protokołowałam burzliwe zebranie, które odbyło się w operze w grudniu 1972 roku. na nim dyrektor Peksa [tadeusz Peksa, zastępca dyrektora opery – przyp. J.i.] oficjalnie ogłosił, że w wyniku ini- cjatywy Prezydium Rady narodowej i  Conrada Drzewieckiego powstał zespół pod nazwą Poznański teatr Baletu, a jego członkowie zostali wytypowani przez kierownictwo baletu opery, czyli Conrada Drzewieckiego, z ówczesnego stanu Działu Baletowego opery. to zebranie trwało kilka godzin, byli na nim dyrek- torzy opery, przedstawiciele Wydziału Kultury, rady zakładowej, no i oczywiście partii. Co ciekawe, nie uczestniczył w nim Conrad Drzewiecki”1. zanim doszło do ogłoszenia tej decyzji, trwały długie i dość skomplikowane zabiegi formalne na szczeblu ministerialnym. trzeba było nawet interwencji ówczesnej zastępczyni dyrektora Wydziału Kultury MRn Katarzyny Próchnickiej-Pajowej w KC PzPR u Wincentego Kraśki, aby początkowy opór Ministerstwa Kultury i sztuki został przełamany. Promotorem idei powstania autonomicznego teatru pracującego na wzór zachodnich grup był wiceprezydent Poznania andrzej Wituski. nie tylko poparł ideę Conrada Drzewieckiego, ale zajął się jej skonkretyzowaniem. Panujący w stolicy Wielkopolski artystyczny klimat, który doprowadził do zbu- dowania nowego zespołu, krystalizował się przez kilka lat. W 1963 roku Conrad Drzewiecki wrócił do rodzinnego Poznania po blisko sześcioletnim pobycie w Paryżu, gdzie poznawał nowe style i techniki tańca w praktyce, ale także stu- diował tradycyjną szkołę rosyjską, techniki modern na bazie Marthy Graham i Cunninghama, pantomimę, taniec etniczny i akrobatykę, tańczył repertuar Fokina i Lifara, zdarzyła mu się też przygoda z rewią Josephine Baker. obejmując kierow- nictwo baletu w operze Poznańskiej, został jednocześnie jego głównym choreogra- fem. siła osobowości wybitnego artysty i nowy język, jakim operował, oparty na syntezie neoklasyki, tańca współczesnego i stylizacji tańców narodowych, szybko zaczęły przynosić owoce w postaci wybitnych premier, takich jak: Błękitna rapsodia (1964), Improwizacje do Szekspira (1966), Wariacje 4:4 (1967), Adagio na smyczki i organy (1967), Pawana na śmierć Infantki (1968), Cudowny mandaryn (1970), Les Biches (1972), o których dyskutowała cała baletowa Polska. niektóre z tych tytułów Drzewiecki wznowił wkrótce pod nowym szyldem. odmienność stylu i programu artystycznego, jaki zaproponował, zaowocowała z czasem potrzebą pracy w zespole autorskim, rozumiejącym jego język i cele. Drzewiecki był artystą wytyczającym nowe drogi, łamiącym kanony i  przekraczającym granice konwencji. Jego języ- kiem był ruch, ale równie swobodnie poruszał się w przestrzeni muzyki, literatury, scenografii i reżyserii. Powstanie teatru pod jego kierownictwem było artystyczną szansą nie tylko dla Poznania, ale dla całego środowiska tanecznego w Polsce. Finał prawnych i artystycznych zabiegów miał miejsce w czerwcu 1973 roku, natomiast 12 września tegoż roku w sali Renesansowej poznańskiego ratusza odbyła się uro- czystość oficjalnie inaugurująca działalność nowego zespołu. Jeszcze tego samego 1 K. Kostrzemska, Byliśmy entuzjastami [w:] Polski Teatr Tańca wczoraj i dziś. Prolog, red. J. ignaczak, Poznań 2012. Polski teatr tańca – Balet Poznański 137 dnia wieczorem na scenie opery Poznańskiej miała miejsce pierwsza premiera Baletu Poznańskiego, bo pod taką nazwą teatr został oficjalnie zarejestrowany. Formuła „Polski teatr tańca – Balet Poznański” była początkowo znakiem roz- poznawczym pomyślanym dla celów promocyjnych, głównie zagranicznych, choć ostatecznie to właśnie ona stała się obowiązująca. nowy rozdział w historii pol- skiego tańca rozpoczął Wieczór bartokowski, na który złożyły się: Cudowny manda- ryn, Sonata na dwa fortepiany i perkusję oraz Divertimento. Dyrektorem i  kierownikiem artystycznym teatru mianowano Conrada Drzewieckiego, a jego zastępcą sławomira Pietrasa. zespół instytucjonalnie pod- legał władzom miasta Poznania. na jego – jak wówczas podkreślano – tymcza- sową siedzibę przeznaczono przestrzeń wynajętą od ogólnokształcącej szkoły Baletowej mieszczącej się przy ul. Gołębiej 8 (dla Ptt przygotowano osobne wej- ście od ul. Koziej 4). W sumie było to ok. 600 m2, które wypełniały pomieszcze- nia administracyjne, garderoby dla tancerzy i niewielki magazyn kostiumów. sale ćwiczeń artyści od początku dzielili z uczniami szkoły baletowej i taki stan trwa do dziś. Conrad Drzewiecki wybrał ze składu opery ponad trzydziestu tancerzy. trzon zespołu stanowili wybitni soliści, doskonale sprawdzeni w specyfice reper- tuarowej proponowanej przez Drzewieckiego: Roma Juszkat, Mira Wojtkowiak, anna staszak, Przemysław Śliwa, Emil Wesołowski i Jacek solecki. na ich osobo- wościach przez kilka pierwszych sezonów opierał się styl zespołu, który nazywano po prostu teatrem Drzewieckiego. „Pragniemy zaprezentować spektakle – mówił Conrad Drzewiecki – odbiegające od konwencjonalnego repertuaru wystawianego zazwyczaj w operach, tworzyć formy będące kontynuacją tego, co aktualnie dzieje się w balecie światowym. nie oznacza to oczywiście, że będziemy demonstrowali kompozycje, których nikt z wyjątkiem »wtajemniczonego« choreografa nie będzie w stanie zrozumieć. ambicją naszą jest tworzenie dla publiczności, która ocze- kuje ciągłych zmian, która czyta nie tylko klasyków. niech więc publiczność ta ma także możliwość oglądania współczesnego baletu i tańca… W najbliższym czasie nie chciałbym eksperymentować, co nie znaczy, że awangardyzm mnie w ogóle nie interesuje… Chcemy ukształtować nasz indywidualny profil”2. Polski teatr tańca – Balet Poznański nie powstawał w historycznej próżni, w tym samym roku, w którym Conrad Drzewiecki zakładał teatr, Pina Bausch zmieniała nazwę swojego zespołu z Wuppertaler Ballet na tanztheater Wuppertal, a Johann Kreśnik od pięciu lat kierował Bremer tanztheater. z tej historycznej i  terminologicznej paraleli nie wynikają jednak głęboko zobowiązujące konse- kwencje estetyczne i  tematyczne. Podkreślić należy odmienność sytuacji poli- tyczno-społecznej, która wykreowała niemiecki teatr tańca. Czas społecznego buntu i przyznanie praw do indywidualnej tożsamości prolongowane są w Polsce o  dobrych trzydzieści lat. Wyraźnie rysuje się natomiast wspólnota struktu- ralna. Conrad Drzewiecki, podobnie jak twórcy niemieccy, skupił się na pracy w zespole niezależnym od struktur operowych, w którym nadrzędnym celem był taniec rozumiany jako samodzielny środek wyrazu, rozpoczynając tym samym prekursorską drogę tworzenia „nowej materii tańca”3. trwające w  tym czasie 2 Fragment rozmowy B. Kaczyńskiego z C. Drzewieckim, „taniec” 1974, nr 1. 3 J. opalski, „student”, 30 X 1974 r. Jagoda ignaczak 138 poszukiwania nowej dramaturgii ruchowej, które w bardzo odważny sposób pro- wadziła Janina Jarzynowna-sobczak, realizowane były w ramach repertuarowych opery Bałtyckiej. Po kilku miesiącach działania teatru, zbudowanych artystycznie na spek- taklach przeniesionych z opery Poznańskiej (Cudowny mandaryn, Sonata na dwa fortepiany i perkusję, Divertimento, Pawana na śmierć Infantki, Adagio na smyczki i organy, Wariacje 4:4, Adagietto z V Symfonii), w styczniu 1974 roku przyszła wreszcie pora na pierwszą premierę stworzoną dla Polskiego teatru tańca – Epitafium dla Don Juana, do eksperymentalnej muzyki Edwarda Rudnika. Długo oczekiwane dzieło komentowały najważniejsze baletowe autorytety: „Wydaje się, że w ogólnej koncepcji Drzewiecki nie kładzie nacisku na dosłowną uwodziciel- skość Juana, lecz eksponuje raczej jego pychę, oschłość serca i okrucieństwo, uwy- pukla tragiczny los człowieka, libertyna bardziej duchem niż ciałem, rzucającego wyzwanie przyjętym nakazom moralności i  ponoszącego bezwzględną karę”4. Małgorzata Komorowska analizowała formę: „Wielowarstwowa treść baletu wska- zuje na to, że Drzewiecki tworzył swojego Don Juana długo, do znanej fabuły dobudowywał ramy, krasił ją dygresjami, szukał podtekstów, wydłużał przypisy, aż powstał dramat choreograficzny, który pod względem struktury porównać można do Beniowskiego”5. Premierowym Don Juanem był zachwycający Przemysław Śliwa, który tak wspomina przygotowania do roli: „Miałem wiele indywidualnych prób z  Conradem, które odbywały się i  na poziomie ruchowym, i  intelektual- nym, literackim, nawet powiedziałbym filozoficznym. Conrad miał swoją wizję, interesował go Don Juan, nie tylko jako podrywacz, kochanek, ale jako człowiek, który prowadzi grę”6. Epitafium dla Don Juana należy do nielicznych pełnospektaklowych realizacji Drzewieckiego w Polskim teatrze tańca. Kolejne lata przyniosą liczne choreogra- fie, będące mniejszymi formami układającymi się zwykle w trzyczęściowy wie- czór. Janina Pudełek pokusiła się o stworzenie definicji jego ulubionej formy: „Jest nią krótki balet, o zwartej, logicznie i przejrzyście podanej treści oraz odpowied- nio wybranym i konsekwentnie zbudowanym kształcie ruchowym”7. Działalność Polskiego teatru tańca staje się znakiem sukcesu, który przekracza krajową scenę. Jest jednym z nielicznych teatrów regularnie odbywających zagraniczne tournée. Przywozi znakomite recenzje z RFn, Jugosławii, Grecji, Finlandii, Węgier, Włoch, turcji i Francji: „Polski teatr tańca ma już swoje miejsce w sztuce choreografii naszej epoki”8, zachwycał się Marcel Michel z „Le Monde”. tę znakomitą passę podbija kolejna premiera – Krzesany do muzyki Wojciecha Kilara (1977), która przejdzie do legendy polskiego baletu, stając się dla wielu synonimem stylu Drzewieckiego i najważniejszym spektaklem jego epoki. „szlagier; na wskroś oryginalna kreacja 4 i. turska, Epitafium dla Don Juana. Pierwsza premiera Polskiego Teatru Tańca, „Ruch Muzyczny” 1974, nr 7. 5 M. Komorowska, Baletowy Poznań, „Przekrój”, 16 Vi 1974 r. 6 Góra – dół… Z Przemysławem Śliwą rozmawia Jagoda Ignaczak [w:] XL Polski Teatr Tańca wczoraj i dziś, Odcinek I, Poznań 2013, s. 6. 7 Conrad Drzewiecki. Album jubileuszowy, Poznań 1986, s. 7. 8 M. Michel, „Le Monde”, 13 Xii 1977 r. Polski teatr tańca – Balet Poznański 139 baletowa, wywodząca się z  rodzimych wzorców obyczajowych i  folklorystycz- nych: Krzesany Wojciecha Kilara w choreografii Conrada Drzewieckiego. Jest ten balet w naszym dorobku choreograficznym i w twórczości samego Drzewieckiego prawdziwym ewenementem – właściwym drogowskazem, odnalezionym po latach poszukiwań na drodze do oryginalności polskiej choreografii… Krzesany to prawdziwa rewelacja polskiego repertuaru choreograficznego”9. Krzesany jest również jednym z tych spektakli Drzewieckiego, które doczekały się swojej wersji filmowej (1979), obok doskonałych realizacji Cudownego mandaryna (1978), Les Biches (1974), Pawany na śmierć Infantki (1978), Odwiecznych pieśni (1976), Stabat Mater (1981) i Yesterday (1984). siedem lat po inauguracji na harmonijnie rozwijającej się działalności zespołu położył się cieniem pierwszy duży kryzys personalny. Conrad Drzewiecki roz- stał się ze swoim zastępcą sławomirem Pietrasem, który wyjeżdżając z Poznania, „pociągnął” za sobą grupę pierwszych solistów, m.in. annę staszak i  Emila Wesołowskiego, tańczących główne partie w całym repertuarze. W lata 80. zespół wkroczył w  nowej odsłonie personalnej, a  jego stabilność powtórnie została zagrożona w 1982 roku, kiedy to z kwietniowego włoskiego tournée nie wróciło do kraju 13 tancerzy. W Polsce trwał stan wojenny i tego typu wydarzenie nie mogło pozostać bez wpływu na relacje Drzewieckiego z władzami. znacznie istot- niejsze z perspektywicznego punktu widzenia było jednak odbudowanie zespołu i jego renomy, w czym Drzewieckiego wspierała Katarzyna Próchnicka-Pajowa, od 1979 zastępca dyrektora, a  w  sezonie 1986/1987 dyrektor naczelny teatru. Pierwszą premierę w nowym odmłodzonym składzie, opartym w dużej mierze na absolwentach poznańskiej szkoły baletowej, realizował znakomity czeski cho- reograf Pavel smok, jeden z nielicznych twórców, którzy pracowali w – z zasady autorskim – teatrze Drzewieckiego. sam dyrektor wrócił do pracy z Ptt nową premierą dopiero w październiku 1983 roku (Ad Matrem Psalm, Etiuda b-moll, Cztery tanga). W  1984 lider zespołu nie przygotował żadnej nowej realizacji. Legenda Polskiego teatru tańca zdawała się wówczas przygasać. Repertuar z lat 80. nie budził już takiej euforii publiczności jak wcześniejsze prace, niektóre zaś pozy- cje, takie jak: Lep na muchy, Popołudnie fauna i Ostatnia niedziela (1985), zostały przez widzów Łódzkich spotkań Baletowych wręcz odrzucone. „Po latach, kiedy ucichły emocje, mistrz mówił: »Większych ode mnie wygwizdano«, ale zaraz po tym incydencie nie było mu do śmiechu. W rozmowach przy obiedzie z Katarzyną Próchnicką-Pajową zaczął przebąkiwać o emeryturze”10. „na początku pracował ze swoją wypróbowaną ekipą. Wiekowo byli bliżej siebie, ale różnica pokoleniowa pogłębiała się coraz bardziej. Czasem na wyjeździe zagranicznym zapraszał mnie na kawę, bo z młodymi nie miał wspólnego tematu”11. Conrad Drzewiecki kie- rował Polskim teatrem tańca do 1987 roku, odchodził rozżalony, rozczarowany roszczeniową postawą zespołu i  coraz trudniejszymi warunkami jego bytowa- 9 P. Chynowski, „Życie Warszawy”, 15 Vi 1978 r. 10 s. Drajewski, Conrad Drzewiecki, Poznań 2014. 11 Fragment rozmowy z  Mirosławem Różalskim, cyt. za: s. Drajewski, Wierzyliśmy mu absolutnie [w:] Pod prąd do źródła, red. J. ignaczak, Poznań 2013. Jagoda ignaczak 140 nia: „Moja blisko 15-letnia praca w tym teatrze dała mi poznać radość nieskrę- powanego tworzenia, radość kontaktów z publicznością polską i w całej Europie, ale także nauczyła mnie przeżywania goryczy niezrozumienia i  nieżyczliwych ocen”12. nie był zainteresowany trwaniem zespołu, odszedł z dnia na dzień, ury- wając wszelkie kontakty na długie lata. „Mimo że Conrad robił już od dłuższego czasu uniki, coraz rzadziej z nami wyjeżdżał, widać było, że jego zainteresowa- nie teatrem niknie, to jednak przeżyliśmy szok. Mieliśmy żal, że nie umiał nam powiedzieć, że odchodzi. Rozstał się z teatrem przez telefon. zostaliśmy w bardzo niepewnej sytuacji. zaczęła się dyskusja w mieście i padło podstawowe pytanie: Czy Polski teatr tańca to Conrad. ostatecznie uznaliśmy, że oczywiście byliśmy zespołem stworzonym przez Conrada, ale przecież nie prywatnym przedsięwzię- ciem, tylko państwową instytucją, która miała szerszy obowiązek. ten teatr był i jest częścią polskiej kultury w ogóle. Musieliśmy go ratować, myśleć o przyszłości. takie sygnały dostawaliśmy także od widzów”13 – wspomina Mirosław Różalski, wieloletni pedagog Ptt i asystent Conrada Drzewieckiego, w sezonie 1987/1988 mianowany dyrektorem artystycznym teatru. Podejmując się kierowania zespołem, Różalski miał za sobą realizację debiutanckiego spektaklu Wir do muzyki kultowego zespołu Pink Floyd (1986). Był to prawdziwy ewenement w historii Ptt, nigdy przedtem nie zdarzyło się bowiem, aby Drzewiecki wyraził zgodę na debiut choreograficzny członka zespołu. Wir, na który zwrócił uwagę Paweł Chynowski: „Polski teatr tańca poszerzył swój reper- tuar o pozycję skończoną w swoim artystycznym kształcie, intrygującą intelektual- nym przesłaniem, a jednocześnie atrakcyjną dla publiczności”14, dał Różalskiemu przepustkę do świata choreografii i stał się istotnym argumentem przemawiającym za powierzeniem mu zespołu po odejściu Conrada Drzewieckiego. zanim przy- gotuje swoją kolejną realizację, w Ptt zagości legendarna anna sokolov, wywo- dząca się ze szkoły Marthy Graham, która przeniesie na poznańską scenę swoje dwa balety: Ballada i Rooms (1987). W kwietniu 1988 roku Różalski pokazuje pierwszy pełnospektaklowy balet W cieniu. ale atmosfera w teatrze jest daleka od stabilizacji. tajemnicą poliszynela staje się fakt, iż władze Poznania nie widzą Mirosława Różalskiego w roli dyrektora na kolejne sezony. Wraca pomysł likwidacji teatru. Misji jego ratowania podejmuje się prezydent Poznania andrzej Wituski, który w sezonie 1988/1989, po konsultacjach środo- wiskowych i wielomiesięcznych rozmowach, powierza funkcje dyrektora naczel- nego i  artystycznego Polskiego teatru tańca primabalerinie teatru Wielkiego w Łodzi Ewie Wycichowskiej, absolwentce poznańskiej szkoły baletowej i uczen- nicy Conrada Drzewieckiego, którą wyprzedza sława choreograficzna wybitnych realizacji: Stabat Mater, Karłowicza czy Faust Goes Rock. obejmując dyrekcję teatru, Wycichowska musiała z jednej strony zmierzyć się z siłą legendy Conrada Drzewieckiego, z drugiej zaś z realiami zespołu mocno spolaryzowanego po kolej- nych zmianach personalnych. niebagatelne znaczenie miał fakt, że działo się to 12 Conrad Drzewiecki [w:] XX lat Polskiego Teatru Tańca – Baletu Poznańskiego, red. J. ignaczak, Poznań 1993. 13 Retrospekcje i podsumowania. Rozmowa z Mirosławem Różalskim [w:] XL Polski Teatr Tańca wczoraj i dziś, red. J. ignaczak, Poznań 2013. 14 P. Chynowski, Debiut w teatrze tańca, „Życie Warszawy”, 28 iii 1986 r. Polski teatr tańca – Balet Poznański 141 wszystko tuż przed transformacją ustrojową, wprowadzającą bezlitosne reguły gospodarki rynkowej. Dysponując niemałym doświadczeniem choreograficz- nym, poprzedzonym studiami w L’academie internationale de La Danse w Paryżu u Yuriko i Petera Gossa oraz w akademii Muzycznej w Warszawie, a także dorob- kiem wykonawczym, na który składały się role w balecie klasycznym, charaktery- stycznym i współczesnym, w tym współpraca z takimi osobowościami choreogra- ficznymi, jak Kurt Jooss (Zielony stół, 1972), Boris Ejfman (Gajane, 1975), teresa Kujawa (Medea, 1982) czy sam Conrad Drzewiecki (Ognisty ptak, 1978), artystka w roli dyrektora zademonstrowała zdecydowanie i kompetencję, które pozwoliły ocalić dorobek przeszłości i  zbudować przyszłość zespołu. Dokonała licznych zmian strukturalnych, adekwatnych do nowych czasów i wymagań. Wypracowała nowy system doskonalenia umiejętności tancerzy, wprowadzając na stałe do kształcenia techniki komplementarne, takie jak: joga, pilates, tai-chi, aikido, GaGa. traktując techniki modern i contemporary dance jako główne tworzywo ruchowe, rozwinęła oryginalną koncepcję inscenizacyjno-choreograficzną zmierzającą do syntezy sztuk, gdzie warstwy: choreograficzna, dramaturgiczna, muzyczna i pla- styczna spotykają się i wzajemnie przenikają. Uzupełniła również pierwotną wizję teatru autorskiego i zaprosiła do współpracy wybitnych twórców z całego świata. Wreszcie, konsekwentnie podkreślając znaczenie ruchu jako aktu myśli, przenio- sła punkt ciężkości w formule gatunkowej: oblicze teatru przeszło ewolucję od spektakli ukształtowanych formą teatru baletowego do współczesnego gatunku: teatru tańca, który charakteryzuje przekraczanie granic rodzajowych, technicz- nych i stylistycznych, skłanianie ku interdyscyplinarności, poszukiwanie nowych przestrzeni teatralnych i oparty na kreatywnej improwizacji proces tworzenia. Wycichowska debiutowała jako choreograf w 1980 roku, realizując w teatrze Wielkim w  Łodzi spektakl Głos kobiecy (z  nieznanej poetki) do wierszy Rafała Wojaczka i muzyki Krzysztofa Knittla. Debiut ten zasygnalizował jej signum, swo- bodę poruszania się wśród konwencji teatralnych, które wielokrotnie błyskotliwie i zaskakująco łamie, odwraca i pisze od nowa własnym językiem. Pierwszy spektakl w Polskim teatrze tańca, noszący tytuł Koncert opus 1 (polski) – (3 Xii 1988 r.), to z jednej strony deklaracja pozostania w tak bliskim Drzewieckiemu kręgu muzycz- nym, z  drugiej zaś przedstawienie możliwości zespołu na początku pracy. Pazur dramaturgiczny i choreograficzny Wycichowska pokazuje dopiero w drugiej reali- zacji Faust Goes Rock (14 i 1989 r.), którą już zasłynęła po premierze w Hanowerze z zespołem baletowym teatru Wielkiego w Łodzi. W wersji poznańskiej, wzboga- cony o nowe wątki i postaci spektakl, z brawurową kreacją samej Wycichowskiej w roli Mefisty, podbił publiczność na kilka lat: „zamiast zakurzonej literatury Polacy wnieśli na scenę ponadczasową opowieść o ludzkości… W rytm muzyki zespołu The shade choreograf Ewa Wycichowska przedstawiła porywające obrazy, pełne efektu i dynamiki sceny zespołowe. z perfekcyjną sprawnością jej pomysły zostały prze- kształcone w błyskotliwy dramat taneczny, imponujący techniką i plastyką ciała”15. Przywołując mit faustyczny, jeden z  najważniejszych toposów nowożytnej Europy, który na przestrzeni dziejów wchłaniał liczne podania i legendy łączące się z  kultem wiedzy i  nieśmiertelności, pragnieniem bezgranicznego poznania 15 „Voclabruck”, 1 iii 1991 r. Jagoda ignaczak 142 i  pierwiastkiem demiurgicznym, Ewa Wycichowska dookreśliła interesujący ją obszar literacko-filozoficzny. te tropy będą dopełniać się i rozwijać w kolejnych dziełach zrealizowanych na przestrzeni blisko trzech dekad: Skrzypku opętanym (1991), + – skończoności (1998), Tangu z Lady M. (2000), Walce karnawału z postem (2002), Przypadkach Pana von K. (2005), Wiośnie-Effatha (2007) czy Lamencie. Pamięci Tadeusza Różewicza (2015). W koncepcji inscenizacyjnej Skrzypka opę- tanego z całą mocą ujawnia się niebywała sceniczna intuicja Ewy Wycichowskiej, która prowadzi dialog z literaturą w sposób partnerski, ale nie kanoniczny, jak zauważyła prof. anna Kuligowska-Korzeniewska: „sięgając po dzieło tak sil- nie zanurzone w  świecie poezji Leśmiana i  jego wyobrażeniu o  sztuce, Ewa Wycichowska zrealizowała Skrzypka opętanego, będąc artystką końca XX wieku, a więc dyskontującą burzliwe doświadczenie sztuki tańca. na tej konsekwentnej drodze ku nowoczesności Skrzypek… stanowił niezwykłą przygodę artystyczną. oto teatr awangardowy zwrócił się w stronę literackości, wyraźnie zarysowanej fabuły, nie zdradzając przy tym swojej estetyki. Wymagało to niemałej odwagi, którą bez wątpienia odznacza się Ewa Wycichowska”16. tę specyfikę dostrzegają krytycy na całym świecie: „Prezentując Polski teatr tańca na tegorocznym Festiwalu Fringe, Richard Demarco oddał wielką przysługę dla brytyjskiego tańca. Ujawnił zespół o  wybitnym choreograficznym talencie, nowatorstwie i magicznym artyzmie. styl tańca, wciąż doskonalony, pod kierow- nictwem dyrektora artystycznego, wiodącej tancerki Ewy Wycichowskiej, z deli- katnie przeplatanymi elementami klasyki i dominacją tańca współczesnego daje w efekcie imponującą harmonię i siłę obrazu”17 – pisano po cyklu spektakli na festiwalu w Edynburgu, skąd za Samotność fauna teatr przywiózł nagrodę Fringe First special award. a  wspomniany Richard Demarco dodawał: „Wewnętrzna przestrzeń… znajduję to w przedstawieniach Polskiego teatru tańca, który tań- czy na olbrzymich scenach teatralnych. tu tańczą w bardzo małej, wręcz niemoż- liwej przestrzeni i  to jeszcze przydaje dramatyzmu… tancerze, inscenizatorzy potrafią wykreować coś niemożliwego. szkoda, że pokazują tylko sześć przedsta- wień. sprowadziłem Kantora trzykrotnie, może będę musiał uczynić podobnie, aby udowodnić, że poznański balet jest najbardziej ekscytującym zespołem tańca w Europie”18. Podróże, coraz bardziej odległe, zaproszenia na prestiżowe festiwale, współpraca z wybitnymi osobowościami świata tańca stają się synonimem dzia- łalności teatru. W ciągu 28 lat dyrekcji Ewy Wycichowskiej Polski teatr tańca był m.in. dwukrotnie w  Japonii, dwukrotnie w  Chinach, indiach, Ekwadorze, Meksyku, Brazylii, turcji, tunezji, trzykrotnie w izraelu, dwukrotnie w Usa i wie- lokrotnie w krajach całej Europy. „na żadnym z liczących się festiwali nie może zabraknąć teatru tańca Ewy Wycichowskiej. to fenomen ściągający od lat tłumy publiczności i windujący w górę poprzeczkę dla festiwalowych prezentacji. Jego występy zatykają dech w piersiach widzów…”19 16 a. Kuligowska-Korzeniewska, Ewa Wycichowska – Skrzypek Opętany? [w:] Ruch i  myśl – 35 lat Polskiego Teatru Tańca, materiały pokonferencyjne, Poznań 2008. 17 B.G. Cooper, „The stage”, 24 iX 1992 r. 18 R. Demarco, „teatr” 1992, nr 12. 19 z. Czerniejewicz-schroten, „scena Polska” 1995, nr 3. Polski teatr tańca – Balet Poznański 143 od pierwszej premiery przygotowanej w  Polskim teatrze tańca Ewa Wycichowska otworzyła zespół na nowe doznania płynące z  możliwości kon- taktu z  innymi choreografami: „Współpraca z  choreografami komponowana jest według pewnego klucza. Dzisiejsza sztuka, w  tym teatr, nie może ograni- czać się do jednego rodzaju myślenia, bo artysta prędzej czy później będzie zamy- kał się w swojej dziedzinie, tkwił na swojej drodze. nie mogę tej sztuki skazać tylko na własne widzenie, na mój rodzaj języka. nie mogę pracy tancerzy, któ- rych życie na scenie jest tak krótkie, ograniczyć do wąskiego zakresu działań. aby kreacja z ich strony była pełną, muszą znaleźć, wprowadzenie stricte autorskiego teatru jest objawem w jakimś sensie egoistycznym. Prowadzi to do podporządko- wania ludzi i ich używania, tylko materiał, który dotknie ich z różnych stron, nie tylko z tej widzianej przeze mnie, i tę możliwość dają im inni choreografowie… tam gdzie wchodzą w grę inni ludzie, wykonawcy do własnych celów. zamyka się im drogę kreacji i możliwość doświadczenia czegoś innego”20. ta deklaracja Ewy Wycichowskiej w praktyce przełożyła się w czasie jej dyrekcji na współpracę z grupą czterdziestu choreografów (z wyłączeniem twórców atelier Ptt), których język, indywidualne widzenie struktury ruchowej i semantyka teatralna konse- kwentnie ubogacają możliwości kreacyjne tancerzy i budują repertuar swobodnie korespondujący z najważniejszymi współczesnymi osiągnięciami choreograficz- nymi. Ewa Wycichowska jako twórca niezagarniający całej przestrzeni repertu- arowej zbudowała zespół silny technicznie, wszechstronny i elastyczny, otwarty na wyzwania, wchłaniający nowe style i sposoby myślenia o tańcu. za jej kadencji Polski teatr tańca był postrzegany jako unikatowe forum choreografów, w któ- rych swoje oryginalne koncepcje realizowali najwybitniejsi twórcy świata tańca, wśród nich Birgit Cullberg (Romeo i Julia – 1994), Mats Ek (Pół dnia Północy – 1994), orjan andersson (Nemo Saltat Sobrius – 1996, Pięciu Szkotów i jeden jeleń – 1999), Karine saporta (Apokalypsa – 2007), ohad naharin (Minus 2 – 2010), Jo stromgren (Czterdzieści – 2013). Wycichowska była otwarta także na młodsze pokolenie artystów, intensyw- nie wpisujących swój język choreograficzny we współczesny krajobraz teatralny. z  poznańskimi tancerzami pracowali laureaci międzynarodowych konkursów choreograficznych, m.in. Virpi Pahkinen ze szwecji (Cisza drżących dłoni – 2002, Zefirum – 2003), Himiko Minato z Japonii (Planet in play – 1996), Yossi Berg z izraela (Wo-man w pomidorach – 2002). to ona zwróciła uwagę na talent Jacka Przybyłowicza, umożliwiając mu rozwój w  trzech kolejnych realizacjach: Naszyjnik gołębicy (2003), Barocco (2004 – przygotowane na specjalne zamówie- nie festiwalu Biennale de la Danse w Lyonie) i Jesień – Nuembir (2008). sama, jako choreograf, wciąż podnosiła poprzeczkę, poszukując razem ze swoimi arty- stami takiej formy kontaktu z widzem, aby była ona pełną i świadomą rozmową. Publiczność jest dla Wycichowskiej stałym źródłem inspiracji. otwarcie z  nią dialoguje w Transss-ie… Nieprawdziwym zdarzeniu progresywnym (1997), Walce karnawału z postem (2002), …a ja tańczę (2003), Carpe diem (2007), Wiośnie – Effatha, Komeda – Sextet, Football@... (2012) czy Lamencie. Pamięci Tadeusza Różewicza (2015). i nie jest to tylko dialog metaforyczny. Wycichowska umieszcza 20 Rozmowa Izabeli Przyłuskiej z Ewą Wycichowską, „Gazeta Malarzy i Poetów” 2001, nr 5. Jagoda ignaczak 144 publiczność w polu gry, wysadza z wygodnych foteli, prowokuje i drażni, mie- sza z tancerzami i muzykami, jednocześnie oddaje największy szacunek i dowód zaufania: wpisuje widza w rolę współuczestnika i współtwórcy zdarzeń. W tych spektaklach więcej pada pytań niż odpowiedzi, może także dlatego, że bliskość, w jakiej w twórczości Ewy Wycichowskiej stykają się teatr i życie, prawda życia i prawdopodobieństwo teatru, ewoluujące do współczesnego „doświadczenia bez- pośredniego”, płynnie pokonuje granice między rzeczywistością a metaforą, ironią a dramatem, banałem a metafizyką. Podkreśla to Bartosz Frąckowiak, komentu- jąc Walkę karnawału z postem: „spektakle Ewy Wycichowskiej dopracowane są w najdrobniejszym szczególe, z niezwykłą dbałością o detal. Każdy jej projekt jest poszukiwaniem nowych form wyrazu dla istotnych tematów, czerpanych ze źró- dła szeroko pojętej kultury, jest refleksją nad człowiekiem i formą jego istnienia w świecie. Ruch ciała, rytm, jakiemu jest ono poddane – wszystko to wyraża ducha epoki […], ale co najważniejsze, w teatrze Wycichowskiej taniec nie jest nigdy pustą formą, zawsze podporządkowany jest jakiejś myśli, jest nieustannym pro- cesem odkrywania nowych przestrzeni, jest łamaniem barier, wykraczaniem poza stereotypy, przyzwyczajenia, standardy. Jej twórczość jest teatrem w całym tego słowa znaczeniu, a jej tancerze są równocześnie aktorami”21. oblicze Polskiego teatru tańca kształtuje nie tylko działalność stricte arty- styczna. Poznański zespół znany jest również z szeregu projektów społecznych, festiwalowych, edukacyjnych i  terapeutycznych, które dopełniają zasadniczą myśl programową. Przez 24 lata „flagową” inicjatywą Ptt były Międzynarodowe Warsztaty tańca Współczesnego. na polskim rynku tanecznym funkcjonuje obecnie co najmniej kilkadziesiąt przedsięwzięć mających cykliczny charakter edukacyjny. Poznańskie warsztaty były pionierskie i największe – w poszczegól- nych edycjach uczestniczyło od 600 do 2000 warsztatowiczów, a ich wielkim atu- tem był program, trzymający jasno określony kurs w  zakresie profesjonalnych technik tańca współczesnego, którego dynamika była na bieżąco komentowana w postaci nowej oferty. to właśnie w Poznaniu rozpoczęła swój triumfalny marsz GaGa, metoda pracy z ciałem ohada naharina, i tylko tu można było uczestni- czyć w warsztacie metod pracy w teatrze tańca. Warsztaty to także otwarcie na uczestników nieprofesjonalnych, pragnących przeżywać indywidualne doświad- czenia z tańcem. Pomysł zjednoczył Ewę Wycichowską i jej współpracowników wokół wspólnej idei edukacyjnej. to z całą pewnością jedno z największych osiąg- nięć marketingowych teatru, który wypracował dla formuły zamkniętej osta- tecznie pod wspólną nazwą Dancing Poznań kojarzącą się z najwyższą jakością markę programową, artystyczną i organizacyjną. Podobne zasady towarzyszyły innym cyklicznym projektom: Międzynarodowemu Festiwalowi teatrów tańca (2004–2016), Festiwalowi atelier Polskiego teatru tańca (2008–2016), otwartym zajęciom tańca Współczesnego (1999–2016), spotkaniom z widzami pod nazwą Wtajemniczenia i Teatr tańca w ogrodzie sztuk. Międzynarodowy Festiwal teatrów tańca był naturalną konsekwencją pre- zentacji rodzimych i  gościnnych przedstawień, jakie od początku towarzyszyły Warsztatom tańca Współczesnego. zrazu nieśmiałe i  mniej liczne spotkania 21 B. Frąckowiak, „teatr” 2002, nr 7/8. Polski teatr tańca – Balet Poznański 145 z widzami w przestrzeni spektaklowej, zaowocowały ostatecznie formą festiwa- lową, w postaci międzynarodowej imprezy, na której gościły teatry prezentujące wszystkie odcienie techniczne i estetyczne, jakie zagarnia pojęcie gatunkowe: teatr tańca. W ciągu 12 lat istnienia festiwalu gościły na nim zespoły niemal ze wszyst- kich kontynentów, wśród nich: Compagnie La Baraka z  Francji, aura Dance Theatre z Litwy, Companhia de Danca De almada z Portugalii, takako Matsuda & Company z  Japonii, staatstheater Kassel z  niemiec, Compagnie Jant-Bi z  senegalu, isum Dance Company z  Korei Południowej, Maria Kong Dance Company z izraela oraz niemal wszystkie znaczące polskie grupy. inny charakter miał Festiwal atelier Polskiego teatru tańca, którego zada- niem programowym była prezentacja, zwykle premierowych, spektakli zreali- zowanych przez tancerzy teatru w atelier Ptt, scenie poszukiwań i debiutów, jaka wyłoniła się w  1999 roku. tworzyła je grupa tancerzy Polskiego teatru tańca, którzy poszukiwali nowych dróg aktywności artystycznej, wykonawczej, a  przede wszystkim twórczej: choreograficznej, plastycznej i  multimedialnej. W ciągu 16 lat istnienia w atelier powstało ponad 50 realizacji, z których wiele weszło na stałe do repertuaru teatru. owoce działalności atelier publiczność miała szansę poznawać pod różnymi postaciami sztuk wizualnych – jako spek- takle, instalacje plastyczne, projekty i akcje multimedialne, treningi improwiza- cyjne z udziałem widzów. Filarami atelier od początku działalności byli: Paulina Wycichowska, iwona Pasińska i  andrzej adamczak, do tych doświadczonych i bardzo już świadomych swojej artystycznej drogi choreografów dołączyli: Paweł Malicki, Daniel stryjecki, Karolina Wyrwał, Karina adamczak-Kasprzak i agata ambrozińska-Rachuta oraz agnieszka Fertała. Łącznie atelier Polskiego teatru tańca stało się szansą na debiut ponad 30 młodych twórców. znakiem działal- ności Polskiego teatru tańca w czasie dyrekcji Ewy Wycichowskiej stały się rów- nież międzynarodowe projekty, pozwalające na pozyskiwanie do współpracy znakomitych zagranicznych partnerów i  środków na realizację przedsięwzięć. W ten sposób powstały m.in. takie spektakle, jak: Otello (2001, chor. Marie Brolin- -tani), Przypadki Pana von K. (2005, chor. Ewa Wycichowska), Desordre (2005, chor. William Petit), En face (2005, chor. susane Jaresand), 36,5 (2007, chor. Magdalena Reiter), Zima – Silent sleep (2010, chor. Gunhild Bjørnsgaard), Czterdzieści (2013, chor. Jo strømgren), Jewrope (2014, chor. Joshiko Waki). Ewa Wycichowska zapowiedziała swoje odejście z  funkcji dyrektorskiej na wiele miesięcy przed ostatecznym rozstaniem. Przygotowując się do zamknięcia trwającego blisko trzy dekady etapu, skupiła swoją uwagę na pamięci o teatrze i jego szczególnej roli w historii kultury polskiej. Dzięki jej pomysłowi i uporowi w sezo- nie jubileuszowym teatru (2012/2013) powstał dziesięcioodcinkowy cykl XL – wczoraj i dziś Polskiego Teatru Tańca, odwołujący się do materiałów archiwalnych, filmowych zapisów spektakli, zdjęć i rozmów z artystami. Każdemu odcinkowi cyklu towarzyszył program i wydany na DVD materiał filmowy podsumowujący kolejne cztery lata historii zespołu. Cykl i zgromadzony dzięki jego prezentacjom unikatowy materiał dokumentacyjny mają nie tylko wartość sentymentalną, histo- ryczną i archiwalną. Ewa Wycichowska zostawiła przyszłym pokoleniom świa- dectwo indywidualności, jaką jest Polski teatr tańca na mapie światowej sztuki tańca. swoistym memento Wycichowskiej był jej ostatni spektakl Lament. Pamięci Jagoda ignaczak 146 Tadeusza Różewicza (2015), po którego premierze stefan Drajewski napisał, że to „lektura obowiązkowa dla wszystkich”. Ewa Wycichowska w swojej zawodowej codzienności łączy praktykę z teorią, choreografię z  aktywnością akademicką, będąc jednocześnie profesorem sztuk muzycznych. Jest poszukiwaczem dróg i  ludzi, z  wieloma swoimi najbliższymi współpracownikami: zastępcą dyrektora Katarzyną anioła, kierownikiem literac- kim i rzecznikiem prasowym Jagodą ignaczak, kierownikiem zespołu artystycz- nego i  asystentem choreografa anną Gruszką, asystentem choreografa i  inspi- cjentem Mariolą Hendrykowską, inspektorem baletu i  inspicjentem Krystyną Kostrzemską i  solistami: Krzysztofem Raczkowskim, iwoną Pasińską, adrianą Cygankiewicz, Kariną adamczak-Kasprzak, Pauliną Wycichowską, Rustamem Biełowem, Danielem stryjeckim, agnieszką Fertałą, andrzejem adamczakiem była związana długie lata. Jej wizja Polskiego teatru tańca zmierzała ku wyraź- nej deklaracji gatunkowej i tematycznej, która zbudowała wysoką pozycję teatru i  pozwoliła na partnerską konfrontację ze światową sceną tańca. „W  teatrze tańca, który sytuuje się w przestrzeni teatru postdramatycznego, istnieje specy- ficzna forma przekazu. zamiana przedstawiania na wyrażanie jest koniecznością kształtującą środki wyrazu, inne niż w tradycyjnych formach teatralnych, również w tych, które ogólnie nazywamy widowiskami tanecznymi czy wręcz baletami. Historia Polskiego teatru tańca to ustawiczny proces, który czerpiąc z labora- toryjnych źródeł polskiego teatru, podejmuje jednocześnie skuteczny dialog ze światową, współczesną sztuką tańca. ta progresywność jest wyraźnie obecna w dającej się zauważyć tendencji do realizacji spektakli postrzeganych gatunkowo znacznie wyraźniej jako teatr tańca niż forma baletu współczesnego. sądzę, że to, co mamy do zaproponowania, jest odmienne nie tyle przez jakość – ta podstawa jest bezdyskusyjna – co zawartość emocjonalną i intelektualną. Wierzę w tradycję romantyczną, w nasycenie ruchu znaczeniem, które nie tracąc cech indywidual- nych, może być sposobem uniwersalnego porozumienia. Polski teatr tańca nie jest instytucją komercyjną, ale miejscem ciągłego, ryzykownego eksperymentu, terenem poszukiwań, swego rodzaju laboratorium”22. ta deklaracja programowa Ewy Wycichowskiej jest wykładnią jej artystycznego i dyrektorskiego credo, które zawsze kierowało uwagę widza nie na to, co powszechne i typowe, nacechowane modą, polityką, obyczajem czy uzusem, ale na to, co z tej powszechności się wyła- muje. swoją trwającą 28 lat kadencję dyrektorską Ewa Wycichowska podsumo- wała spektaklem 27 sezonów (2016), przekazując funkcję dyrektorską wyłonionej w drodze konkursu iwonie Pasińskiej. trzeci etap w  historii Polskiego teatru tańca rozpoczął się 1 września 2016 roku. Pasińska – tancerka, choreograf, pedagog, doktor teatrologii, wielolet- nia pierwsza solistka Polskiego teatru tańca była z nim związana w latach 1989– 2009. to tutaj, po ukończeniu łódzkiej szkoły baletowej, rozpoczęła swoją karierę wykonawczą i debiutowała jako choreograf. obecnie iwona Pasińska jest wykła- dowcą w akademii teatralnej w Warszawie, realizuje liczne projekty jako choreo- graf i dramaturg ruchu. Jej pierwsze decyzje zaskoczyły radykalnością. odcięła się programowo od takich wydarzeń jak Międzynarodowe Warsztaty tańca 22 E. Wycichowska [w:] Ruch i myśl, Wydawnictwo jubileuszowe PTT, red. J. ignaczak, Poznań 2008. Polski teatr tańca – Balet Poznański 147 Współczesnego i  Międzynarodowy Festiwal teatrów tańca (Dancing Poznań), zapowiadając, iż nie będzie ich kontynuacji. zlikwidowała również Festiwal atelier i otwarte zajęcia tańca Współczesnego. zmniejszyła zespół artystyczny z 21 do 15 tancerzy i sformułowała nowy schemat strukturalny, co pociągnęło za sobą znaczne zmiany personalne. W  styczniu 2017 roku Pasińska zaprosiła widzów na swoją pierwszą premierę, spektakl Żniwa we własnej choreografii i reżyserii igora Gorzkowskiego, ilustrujący jej autorski program przygotowany na 4-letnią kadencję: „Program Polskiego teatru tańca w latach 2016–2020 skoncentrowany będzie wokół idiomu »polski/wielko-polski«. Hasło to obejmuje istotę planu: pol- ska sztuka powstająca w Wielkopolsce, wielka, ponieważ komplementarnie polska. Wyznaczając kierunek ewolucji repertuaru, zapewnia jednocześnie pielęgnowa- nie unikalnego charakteru instytucji. strategia tej pierwszej, całkowicie polskiej w  teatralnym repertuarze, czteroletniej oferty kulturalnej, opracowana została z myślą o kontynuacji dorobku Polskiego teatru tańca – Baletu Poznańskiego oraz jego fundamentalnej roli w rozwoju polskiej sceny tanecznej. »Polskie/wiel- ko-polskie« to również otwarcie na interdyscyplinarność, artystyczne ekspery- menty i twórcze ryzyko. Przyjęty kierunek ewolucji repertuaru przenika dążenie do odhermetyzowania teatru tańca. Wprowadzenie do stałej współpracy reżyse- rów i dramaturgów pozwoli prezentować taniec w nowej perspektywie, a tance- rzom zaistnieć w nowych zadaniach. ideę teatru tańca, jako przestrzeni spotkań i wzajemnego przenikania różnorodnych form wyrazu, umocni także współpraca z kompozytorami, scenografami i aktorami. Równolegle Polski teatr tańca roz- szerzał będzie swoją działalność, sięgając do obszarów filmu tańca oraz społecz- nego teatru tańca”23. Przed Polskim teatrem tańca nowe wyzwania, czas pokaże, czy zachowa swoją tożsamość. 23 www.ptt-poznan.pl/teatr 148 Julia Hoczyk od tańca do choreografii O programie Stary Browar Nowy Taniec ostatnie kilkanaście lat to okres dynamicznego rozwoju polskiego tańca współczesnego, którego miarą jest rozbudowa infrastruktury, a  więc powsta- nie instytucji i  organizacji wspierających taniec, poszerzenie oferty w  zakresie szkolnictwa wyższego, a także intensyfikacja wydarzeń artystycznych skupionych wokół tej dziedziny sztuki. z  wyraźną instytucjonalizacją tańca nierozerwal- nie związane są procesy jego profesjonalizacji i autonomizacji. W ciągu minio- nych kilkunastu lat do najważniejszych punktów wyznaczających kolejne etapy rozwoju polskiego tańca można z  pewnością zaliczyć: program Stary Browar Nowy Taniec w Poznaniu zainicjowany jesienią 2004 roku; powstanie pierwszego w Polsce wydziału tanecznego na poziomie magisterskim, czyli Wydziału teatru tańca w Bytomiu Państwowej Wyższej szkoły teatralnej im. Ludwika solskiego w  Krakowie (2007); reaktywację Polskiej Platformy tańca przez Stary Browar Nowy Taniec (2008); Raport o tańcu współczesnym przygotowany przez Jadwigę Majewską i Joannę szymajdę na Kongres Kultury (2009), co z kolei przyczyniło się do zaistnienia tańca na szerszym forum poświęconym kulturze i doprowa- dziło 1 października 2010 roku do powołania przez ministra kultury i dziedzic- twa narodowego Bogdana zdrojewskiego instytutu Muzyki i tańca. instytucja ta w 2011 roku zorganizowała i Kongres tańca, a od 2014 roku jest głównym orga- nizatorem Polskiej Platformy tańca. Wymieniając węzłowe punkty, warto jednak pamiętać, że w polskim tańcu wydarzyło się w owym czasie znacznie więcej. nie da się również ukryć, że to właśnie powstanie programu Stary Browar Nowy Taniec nadało rozwojowi polskiego tańca impet, a  także szczególny koloryt, któremu chciałabym się przyjrzeć w niniejszym artykule. Początki Pojawienia się na tanecznej mapie Polski programu Stary Browar Nowy Taniec nie sposób oddzielić od postaci Joanny Leśnierowskiej – teatrolożki, krytyczki tańca i artystki, która w 2003 roku wraz z natalią Draganik założyła w Poznaniu kolektyw towarzystwo Gimnastyczne1. Wszechstronność założycielki poznań- skiego programu, jej niezwykła otwartość i stałe dążenie do poszukiwań oraz kwe- stionowania tego, co zastane, stały się rok później impulsem do zapoczątkowa- nia przez nią działalności pierwszego w kraju domu tańca. Jak sama wspomina: 1 Por. J. Majewska, Joanna Leśnierowska, http://culture.pl/pl/tworca/joanna-lesnierowska [dostęp: 4 V 2017]; Jestem przede wszystkim autorem. Z Joanną Leśnierowską rozmawia Anna Królica [w:] Pokolenie solo. Choreografowie w rozmowach z Anną Królicą, Kraków 2013, s. 403–405. od tańca do choreografii 149 „Gdy spoglądam wstecz na całą swoją aktywność zawodową, odkrywam, że pro- ces utraty łatwości w nazywaniu, proces odchodzenia od słów, którymi spraw- nie żonglowałam jako młody krytyk [Leśnierowska regularnie pisała wówczas m.in. do „Didaskaliów. Gazety teatralnej”, niemieckiego „Theater der zeit” czy izraelskiego „Dance today” – przyp. J.H.], a potem także początkujący kurator, i  trwałe zachwianie wiary w  magiczną moc zaklęć (definicji i  teorii) na rzecz konsekwentnego zagłębiania się w sferę wątpliwości, stanowi tak naprawdę koło napędowe mojego rozwoju, ale chyba lepiej będzie powiedzieć – mojej ewolucji (dojrzewania?) zarówno jako teoretyka, jak i praktyka”2. Przytoczone słowa z roz- mowy Leśnierowskiej z anną Królicą dotyczą przede wszystkim jej zawodowej drogi jako choreografki i początkowo mogą wydawać się dość prowokacyjne jako założycielskie credo Starego Browaru Nowego Tańca, a jednak są w tym kontekście niezwykle adekwatne. określone założenia kuratorskie nie wykluczają bowiem poszukiwań w obrębie gatunków i definicji, stałego ich poszerzania, przesuwania granic tańca, a przede wszystkim – choreografii. to ona stała się słowem kluczem, fundamentem „Browarowych” początków. Drugim ważnym słowem, z  nieco innego porządku, organizacyjnego, ale i  relacyjnego, jest dla SBNT zaufanie – to dzięki niemu Grażyna Kulczyk za pośrednictwem swojej fundacji powierzyła prywatne środki na rozwój programu niemającego dotąd (co nie zmieniło się do dziś!) odpowiednika w Polsce, oddając go w ręce Joanny Leśnierowskiej. Dostrzegając dotkliwe braki edukacyjne i infrastrukturalne na polu polskiego tańca współczesnego, Joanna Leśnierowska zaczęła realizować systematyczny program ich wypełniania, obierając do tego formułę domu tańca. Jest to zło- żona struktura bazująca na zachodnim modelu instytucji (jak choćby tanzhaus nRW w Düsseldorfie czy tanzhaus w zurychu), mająca na celu nie tylko pre- zentację tańca, ale przede wszystkim wspieranie produkcji tanecznych i rozwój samych tancerzy oraz choreografów. Przed 2004 rokiem, wyznaczającym nie tylko powstanie SBNT, ale również wejście Polski do Unii Europejskiej, możliwości edukacyjno-zawodowe dla artystów, którzy ukończyli studia wyższe w dziedzi- nie tańca za granicą (na innych, z reguły mniej korzystnych, zasadach niż osoby, które wyjechały na studia do krajów UE już po akcesji Polski) i wciąż chcieliby się rozwijać, były dość ograniczone. Podobnie zresztą jak szansa na stworze- nie autorskiego spektaklu poza szkołą, z  zapewnionym profesjonalnym wspar- ciem technicznym, merytorycznym i finansowym. W latach 90. XX wieku i na początku wieku XXi edukacja zawodowa w zakresie tańca współczesnego miała formę warsztatów dla tancerzy (w tym warsztatów mistrzowskich), np. w Bytomiu podczas Międzynarodowej Konferencji tańca Współczesnego – Festiwalu sztuki tanecznej, czy dzięki działalności trójmiejskiego środowiska tańca (głównie Gdańskiego teatru tańca i organizowanych przez niego wydarzeń). innym spo- sobem na poszerzenie zawodowych kompetencji była praca w zespołach tanecz- nych, w których choreograf dbał o rozwój swoich tancerzy, jak np. w Grupie tańca Współczesnego Politechniki Lubelskiej Hanny strzemieckiej (a  następnie jej i kolejno – Ryszarda Kalinowskiego, Lubelskim teatrze tańca) czy teatrze Dada von Bzdülöw Leszka Bzdyla i Katarzyny Chmielewskiej. Dodajmy, że zazwyczaj, 2 Por. a. Królica, dz. cyt., s. 403. Julia Hoczyk 150 jak w  przypadku ostatniego z  wymienionych zespołów, były one otwarte na aktywne współtworzenie i korzystały z formuły spektaklu teatralno-tanecznego, a  także wieloobsadowych narracji, nie zawsze linearnych, najlepiej sprawdza- jących się w klasycznym black boxie. Stary Browar Nowy Taniec zaproponował coś radykalnie odmiennego – co w polskich warunkach nie było może całkowitą nowością (np. trójmiejskie środowisko tańca było „od zawsze” nieszablonowe, by wspomnieć teatr Ekspresji Wojciecha Misiury czy działalność artystyczną Krzysztofa „Leona” Dziemaszkiewicza), gdyż po raz pierwszy otwarte założenia choreograficznego eksperymentu i wyrażone wprost w nazwie programu poszuki- wania w obrębie nowego tańca zyskały rangę instytucjonalną, a tym samym legi- tymizację. anegdotycznym znakiem tej zmiany stała się biała podłoga taneczna – zdaniem zwolenników spektakli mniej „awangardowych” symbol tego, co tańcem według nich nie było. odważnymi decyzjami kuratorskimi Joanna Leśnierowska znalazła się w samym centrum polskich sporów o taniec i jego definicje, powra- cających cyklicznie od lat (między innymi podczas wspomnianego już i Kongresu tańca). Dlaczego więc „nowy taniec” i „choreografia”? Solo Projekt Jedną z  pierwszych inicjatyw Joanny Leśnierowskiej jako kuratorki było powołanie pierwszego w  Polsce programu rezydencyjnego skierowanego do początkujących choreografów – Solo Projektu (2006): „Moim marzeniem było wykreowanie przestrzeni profesjonalnej kreacji, czy może lepiej powiedzieć: sprofesjonalizowanej, bo chodziło także o jej realne warunki. Chodziło mi także o  rozbudzenie zarówno w  artystach, jak i  publiczności głębszej świadomości bogactwa współczesnych zjawisk tanecznych, rozpoczęcia nad nimi dyskusji i tym samym przygotowanie odpowiedniego gruntu dla dynamicznego rozwoju cho- reografii w Polsce”3. słynne motto programu stanowią słowa wybitnego brytyj- skiego choreografa z nurtu konceptualnego, Jonathana Burrowsa: „Do stworzenia tańca potrzebne są dwie nogi, dwie ręce i przede wszystkim głowa”. Programowo więc już nie wirtuozeria i technika taneczna były najważniejsze – choć, co rów- nież zaznaczono w  powyższym cytacie, warsztatowa baza jest niezbędna, aby w ogóle mówić o uprawianiu choreografii – ale twórczy pomysł i jego realizacja. Co ważne, słowami Burrowsa kuratorka określiła jednocześnie genezę i założenia programowe miejsca, które tworzyła. tak, taniec, ale zawsze poprzedzony namy- słem, zgodnie z innym hasłem, równie nośnym dla historii tańca współczesnego – „Mind is a Muscle” Yvonne Rainer, jednej z fundatorek amerykańskiego post- modern dance, a zatem to „umysł jest mięśniem”. Mogłoby się wydawać, że praca solowa jest dla choreografa/choreografki formą stosunkowo najmniej złożoną, szczególnie jeśli to on/ona pełni tu podwójną rolę autora/autorki propozycji arty- stycznej i jej wykonawcy/wykonawczyni. tymczasem, co potwierdzają sami arty- ści4, okazało się to bardzo trudne. Piękna sala słodowni +3 w starym Browarze, 3 …przede wszystkim głowa. Z Joanną Leśnierowską rozmawia Anna Królica [w:] a. Królica, dz. cyt., s. 31. 4 Por. wypowiedzi rezydentów kilku pierwszych edycji programu w  artykule mojego autorstwa: Cie- lesność, tożsamość, (de)konstrukcja. Pięciolecie Solo Projektu, „Didaskalia. Gazeta teatralna” 2011, nr 103/104, s. 116–120. OD TAŃCA DO CHOREOGRAFII 1. Joanna Leśnierowska, ... (Rooms by the sea) z cyklu ćwiczenia w patrzeniu, 2014 r., fot. J. Wittchen dla Art Stations Foundation by Grażyna Kulczyk z charakterystycznymi ceglanymi ścianami, ogromną przestrzenią i czekającym na dowolne wypełnienie potencjałem, niekiedy okazywała się przytłaczająca, ale po pewnym czasie zawsze stymulowała do pracy, do pierwszych poszukiwań arty- stycznych lub odważnej redefinicji własnych założeń. Dodatkowym uwarunko- waniem programowym była rezygnacja z rozbudowanych środków stricte teatral- nych, jak choćby scenografii. Szybko okazało się jednak, że jej rolę bardzo często przejmuje światło czy ekrany projekcyjne, a pozorne ograniczenie wyzwala kre- atywność. Z własną głową i czterema kończynami młodzi artyści nie zostali jednak pozostawieni sami — zawsze mieli do pomocy niezwykle przyjaźnie nastawionych konsultantów artystycznych (na początku z Polski, następnie, aż do dziś, z zagra- nicy), nazywanych w Browarze z angielska coachami. Byli wśród nich choreogra- fowie, dramaturdzy, reżyserzy światła... Możliwość rozpisanej na wiele tygodni, pogłębionej pracy w studiu stała się dla wielu twórców okazją do zajrzenia w głąb siebie, do przyjrzenia się wątkom, które ich do tej pory interesowały, ale także do analizy tworzywa, jakim posługują się na co dzień — tańca, i do zadania sobie pytania o to, kiedy taniec staje się choreografią. Pierwsze prace były więc jeszcze mocno osadzone w różnych technikach pracy z ciałem, niekiedy mogły przypo- minać propozycje warsztatowe, debiutanckie etiudy, zmagania z ciałem-umysłem. Bycie samemu nie jest jednak równoznaczne z samotnością — jako istoty spo- łeczne posiadamy zdolność tworzenia międzyludzkich więzi i nawet w tanecz- nym studiu nie jesteśmy sami, choć zarazem jesteśmy ze sobą bardzo blisko. Znakomicie opisuje to zjawisko wybitny brytyjski badacz tańca Ramsay Burt, który zauważa, że „solo w tańcu współczesnym wyłoniło się jako swoista figura nowoczesności już na początku XX wieku, gdy taniec ten oderwał się od tradycji 151 JULIA HoczykK dziewiętnastowiecznego baletu kla- sycznego. Wykonawcy spektaklu solowego często są jednocześnie autorami choreografii. [...] Może interpretować i przedstawiać tylko siebie”. Z drugiej jednak strony, co dobrze widać na przykładzie roz- woju XX- i XXI-wiecznej choreogra- fi, znacznie poza siebie wykracza: „Nigdy nie jesteśmy zupełnie sami. W dzisiejszym społeczeństwie rela- cje z innymi napotykają jednak na wiele przeszkód. Uważam, że rady- kalne i nowatorskie spektakle solowe posiadają potencjał krytyki dysfunk- cyjnego systemu i stawiają pod zna- kiem zapytania sztywne i usankcjo- nowane społecznie wzory myślenia, a tym samym otwierają alternatywne możliwości budowania więzi z inny- mi”. Dlatego, według Burta, „tan- cerz samotny na scenie przekracza w solo własne ograniczenia i kieruje się ku nieznanemu i niepoznawal- nemu. Uobecnia tym samym pro- 2. Joanna Leśnierowska, fot. A. Szenrok ces wprowadzania wspólnoty w stan »bezczynności« [...], otwiera nowe perspektywy definiowania relacji międzyludzkich”. Nie dziwi zatem, że w spektaklach realizowanych w ramach Solo Projektu od początku tematyka ciała jako materiału dla choreografii i two- rzywa, które pomaga w budowaniu autodefinicji, często zmiennych, tymczasowych i ulotnych (jak w solowych choreografiach Anity Wach, Janusza Orlika, Ramony Nagabczyńskiej, Małgorzaty Haduch, Dominiki Knapik, Anny Nowickiej i wielu innych), przeplatała się lub, trafniej, dopełniała (często w ramach tych samych prac) z szerszą tematyką społeczno-kulturową, zogniskowaną wokół wielo- poziomowych zagadnień tożsamości, mechanizmów działania pamięci i pro- cesów wyparcia czy doświadczenia dyskryminacji — jak w pracach m.in. Rafała Urbackiego, Magdaleny Przybysz czy Agaty Siniarskiej. Najczęściej rozmaicie rozumiany wymiar osobisty — niekiedy w aspekcie autobiograficznym i prywat- nym - przenikał się z zawodowo-społecznym, co uruchamiało w samych twórcach i w widzach refleksję nad tańcem i choreografią, a także społecznymi warunkami ich funkcjonowania. *R. Burt, Solo. Samotny wobec świata, przeł. K.J. Pastuszak, „Teatr” 2011, nr 12, s. 68. $Tamże. 7 "Tamże, s. 70. 152 OD TAŃCA DO CHOREOGRAFII 3. Janusz Orlik, Święto wiosny, 2011 r., fot. J. Wittchen dla Art Stations Foundation by Grażyna Kulczyk Co ciekawe, w ramach programu spotykali się — i wciąż spotykają — artyści o bardzo różnym stażu i doświadczeniu, reprezentujący ośrodki z całej Polski, często równolegle pracujący za granicą. Nie zmieniło się jednak założenie, że w dziedzinie choreografii powinni być początkujący, dlatego podczas pierwszej edycji (która nie miała jeszcze formuły konkursowej, obowiązującej od 2007 roku) spotkali się Anita Wach i Janusz Orlik. Oboje mieli już wówczas doświadcze- nie w pracy z innymi zespołami — w przypadku Wach był to Śląski Teatr Tańca i Teatr Bretoncaffe, a Orlika — brytyjski Vincent Dance Theatre. Po nich swoje projekty realizowali wielokrotnie twórcy, którzy nie mieli doświadczenia w dzia- łalności zespołowej, a własne prace pokazywali najczęściej jedynie w zagranicz- nych szkołach tańca, na zaliczenie. Przez lata Solo Projekt i kolejne „Browarowe” programy wytworzyły specyficzną, taneczną wspólnotę osób zainteresowanych własnym rozwojem i wymianą, otwartych na to, co nowe, lub na inne perspek- tywy patrzenia na to, co już, wydawałoby się, dobrze poznane i przyswojone. Choć prace Wach i Orlika określiły wysoki poziom projektu, ocena artystyczna spekta- kli powstałych w ramach Solo Projektu jest możliwa jedynie do pewnego stopnia, ponieważ w program ten wpisana jest możliwość porażki, niepowodzenia, błędu... Eksperymentalna formuła stanowi wyzwanie, ale i, paradoksalnie, zapewnia poczucie bezpieczeństwa — cokolwiek się stanie, jest to możliwe i dopuszczalne, stąd otwarcie na ryzyko i nieznane, a wraz z nim — stałe poszerzanie definicji choreografii. Już od kilkudziesięciu lat — co najmniej od włączenia w jej obręb przez twórców postmodern dance ruchów i gestów zaczerpniętych z codzienności i ich wyraźnego zainteresowania sztukami wizualnymi oraz performanceem - nie oznacza ona jedynie sztuki komponowania tańca, a więc ruchu ludzkiego ciała 153 Julia Hoczyk 154 w czasie i przestrzeni lub kroków, na bazie których tworzone są następnie taneczne układy na potrzeby przedstawienia teatralno-tanecznego, jak przyjmuje się w kla- sycznych definicjach. Choreografia może służyć także jako określenie autorstwa całego spektaklu tanecznego. Wydawałoby się, że nie jest to nic nowego, a jednak jeśli za spektakl taneczny uznamy nawet taki, w którym inne środki ekspresji są podobnie ważne (co znamy od czasów niemieckiego tanztheater), a choreografia oznacza obszar konfrontacji wielu mediów i praktyk oraz rozległe pole dyskur- sywne czerpiące z różnorodnych dziedzin humanistyki i nauk ścisłych, dla któ- rych zwornikiem, punktem przecięcia, zawsze pozostaje ciało tancerza-perfor- mera, jesteśmy blisko współcześnie rozumianej choreografii, dla której domem stał się program Stary Browar Nowy Taniec. Wracając do genezy Solo Projektu, Joanna Leśnierowska wspomina: „Wychowanych w polskim teatrze: reżyserów-in- scenizatorów, reżyserów-demiurgów, reżyserów-wielkich osobowości – zdolnych skutecznie komunikować (w mowie i piśmie) swoje wizje, zdolnych do teoretycz- nych refleksji (i autorefleksji), wyznaczających kierunki rozwoju teatralnej sztuki (i nie tylko), zaangażowanych w dyskusję o współczesnym świecie – trudno mi było zrozumieć, dlaczego w polskim tańcu choreografię rozumie się najczęściej jako »taneczną emeryturę« lub po prostu rotacyjną funkcję w obrębie tanecznej produkcji. Ciekawa była dla mnie także łatwość polskich tancerzy do mianowa- nia się choreografem, pozbawiona refleksji nad istotą tego zawodu, koniecznością posiadania predyspozycji innych niż wykonawcy tańca konkretnych umiejętności, a przede wszystkim oryginalnej myśli i wizji, której brak był dla mnie zauważal- ny”8. Dlatego równolegle SBNT rozpoczął także realizację innych projektów, kła- dących nacisk na rozwój współczesnej choreografii, a przede wszystkim – samych tancerzy i choreografów. Rozwój dotyczy również samego Solo Projektu – od 2006 do 2013 roku wzięło w nim udział 23 polskich artystów i artystek tańca współczesnego. Przez kilka lat Browar współpracował także z  tanztage – berlińskim przeglądem ekspery- mentalnej choreografii, gdzie polscy rezydenci co roku pokazywali swoje prace. „soloprojektowe” produkcje podróżują sporo po Polsce i po świecie (np. izrael czy Brazylia), a ich autorzy stają się coraz bardziej rozpoznawalni, często to wła- śnie w Poznaniu tworzą swoje kolejne spektakle. W 2014 roku Solo Projekt został zawieszony, by w 2015 roku powrócić jako Solo Projekt Plus w nowej, zmienionej formule, zakładającej realizację tanecznego sola, duetu lub tria. Choć pierwsi rezy- denci, agnieszka Kryst i Paweł sakowicz, z tej możliwości nie skorzystali, a w 2016 roku również powstało solo, które zrealizowała Katarzyna sitarz, ania nowak wykreowała duet, w którym sama nie wystąpiła – co dla programu jest nowo- ścią. na przykładzie ewolucji Solo Projekt i jego ostatnich prac znakomicie widać, jak trafne są spostrzeżenia Ramsaya Burta o społecznym wymiarze tańca – sitarz w swoim cielesno-głosowym solo przekonująco aktywizuje publiczność, włączając ją w proces tworzenia spektaklu i budowania znaczeń, natomiast nowak, odwo- łując się do filmowo-teledyskowych form obrazowania i kadrowania, przygląda się społeczno-kulturowej roli tzw. backup dancers, zwyczajowo tworzących tło dla 8 …przede wszystkim głowa. Z  Joanną Leśnierowską rozmawia Anna Królica [w:] a. Królica, dz. cyt., s. 32. od tańca do choreografii 155 występującej gwiazdy – piosenkarki lub piosenkarza. Co przyniosą prace Przemka Kamińskiego, Krystyny Lamy szydłowskiej i Kasi Wolińskiej w 2017 roku? Alternatywna Akademia Tańca innym programem uzupełniającym edukację taneczną młodych choreogra- fów jest realizowana od 2009 roku Alternatywna Akademia Tańca. Program ten koncentruje się wokół zagadnień współczesnej choreografii, a skierowany jest do zaawansowanych tancerzy i początkujących choreografów (niekoniecznie z dyplo- mem). Harmonogram rozpisany jest na cały rok i zakłada cykliczne zajęcia w sys- temie sesyjnym, zazwyczaj jedna edycja AAT obejmuje od 6 do 8 sesji w ciągu roku. na udział w projekcie uczestnicy mogą otrzymać dofinansowanie pełne (koszt sesji coachingowych i zakwaterowania) lub częściowe (od 2017 roku obejmujące udział w wybranych sesjach, bez zakwaterowania). Jednak nawet bez dofinanso- wania koszty kilkudniowych coachingów nie są duże, co zwiększa ich dostępność (zazwyczaj ok. 300 zł za sesję; wielokrotnie projekt wspierało Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa narodowego). Podczas każdej edycji AAT warsztaty prowadzi kilku wybitnych pedagogów związanych z tańcem współczesnym, którzy wypracowali autorskie sposoby pracy w dziedzinie choreografii i dramaturgii tańca9. W ramach coachingów młodzi artyści i artystki poznają nowe metody twórczej kreacji, uczą się świadomej refleksji, poznają różnorodne formuły tzw. informacji zwrotnej (feedbacku), stając się nawzajem swoimi widzami, a niekiedy także uczestnikami własnych miniprojektów. Każda sesja znajduje swoją kulminację w otwartym poka- zie, który może przybierać bardzo różne formy: od minispektaklu do werbalnego podzielenia się przemyśleniami z pracy, najczęściej prezentacje mają jednak cha- rakter hybrydyczny, łączący wykład i pokaz. Jak podają organizatorzy: „Wartością projektu jest nie tylko stworzenie możliwości pracy warsztatowej utalentowanym artystom tańca/choreografii, ale także wykreowanie platformy wymiany informa- cji i doświadczeń w ramach rozproszonego na co dzień środowiska tanecznego”10. Wspólnota artyści biorący udział w AAT i Solo Projekcie to najczęściej tzw. twórcy nie- zależni, freelancerzy, pracujący poza strukturą zespołów tanecznych. Często eks- plorują punkty styczne tańca, choreografii, performance’u, sztuk wizualnych, architektury, site-specific… Dlatego, choć na co dzień rozproszeni, mają okazję regularnie spotykać się w Browarze, który stał się dla nich nie tylko miejscem, ale zarówno symboliczną, jak i bardzo konkretną „platformą wymiany”. Widoczne jest tu więc podejście wspólnotowe, które prowadzi do wykształcenia się efeme- rycznej wspólnoty (communitas11). W starym Browarze regularnie dochodzi do 9 nie sposób wymienić wszystkich pedagogów AAT. zainteresowanych odsyłam do podstrony projektu: http://www.artstationsfoundation5050.com/taniec/wydarzenie/alternatywna-akademia-taca/237 [dostęp: 6 V 2017]. 10 Cytat z ogłoszenia o naborze do Alternatywnej Akademii Tańca 2017: http://www.taniecpolska.pl/-oglo- szenie/show/5225 [dostęp: 6 V 2017]. 11 terminu tego używam w znaczeniu, jakie zaproponował Victor turner, por. V. turner, Proces rytualny. Struktura i antystruktura, przeł. E. Dżurak, Warszawa 2010. Julia Hoczyk 156 spotkania kilku generacji polskich artystów – generacji środkowej (roczniki z lat 70.), tzw. pokolenia solo (lata 80.) i najmłodszej – końcówka lat 80. i pierwsza połowa 90.12. zagadnieniu pokoleniowości w tańcu, wspólnych doświadczeń, ale też znaczących różnic i związanych z nimi kontrowersji, swoją cytowaną już tutaj wielokrotnie książkę, na którą składają się wywiady z niezależnymi choreogra- fami, poświęciła anna Królica. W 2014 roku w Poznaniu odbył się solo Projekt Camp: pierwsze w historii spo- tkanie – w jednym miejscu i czasie – wszystkich rezydentów Solo Projektu. spotkanie obejmowało instalację (wizytówki/prezentacje rezydentów), wspólne warsztaty, a także proponowane przez poszczególne osoby lekcje tańca, rodzaj sharingu – dzie- lenia się własną praktyką. na przestrzeni lat wyraźnie widać, że kolejne edycje Solo Projektu stawały się przygotowaniem do dalszej pracy, w tym często – do twórczego spotkania w ramach bardziej lub mniej efemerycznego kolektywu. Podobną rolę peł- nią projekty SBNT, gromadzące młodych artystów, jak Happy! (2009) w choreogra- fii nieżyjącego już nigela Charnocka z brytyjskiego DV8 czy Skutki niezamierzone (2014) sjoerda Vreugdenhila. Choć w  obu wymienionych pracach wykorzystano indywidualność artystów i ich zbiorowy potencjał ujawniający się we wspólnym spo- tkaniu w procesie twórczym i na scenie, odnoszę wrażenie, że w szczególny sposób to Back to bone (2014), zrealizowany we współpracy z wybitną australijską improwiza- torką i badaczką somatycznych metod pracy w tańcu – Rosalind Crisp, pozwolił na równoległe poprowadzenie indywidualnego i kolektywnego procesu twórczego. o ile w Happy! na pierwszy plan wysuwała się teatralna dramaturgia spektaklu i inten- sywna fizyczność tancerzy, o tyle w drugim – wsłuchująca się głęboko w ciało prak- tyka improwizacyjna, kładąca nacisk na współpracę i reagowanie na siebie nawzajem w czasie rzeczywistym. z każdego z młodych twórców Crisp wydobywa potencjał taneczno-improwizatorski, stymulując do ruchu te części ciała i miejsca w jego/jej wnętrzu, które do tej pory pozostawały uśpione lub niewystarczająco aktywne. tak twórczo pobudzonych artystów zderza ze sobą w  najróżniejszych konfiguracjach, co zostało powtórzone podczas spektaklu mieszczącego się w ramach improwizacji strukturalnej. inną drogę obrała twórczyni ostatniego jak dotąd „Browarowego” pro- jektu grupowego, niemiecka choreografka isabelle schad. W Collective Jumps (2015) to właśnie grupa i jej wywrotowy potencjał stały się głównym tematem spektaklu. artystka, a wraz z nią młodzi tancerze i widzowie, przygląda się tu rozmaitym mode- lom pracy w grupie, jej sposobom kształtowania się i współpracy, mającym oparcie w pogłębionej praktyce somatycznej czerpiącej z Body-Mind Centering®. Wizualną reprezentacją wszystkich wymienionych aspektów stają się tu zjawiskowe formy ciele- sne, bazujące na morfologii ciał performerów, ukazujące ich fizyczność w nieustannie zmieniających się, zaskakujących formach i kształtach – od tańców korowodowych, poprzez konfrontacje niczym w sztukach walki, po niezwykle płynny i hipnotyczny 12 Więcej o genezie programu Stary Browar Nowy Taniec, pierwszych kilku latach jego działalności oraz pokoleniowym doświadczeniu pracy w  Browarze wyrażonym w  słynnym określeniu „poko- lenie solo” (po raz pierwszy użytym na łamach nieistniejącego już portalu nowytaniec.pl przez W. Mrozka w 2008 r. w relacji z przeglądu Stary Browar Nowy Taniec na Malcie, zob. Nowy taniec. Rewolucje ciała, red. W. Mrozek, Warszawa 2012, s. 42–47) w eseju a. Królicy Nowe pokolenie, czyli dzieci Browaru i ich rówieśnicy [w:] taż, Sztuka do odkrycia. Szkice o polskim tańcu, tarnów 2011, s. 81–95. OD TAŃCA DO CHOREOGRAFII PN 4 Aa m 1 4. Dalija Aćin Thelander, Keren Levi, Up Side Down, koprodukcja Art Stations Foundation by Grażyna Kulczyk w ramach projektu Stary Browar Nowy Taniec dla Dzieci — Roztańczone Rodziny, 2016 r., fot. J. Wittchen dla Art Stations Foundation by Grażyna Kulczyk ruch, przypominający ławice ryb lub morskich stworzeń (ukwiały czy będące wyni- kiem spotkania wielu niezwykłych organizmów rafy koralowe). Na przestrzeni lat zwiększały się możliwości produkcyjne SBNT, a formuły realizowanych prac (i zasięg efemerycznej wspólnoty) ulegały poszerzeniu — od prac solowych do grupowych, nie tylko tych wymienionych, ale i realizowanych w pełni przez polskich twórców, jak m.in. Agata Maszkiewicz, Maria Stokłosa, Janusz Orlik, Renata Piotrowska-Auffret, Anna Nowicka czy Sławek Krawczyński wspólnie z Anną Godowską. Jako kuratorka Joanna Leśnierowska nie zaprzestała również pracy choreograficznej, tworząc swoje kolejne prace — m.in. Rekonstrukcja, ...(Rooms by the sea) z cyklu ćwiczenia w patrzeniu, Blur. Jako program i miejsce w jednym SBNT stał się platformą spotkania dla wszystkich tych, dla których cho- reografia oznacza bycie w drodze i poszukiwanie. Czy podobne możliwości zaofe- rował widzom? Nie tylko Stary Browar Nowy Taniec na Malcie W tym samym roku, w którym uruchomiono Solo Projekt, powstał także prze- gląd Stary Browar Nowy Taniec na Malcie, od przeszło dekady stanowiący ważną część największego w Polsce interdyscyplinarnego festiwalu o formule międzyna- rodowej — Malta Festival Poznań. Po niecałych dwóch latach regularnych prezen- tacji w Browarze był to znakomity moment, aby program uzupełnić o nieco inny, bardziej skondensowany projekt. Podobną funkcję SBNT na Malcie pełni do dziś — prezentacje i projekty odbywają się przez cały rok, ale czerwcowy, kilkudniowy 157 JULIA HoczykK 5. Agnieszka Kryst z dziećmi podczas warsztatów w ramach projektu Stary Browar Nowy Taniec dla Dzieci — Roztańczone Rodziny, fot. ]. Wittchen dla Art Stations Foundation by Grażyna Kulczyk przegląd pozostaje wyjątkowym świętem, podczas którego można w intensywny sposób doświadczyć „nowego tańca” — poznać twórców z zagranicy czy obej- rzeć nowe prace artystów już znanych, regularnie goszczących w Browarze. Choć przywołane w części o Solo Projekcie słowa Jonathana Burrowsa patronują przede wszystkim właśnie programowi rezydencyjnemu, stały się także credo całego programu performatywnego realizowanego w Browarze, co więcej — w równym stopniu odnoszą się również do widzów. Joanna Leśnierowska postawiła bowiem na konsekwentną edukację publiczności, zapoznawanie jej z najnowszymi nur- tami współczesnej choreografii, co sprawiło, że „Browarowy” widz rzeczywiście może mieć niezwykłe poczucie bycia ze sztuką tańca na bieżąco”. Na początku sięgnięto jednak w bardzo bezpośredni sposób do historii tańca, dokonując gestu o niezwykle wymownym, a nawet symbolicznym znaczeniu: „W 2007 roku hono- rowym gościem Starego Browaru była legendarna współtwórczyni amerykańskiej awangardy tańca (m.in. Grand Union i Judson Dance Theater) — Yvonne Rainer, która opowiadała o burzliwych latach, gdy wraz z innymi tancerzami dokonywali redefinicji medium tańca i spektaklu tanecznego (por. słynny NO manifesto), ale także pokazała filmy z późniejszego okresu własnej, indywidualnej już ścieżki artystycznej. Wizyta Rainer miała dla Browaru wymiar autodefiniujący, pozwoliła 13 Wynika to także z realizowanego konsekwentnie przez J. Leśnierowską networkingu — Art Stations Foun- dation by Grażyna Kulczyk, podmiot prowadzący program Stary Browar Nowy Taniec, jest m.in. członkiem europejskiej sieci prezenterów Aerowaves oraz członkiem-założycielem European Dance Houses Network (EDN). Więcej: http://www.artstationsfoundation5050.com/taniec/ nowa-asf-szablon-podstawowy-2/ [dostęp: 6 V 2017]. 158 od tańca do choreografii 159 przyjrzeć się tej paradoksalnej (bo zrywającej z wszelkimi tradycjami) tradycji, mającej ogromny wpływ na cały światowy taniec”14. W ten sposób Stary Browar Nowy Taniec ustanowił niejako swoją własną genezę, wskazując na inspirację nur- tem amerykańskiego postmodern dance i  wpisując swoje działania w  formułę kontynuacji, twórczego rozwijania rewolucyjnych gestów tanecznych postmoder- nistów i podtrzymywania ciągłości tanecznego dziedzictwa. W bloku prezentacji SBNT na Malcie znajdują się obok siebie spektakle zagra- niczne i polskie, co pozwala na spojrzenie na rodzimą choreografię w szerszym kontekście, a jednocześnie sprawia, że staje się ona częścią międzynarodowego obiegu tej sztuki, a  jej twórcy – członkami globalnej społeczności tanecznej. Przez lata znacznie się to zmieniło, bo do Poznania artyści powracają z rozmai- tych zakątków Europy i świata, ale tak jak SBNT często pomagał im w ugrunto- waniu swojej pozycji lub choć dawał pierwszy impuls do dalszej, autorskiej pracy choreograficznej, tak oni zwrotnie wnosili do niego swój potencjał, pomysły oraz dzielili się własnym rozwojem – i wciąż to robią. Dlatego nie dziwi fakt, że to właśnie w Browarze narodziła się inicjatywa reaktywowania15 Polskiej Platformy tańca – przeglądu tanecznych spektakli zrealizowanych przez rodzimych arty- stów, wybranych przez profesjonalne jury, tak aby stworzyć reprezentatywny, choć różnorodny obraz polskiego tańca. impreza ta adresowana jest głównie do zagranicznych kuratorów, a jej celem jest przede wszystkim promocja tanecznych produkcji i ich twórców. Browar był głównym organizatorem PPt, przygotowywa- nej we współpracy z Centrum Kultury zamek w cyklu dwuletnim, w latach 2008, 2010 i 2012 – ostatnia edycja także we współpracy z instytutem Muzyki i tańca, który od 2014 roku stał się głównym organizatorem tego wydarzenia. W kooperacji z innymi organizacjami, głównie z Polski i Europy, Stary Browar Nowy Taniec realizuje także szereg innych projektów – jednorazowych lub cyklicz- nych. nie sposób wymienić ich wszystkich, najważniejszym z nich jest jednak Stary Browar Nowy Taniec dla Dzieci – pionierski w polskich warunkach projekt adreso- wany do dzieci i ich opiekunów16. W ramach projektu „od 2011 roku odbywają się warsztaty ruchowe oraz prezentowane są najciekawsze spektakle taneczne przy- gotowane z myślą o dziecięcej publiczności”17. od 2014 roku formuła programu uległa poszerzeniu, czego wyrazem stał się jego podtytuł „Roztańczone rodziny”. W warsztatach adresowanych zarówno do najnajów (0–2 lata), jak i (najczęściej) dzieci kilkuletnich brać mogą udział także ich dorośli opiekunowie, co pomaga budować inny rodzaj więzi z dzieckiem, wykorzystujący jego naturalny potencjał ruchowy i sensoryczny. natomiast u dorosłych nierzadko budzi się dzięki temu 14 J. Hoczyk, Dziesięć lat z Browarem, „Ruch Muzyczny” 2014, nr 11, s. 34. 15 Polska Platforma tańca odbyła się po raz pierwszy w 2003 r., wówczas w formule przeglądu taniec.pl w ramach Międzynarodowego Festiwalu tańca Współczesnego Ciało/Umysł. Cyt. za: http://www.polskapl -atformatanca.pl/pl/2017/o platformie [dostęp: 6 V 2017]. 16 Więcej o początkach i specyfice projektu Stary Browar Nowy Taniec dla Dzieci pisze a. Koczorowska Taniec współczesny przede wszystkim dla dzieci?, taniecPoLsKa.pl, 21 iV 2012: http://www.taniecpolska. pl/-krytyka /136 [dostęp: 6 V 2017]. 17 Cyt. za: http://www.artstationsfoundation5050.com/taniec/wydarzenie/stary-browar-nowy-taniec-dla- dzieci/64 [dostęp: 6 V 2017]. Julia Hoczyk 160 uśpiona świadomość ciała. W ciągu pierwszych edycji kładziono nacisk na prezen- tacje spektakli i instalacji performatywnych (jak niezwykła, ciesząca się ogrom- nym powodzeniem Baby Space dla niemowląt i ich opiekunów, zrealizowana przez Daliję aćin Thelander18), przygotowanych przez zagranicznych twórców, i warsz- taty prowadzone przez gości programu. spektakle dały wgląd w niezwykle bogaty na świecie nurt spektakli taneczno-ruchowych dla dzieci, wcześniej w Polsce nie- mal nieznany. W  ostatnich latach dominują jednak warsztaty prowadzone przez rodzi- mych twórców (pedagogów i choreografów), szczególnie zainteresowanych pracą z dziećmi, jak choćby iza szostak, Monika Kiwak, Janusz orlik czy agnieszka Kryst. Wspomniana już Dalija aćin Thelander wraz z Keren Levi do współtwo- rzenia wizualno-ruchowego spektaklu Up Side Down zaprosiły w 2016 roku młode polskie artystki, Dorotę Michalak, Krystynę Lamę szydłowską i zofię tomczyk19. niecały rok później, w styczniu 2017 roku, powstała pierwsza artystyczna pro- pozycja dla dzieci, zrealizowana w Browarze przez polskie twórczynie – Hannę Kanecką (pomysł, choreografia), aleksandrę Bożek-Muszyńską (choreografia, wykonanie) i natalię oniśk (wykonanie). Konsultantką artystyczną DOoKOŁA została Dalija aćin Thelander. Według słów samych twórczyń DOoKOŁA jest instalacją proponującą choreograficzne, interaktywne i wielozmysłowe doświad- czenie najmłodszym widzom [2–5,5 roku] i  ich opiekunom”20. tworzenie pol- skiego zaplecza dla sztuki tańca skierowanej do dzieci stało się więc w ostatnich latach ważnym obszarem działalności Browaru. W  ramach SBNT dla Dzieci, równolegle do ewolucji zachodzącej w  obszarze teatru lalkowego (coraz bar- dziej hybrydycznego) – uznawanego w Polsce za sztukę mniej prestiżową i mniej znaczącą – w ostatnich latach odzyskującego swoją rangę, mamy do czynienia z podobnym zjawiskiem. najmłodsza publiczność, zachęcona w tak niekonwen- cjonalny sposób, z pewnością będzie do tańca powracać w późniejszych latach. Polscy twórcy zyskali w ten sposób niezwykłą możliwość rozwoju i sprawdzenia się w tym, co najtrudniejsze – pracy z dziećmi i dla nich: dla publiczności, która znakomicie wyczuwa każdy fałsz, lecz zarazem wnosi otwartość i gotowość do eksperymentu. Może innego niż ten, który legł u podstaw Solo Projektu i innych programów SBNT, ale jednak można tu zauważyć programową spójność. twórcy, młodsi i starsi widzowie, wymiana myśli, koncepcji, energii i praktyk – wszystko to razem stanowi o wyjątkowości Starego Browaru Nowego Tańca. Pozostaje mieć nadzieję, że SBNT będzie działał jeszcze przez długie lata, pozwalając kolejnym rocznikom artystów, obecnej i nowej publiczności w każdym wieku, na odkrywa- nie dla siebie tańca i siebie w tańcu. 18 http://www.artstationsfoundation5050.com/taniec/wydarzenie/baby-space/184 [dostęp: 6 V 2017]. 19 http://www.artstationsfoundation5050.com/taniec/wydarzenie/up-side-down/2753 [dostęp: 6 V 2017]. 20 http://www.artstationsfoundation5050.com/taniec/wydarzenie/dookoa/3015 [dostęp: 7 V 2017]. 161 anna Koczorowska Kronika poznańskich festiwali tańca* Poznańska Wiosna Baletowa (2004–2013) narodziła się w teatrze Wielkim w Poznaniu. inspiracją były wizyty baletu petersburskiego, własne produkcje oraz chęć pokazania poznańskiej widowni różnorodnego repertuaru w wykonaniu polskich i zagranicznych wykonawców. zapraszając do współpracy Polski teatr tańca – Balet Poznański, Poznańska Wiosna Baletowa połączyła siły zakorzenionych w Poznaniu instytucji kultural- nych, które od lat sprawiają, że stolica Wielkopolski jest postrzegana jako ważne centrum tańca. zaczęło się od przeglądu twórczości Borisa Eifmana, twórcy oryginalnego stylu wywiedzionego z  baletu klasycznego. Kolejne edycje, od drugiej do szó- stej, utrzymywały balans pomiędzy repertuarem zakorzenionym w polskiej sce- nie tańca a spektaklami gości z zagranicy. W 2005 roku projekt teatru Wielkiego w Poznaniu – rekonstrukcja baletu romantycznego spod znaku „płaszcza i szpady” pt. Hrabia Monte Christo – dzielił czas festiwalowy z dwoma wieczorami Ballet Flamenco de andalucia pt. Podróż na Południe. Podczas iii Poznańskiej Wiosny Baletowej pojawił się Butler Ballet z indianapolis i teatr Wielki – opera narodowa z  Warszawy, który pokazał Taniec według mężczyzn, czyli choreografie Jacka Przybyłowicza, Karola Urbańskiego i sławomira Woźniaka. Podczas czwartej edy- cji festiwalu występ nowojorskiego Complexions Contemporary Ballet, założonego przez tancerzy wywodzących się z kręgu alvin ailey american Dance Theater Dwighta Rhodena i Desmonda Richardsona, zrównoważony był polskimi akcen- tami choreograficznymi w postaci Carpe diem Polskiego teatru tańca – Baletu Poznańskiego i Ziemi obiecanej teatru Wielkiego w Łodzi. Piąta odsłona festiwalu przyniosła przede wszystkim premierę Romea i Julii sergiusza Prokofiewa w cho- reografii Emila Wesołowskiego, od 2007 roku dyrektora artystycznego teatru Wielkiego w Poznaniu, oraz spektaklu Stanisław i Anna Oświęcimowie do muzyki Mieczysława Karłowicza, a także występ Baletu Mateo Klemmayera. na tym tle wyróżnia się Vi Poznańska Wiosna Baletowa – największą gwiazdą wydarzenia był niewątpliwie hiszpański zespół Compania antonio Gades, który zatańczył naj- ważniejsze prace choreograficzne swego patrona, znanego szerokiej publiczności ze współpracy z reżyserem filmowym Carlosem saurą – Carmen, Krwawe gody i Suitę flamenco. Jako nowość programową warto również przypomnieć wieczór * tekst powstał na bazie materiałów archiwalnych teatru Wielkiego w Poznaniu, Fundacji nuova oraz Pol- skiego teatru tańca – Baletu Poznańskiego, za których udostępnienie autorka serdecznie dziękuje. ANNA KOCZOROWSKA 1. The Green, choreografia Ed Wubbe, Polski Balet Narodowy, fot. E. Krasucka/ Teatr Wielki - Opera Narodowa ludowych tańców ukraińskich w wykonaniu Lwowskiego Zespołu Tańca Junist, który był jedyną nawiązującą wprost do folkloru propozycją wszystkich dziesięciu edycji Poznańskiej Wiosny Baletowej. W sezonach teatralnych od 2009/2010 do 2013/2014 roku zastępcą dyrek- tora ds. baletu Teatru Wielkiego im. Stanisława Moniuszki w Poznaniu był Jacek Przybyłowicz, niegdyś tancerz Kibbutz Contemporary Dance Company, który pokazywał w Poznaniu nowe tendencje choreograficzne, czerpiąc w szczegól ności z twórczości choreografów z Izraela, ale też nie zapominając o klasycz- nym i neoklasycznym repertuarze baletowym. Odzwierciedlała to koncepcja VII Poznańskiej Wiosny Baletowej, która oscylowała pomiędzy klasycznym baletem romantycznym La Sylphide, neoklasycznym Stworzeniem świata Teatru Wielkiego w Poznaniu w choreografii Uwe Scholza a różnymi formami i estety- kami obecnymi w tańcu współczesnym, reprezentowanym przez Vertigo Dance Company z Izraela oraz zespół Emanuela Gata. Ósma edycja Poznańskiej Wiosny Baletowej była z pewnością jedną z najbardziej międzynarodowych. Pokazany w 2011 roku w Poznaniu spek- takl Motyle Ramiego Beera, dyrektora artystycznego Kibbutz Contemporary Dance Company, był pierwszą realizacją tego światowej sławy artysty w Polsce. Podobnie było w przypadku innego wywodzącego się z Izraela choreografa, Itzika 162 Kronika poznańskich festiwali tańca 163 Galiliego, który z poznańskim zespołem przygotował swoją choreografię Things I told nobody. Wystąpił również akram Khan Company z Wielkiej Brytanii ze spektaklem Vertical Road, eksplorującym wspólne płaszczyzny między kultu- rami Wschodu i zachodu, oraz zespół 420People z Pragi, założony przez Václava Kuneša i natašę novótną, tancerzy jednego z najbardziej prestiżowych zespołów na świecie netherlands Dans Theater, którzy poza choreografiami samego Kuneša pokazali Bolero – dzieło jednego z najwybitniejszych współczesnych choreogra- fów, dyrektora artystycznego Batsheva Dance Company, ohada naharina. z kolei iX   Poznańska Wiosna Baletowa była ukłonem w  stronę niemieckiego teatru tańca – na scenie pod Pegazem zagościł tanztheater Bremen, który pokazał rekon- strukcję spektaklu Callas z 1983 roku w choreografii Reinhild Hoffmann, pionierki teatru tańca i dyrektor artystycznej teatru tańca w Bremie w latach 1978–1986. Kolejny zwrot akcji przyniosła dziesiąta edycja Poznańskiej Wiosny Baletowej, określona przez Przybyłowicza jako „edycja polska”. We wstępie do programu festiwalu uzasadniał on, że pozycje światowej choreografii są coraz częściej reali- zowane w polskich zespołach baletowych i że warto je pokazać. Przykłady takiej współpracy znalazły się w programie festiwalu: The Green Eda Wubbego Polskiego Baletu narodowego, Święto wiosny Kieleckiego teatru tańca w  choreografii angelina Preljocaja czy Fascynacje opery nowej w  Bydgoszczy w  choreogra- fii Jormy Jo/Maura de Candia. Festiwal Wiosny (2006–2013) X edycja Poznańskiej Wiosny Baletowej była efektem współpracy teatru Wielkiego w  Poznaniu i  Fundacji nuova, która w  2006 roku zapoczątkowała festiwal o  wyjątkowej formule, poświęcony reinterpretacjom Święta wiosny igora strawińskiego. Dwie pierwsze edycje przyniosły wersje tego klasycznego dzieła przefiltrowane przez pozaeuropejską wrażliwość – w choreografii Heddy Maalema wystąpili afrykańscy tancerze z  nigerii, Mali, senegalu i  Beninu. W następnej edycji zobaczyliśmy Haru No Saiten. Święto wiosny – jedyną w Polsce prezentację japońskiego tańca butoh do muzyki igora strawińskiego w wykonaniu Compagnie ariadone z Francji. organizatorzy Festiwalu Wiosny mocno akcentowali jego interdyscyplinar- ność, podkreślając, że interesują ich nie tylko ruchowe reinterpretacje baletu niżyńskiego, ale także inspiracje Świętem wiosny w innych dziedzinach sztuki. Jako przykład nich posłuży wideoinstalacja Katarzyny Kozyry, konfrontująca wymagający wirtuozerii technicznej taniec z  możliwościami starzejącego się ludzkiego ciała. Podczas trzeciej odsłony festiwalu zaprezentowany został projekt austriackiego kompozytora i artysty multimedialnego Klausa obermaiera i ars Electronica Futurelab, sytuujący się na pograniczu choreografii i nowych mediów. solo Julii Mach przy użyciu kamer i  elektronicznych czujników przeniosło się w  wirtualną przestrzeń, w  której ulegało zwielokrotnieniu i  rozpadowi, obser- wowane przez umożliwiające trójwymiarowe widzenie okulary. Podczas czwartej edycji Święto wiosny interpretowała DJ an on Bast w SACRE Electro Concert i – na fortepianie – Marek tomaszewski. Własną sceniczną wizję rytuału budzenia natury do życia wykreował choreograf Emanuel Gat w The Rite of Spring, wplatając do warstwy ruchowej spektaklu elementy salsy. Czołowy współczesny choreograf ANNA KOCZOROWSKA konceptualny Xavier Le Roy solo Le Sacre de Printemps — wariację na temat dyrygowania. Precyzyjne podążanie za zróżnicowaniem form muzycznych zapisanych w partyturze Strawińskiego widzieliśmy w spek- taklu kanadyjskiego choreografa Daniela Lćveillć. Niemiec, Raimund Hoghe, niegdyś _ współpracujący z Piną Bausch, zaprezentował choreo- grafię Sacre — The Rite of Spring, mini- malistyczny spektakl będący też kon- frontacją z powszechnie przyjętymi kanonami piękna ludzkiego ciała. Podczas piątej odsłony festiwalu była też propozycja dla widzów teatral- nych - spektakl Niżyński w reżyserii Waldemara Zawodzińskiego. Z czasem festiwal stał się inspi- racją do budowania nowych wypo- wiedzi artystycznych. Wszystkie 2. II Tramonto della Primavera produkcje zaprezentowane podczas Societas Raffaello Sanzio, fot. M. Zakrzewski sześciu edycji festiwalu powstały na jego zamówienie. Warto wspo- mnieć o Il Tramonto della Primavera Societas Raffaello Sanzio, znanego włoskiego teatru awangardowego w choreogra- fii Claudii Castellucci, która zogniskowała swoją pracę wokół zagadnienia rytmu. Swoje wersje tematu zaprezentował Teatr Dada von Bzdiilów w Le sacre oraz cho- reograf Janusz Orlik. Nową inicjatywą był konkurs muzyki elektronicznej Electro Sacre, w którym zwyciężył muzyk, kompozytor i DJ — Qlhead. Po raz siódmy spotkaliśmy się z twórcami festiwalu w 2012 roku. Wystąpił Polski Balet Narodowy, prezentując dwie wersje utworu — zrekonstruowaną choreografię Wacława Niżyńskiego i głośną wizję sceniczną Mauricea Bćjarta z 1959 roku. Fiński zespół Tero Saarinen Company zaprezentował Stravinsky Evening, składający się z dwóch baletów Strawińskiego: Petrushka i Hunt, które to przedstawienie międzynarodowa krytyka zgodnie usytuowała wśród najcie- kawszych interpretacji dzieł Strawińskiego. Ósma edycja festiwalu połączona już była z X odsłoną Poznańskiej Wiosny Baletowej — w kontekście obchodów stulecia światowej prapremiery Święta wiosny. Festiwal Atelier Polskiego Teatru Tańca (2008-2016) Atelier Polskiego Teatru Tańca (PTT) powstało jako scena poszukiwań i debiu- tów dla tancerzy, aby mogli odkrywać swój potencjał w przestrzeniach różnych sztuk. Festiwal Atelier Polskiego Teatru Tańca istniał od 2008 roku. W pierwszej jego odsłonie liczba premier była imponująca, zaprezentowano: IXXI - La Lotta Continua w choreografii Bartłomieja Raźnikiewicza, Kilka kroków (d)o miłości 164 KRONIKA POZNAŃSKICH FESTIWALI TAŃCA A, z a SD. ukom=mówkka : ba <q 3. Need me, choreografia Andrzej Adamczak, fot. ]. Wittchen w choreografii Pawła Malickiego i Agnieszki Błachej, Dziesiątą wieczór Piotra Chudzickiego, Beatus vir, qui... Pauliny Wycichowskiej oraz Krótkie dni Pawła Matyasika. Tancerze, którzy w obrębie Atelier mogli sobie pozwolić na ryzyko eksperymentów, chętnie korzystali z możliwości przygotowania własnej choreo- grafii. W drugiej edycji Festiwalu Atelier Andrzej Adamczak pokazał Trzy sio- stry — wyobrażenie, czerpiąc z tradycji teatru dramatycznego dla stworzenia spek- taklu teatru tańca, w trzeciej, w spektaklu Daniela Stryjeckiego DSM - IV.301.81, ujawnił się kolejny kierunek poszukiwań tancerzy PTT — nowe media. Żywe były również inspiracje literackie — w Balladynie w choreografii Kariny Adamczak- -Kasprzak i Agaty Ambrozińskiej-Rachuty i Nienasyceniu Pawła Matyasika. Nowością czwartej edycji festiwalu był m.in. projekt Daniela Stryjeckiego Dance Box, umożliwiający chętnym widzom ruchową improwizację w przygotowanej do tego przestrzeni pod dyktando instrukcji głosowych. Efekty pracy Laboratorium Choreograficznego działającego przy Śląskim Teatrze Tańca, a pełniącego tam podobną rolę jak w Poznaniu Atelier PT'T, można było poznać, oglądając cho- reografię Przelotnie Sylwii Hefczyńskiej-Lewandowskiej. Kolejna edycja festiwalu 165 ANNA KOCZOROWSKA 4. Tchekkpo Dance Company, Pourquoi pas?, fot. K. Fabiański przyniosła premierowe pokazy przedstawienia Double trouble w choreografii Karoliny Wyrwał. Co ciekawe, użyto w nim po raz pierwszy w przestrzeni teatralnej kostek smart wireless, służących do kontrolowania i tworzenia dźwięku na żywo. Swoją nową choreografię The Unknown — niewiadoma (wersja 2012) pokazał Paweł Malicki, bodaj najbardziej płodny choreograf Atelier. Szósta edycja Atelier znów obfitowała w premiery, których było aż cztery: Planets Lukasa i Terezy Leopold, Public space w choreografii Karola Miękiny, Maathai Nielsa Claesa, Ukradkiem Tomasza Pomersbacha i Katarzyny Rzetelskiej. Koniecznie trzeba przypomnieć siódmą edycję festiwalu w 2014 roku, głównie ze względu na premierę Need me w choreografii Andrzeja Adamczaka, który znalazł się wśród spektakli wyselek- cjonowanych do pokazu międzynarodowemu gronu kuratorów i krytyków tańca podczas Polskiej Platformy Tańca 2014. Warto też podkreślić, że niektóre spekta- kle z tego czasu, jak choreografia Urszuli Bernat-Jałochy Nondescript, wciąż znaj- dują się w repertuarze PT". Festiwal Atelier, stawiający z początku na premiery, zmienił z czasem nieco formułę, w której pewną regułą stało się wracanie do stworzonych wcześniej spek- takli. Tak było przykładowo podczas ósmej edycji: premiera Hello. And Goodbye w choreografii Pawła Malickiego złączyła się z prezentacją Hello, my Friend, który miał premierę rok wcześniej. Nie inaczej było podczas ostatniej edycji festiwalu — premiera Andrzeja Adamczaka Touch me pociągnęła za sobą wplecenie do pro- gramu jego wcześniejszej choreografii Need me. Festiwal Atelier pożegnaliśmy pre- mierami Planu w choreografii Marcina Motyla, Unisono Adriana Radwańskiego 166 Kronika poznańskich festiwali tańca 167 oraz debiutem laureatki Medalu Młodej sztuki „Głosu Wielkopolskiego 2016” Moniki Błaszczak pt. Śnienie. ale nie pożegnaliśmy całkiem – atelier wycho- wało kilku ważnych choreografów: andrzeja adamczaka, Paulinę Wycichowską, iwonę Pasińską, Daniela stryjeckiego, Pawła Malickiego. Dało szansę tancerzom, aby rozwijali się jako choreografowie, oraz stworzyło możliwość doskonalenia się w różnych kierunkach – przypomnijmy, że jako kostiumograf debiutowała w nim tancerka Ptt adriana Cygankiewicz. Międzynarodowy Festiwal Teatrów Tańca (2004–2016) Powiązanie Międzynarodowego Festiwalu teatrów tańca z Warsztatami tańca Współczesnego, podczas których można było zgłębiać różne techniki tańca, miało znaczenie edukacyjne i opierało się na związku pomiędzy doświadczaniem tańca a umiejętnością jego interpretacji. od pierwszej edycji festiwalu wyraźny był nurt prezentacji spektakli gospodarzy – w 2005 roku Ptt zatańczył Tango z Lady M. W roku następnym wystąpiła – po raz pierwszy w Polsce – jedna z najbardziej zna- czących choreografek francuskich Karine saporta, pokazując spektakl Preferences, będący kolażem wybranych scen z jej repertuaru. Podczas czwartej edycji festi- walu pokazywane były nie tylko spektakle z głównego nurtu repertuarowego Ptt, ale także te wyprodukowane w ramach atelier, jak Medea w choreografii Rafała Dziemidoka z iwoną Pasińską w roli głównej. W roku 2007 zatańczył w Poznaniu aura Dance Theatre z  Litwy, jedyny miejski teatr tańca współczesnego w  tym kraju. Warto też wspomnieć o występie w 2008 roku skanses Dansteater Malmö, który był sygnałem otwarcia Ptt na współpracę z  twórcami ze skandynawii. z  kolei siódma edycja festiwalu upłynęła pod znakiem Roku Chopinowskiego w 200. rocznicę urodzin kompozytora: Modal Dance Company z Francji poka- zała Chopin – black hole w  choreografii Thierry’ego Vergera Eizry, z  użyciem jego autorskiej techniki modal underground, choreografię Krystyny Mazurówny Chopin inaczej, Tysiąc kolorów takako Matsudy, Transkrypcje sopockiego teatru tańca, Chopin – Fresh Fruits w  choreografii andrzeja adamczaka oraz przed- stawienie dyplomowe studentów UMFC w Warszawie pt. Mój Fryderyk. Pojawił się kolejny akcent skandynawski – Company B. Valiente założona przez Gunhild Björnsgaard z norwegii. tematem ósmej edycji festiwalu były 4 pory roku – w ten wdzięczny motyw przewodni wpisały się spektakle w choreografii izadory Weiss Święto wiosny w wykonaniu Bałtyckiego teatru tańca, Jesień Nuembir w choreo- grafii Jacka Przybyłowicza, Wiosna – Effatha w choreografii Ewy Wycichowskiej, Lato – red sun w choreografii Thierry’ego Vergera, przygotowane we współpracy z Polskim teatrem tańca. Warto też odnotować występ association Pedro Pauwels z Francji – grupy prowadzącej badania nad zmysłową percepcją tańca. iX Międzynarodowy Festiwal teatrów tańca koncentrował się wokół tematu pamięci i  miał inspirować do dialogu międzykulturowego. Wystąpili goście z Korei Południowej, isum Dance Company, którzy w choreografii Hae Kyung Lee Tykwa szukali równowagi między niejednokrotnie humorystycznymi elemen- tami koreańskiego tańca tradycyjnego a tańcem współczesnym. Kolejnym zwro- tem ku północy Europy był Xi Międzynarodowy Festiwal teatrów tańca „znaki Czasu”, który otrzymał wsparcie w ramach iceland, Liechtenstein, norway EEa Grants. Wystąpił islandzki teatr tańca, zespół narodowy mający status publicznej anna Koczorowska 168 instytucji z siedzibą w teatrze Miejskim w Rejkiawiku, a także Karin Gunnarsdóttir i Melkorka sigridur Magnúsdóttir ze spektaklem Coming up, który został nagro- dzony islandzką nagrodą teatralną w kategorii choreografia roku. Program dwu- nastego festiwalu wypełniły produkcje Polskiego teatru tańca. Ważnym gościem z zagranicy był Battery Dance Company z nowego Jorku, jeden z ambasadorów kultury Usa, organizator nowojorskiego festiwalu tańca The Downtown Dance Festiwal. Drugim ważnym zespołem był tchekpo Dance Company, założony we Francji przez tchekkpo Dan agbetou, artystę pochodzącego z zachodniej afryki, który kontynuuje pracę z zespołem w niemczech. Rok później grupa powróciła na festiwal z premierą Pourquoi pas?. Co ciekawe, była w tej edycji jedynym gościem z  zagranicy. Wystąpiło za to wiele zespołów z  Polski – Kielecki teatr tańca, sopocki teatr tańca, iwona olszowska i anna Haracz oraz studenci Wydziału teatru tańca w Bytomiu PWst w Krakowie. Żaden z opisanych przeze mnie festiwali nie doczekał się w tym roku konty- nuacji. Może już czas na nowy rozdział w kronice poznańskich festiwali tańca? TANECZNA EDUKACJA Na poprzedniej stronie: Lekcja tańca klasycznego w Państwowej Średniej Szkole Baletowej w Poznaniu (ob. Ogólnokształcąca Szkoła Baletowa im. Olgi Sławskiej-Lipczyńskiej), prowadzona przez Barbarę Karczmarewicz, 1969 r., fot. ze zb. Archiwum KMP 171 anna solak Miasto w tańcu aż trudno uwierzyć, że w Poznaniu, w którym dzisiaj działają cztery nieza- leżne szkoły baletowe, aż do lat 50. praktycznie nie było miejsca, w którym adepci tańca klasycznego mogliby kształcić swoje umiejętności. nauka owszem, była możliwa, ale odbywała się jedynie prywatnie, w domach nauczycieli prowadzą- cych zajęcia z ruchu. Wszystko zmieniło się w 1951 roku, kiedy to w budynku przy ul. Gołębiej otwarto Państwową Podstawową szkołę Choreograficzną (dziś znaną jako ogólnokształcąca szkoła Baletowa im. olgi sławskiej-Lipczyńskiej). od tej pory miłośnicy puent mieli już dokąd się udać ze swoją pasją i chęcią rozwija- nia talentów. Potem przyszła kolej na trzy kolejne adresy: szkołę Baletową anny niedźwiedź (1994), szkołę tańca i  Baletu „Fouetté” (1997) i  Prywatną szkołę tańca Współczesnego natalii Draganik-Franke (2011), a  wraz z  nimi sukcesy kolejnych pokoleń poznańskich tancerzy. Ta sama, a jednak inna nie można chyba wyobrazić sobie lepszej lokalizacji dla szkoły baletowej niż zabytkowy budynek tuż obok starego Rynku w Poznaniu. Barokowa kamienica, w której mieści się dzisiejsza ogólnokształcąca szkoła Baletowa im. olgi sławskiej- -Lipczyńskiej, to część pojezuickich budynków, wpisujących się w kompleks daw- nego zespołu klasztornego z drugiej połowy XVi wieku, do którego należą również poznańska fara czy dawne kolegium jezuickie, dziś mieszczące w swych murach Urząd Miasta Poznania. sami jezuici przybyli do Poznania w 1570 roku, obejmując najważniejsze lokalizacje w centrum miasta, co spowodowało, że w stosunkowo krótkim czasie miasto stało się jednym z największych ośrodków towarzystwa Jezusowego w Polsce. Mało kto zdaje sobie sprawę z tego, jak fortunna i symbo- liczna dla szkoły jest jej lokalizacja. Jak pisze poznański autor stefan Drajewski w swojej biografii Conrada Drzewieckiego1, sztuka baletu w Wielkopolsce poja- wiła się niemalże równolegle na dworach magnackich i w teatrze szkolnym, będą- cym dziedziną podlegającą właśnie jezuitom. ale zacznijmy od początku. Jak czytamy w  annałach szkoły, budynek w  jego obecnym kształcie powstał dopiero w  XViii wieku. Po kasacie zakonu jezuitów w  1773 roku przejęła go Komisja Edukacji narodowej, która zało- żyła tu Wojewódzką szkołę narodową. Dwadzieścia lat później występował tu teatr Wojciecha Bogusławskiego, „ojca teatru polskiego”. W  latach Księstwa Warszawskiego mieściła się tu szkoła Departamentowa, następnie Gimnazjum 1 s. Drajewski, Conrad Drzewiecki. Reformator polskiego baletu, Poznań 2014. anna solak 172 Świętej Marii Magdaleny, które w 1858 roku przeniesiono na plac Bernardyński. od lat 20. XX wieku aż do 1933 roku działała tu szkoła sztuki zdobniczej. Współczesna historia osB zaczyna się dopiero w latach 50. W 1951 roku z ini- cjatywy wybitnej przedwojennej primabaleriny olgi sławskiej-Lipczyńskiej oraz wizytatora szkolnictwa artystycznego zygmunta Dąbrowskiego powstała Państwowa Podstawowa szkoła Choreograficzna. Dąbrowski został wówczas jej pierwszym dyrektorem, a sławska-Lipczyńska dyrektorem artystycznym. Już rok później placówka przekształciła się w Państwową Średnią szkołę Baletową, w któ- rej nauka trwała 9 lat. Początkowo szkoła usytuowana była w odwachu na starym Rynku, ale w 1957 roku przeniosła się na ul. Gołębią 8, gdzie zajęła odbudowaną po wojnie część budynku z pięknym arkadowym dziedzińcem. W nowym miej- scu dyrektorem został Edmund Jaworowicz, a jego zastępcą aleksander Kramski. Cztery lata po przeprowadzce szkoła zajmowała już cały kompleks budynków przy Gołębiej, a po kolejnych pięciu zmieniła nazwę na Państwowa szkoła Baletowa. Po ustąpieniu olgi sławskiej-Lipczyńskiej w 1971 roku dyrektorem artystycznym szkoły został Conrad Drzewiecki, wybitny choreograf i twórca Polskiego teatru tańca – Baletu Poznańskiego, do którego po ukończeniu szkoły będzie się w póź- niejszych latach zgłaszała znakomita większość tancerzy, a który właśnie tutaj miał swój początek. „Przez całe wakacje w Państwowej szkole Baletowej trwał remont, Czesław Pietrzak, człowiek do wszystkiego, tak wspomina tamten czas: »Przez całe lato pracowałem bezpłatnie. Urządzałem teatr na Koziej. Parter, potem zaplecze wokół sceny, garderoby, bufet. Równocześnie sprowadzono z opery Poznańskiej kostiumy i scenografie do ośmiu baletów. Dziesięć olbrzymich szaf. trzeba je było uprać, naprawić. Byłem tam krawcem, fryzjerem, charakteryzatorem, magazynie- rem, garderobianym i Bóg wie kim jeszcze«”2. oficjalnie teatr zaczął swoją działalność 1 września 1973 roku. Jak tłumaczył jego założyciel, miał być zarazem i teatrem, i baletem, „dlatego zespół nasz nazywa się teatrem tańca”3. Jeśli zaś chodzi o działalność edukacyjną Drzewieckiego, ode- grał on nieocenioną rolę w tworzeniu filarów programu nauczania tańca współ- czesnego. aż trudno uwierzyć, że dokonał tego genialny choreograf samouk, który – dodajmy – uprawnienia do nauczania i formalne potwierdzenie kwalifi- kacji zawodowych (sam zakończył naukę na etapie szkoły podstawowej) uzyskał w uznaniu zasług na piśmie z Ministerstwa Kultury i sztuki w Warszawie już po objęciu stanowiska kierownika artystycznego szkoły. i to na wniosek miejskiego Wydziału Kultury. to z jego inicjatywy szkoła jako pierwsza wprowadza do pro- gramu nauczania taniec współczesny. Ponad trzydzieści lat później jego imię będzie nosić reprezentacyjna aula szkoły. „to nasza szkoła i Conrad Drzewiecki wprowadzali jako pierwsi taniec współczesny do polskich szkół. to tutaj znalazł miejsce pierwszy teatr tańca w Polsce, czyli Polski teatr tańca. od tego momentu kształcimy artystów baletu i tańca” – mówi Mirosław Różalski, dyrektor szkoły. na początku lat 80. w szkole został otwarty Wydział Estradowy, który działa do 1991 roku jako jedyny w Polsce, a na początku lat 90. przez cztery lata z rzędu funkcjonował tu Polski teatr tańca ii – szkoła Poznańska, do której należeli 2 tamże, s. 160. 3 tamże, s. 159–160. Miasto w tańcu 173 tylko najlepsi uczniowie. to pomysł ówczesnej dyrektor szkoły Liliany Kowalskiej i dyrektor Ptt – Balet Poznański Ewy Wycichowskiej. W 1991 roku, kiedy szkoła świętowała 40-lecie swojego istnienia, nadano jej imię olgi sławskiej-Lipczyńskiej, jednak nazwę w jej obecnym, pełnym brzmieniu uzyskała dopiero pod koniec tej dekady. Jednocześnie z obchodami jubileuszu powstało towarzystwo Przyjaciół szkoły Baletowej, którego członkowie wspierają jej działalność i  rozwój, a  rok później po raz pierwszy została wręczona nagroda Patronki szkoły, ufundowana przez jej synów – Piotra i Pawła Lipczyńskich. Co roku przyznawana jest najlep- szemu absolwentowi. szkoła przy Gołębiej przygotowuje zawodowych tancerzy. nauka trwa tu dzie- więć lat i kończy się uzyskaniem dyplomu. Plan lekcji obejmuje kilkanaście przed- miotów, takich jak taniec klasyczny i współczesny, ludowy i charakterystyczny, taniec jazzowy, taniec historyczny, partnerowanie, interpretacja muzyczno- -ruchowa, rytmika, wiedza o tańcu, audycje muzyczne, umuzykalnienie, repertuar baletowy, zasady charakteryzacji i gra na fortepianie. Jej uczniami mogą zostać zarówno dzieci, jak i dorośli. z myślą o jak najwcześniejszym wyłuskiwaniu talen- tów, które będzie można szlifować przez kolejne lata, prowadzone są tak zwane Zajęcia ABC dla dzieci w wieku 4–10 lat i młodzieży. na pierwszym miejscu stawia się tu ruch ubrany w formę tańca klasycznego, dla najmłodszych prowadzony bar- dziej w formie zabawy niż regularnych treningów. Wśród zajęć znalazły się też m.in. ćwiczenia z zakresu tańca klasycznego, minietiudy taneczno-baletowe, słuchanie muzyki baletowej i dowolna jej interpretacja ruchowa. Prócz tego taniec klasyczny dla dorosłych, bez względu na wiek, gdzie program zajęć obejmuje ćwiczenia przy drążku, małe skoki (allegro) czy stretching. szkoła, jako jedyna wśród pięciu pań- stwowych szkół baletowych, prowadzi zajęcia z tańca jazzowego. obok europejskiej sztuki baletowej uczniowie tańczą też nowoczesną klasykę. W ostatnich latach do programu dołączył nowy przedmiot – hip-hop. Wychowankowie szkoły tworzą też własne choreografie, występując z orkiestrami, takimi jak orkiestra Kameralna Polskiego Radia „amadeus”, orkiestra Filharmonii Poznańskiej, orkiestra Miasta Poznania, sinfonietta Polonia czy il Giardino d’amore. Mówi się, że miejsce to ma swój niepowtarzalny klimat, kameralną, arty- styczną atmosferę i  indywidualne podejście do uczniów. to zdecydowanie przywilej niewielkiej szkoły, w  której nikt nie jest anonimowy, bo kształcenie przebiega od szkoły podstawowej aż do matury. na liście dyrektorów osB zna- leźli się zygmunt Dąbrowski, aleksander Kramski, Edmund Jaworowicz i Barbara turek, a od 2007 roku kierujący placówką do dziś Mirosław Różalski. natomiast na liście absolwentów figuruje choćby Ewa Wycichowska, w latach 1988–2016 dyrek- tor Polskiego teatru tańca (stanowisko to przejęła tuż po Conradzie Drzewieckim) czy – z  młodego pokolenia – Victoria nowak, zwyciężczyni Eurowizji dla Młodych tancerzy w roku 2015 w Pilźnie i konkursu na najlepszego absolwenta Polskich szkół Baletowych, obecnie tancerka teatru Wielkiego w Poznaniu. Jej absolwenci występują na scenach całego świata, m.in. w  teatrze narodowym w Bratysławie i tel awiwie czy pięciokrotnie w Filharmonii Berlińskiej (z Berliner symphoniker). na zeszłorocznym XXiii Festiwalu operowym w Bydgoszczy pre- zentowali w międzynarodowej obsadzie operę-balet Rameau Les Indes Galantes. Regularnie tańczą też w  repertuarze teatru Wielkiego. „Dzisiejszy absolwent anna solak 174 szkoły jest nieporównywalnie bardziej wszechstronny i zaawansowany technicz- nie niż jego starsi koledzy” – przyznaje jej dyrektor. sześć lat temu koncertem w teatrze Wielkim i zjazdem absolwentów szkoła hucznie świętowała 60-lecie swojego istnienia. „Dzisiejsza szkoła to ta sama szkoła  co kiedyś, a jednak zupełnie inna – uważa Mirosław Różalski. – Właściwie nie zmieniły się dwie rzeczy: kształcimy przyszłych artystów, a taniec klasyczny jest tutaj głównym przedmiotem. największa zmiana to pojawienie się tańca współczesnego z całym bogactwem odmian, stylów i technik” – dodaje. Teatr w szkole, szkoła w teatrze Pierwsza z  założonych w  mieście prywatnych szkół tańca klasycznego – szkoła Baletowa anny niedźwiedź – mieści się przy ul. Petera Mansfelda 4 na Jeżycach. Co ciekawe, w budynku z pedagogiczną duszą, dawniej bowiem będą- cym siedzibą Wielkopolskiego Prywatnego Gimnazjum Męskiego, założonego przez dr. Brunona Czajkowskiego4. Jego imieniem – w nawiązaniu do tradycji gmachu – nazwano zresztą jedną z auli szkoły, której historia sięga już blisko ćwierćwiecza. Działa tu również niepubliczna szkoła sztuki tańca, która kształci dzieci i młodzież w trybie zawodowym, oraz szkoła artystyczno-akrobatyczna. Wszystkie pod egidą szkoły sztuk anny niedźwiedź. „to właśnie z myślą o naj- młodszych talentach w 2013 roku do szkoły Baletowej anny niedźwiedź dołą- czyła niepubliczna szkoła sztuki tańca, która umożliwia edukację baletową w trybie zawodowym, oraz – od 2014 roku – szkoła artystyczno-akrobatyczna kształcąca przyszłych akrobatów i artystów cyrkowych. Warto dodać, że do życia powołano również Fundację artystyczno-Edukacyjną anny niedźwiedź, której misją jest wspieranie kształcenia utalentowanych adeptów sztuk scenicznych oraz wspieranie wyjątkowych pomysłów artystycznych” – podkreśla Rita Larek, kie- rownik literacka szkoły. Dyrektor anna niedźwiedź, pedagog tańca klasycznego i choreograf, sama jest absolwentką Państwowej szkoły Baletowej im. Feliksa Parnella w Łodzi, ukończyła też studia na Wydziale Pedagogiki Baletu w akademii Muzycznej im. Fryderyka Chopina w Warszawie. Przez 15 lat uczyła tańca klasycznego dzieci niesłyszące, a w swojej karierze stworzyła ponad 20 spektakli baletowych. z Poznaniem zwią- zała się jako tancerka teatru Wielkiego i Muzycznego w Poznaniu. Jej szkoła dzia- łalność rozpoczęła w roku szkolnym 1994/1995. szybko stała się rozpoznawalna w środowisku tanecznym i zaczęła intensywnie się rozwijać. to właśnie tu ucznio- wie ćwiczą zarówno taniec klasyczny, jak i współczesny. Do tego techniki wspoma- gające naukę i prowadzenie ruchu, takie jak pilates (połączenie jogi, baletu i ćwi- czeń izometrycznych) i barre au sol (mieszanka jogi, pilatesu i elementów techniki tańca współczesnego). W jej ofercie dorośli znajdą taniec klasyczny i jogę, dzieci natomiast taniec klasyczny, ludowy, jazz i akrobatykę. Jak przyznają jej twórcy, szkoła chce wpisywać się w koncepcję szkoły sztuk, łącząc w sobie wiele multi- dyscyplinarnych dziedzin. Dlatego prócz zajęć z podstaw tańca prowadzi także 4 Brunon Czajkowski – wieloletni nauczyciel greki i przedmiotów humanistycznych w Gimnazjum Marii Magdaleny oraz w Uczelni Żeńskiej im. Dąbrówki. założyciel Wielkopolskiego Prywatnego Gimnazjum Męskiego i powojenny dyrektor i Lo im. Karola Marcinkowskiego. Miasto w tańcu 175 warsztaty muzyczne, teatralne i literackie. Posiada nawet własną pracownię kostiu- mów, w  której swoje pomysły realizują krawcowa Grażyna Bittner i  modystka anna najdek, mające ponaddwudziestoletnie doświadczenie w tworzeniu kreacji na potrzeby scen teatralnych (m.in. teatru Wielkiego w  Poznaniu). „Jesteśmy otwarci na wszystkie osoby, które posiadają umiejętności sceniczne. Myślimy tu zarówno o artystach doświadczonych, utytułowanych, ale także o absolwentach szkół artystycznych czy ludziach, którzy nigdy nie odebrali scenicznej edukacji. Chętnie poznamy tancerzy, akrobatów, śpiewaków, choreografów, scenografów. Jeszcze chętniej osoby, które posiadają prawdziwie niespotykane umiejętności. najchętniej zaś po prostu tych, którzy kochają sztukę. szukamy bowiem przede wszystkim ciekawych osobowości, które tak jak my nie boją się scenicznego ryzyka i kochają rozwój” – przekonuje na swojej stronie internetowej5. Pedagogami są tu w głównej mierze absolwenci Państwowej szkoły Baletowej im. olgi sławskiej-Lipczyńskiej: sandra napierała związana z poznańskim teatrem Muzycznym, współpracująca z  teatrem Wielkim im. stanisława Moniuszki w Poznaniu i Polskim teatrem tańca angelika Kaczmarek, solistka baletu teatru Wielkiego Magdalena Kossakowska czy od lat związana z nim laureatka nagrody „Biały Bez” w kategorii tancerz Lidia zwolińska. od maja 2017 roku wspomniana już aula im. Brunona Czajkowskiego nabrała nowego znaczenia, zamieniając się w miejsce wystawiania spektakli działającego przy szkole teatru Cortiqué. Premierowo prezentuje się tu spektakl baletowo-ope- rowo-akrobatyczny Cylia w reżyserii anny niedźwiedź. Co ciekawe, widownia może obserwować spektakl z trzech stron, konstrukcja sceny pozwala bowiem na wykonywanie profesjonalnych ewolucji akrobatycznych. „Polska scena baletowa potrzebuje artystów doświadczonych, obytych, świadomych siebie i swoich umie- jętności. Występy w teatrze Cortiqué umożliwią młodym wykonawcom wszech- stronny rozwój i ułatwiają kolejne zawodowe kroki. to między innymi z myślą o nich tworzymy to miejsce” – komentuje anna niedźwiedź. Wcześniej szkoła realizowała spektakle wystawiane na deskach teatrów całej Polski: Alicję w Krainie Czarów, Naturalion ku Słońcu i Królową Śniegu. Jej uczniowie występowali m.in. na deskach teatru Wielkiego w  Poznaniu, w  operze nova w  Bydgoszczy czy Filharmonii Świętokrzyskiej w Kielcach. „szacujemy, że w ostatnich trzech latach nasze spektakle zobaczyło około 30 tys. widzów” – mówi dyrektor administra- cyjna szkoły anna namyślak. Pod szyldem „Fouetté” niepubliczna szkoła sztuki tańca „Fouetté” wywodzi się bezpośrednio ze szkoły tańca i Baletu „Fouetté” założonej przez Beatę Książkiewicz 10 listopada 1997 roku. Główna siedziba znajduje się przy ul. Mołdawskiej 22, ale w  ciągu swojego istnienia szkoła doczekała się również filii na os. tysiąclecia. Jej motto to „osiąganie celów poprzez taniec”. naukę podstaw baletu mogą rozpocząć już trzylatki. Edukacja trwa dziewięć lat i obejmuje zarówno przedmioty taneczne, jak i teoretyczne. na liście autorskiego programu znajdują się więc taniec klasyczny i współczesny, taniec charakterystyczny, wiedza o tańcu, rytmika i umuzykalnienie, 5 www.szkolabaletowa.poznan.pl/szkola_baletowa/o_szkole/wspolpraca/ anna solak 176 a wśród zajęć warsztatowych inne gatunki tańca, jak flamenco czy taniec ludowy. nauczyciele szczególną uwagę zwracają na wykształcenie ogólne swoich pod- opiecznych, dlatego od samego początku program szkoły przewidywał cykl nauczania wyłącznie w godzinach pozalekcyjnych. Poza tym jednym z kluczowych wymagań szkoły są bardzo dobre wyniki w nauce. Każdy przyszły absolwent musi być wszechstronnie wykształcony i posiadać wiedzę z różnych dziedzin nauki. Dla wsparcia wszystkich inicjatyw prowadzonych przez szkołę została założona podle- gająca ministerstwu Fundacja „Fouetté”. z jej pomocą od 2004 roku organizowane są letnie kursy tańca i baletu dla dzieci i młodzieży podczas corocznych obozów baletowych. ich uczestnicy finalnie tworzą własne układy choreograficzne, które prezentowane są podczas specjalnego konkursu choreograficznego. Dyrektor szkoły Beata Książkiewicz jest profesorem nadzwyczajnym i wykładowcą UMFC6 na kierunku taniec, specjalność pedagogika baletowa, doktorem sztuki, peda- gogiem i choreografem. Ukończyła z wyróżnieniem Wydział Pedagogiki i Choreografii instytutu sztuki teatralnej w Moskwie (Gitis), przez wiele lat wykładała w Państwowej szkole Baletowej w Poznaniu. Współpracowała przy powstaniu international Young Dancers Festival – Międzynarodowego Festiwalu Młodych tancerzy7. na swoim koncie ma też książkę Spektakl baletowy dla dzieci – proces twórczy. Jej szkoła posiada własny, autorski program nauczania, opracowany z uwzględnieniem wytycznych Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa narodowego dla niepublicznych szkół baletowych. W swoim repertuarze ma wiele układów choreograficznych, w  tym pełnospektaklowe balety Kopciuszek (muz. s. Prokofiew), Dziadek do orzechów (muz. P. Czajkowski) i Brzydkie kaczątko (muz. F. schubert) w choreografii Beaty Książkiewicz. Współpracuje z innymi szkołami baletowymi w kraju i za granicą. organizuje m.in. wymianę uczniów i peda- gogów oraz wspólne koncerty i spektakle ze szkołami City Ballet z Danii, M.me Pavlova z Włoch, Kalinka z Hiszpanii, schule fur Ballett und Gymnastik z niemiec, arts Ballet Theatre of Florida z Usa oraz Konservatorium der stadt Wien z austrii. Uczestniczy też w konkursach ogólnopolskich i zagranicznych, a jej uczniowie biorą udział w festi- walach i warsztatach. W sierpniu 2016 roku została wpisana do rejestru niepublicznych szkół artystycznych w Centrum Edukacji artystycznej, podlegających Ministerstwu Kultury i Dziedzictwa narodowego. Wpis ten oznacza, że każdy etap edukacji w Fouetté będzie potwierdzony ministerialnym świadectwem. Ponadto jej absolwenci po dzie- więciu latach nauki otrzymują Dyplom zawodowego tancerza, traktowany na równi z  dyplomem wydawanym przez państwowe szkoły baletowe. sylwetka absolwenta, detalicznie opisana przez samą szkołę, zakłada, że uczeń, który otrzymał jej dyplom, „posługuje się różnymi technikami tańca, posiada wiedzę o dorobku literatury muzycz- nej ze szczególnym uwzględnieniem dzieł baletowych, jest pasjonatem sztuki tańca i innych sztuk wyższych i potrafi świadomie posługiwać się językiem tańca”8. 6 Uniwersytet Muzyczny Fryderyka Chopina w Warszawie. 7 Jego idea powstała już w 2003 r., ale po raz pierwszy festiwal odbył się w 2006 r. zrzesza dziś dziesięć szkół z całego świata, które co roku spotykają się w innym miejscu, by dzielić się wiedzą i doświadczeniami. Festi- wale odbywają się zawsze na terenie kraju, którego szkoły taneczne są częścią stowarzyszenia. W 2018 r. organizatorem jego 13. edycji będzie szkoła tańca i Baletu „Fouetté”. 8 www.fouette.pl Miasto w tańcu 177 Tancerze na Cytadeli Prywatna szkoła tańca Współczesnego natalii Draganik-Franke to najmłod- sza szkoła tańca w mieście. Powstała w 2011 roku, jak twierdzą jej pomysłodawcy: „z  potrzeby wypełnienia luki w  systemie edukacji tanecznej”9. Jej założycielka natalia Draganik-Franke to dyplomowany pedagog i choreograf tańca współczes- nego. Jest autorką choreografii do spektakli Whatever you wish, Obcojęzyczność, NIC czy Manifest. Pracowała z  takimi nazwiskami tanecznego uniwersum jak Palle Dyrvall, Melissa Monteros, Michael schumacher, David zambrano, innaki azpillaga, Thomas Hauert, Yossi Berg, Willi Dorner i Wim Vandekeybus, a w 2009 roku wzięła udział w projekcie i spektaklu Happy nigela Charnocka. W  Poznaniu ma na koncie kooperacje z  reżyserami Piotrem Kruszczyńskim (Walizka w teatrze Polskim, Niema żona w teatrze Wielkim i Peepshow w teatrze nowym), Pawłem szkotakiem (Eine kleine Nachtmusik, Józef i  Maria, Otello) i Moniką Dobrowlańską (Ożenek w teatrze Wielkim, Jaś i Małgosia). sama ukoń- czyła Państwową szkołę Baletową w Łodzi i akademię Muzyczną w Krakowie. Umiejętności szlifowała też w  holenderskiej Hogeshool voor de Kunsten. Jest stypendystką szwajcarskiej fundacji Pro Helvetia, prestiżowego Danceweb scholarship 2004 w Wiedniu oraz programu Mobileacademy 2007/Warszawa. studenci szkoły dostają do dyspozycji ponad 90 godzin warsztatów w mie- siącu. Wśród prowadzonych zajęć – taniec klasyczny, współczesny i  fizyczny, improwizacja, akrobatyka, a  nawet hip-hop. stW proponuje adeptom tańca kilka grup o różnym poziomie zaawansowania – od początkującego „0”, poprzez zaawansowany, aż do zespołu, różnorodne techniki tańca, warsztaty uzupełnia- jące, wykłady, projekty, spektakle i kino taneczne. szkoła działa w rytmie pięcio- dniowych zajęć praktycznych w tygodniu i odrębnych warsztatów weekendowych. Wszystkie zajęcia odbywają się w czterech salach tanecznych, oddalonych od sie- bie zaledwie 5-minutowym spacerem na terenie poznańskiej Cytadeli oraz przy ul. Dojazd. zasada szkoły jest taka, by liczba osób w grupie nie przekraczała 15. Każdy sezon artystyczny kończą pokazy pracy tancerzy i premiera przygotowa- nego przez nich spektaklu. Pierwszym wystawionym przez szkołę tańca Współczesnego spektaklem była zrealizowana już w pierwszym roku działalności szkoły Prowincja, prezentowana na poznańskim Międzynarodowym Festiwalu teatralnym MasKi. Potem przy- szła kolej na Body Collective (10 Vi 2013 r., teatr animacji) oraz Body. Short sto- ries i Freak Company, realizowane kolejno w 2015 i 2016 roku w scenie Wspólnej poznańskiego Centrum sztuki Dziecka. twórcy szkoły podkreślają wyraźnie, że z założenia ma ona skupiać nie tylko osoby, które zawodowo pragną związać się z tańcem współczesnym, ale również tych, którzy wyłącznie w ramach oso- bistej pasji są zainteresowani pogłębieniem swojej wiedzy o tej dziedzinie sztuki. „zależało nam na stworzeniu miejsca zapewniającego równy dostęp do edukacji i kultury, skupiającego ludzi szczerze zainteresowanych sztuką i tańcem” – piszą na swojej stronie internetowej10. 9 www.stw-poznan.pl/o-nas/idea/ 10 tamże. 178 Grażyna Wrońska szkoła marzeń Jest taka uliczka gdzie gołębie dzieciom wylatują spod nóg […] a wiotkie uczennice w szkole Baletowej tańczą walca pana szopena… Łucja Danielewska w poetyckim skrócie, bez podania nazwy ulicy, ale bar- dzo konkretnie, podała adres. tak, od 60 lat, czyli od roku 1957, szkoła Baletowa ma swą siedzibę przy ul. Gołębiej 8, w sąsiedztwie szacownej poznańskiej fary. Przedtem mieściła się w odwachu na starym Rynku. z upływem lat zmieniały się oficjalne nazwy szkoły, ale nie tylko duch, także założenia pozostały niezmienne, jedynie z biegiem czasu wzbogacany był program. nie bacząc na zniszczenia wojenne i niewyobrażalny dziś dla nas trudny czas, tę artystyczną szkołę powołała do życia garstka zapaleńców na czele z obecną jej patronką olgą sławską-Lipczyńską. to jej nazwisko, słynnej przedwojennej prima- baleriny, zdobywczyni międzynarodowych laurów i bardzo pięknej kobiety, która postanowiła poświęcić się pracy pedagogicznej, z pewnością elektryzowało i decy- dentów, i młodzież, która marzyła o podobnej karierze. Pani olga aż do 1970 roku była dyrektorem artystycznym szkoły. Pałeczkę przekazała jednemu z najważniej- szych polskich choreografów XX wieku – Conradowi Drzewieckiemu. ale to nie jedyne świetne i  znane nazwiska kojarzone z  tą instytucją. trudno wymienić wszystkich wybitnych pedagogów i absolwentów, ale przynajmniej kilka nazwisk trzeba wyróżnić tłustym drukiem: Liliana Kowalska, Wanda Jakowicka, Ewa Wycichowska, Emil Wesołowski, Roma Juszkat, Władysław Milon, Hanna staszak, a jeszcze na samym początku legendarna Marcela Hildebrandt-Pruska. niektórzy z nich uhonorowani zostali w szkole salami swojego imienia, żeby młodzież na co dzień przypominała sobie ich dokonania i próbowała naśladować. sądząc po odnoszonych przez szkołę sukcesach, wymieniona wyżej, niepełna oczywiście, lista znakomitości wzbogaci się zapewne o następnych mistrzów, którym będą się starali dorównać kolejni młodzi adepci trudnej sztuki tańca. Zaczarowane miejsce Już sam budynek szkoły zdaje się mówić, że dzieją się w nim rzeczy niezwy- kłe. Wspaniały dziedziniec z monumentalnymi schodami jest jak najpiękniejsza SZKOŁA MARZEŃ 1. Uczennice Ogólnokształcącej Szkoły Baletowej im. Olgi Sławskiej-Lipczyńskiej w Poznaniu, fot. R. Frąckowiak teatralna scenografia. A jeszcze krużganki, tajemnicze wnętrze, a na dodatek długa i chwalebna historia. W dawnej XVII-wiecznej szkole jezuickiej słynącej z wysokiego poziomu nauczania już w 1783 roku miał swoją siedzibę pierwszy w Poznaniu zawodowy teatr, a następnie przez ponad 60 lat, aż do roku 1858, kształcili się tutaj uczniowie słynnego Gimnazjum św. Marii Magdaleny (infor- muje o tym przechodniów stosowna tablica na murze szkoły, tuż przy wejściu na dziedziniec). Mniej znane są dalsze losy budynku: były tam i mieszkania, i Szkoła Tańca założona przez Piotra Mikołajczaka, a po odzyskaniu niepodległości wielce zasłużona Poznańska Szkoła Sztuk Zdobniczych (1921-1933). Oczywiście archi- tektura też zmieniała się w ciągu wieków, ale szczęśliwie przekształcenia nie ujmo- wały budynkowi urody, a wręcz ją uszlachetniały. To zasługa przede wszystkim Franciszka Koźmińskiego, który w latach 1759-1766, wzorując się na rzymskich rozwiązaniach, w zasadzie doprowadził szkolny kompleks do dzisiejszego kształtu. Nie znaczy to oczywiście, że dziś wygląda tak samo jak wówczas, że nie dotknął go czas i zniszczenia. Poważnie ucierpiał w 1945 roku, ale został odbudowany w latach 50., a gruntowny remont zakończył się dziesięć lat temu. Po niedaw- nym okresie zawirowań związanych ze sprawami własności, oraz podziwu god- nej determinacji uczniów i pedagogów, dziś już bez niepokojów może w swych murach kształcić młodych tancerzy. Młodości, ty nad poziomy wylatuj! To twarda szkoła. Wymaga od uczniów świetnej formy fizycznej, cierpliwości w wykonywaniu skomplikowanych ćwiczeń, wyczucia rytmu, ucha do muzyki, lekkości, upartego dążenia do celu. Zapisujące się do szkoły dzieci widzą w tańcu spełnienie swych marzeń o pięknie. I to zarówno w tym klasycznym, jak i współ- czesnym. Przez długie lata regularnych ćwiczeń pod okiem doświadczonych 179 Grażyna Wrońska 180 pedagogów przygotowują się do wymarzonego wejścia na scenę. Dyrektor Mirosław Różalski mówi i  również pisze o  szkole po prostu: „Jest nielubiana o 8 rano, zwłaszcza przez śpiąco-stojących i kiwających się przy drążku, a także wyrwanych na tortury przy tablicy, nieszczęśników”. Jest niezwykle wymaga- jąca, żeby nie powiedzieć wprost – zaborcza. obowiązuje przecież normalny program szkoły ogólnokształcącej, co obok intensywnych, codziennych zajęć fizycznych, udziału w spektaklach na profesjonalnych scenach i różnych ambit- nych projektach przygotowywanych w szkole, wypełnia dzień bez reszty. nauka tutaj wiąże się więc z wieloma wyrzeczeniami, rezygnacją z przyjemności dostęp- nych rówieśnikom z innych szkół, ale uczniowie nie rezygnują ze swego wyboru. oczywiście ci najbardziej zdeterminowani, którzy dzielnie, rok po roku, zdają egzaminy pozwalające na przejście na następny etap edukacji. Jest to więc szkoła z całą pewnością elitarna. nigdy nie ma w jej murach więcej niż dwustu uczniów. „Codzienna dyscyplina, wyrzeczenia i  hart ducha rodzą wspólnotę – mówi Elżbieta Kolasińska, niegdyś uczennica, a dziś nauczycielka m.in. wprowadza- jąca młodych w długą historię i specyfikę tańca. – ta wspólnota nie eliminuje oczywiście ducha rywalizacji, ale ułatwia dojrzewanie, pozwala spokojniej znosić porażki, które nie mogą zniechęcać, a przeciwnie – muszą mobilizować do prze- zwyciężania słabości. Kiedyś – dodaje – kilka czy kilkanaście lat temu – młodzież szybciej niż dziś nasiąkała klimatem szkoły, duchem współpracy i odpowiedzial- ności, prędzej zdawała sobie sprawę z roli własnej pracy w osiąganiu celów. ale to zjawisko szersze, zmienił się dość znacząco sposób wychowania, zmniejszył dystans między uczniem a nauczycielem. Jeszcze nie tak dawno nauczyciel był niekwestionowanym autorytetem, dziś różnie z tym bywa, ale – na szczęście! – w naszej szkole to się nie zmieniło – podkreśla. – nauczyciel nadal ma autorytet, może też dlatego, że jest bliżej ucznia, może mu poświęcić znacznie więcej czasu i uwagi niż w zwykłej szkole. stosunki są tu bardziej przyjacielskie. Pewnym pro- blemem, też nie wyjątkowym, dotyczącym nie tylko tej szkoły, a dość powszech- nym w naszej rzeczywistości, są kontakty z rodzicami. niestety, zauważyć można wzrost zachowań roszczeniowych, co ujemnie wpływa na atmosferę, nie tylko w naszej placówce. ale najważniejsze bez wątpienia, widoczne i doceniane, jest przekazywanie tradycji. Jest ona trwale wpisana w naszą codzienność. Pedagodzy z  całym oddaniem – obserwuję to przecież od lat – bezpośrednio przekazują swoje umiejętności, pasję, przywiązanie do szkoły. imponują młodym swoimi osiągnięciami, wysoką pozycją w życiu artystycznym, a to wszystko mobilizuje ich do pracy nad sobą. Krąg się zamyka, wzajemne oddziaływanie rodzi sukces” – z przekonaniem mówi Elżbieta Kolasińska. szkoła – i tu znów zacytuję dyrektora Różalskiego – jest „bardzo różna: kolo- rowa, szara, miła, groźna, piękna i brzydka, mądra i niemądra (rzadko), spra- wiedliwa albo i nie, przyprawiająca o ból brzucha (ze śmiechu) i łzy (te najpraw- dziwsze)”. ale w tym przecież tkwi jej siła, moc przyciągania, przemożna chęć, by mierzyć „siły na zamiary”… Uczy też walki z tremą, pozwala na konfrontowanie się z osiągnięciami innych. służą temu m.in. organizowane cyklicznie ogólnopolskie spotkania Konkursowe Młodych tancerzy będące przeglądem dokonań wszyst- kich pięciu szkół baletowych w Polsce: bytomskiej, gdańskiej, łódzkiej, poznańskiej i warszawskiej. to zawsze znaczące i potrzebne przedsięwzięcie. Bo konkursy – jak SZKOŁA MARZEŃ 2 2. Uczennice Ogólnokształcącej Szkoły Baletowej im. Olgi Sławskiej-Lipczyńskiej w Poznaniu, fot. R. Frąckowiak przypomina przywołany przed momentem dyrektor — „służą wszystkim, którym dodają skrzydeł, którzy mają dusze wojowników, którzy lubią się ścigać, ska- kać na głęboką wodę, [...] którzy lubią światło reflektorów (na sobie), którzy kochają widownię, która kocha ich... Ale tak naprawdę chodzi w nich o pracę wykonaną przed konkursem, to ona zostaje w nogach, w rękach, ciele, a przede wszystkim w głowie. Cieszcie się sukcesem, a jego braku nie rozpamiętujcie zbyt długo. Bo po konkursie i tak trzeba stanąć do drążka i w lepszym lub gorszym nastroju znowu zrobić plić, później tend i jeszcze jetć, i rond, i.... Jednym słowem: praca, praca, praca. W ubiegłym roku takie spotkanie organizowała szkoła wespół z Towarzystwem Przyjaciół Szkoły Baletowej i przy wsparciu Centrum Edukacji Artystycznej i Centrum Kultury Zamek. Było bardzo udane. „Z każdego kroku, z każdego ruszenia, Można tancerza czucia i myśli wyczytać” (A. Mickiewicz, Pan Tadeusz) Do powszechnej wiadomości przebiło się ostatnio nazwisko Viktorii Nowak, która dla siebie oczywiście, ale też i dla szkoły wygrała Eurowizję 2015, Złote Pointy 2015, otrzymała nagrodę Młody Tancerz 2015 - TVP Kultura i zdobyła tytuł Wielkopolanina 2016 w plebiscycie czytelników „Głosu Wielkopolskiego”. Czas najwyższy, by przypomnieć inne jeszcze sukcesy, którymi szkoła może się poszczycić nie tylko w kraju. To właśnie tu, za sprawą Conrada Drzewieckiego, odpowiednią rangę i znaczenie uzyskał taniec współczesny — Poznań jako pierw- szy w 1973 roku wprowadził go do programu szkół baletowych. Z różnymi jego odmianami, m.in z hip-hopem! Dziś nikogo już to nie dziwi. I w tej kategorii szkoła wychowała wielu bardzo uzdolnionych tancerzy którzy zasilili — i dzieje się to też obecnie — Polski Teatr Tańca i wiele innych profesjonalnych zespołów. Uczniów szkoły można podziwiać, i to regularnie, w Teatrze Wielkim w Poznaniu, w programach Filharmonii (nie tylko w Poznaniu, ale i w Gorzowie), Sinfonietty 181 Grażyna Wrońska 182 Polonii, orkiestry Miasta Poznania. z orkiestrą Polskiego Radia „amadeus” – ostatnio, 1 czerwca 2017 roku, był to spektakl Dziewczynka z zapałkami. Świat staje otworem Uczniowie często prezentują swe umiejętności i wdzięk poza Polską. W kro- nikach szkoły poczesne miejsce zajmują występy w Filharmonii Berlińskiej oraz z artystami Deutsche oper, bardzo owocna i dopingująca współpraca z izraelem, austrią, Czechami etc. a niedawno Jezioro łabędzie i Śpiącą królewnę wielokrotnie tańczyli w norwegii, gdyż występy odbywały się w różnych miejscach. to było męczące, intensywne, ale bardzo udane tournée. Jednym z większych ostatnich wyzwań artystycznych było przygotowanie na festiwal operowy w  Bydgoszczy barokowego dzieła J.P. Rameau Les Indes galantes z orkiestrą il Giardino d’amore i międzynarodową obsadą solistów, z którego szkoła bardzo dobrze się wywiązała. innym niezapomnianym dla młodych artystów przeżyciem, które doskonale zapa- miętali też poznaniacy, był spektakl Śnienie Polskiego teatru tańca w niezwykłej scenerii fary i budynku szkoły. Wzięło w nim udział aż 180 uczniów, a główną rolę kreowała Monika Błaszczak. Jej, jak również Viktorii nowak, w 2015 roku przy- znano prestiżowe Medale Młodej sztuki. Zaglądamy za kulisy Może i niektórzy powiedzieliby: „nie strój decyduje o kunszcie baletowym”. oczywiście nie decyduje, ale z  pewnością pomaga przemienić się tancerzowi w kreowaną postać i zachwycić widzów. Kostiumy – przekonałam się o tym na własne oczy – są niezwykle różnorodne, bogate, a z drugiej strony – także asce- tyczne. Wszystko zależy od charakteru i stylu tańca. Gromadzona od lat i wciąż wzbogacana kolekcja szkolnych strojów jest imponująca – dwa i pół tysiąca, a może aż trzy tysiące? W oszklonych szafach w wielkim porządku pysznią się stroje hisz- pańskie, węgierskie, rosyjskie, tureckie, arabskie, nasze ludowe, a  także pełne dostojeństwa – historyczne. no i oczywiście te najbardziej kojarzące się z klasycz- nym baletem, z Jeziorem łabędzim – króciutkie tiulowe spódniczki – paczki bale- towe. Wyjaśnia mi to wszystko, cierpliwie i z uśmiechem, Barbara szafrańska, od 45 lat nieprzerwanie sprawująca pieczę nad tym cennym magazynem. „»Paczki« są tu od czasów sprawującej kierownictwo artystyczne szkoły Liliany Kowalskiej, świetnej tancerki, choreografa i pedagoga, ceniącej przede wszystkim balet kla- syczny” – precyzuje pani Barbara. a inne tiulowe cuda, jakie podziwiać możemy np. w Giselle, zachwycają nawet na wieszakach. Kolejne suknie, mniej na oko efek- towne, dopiero w ruchu odkrywają całą swą urodę. Męskie stroje to kolety, choć są również – powiedzielibyśmy – i standardowe, koszule, muszki, garnitury… obuwie dla tancerzy to cholewy, podobne do powszechnie znanych damskich kozaczków do pół łydki. Dziewczynki rozpoczynające naukę tańca mają do dyspozycji pan- tofelki z czarnej skóry, a potem, po osiągnięciu odpowiedniego wieku i biegłości w sztuce tanecznej – buty na obcasie. no i są oczywiście słynne pointy z usztyw- nionym czubkiem, by można było czarować trudnymi baletowymi figurami. są i kostiumy zaprojektowane z myślą o tańcu współczesnym, w zupełnie innym stylu. „ale nie dajmy się zwieść stereotypom – mówi Barbara szafrańska. – Jezioro łabę- dzie nasi uczniowie tańczyli w norwegii właśnie we współczesnych kostiumach”. SZKOŁA MARZEŃ 3. Koncert dyplomowy, 2017 r., fot. R. Frąckowiak O wprost zaczarowanym miejscu swojej pracy mówić mogłaby bez końca. Ale też to niemal całe jej życie — zaczynała jako młoda dziewczyna i bardzo szybko wciągnął ją klimat szkoły i zadania, które miała do wykonania. Doskonale pamięta, jak w latach 70. i 80. trzeba było wykazywać się wielką przebiegłością i determinacją, by zdobyć konkretne materiały. „Tego nie da się w ogóle porównać z obecną sytuacją. Dzień do nocy — mówi. — O wszystko trzeba było zabiegać, jeździć po różnych miastach, uśmiechać się, nieraz błagać, ściągać z zagranicy... A wszystko z dużym wyprzedzeniem. Do końca nie można było mieć pewności, niespodzianki były niemal na porządku dziennym. Ale pani Barbara umiała sobie radzić, zyskując podziw i wdzięczność uczniów i pedagogów. Jej praca wymaga niezwykłej skrupulatności i również doskonałego rozeznania w powierzonym jej majątku. To ona kompletuje potrzebne do występów kostiumy młodych artystów. Sprawdza po kilka razy, czy czegoś nie brakuje, czy są dobrze zapakowane, opi- sane i zabezpieczone. Nie może zawieść. Podkreśla, że na pozytywny efekt spekta- klu składa się praca wielu ludzi: projektujących scenografię i stroje — tu pierwsze skrzypce gra Dorota Pawlukiewicz — i całego zespołu technicznego. Artyści muszą mieć pewność, że wszystko jest przemyślane, przygotowane, zapięte na ostatni guzik, że o nic nie muszą się martwić. Mają tylko jak najpiękniej tańczyć! „Zawsze możemy też liczyć na pomoc ze strony Teatru Wielkiego. Wiadomo — najczęściej tam występujemy, tam też w obecności całej szkoły, rodzin i przyjaciół odbywają się uroczyste koncerty dyplomowe. Tak więc znamy się bardzo dobrze i takie przy- jacielskie gesty są czymś właściwie normalnym. Tak to pojmują obie strony” - dodaje Barbara Szafrańska. Zawsze z pomocą Bez Rady Rodziców i Towarzystwa Przyjaciół Szkoły portret placówki przy Gołębiej byłby niepełny. Na ich czele stoją energiczne panie - Agnieszka Baranowska-Socha i Magdalena Ignaszak, obie związane ze szkołą w sposób jak najbardziej naturalny — uczą się w niej ich córki. Obie organizacje wspierają finansowo niektórych uczniów, fundują stypendia, starają się o różne fundusze 183 Grażyna Wrońska 184 i patronaty. na ogół z bardzo dobrym skutkiem. Udało się odnowić np. gabinet medyczny, tak potrzebny w tego typu szkole, a teraz gromadzą pieniądze na zakup brakującego sprzętu – i są dobrej myśli. Udało się też zmodernizować jadalnię, nie mówiąc o różnych pomysłach integrujących uczniów, a także rodziców, jak np. wycieczki, bale czy pełne atrakcji nocki w  szkole. „ale największą dumą towarzystwa są organizowane wspólnie z dyrekcją szkoły (uczestniczy we wszyst- kich naszych przedsięwzięciach!) i Centrum Edukacji artystycznej – warsztaty metodyczne dla nauczycieli szkół artystycznych z  całej Polski – mówi Magda ignaszak. i  tu podziękowania serdeczne przede wszystkim dla pani Krystyny Frąckowiak. ostatnio zajęcia warsztatowe z zakresu tańca klasycznego i neokla- sycznego prowadził Javier torres Lopez z Francji. Były świetne. a jeden z naszych absolwentów – Marek Cholewa, obecnie profesor tańca w  Butler University w indianapolis – wpadł na pomysł wymiany doświadczeń amerykańsko-polskich, przybliżenia studentom nie tylko zresztą naszej pracy, ale także innych krajów Europy. Już dwukrotnie gościliśmy 30-osobową grupę w naszej szkole – w 2014 i 2016 roku, a kolejny letni przyjazd zaplanowany jest na przyszły rok. – zależy nam na przedstawianiu osiągnięć naszej szkoły, popularyzacji tańca, różnych jego odmian, młodych artystów i także naszej pięknej siedziby – mówi pani Magda. Wydaje się to dziwne, ale jest niestety prawdziwe, że poznaniacy niewiele – deli- katnie mówiąc – wiedzą o nas. staramy się więc, by nasze inicjatywy przebiły się do ich świadomości, i na tym polu mamy już sukcesy: trzy razy z rzędu nasze pomysły zwyciężyły w projekcie na Kulturalny stary Rynek. to Dźwięki i Rytmy – oczywi- ście starego Miasta i Spotkajmy się na Starym Rynku. W tym roku nasze propozy- cje rozpisane są na lipiec, sierpień i wrzesień. Chwalimy sobie współpracę z Radą osiedla stare Miasto, staramy się współuczestniczyć w różnych przedsięwzięciach, utrzymujemy serdeczne kontakty z firmami, które nas wspomagają, zawsze zapra- szamy na nasze uroczystości i zawsze na piśmie dziękujemy za okazaną pomoc i życzliwość. takich form uczymy też nasze dzieci i tak też postępuje szkoła. Kogo jak nie artystów powinna obowiązywać kultura”. Członkami honorowymi towarzystwa są synowie patronki szkoły – Paweł i Piotr Lipczyńscy. Każdego roku, począwszy od 1992, fundują nagrodę dla naj- lepszego absolwenta szkoły. „zależy nam na podtrzymaniu więzi ze szkołą, której nasza matka poświęciła się bez reszty – mówią. – W naszym domu uczniowie byli stałymi bywalcami, mieliśmy z  nimi bardzo miłe kontakty i  zależało nam na utrwaleniu w rodzinnej tradycji pamięci o tamtej niezwykłej atmosferze. ale przede wszystkim chodziło nam o szkołę – jak można jej pomóc i w jaki sposób zachęcić młodych artystów do dalszej pracy. skoro nobel ufundował nagrodę, to – śmialiśmy się – my też możemy. Utwierdzała nas w tym pomyśle pani dyrektor Barbara turek, a więc odkładaliśmy co miesiąc pewną sumę, stworzyliśmy fun- dusz, a nagrodę dla najlepszego absolwenta wręczaliśmy z odpowiednim dyplo- mem i dużą osobistą satysfakcją” – mówi Paweł Lipczyński. 185 Małgorzata Kupsik 40 lat studiów rytmiki w akademii Muzycznej w Poznaniu studia w  zakresie rytmiki w  akademii Muzycznej im. i.J. Paderewskiego w Poznaniu utworzono w latach 70. XX wieku. Geneza ich powstania związana była z  działalnością pierwszych poznańskich pedagogów, którzy już w  latach 20. XX wieku propagowali główne założenia rytmiki szwajcarskiego muzyka émile’a  Jaques-Dalcroze’a. zaproponowana przezeń metoda, stworzona na początku ubiegłego stulecia, zakłada ścisły związek muzyki i  ruchu, w  którym muzyka inspiruje działania ruchowe w przestrzeni, a ewokowany muzyką ruch jest interpretacją zjawisk muzycznych. Podstawą odtwarzania przebiegu muzycz- nego za pomocą ruchów ciała jest doskonalenie koordynacji słuchowo-rucho- wej. Praktyczne działania muzyczno-ruchowe zawsze poprzedzają wprowadzenie pojęć muzycznych i wynikają z emocjonalnego przeżycia muzyki, natomiast roz- wijanie dyspozycji twórczych i odtwórczych wzajemnie się przenika1. Początki upowszechniania metody rytmiki émile’a  Jaques-Dalcroze’a w Poznaniu związane były z powstaniem w 1920 roku pierwszej wyższej uczelni muzycznej w mieście. Była to Państwowa akademia i szkoła Muzyczna, prze- mianowana w 1922 roku na Państwowe Konserwatorium Muzyczne. Pierwszym dyrektorem uczelni został Henryk opieński – kompozytor, entuzjasta metody rytmiki oraz częsty gość instytutu émile’a Jaques-Dalcroze’a w Hellerau. opieński, przekonany o walorach jego metody, wprowadził ją jako przedmiot nauczania do programu poznańskiej szkoły. Do grona jej pracowników należeli wówczas wykształceni w Hellerau absolwenci tamtejszego instytutu: Flora szczepanowska oraz Walentyna i  stanisław Wiechowiczowie2. W  1926 roku Walentyna Wiechowiczowa utworzyła w  Poznaniu prywatną szkołę Rytmiki i  Plastyki, w której prowadzono lekcje rytmiki dla dzieci według metody émile’a Jaques- -Dalcroze’a, a także zajęcia rytmiki, plastyki i tańca artystycznego dla dorosłych. ich efekty prezentowane były na koncertach. Rytmika prędko zyskała uznanie poznańskiej krytyki muzycznej. „Dzięki wysiłkom W. Wiechowiczowej i  czu- waniu nad czystością linii przedmiotu – pisał „Dziennik Poznański” – stał się 1 M. Kupsik, Rytmika – praktyka a  potencjał edukacyjno-terapeutyczny metody Emila Jaques-Dalcroze’a  [w:] Podmiot. Sztuka – terapia – edukacja. Rozwijanie potencjału twórczego, red. M. Cylkowska-nowak, J. imielska, E. Kasperek-Golimowska, Poznań 2012, s. 80. 2 40-lecie Państwowej Wyższej Szkoły Muzycznej w Poznaniu 1920–1960, red. F. Dąbrowski, W. Kandulski, E. Maćkowiak, s. Poradowski, L. schechtel, Poznań 1962, s. 15. MAŁGORZATA KUPSIK 1. Pedagodzy Państwowej Akademii i Szkoły Muzycznej w Poznaniu, w pierwszym rzędzie czwarty od lewej siedzi Henryk Opieński, w drugim rzędzie szósta od lewej Flora Szczepanowska, siódma od lewej Walentyna Wiechowiczowa, w trzecim rzędzie drugi od prawej stoi Stanisław Wiechowicz [w:] 40-lecie Państwowej Wyższej Szkoły Muzycznej w Poznaniu 1920-1960, red. F. Dąbrowski, W. Kandulski, E. Maćkowiak, S. Poradowski, L. Schechtel, Poznań 1962. coraz bardziej popularny sąd, że ta gałąź sztuki ma autentyczne walory i środki wypowiedzenia i że najelementarniejszym gestom można (w przeciwieństwie do banalności baletowej) nadać wagę hieratyczności, siłę żywiołowości i w ogóle wartość bezinteresownego przeżycia artystycznego”. Uczennicą Walentyny Wiechowiczowej była Marcela Hildebrandt-Pruska, która już wówczas prezentowała na koncertach kompozycje ruchowe utworów muzycznych. Jej debiut sceniczny miał miejsce w 1931 roku w Berlinie i zapo- czątkował cykl występów w Polsce, Austrii oraz Francji. Wybuch II wojny świato- wej niestety przerwał jej karierę solistyczną. W roku 1945 Marcela Hildebrandt -Pruska założyła w Poznaniu Prywatną Szkołę Rytmiki i Plastyki, która przyczy- niła się do upowszechnienia metody Emilea Jaques-Dalcrozea. W szkole prowa- dzono zajęcia z rytmiki, plastyki i tańca ludowego. Przygotowywane w trakcie zajęć kompozycje ruchowe utworów muzycznych były prezentowane na koncer- tach w Teatrze Polskim. Recenzje ukazujące się w tym czasie w prasie świadczą o najwyższym poziomie owych prezentacji: „Rytmo-plastyka wysubtelnia poczu- cie muzyki, pozwala ją zrozumieć nie tylko od strony rytmu, staje się również tworzywem emocjonalnego odczuwania harmonii tonów ”*. W latach 1955-1979 Marcela Hildebrandt-Pruska współpracowała z teatrami oraz Telewizją Polską, 3 Popis uczennic prof. Walentyny Wiechowiczowej, „Dziennik Poznański” 10 VI 1932. 4 Popis Szkoły Rytmiki i Plastyki M. Hildebrandt-Pruskiej, „Głos Wielkopolsk?, 16 VI 1948. 186 40 LAT STUDIÓW RYTMIKI W AKADEMII MUZYCZNEJ W POZNANIU 5 — © 2. Uczennice Walentyny Wiechowiczowej, wszystkie kolejne fot. ze zb. Katedry Rytmiki i Improwizacji Fortepianowej Akademii Muzycznej im. I.J. Paderewskiego w Poznaniu realizując choreografie i ruch sceniczny do kilkunastu przedstawień teatralnych, a także programów muzycznych i baletowych. Działalność pierwszych pedagogów posługujących się metodą Emile'a Jaques- -Dalcrozea stworzyła podwaliny dla poznańskiej rytmiki. Ich praca, a przede wszystkim bogata działalność artystyczna, ukształtowała specyficzną drogę jej rozwoju oraz stanowiła solidny fundament uzasadniający powołanie w stolicy Wielkopolski studiów muzycznych w zakresie rytmiki. Osobą, która bezpośred- nio zainicjowała ów proces, była uczennica Marceli Hildebrandt-Pruskiej, Monika Skazińska. Od 1953 roku występowała ona jako solistka — wykonawczyni kom- pozycji ruchowych swojej mistrzyni. W następnych latach prowadziła własną, bogatą działalność na tej płaszczyźnie, tworząc kompozycje ruchowe do dzieł m.in.: J.5. Bacha, W.A. Mozarta, J. Brahmsa, S. Prokofiewa, O. Messiaena, a także współczesnych kompozytorów polskich: W. Kotońskiego, A. Dobrowolskiego i A. Koszewskiego, opracowywała ponadto choreografie do sztuk dramatycz- nych. Równolegle od 1953 roku Monika Skazińska prowadziła działalność peda- gogiczną w dziedzinie rytmiki w poznańskich przedszkolach, szkołach muzycz- nych i w szkole baletowej. Przez wiele lat kierowała również Wydziałem Rytmiki w Państwowym Liceum Muzycznym w Poznaniu. Ceniona jako doskonały metodyk, podjęła w latach 70. starania o uruchomie- nie wyższych studiów muzycznych w zakresie rytmiki w Poznaniu. Poznańska uczelnia funkcjonowała wówczas (od 1947 r.) jako Państwowa Wyższa Szkoła Muzyczna, by w roku 1981 przyjąć miano Akademii Muzycznej im. Ignacego Jana Paderewskiego. Przedstawione przez Monikę Skazińską koncepcje kształ- cenia zyskały akceptację i w roku akademickim 1975/1976 do PWSM przyjęto 187 MAŁGORZATA KUPSIK pierwszych studentów, którzy stu- diowali na Wydziale Wychowania Muzycznego, realizując również Studium Pedagogiczne o kierunku rytmika. Dalsze działania Moniki Skazińskiej zmierzające do większej samodzielności kształcenia doprowa- dziły w roku akademickim 1980/1981 do utworzenia Sekcji Rytmiki na Wydziale Wychowania Muzycznego. Pierwsze dyplomy z tytułem magi- stra sztuki na kierunku wychowanie muzyczne w specjalności rytmika wydano w czerwcu 1983 roku. Powstanie studiów wyższych oraz potrzeba rozwoju kadry wyma- gały określenia statusu rytmiki jako dyscypliny artystycznej, w której możliwe byłoby przeprowadzanie - awansów pracowników naukowych. 3. Uczennice Marceli Hildebrandt-Pruskiej, Zaprezentowanie przez Monikę w środku Monika Skazińska Skazińską 13 grudnia 1984 roku kom- pozycji ruchowych utworów muzycz- nych umożliwiło obecnej w Poznaniu komisji Rady Wyższego Szkolnictwa Artystycznego zapoznanie się z metodą, dostrzeżenie artystycznych walorów rytmiki, a w konsekwencji uznanie jej jako dyscypliny artystycznej. W roku 1985 przeprowadzono pierwszy w Polsce przewód w tym zakresie, za sprawą którego Monika Skazińska uzyskała stanowisko docenta. Jednym z recenzentów był wówczas Conrad Drzewiecki — wybitny tancerz, cho- reograf i pedagog, twórca Polskiego Teatru Tańca — Baletu Poznańskiego, który pisał: „Uwertura tragiczna Panufnika zawierająca wiele elementu dramatycznego była szczególnie efektowna dla zaprezentowania ruchem zawartych w niej treści. Monika Skazińska wykorzystała ten ładunek emocji przez użyty rodzaj ekspresji ruchowej. Wyczucie muzycznych niuansów sprawiło, że również w kompozycji ruchowej zastosowano różne nasilenie dynamiki”. W 1993 roku z inicjatywy Moniki Skazińskiej swoją działalność w Akademii Muzycznej im. I.J. Paderewskiego w Poznaniu rozpoczął Zakład Rytmiki, który działał pod jej kierownictwem przez cztery kolejne lata. W 1997 roku kierowni- kiem tegoż zakładu została Małgorzata Kupsik. Osiem lat później Zakład Rytmiki przekształcił się w Katedrę Rytmiki i Improwizacji Fortepianowej. Zadaniem katedry jest organizacja i prowadzenie pracy artystycznej, naukowej i dydak- tycznej w zakresie rytmiki oraz kształcenie kadry. Jednostka sprawuje też mery- toryczną opiekę nad przedmiotami kierunkowymi na specjalności rytmika. * Recenzja C. Drzewieckiego, ze zb. Katedry Rytmiki i Improwizacji Fortepianowej Akademii Muzycznej im. LJ. Paderewskiego w Poznaniu. 188 40 LAT STUDIÓW RYTMIKI W AKADEMII MUZYCZNEJ W POZNANIU 4. Pedagogiczne praktyki studenckie w Państwowej Szkole Muzycznej I stopnia im. K. Kurpińskiego w Poznaniu 5. Rytmika dla seniorów 189 Małgorzata Kupsik 190 określa zarazem programy nauczania oraz wymagania egzaminacyjne poszcze- gólnych przedmiotów. W ramach prowadzonej działalności artystycznej i nauko- wej Katedra Rytmiki i improwizacji Fortepianowej jest organizatorem koncertów, sesji naukowych, sympozjów, seminariów i warsztatów. najważniejsze z nich to Konferencje Metodyczne Rytmiki oraz organizowane cyklicznie Międzynarodowe triennale Choreografii Muzyki. Począwszy od 2001 roku, studia w zakresie rytmiki ulokowano na wydziale pierwszym poznańskiej akademii Muzycznej jako specjalność na kierunku kom- pozycja i teoria muzyki, sam wydział zaś przyjął nazwę Kompozycji, Dyrygentury, teorii Muzyki i Rytmiki. W latach 2004–2008 na poznańskiej uczelni prowadzone były trzyletnie zaoczne studia licencjackie – rytmika. od roku akademickiego 2005/2006 dotychczasowa struktura jednolitych dziennych studiów magisterskich została zastąpiona studiami i i ii stopnia: w roku akademickim 2005/2006 przyjęto studentów na i rok studiów licencjackich, a trzy lata później rozpoczęto studia magisterskie o specjalności rytmika. Przez 40 lat istnienia studiów na kierunku rytmika poznańska uczelnia wypromowała ponad 200 magistrów oraz około 60 absolwentów studiów licencjackich. absolwenci akademii Muzycznej pracują m.in. w przedszkolach, szkołach muzycznych, baletowych i ogólnokształcących oraz na wyższych uczelniach muzycznych w  Poznaniu, Katowicach, Gdańsku, Hanowerze, w  instytucie Dalcroze’a  w  Hellerau, w  placówkach akademickich kształcących wokalistów, aktorów i  pedagogów, wreszcie w  specjalistycznych ośrodkach zajmujących się terapią i rehabilitacją. obecnie w  poznańskiej akademii Muzycznej studiuje około 30 studentów rytmiki pod kierunkiem nauczycieli akademickich, wśród których wymieńmy tych prowadzących przedmioty specjalnościowe: prof. Małgorzatę Kupsik, dr Kingę Ceynową, dr agnieszkę Chenczke-orłowską, dr Joannę Lange oraz mgr annę Kokocińską. Pedagodzy prowadzą szeroką działalność artystyczną, tworząc kompozy- cje ruchowe utworów muzycznych oraz prezentując je na wielu koncertach poświęco- nych rytmice. ich praca naukowa dotycząca metody émile’a Jaques-Dalcroze’a obej- muje również ogłaszanie wyników prowadzonych prac na konferencjach w kraju i za granicą oraz publikacje artykułów poświęconych tej problematyce. studia w  zakresie rytmiki w akademii Muzycznej w  Poznaniu obejmują trzy główne płaszczyzny kształcenia: pedagogiczną, artystyczną i rytmikoterapii. W  zakresie kształcenia pedagogicznego realizowane są m.in. takie przedmioty, jak: rytmika, kształcenie słuchu, improwizacja fortepianowa, metodyki poszcze- gólnych przedmiotów oraz praktyki. specjalistyczne przedmioty z zakresu rytmi- koterapii realizowane są w ramach studiów magisterskich. należą do nich m.in.: rytmika z elementami terapii muzyczno-ruchowej, propedeutyka rytmikoterapii, podstawy anatomii, kompensacja i korektywa. absolwenci pracują m.in. z senio- rami, osobami niepełnosprawnymi intelektualnie, niewidomymi oraz pacjentami zaimplantowanymi wszczepem ślimakowym. Prowadzone w gmachu uczelni zaję- cia rytmiki dla seniorów z Uniwersytetu trzeciego Wieku stanowią jednocześnie praktyki dla studentów studiów magisterskich. aspekt artystyczny kształcenia obejmuje m.in. takie przedmioty, jak: interpretacja ruchowa utworów muzycz- nych, choreografia muzyki, technika ruchu, mimika i gest sceniczny, taniec histo- ryczny, taniec ludowy i taniec współczesny. 40 lat studiów rytmiki w akademii Muzycznej w Poznaniu 191 zespół Rytmiki akademii Muzycznej im. i.J. Paderewskiego, którego kierow- nikiem artystycznym jest Małgorzata Kupsik, posiada zróżnicowany pod wzglę- dem stylistycznym, formalnym i wyrazowym repertuar, poczynając od interpre- tacji ruchowych dzieł muzyki dawnej, do utworów kompozytorów XXi wieku. Choreografie prezentowane były na wielu koncertach w kraju i za granicą, m.in. w  Genewie, Moskwie, Rydze, Brukseli, Essen, trossingen, Rennes i  Hellerau. W 2016 roku zespół Rytmiki poznańskiej akademii Muzycznej otrzymał drugą nagrodę w  Międzynarodowym Konkursie Rytmiki w  Hellerau za kompozycje ruchowe agnieszki Chenczke-orłowskiej. Poznańska akademia Muzyczna jest ważnym i stale rozwijającym się ośrod- kiem rytmiki w Polsce. tutaj odbywają się ogólnopolskie i międzynarodowe sesje naukowe, konferencje i  seminaria poświęcone zagadnieniom rytmiki, kompo- zycji ruchowej, kształcenia słuchu, improwizacji fortepianowej i rytmikoterapii. Podsumowując 40 lat studiów rytmiki w Poznaniu, wypada podkreślić, że działal- ność ta była procesem urzeczywistniania idei émile’a Jaques-Dalcroze’a, a jedno- cześnie twórczym budowaniem jej współczesnego oblicza. Bibliografia 40-lecie Państwowej Wyższej Szkoły Muzycznej w  Poznaniu 1920–1960, red. F. Dąbrowski, W. Kandulski, E. Maćkowiak, s. Poradowski, L. schechtel, Poznań 1962. Jaques-Dalcroze E., Pisma wybrane, Warszawa 1992. Kupsik M., O istocie Rytmiki [w:] Wokół teoretycznych podstaw kształcenia muzycz- nego, t. iii, red. a. Michalski, Gdańsk 2014. Kupsik M., Rytmika – praktyka a  potencjał edukacyjno-terapeutyczny metody Emila Jaques-Dalcroze’a [w:] Podmiot. Sztuka – terapia – edukacja. Rozwijanie potencjału twórczego, red. M. Cylkowska-nowak, J. imielska, E. Kasperek- -Golimowska, Poznań 2012. Piotrowski W., Ś.P. Flora Szczepanowska, „Muzyka w szkole” 1929, nr 12. szczepanowska F., Metoda Jaques-Dalcroze’a  a  kształcenie słuchu, „Muzyka w szkole” 1932, nr 7. szczepanowska F., Uwagi o rytmice, „Muzyka w szkole” 1929, nr 6. Wiechowiczowa W., Zasady inscenizacji rytmicznych, Poznań 1936. 192 Jagoda ignaczak nauka w tańcu Rozwój powojennego szkolnictwa akademickiego w dziedzinie tańca przez wiele dekad napotykał liczne przeszkody. Poza mentalnymi – bardzo długo trwał etap udowadniania, że taniec to nie tylko ruch, ale także akt myśli, i zasługuje na swoją dziedzinę nauki – mnożyły się także powody polityczne. zgodnie z obowią- zującymi wytycznymi polskich tancerzy pragnących studiować wysyłano na uczel- nie do Moskwy i Leningradu (Petersburga), skąd wracali z mocno ujednoliconą wiedzą, która z biegiem czasu coraz bardziej archaizowała się wobec światowych osiągnięć. Jedyną polską uczelnią pozwalającą kształcić tancerzy na poziomie magi- sterskim była akademia Muzyczna w Warszawie (obecnie Uniwersytet Muzyczny Fryderyka Chopina). W 1972 roku powstał tam kierunek pedagogika baletowa, na którym studiowali w większości czynni zawodowo tancerze. W nowej rzeczy- wistości politycznej i ekonomicznej kierunek ten ewoluował i dziś szczyci się wie- loma specjalnościami, które są m.in. źródłem kadr dla innych uczelni. swoboda prawna, jaką uczelniom przyniosły nowe czasy, a także dynamiczne zaintereso- wanie tańcem, szczególnie współczesnym, jako dziedziną wiedzy, edukacji i tera- pii, przyniosły efekt w postaci powstawania w kolejnych ośrodkach akademickich kierunków stricte taneczno-wykonawczych, choreograficznych, teoretycznych etc. Do tego grona dołączył niedawno Poznań, który legitymując się bogatą trady- cją wykonawczą, choreograficzną i edukacyjną, dopełnił swój obraz miasta tańca dzięki powstaniu nowych kierunków studiów na dwóch uczelniach: w Wyższej szkole Umiejętności społecznych i akademii Wychowania Fizycznego. obie te inicjatywy połączone są personalnie przez dr. hab. Piotra Gronka, prof. aWF i prof. dr hab. Ewę Wycichowską, kierownika zakładu tańca UMFC w Warszawie, a w latach 1988–2016 dyrektora Polskiego teatru tańca. Jako pierwszy powstał kierunek taniec, w  ramach Wydziału artystycznego WsUs, oferujący studia stacjonarne i  niestacjonarne na poziomie licencjackim. Pierwszy nabór odbył się w  roku akademickim 2012/2013. adresatami oferty były przede wszystkim osoby posiadające doświadczenie taneczne, pragnące je doskonalić i  rozwijać w kierunku tańca współczesnego. zaplecze kadrowe oparto głównie na pedago- gach wywodzących się z Polskiego teatru tańca, wspieranych przez specjalistów z  innych poznańskich uczelni. W  programie studiów znalazły się takie przed- mioty jak: techniki contemporary, kompozycja tańca, techniki tańca w  balecie akademickim, klasycznym i  neoklasycznym, rytmika, akrobatyka, teoria tańca, anatomia i fizjologia człowieka, biomechanika, wiedza o tańcu, wiedza o teatrze i literaturze, partnerowanie, ruch teatralny, teatr tańca i wiedza o muzyce. W toku studiów odbywały się także mające warsztatowy charakter kursy mistrzowskie nauka w tańcu 193 z  wybitnymi osobowościami świata tańca i  teatru, m.in. Thierrym Vergerem i Januszem stolarskim. studenci kierunku taniec mieli liczne możliwości prak- tycznego konfrontowania swoich umiejętności wobec publiczności. Utworzony przez nich zespół DaBs posiadał samodzielny repertuar przedstawiany w róż- nych okolicznościach festiwalowych. Dyplomy licencjackie kolejnych roczników, przygotowywane pod kierunkiem prof. Ewy Wycichowskiej, prezentowane były w  scenie Wspólnej i  zyskiwały wysokie oceny w  zakresie kompozycji choreo- graficznej. absolwenci kierunku taniec studiują obecnie na różnych uczelniach w Polsce, głównie w Łodzi i Warszawie. Kilkoro z nich kontynuuje naukę na uczel- niach europejskich, np. amsterdamse Hogeschool voor de Kunsten/amsterdam University of the arts czy tanzfabrik Berlin. Kierunek taniec w kulturze fizycznej na aWF powstał w roku 2015, a jego inicjatorami, twórcami struktury i programu byli ponownie Piotr Gronek, kie- rownik Katedry tańca i  Gimnastyki aWF, i  Ewa Wycichowska. Promotorem nowego kierunku był ówczesny rektor aWF prof. Jerzy smorawiński. szefem zakładu tańca i Fitnessu jest dr Elżbieta Grodzka-Kubiak. W założeniach nowe studia mają wypełnić lukę specjalizacyjną i oferują możliwość kształcenia w try- bie stacjonarnym i niestacjonarnym w zawodach: tancerz-terapeuta i nauczyciel tańca. Kształcenie na kierunku taniec w kulturze fizycznej obejmuje studia i stop- nia i oferuje tytuł zawodowy licencjata. taniec w kulturze fizycznej odwołuje się w podstawie programowej zarówno do nauk o kulturze fizycznej: anatomii, bio- mechaniki, fizjologii, sterowania ruchem, antropomotoryki, teorii wychowania fizycznego, kinezjologii, teorii sportu, a także różnych form aktywności fizycznej, jak i do obszaru sztuk muzycznych ze specjalnością taniec: kompozycja choreogra- ficzna, techniki tańca, wiedza o tańcu, repertuar i inne. Wiedza ta obejmuje także wybrane elementy teorii komunikacji interpersonalnej istotne z punktu widzenia kompetentnej i efektywnej praktyki, dotyczącej interakcji z widzem, współpra- cownikami, przełożonymi, opiekunami i innymi pracownikami teatru oraz teorii uczenia się. Po ukończeniu studiów absolwent przygotowany będzie do prowa- dzenia lekcji tańca w przedszkolach, szkołach podstawowych i zajęć tanecznych w ośrodkach kultury. Będzie też mógł prowadzić zajęcia o charakterze terapeu- tycznym w ośrodkach kultury, placówkach opiekuńczo-wychowawczych, domach pomocy społecznej, klubach seniora i innych, gdzie odbywają się zajęcia z tańcem w formie terapii zajęciowej. W drugim roku działalności kierunku taniec w kultu- rze fizycznej powstał zespół tańca współczesnego Kompania tańca aWF, którego ideą jest wypracowanie własnego repertuaru prezentowanego szerokiej publicz- ności. zespołem kieruje wykładowca tańca współczesnego agnieszka Doberska, a merytorycznie współdziałają z nim wszyscy pedagodzy tańca. W najbliższym czasie zespół planuje nawiązanie współpracy z festiwalem Malta. 194 tomasz nowak z Bydgoszczy do Poznania przez Wielką Brytanię Prof. Roderyk Lange i jego fundacja Instytutu Choreologii w Poznaniu W 1993 roku w Poznaniu powołano do życia instytut Choreologii. Jego fun- datorem był prof. dr hab. Roderyk Lange, polski antropolog tańca, choreolog, etnolog, wykładowca analizy i notacji ruchu, który swoje największe osiągnięcia naukowe zawdzięcza latom spędzonym na emigracji. Jego rodzina wywodziła się jednak z ziemi chełmińskiej, Kujaw i Wielkopolski, które to regiony także on uko- chał ponad wszystkie inne, najbardziej ceniąc sobie trzy miasta: Bydgoszcz, toruń i Poznań. i to właśnie Poznań stał się szczególnym sukcesorem nietuzinkowego dorobku naukowego i dydaktycznego profesora, którego kariera choreologiczna rozwijać musiała się w specyficznych warunkach. Roderyk Lange przyszedł na świat w Bydgoszczy 5 października 1930 roku w rodzinie Czesława i Gertrudy. Bardzo wcześnie zafascynował się tańcem, jeszcze bowiem w wieku przedszkolnym. Co ciekawe – już wtedy był to taniec egzotyczny, co w następujących słowach badacz wspominał przy okazji swojego jubileuszu 70-lecia: „obok naszego domu w Bydgoszczy był park, a w nim coś w rodzaju tarasu ze schodami. Przychodziła tam Cyganka, która zarabiała na życie, tań- cząc z tamburynem, towarzyszył jej mężczyzna grający na jakimś instrumencie. tego dnia była piękna pogoda. W parku było pusto, a Cyganka nie zwracała na mnie uwagi. tańczyła z niesłychanym zapamiętaniem, sama dla siebie, czułem to. Wirowała wkoło w pięknej kolorowej sukni. Patrzyłem urzeczony. Miałem jakieś sześć lat. to chyba wtedy zrodziła się we mnie pierwsza fascynacja ruchem”1. na poważnie własną edukację taneczną rozpoczął jednak dopiero w 1946 roku w  szkole Urszuli Gryglewskiej (1923–1976) w  Bydgoszczy i  kontynuował ją w  latach 1952–1954 w  zespole studia Dawnej Muzyki, Pieśni i  tańca Marceli Hildebrandt-Pruskiej (1905–2007), działającego przy Filharmonii Poznańskiej. szczególnie z tego drugiego ośrodka Roderyk Lange wyniósł szacunek dla rytmiki émile’a Jaques-Dalcroze’a (1865–1950) i tańca ekspresjonistycznego bliskiego sty- listyce Rosalii Chladek (1905–1995). W obydwu ośrodkach niepoślednie miejsce zajmowały również tańce charakterystyczne i  stylizacje folklorystyczne tańców polskich, będące dziedzictwem fascynacji choreograficznych lat 30. XX wieku, co rozwijano następnie w późnych latach 40. i 50. tej stylistyce wierny był początkowo także Roderyk Lange, który już w 1948 roku rozpoczął pracę w charakterze tancerza 1 B. Kowalewska, Krzesło i  pół stołu za przepierzeniem, „Gazeta Wyborcza – Gazeta Wielkopolska”, 7/8 X 2000, za: Roderyk Lange o tańcu. Wybrane wywiady, wzmianki prasowe i artykuły, Poznań 2013, s. 39. Z BYDGOSZCZY DO POZNANIA PRZEZ WIELKĄ BRYTANIĘ 1. Prof. Roderyk Lange (1930—2017), fot. ]. Wilgocki, ze zb. Instytutu Choreologii w Poznaniu i instruktora tańca, prowadząc różnego typu zajęcia taneczne. Jego zainteresowania zaczęły się jednak krystalizować dopiero później, po uzyskaniu świadectwa matu- ralnego w roku 1950, odbyciu służby wojskowej w latach 1950-1952, a szczególnie po edukacji pod kierunkiem Marceli Hildebrandt-Pruskiej. Zafascynowany wielo- raką funkcją tańca w dawnych warstwach kulturowych wsi, zredukowaną następ- nie w procesach urbanizacyjnych, zainteresował się problematyką tańca w kulturze wiejskiej”. W tym celu w roku 1954 nawiązał współpracę z Działem Etnograficznym Muzeum Okręgowego w Toruniu (później Muzeum Etnograficznym w Toruniu), prowadząc pod kierunkiem prof. Marii Znamierowskiej-Priifferowej (1898-1990) badania terenowe we wsiach kujawskich, pałuckich, kaszubskich, wielkopol- skich, ale też ziemi dobrzyńskiej, chełmińskiej i złotowskiej, a także dorywczo Kieleckiego, Krakowskiego, Podhala i okolic Żywca w poszukiwaniu oryginalnych form tańców tradycyjnych i ich dokumentacji. Jak często mawiał: „Na co dzień było to pół stołu i krzesło za przepierzeniem w Muzeum Etnograficznym w Toruniu. Ale ja byłem ogromnie wdzięczny za tę możliwość. I tak zacząłem. Po dwóch latach założyłem zespół taneczny im. Oskara Kolberga, który zajmował się rekonstruo- waniem udokumentowanych w terenie tańców i pokazywaniem ich publiczności. W 1959 roku zorganizowałem tam pracownię tańca... Na tej połowie stołu przez 2]. Żmidziński, Feeria barw, ruchu i dźwięku. O fenomenie tańca z profesorem Roderykiem Lange rozmawia Jakub Żmidziński, „Czas Kultury” 2001, nr 2, cyt. za: Roderyk Lange o tańcu..., s. 61. 195 tomasz nowak 196 sześć lat przygotowałem metodę badań nad tańcem, przyjętą potem bardzo pozy- tywnie przez polskich profesorów”3. W 1955 roku Roderyk Lange wstąpił do Polskiego towarzystwa Ludoznawczego, a rok później rozpoczął studia etnograficzne na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w toruniu, ukończone jednak z powodu nadmiaru przyjętych obowiązków i stu- diów odbywanych za granicą – o czym dalej – dopiero w 1965 roku na Uniwersytecie Wrocławskim, przedstawiając pracę Morfologia i rozpowszechnienie kujawiaka napi- saną pod kierunkiem prof. Józefa Gajka. Jak z powyższego widać, dwudziestokilkuletni tancerz i instruktor tańca objawiał bardzo wyraźne inklinacje naukowe. Kształtowały się one od dzieciństwa, już w czasie okupacji przyszły profesor zdany był bowiem na pracę nad sobą i autodydaktykę. Pomocna w tym była biblioteka jego ojca, w której znaleźć można było wiele pozycji z zakresu nauk o sztuce. Poznane wówczas lektury stanowiły swego rodzaju humanistyczny fundament. Jednak dla dalszego kierunku zainteresowań przełomowe znaczenie miał pierwszy kontakt z koncepcjami Rudolfa Labana, co po latach badacz wspominał w następujący sposób: „Mój pierwszy kon- takt z Labanowskimi ideami analizy i notacji ruchu miał miejsce w wyjątkowych okolicznościach. Było to krótko po wojnie. Poszukiwałem wtedy wszędzie jakichkol- wiek materiałów studyjnych w prawie całkowicie zniszczonej Warszawie. Dotarłem do jednej z większych miejskich bibliotek publicznych, ufundowanych przez rodzinę Kierbedziów, ze znikomą nadzieją. Budynek był zrujnowany, a większość ogromnej kolekcji została zniszczona albo rozproszona. Jednakże jedna mała część budynku funkcjonowała ponownie. ocalałe schody prowadziły do sali bibliotecznej. niektóre książki o sztuce były publicznie udostępnione. Między innymi ocalało kilka książek na temat tańca. tu właśnie znalazłem książkę Labana Choreographie, opublikowaną w Jenie w 1926 roku. Byłem pod wielkim wrażeniem jej zawartości. Wykonałem jej kopię. stała się ona książką, z którą nigdy się nie rozstawałem”4. W tym miejscu konieczne jest wskazanie, że Rudolf Laban (1879–1958) był wiel- kim innowatorem w dziedzinie teorii tańca, choreografii i edukacji, koncentrującym się na poszukiwaniu uniwersaliów rządzących tańcem oraz łączących różne spo- soby użycia tańca przez człowieka. Wspomniana przez Roderyka Langego książka powstała u progu najpłodniejszego okresu w twórczości Labana i sumowała jego doświadczenia z okresu paryskiego, szwajcarskiego oraz częściowo niemieckiego. autor postulował w niej m.in. analizowanie, nauczanie, a także prezentowanie tańca poza ścisłymi konwencjami ruchu, choć z drugiej strony szeroko stosował wszelkie dostępne mu konwencje, jako środki do osiągnięcia celów artystycznych. stworzony przez niego system edukacji tancerzy, choreografów i badaczy tańca dążył do rozwi- jania możliwości ciała poprzez ćwiczenia fizyczne oparte na skalach przestrzennych wykorzystujących prawidła anatomii i  geometrii, studiach rytmiczno-dynamicz- nych oraz improwizacji. Centralnym założeniem było eksplorowanie i doświadcza- nie przez tancerza relacji przestrzennych, czasowych i dynamicznych, a także spo- łecznych i środowiskowych. Laban bardzo konsekwentnie dążył też do emancypacji 3 B. Kowalewska, dz. cyt., s. 44. 4 R. Lange, Laban’s System of Movement Notation, „Dance studies” 1985, nr 9, s. 11, przekład za: D. Kubi- nowski, Działalność Naukowa Profesora Roderyka Langego [w:] Taniec – choreologia – humanistyka, Tom jubileuszowy dedykowany Profesorowi Roderykowi Langemu, Poznań 2000, s. 19–20. z Bydgoszczy do Poznania przez Wielką Brytanię 197 ruchu względem muzyki, słowa, scenografii oraz innych uwarunkowań zewnętrz- nych. Koncepcje te polegały więc na dekonstrukcji zastanego porządku i szukaniu nowego, bardziej uniwersalnego, choć w gruncie rzeczy postrzeganego subiektyw- nie. Co istotne – Roderyk Lange zapoznał się z nimi zaledwie dwadzieścia lat od czasu pierwszej publikacji. interesującym zbiegiem okoliczności było również to, że w tym samym czasie, w którym młody tancerz zaczął zgłębiać idee Labanowskie, odszedł najwybitniejszy polski uczeń Labana okresu międzywojennego i pionier naukowego podejścia w zakresie tańca – stanisław Głowacki (1874–1946). W tej sytuacji Roderykowi Langemu przypaść miała w przyszłości rola kontynuatora pio- nierskich działań Głowackiego. Jednakże z perspektywy pierwszych lat powojen- nych droga do tego była daleka. nadzwyczajną okazją do rozwoju stała się możliwość odbycia w roku 1959 stu- diów w zakresie analizy oraz notacji ruchu i tańca systemu Labana (kinetografii) w Folkwang Hochschule w Essen (niemcy) pod kierunkiem albrechta Knusta (1896– 1978), ucznia Rudolfa Labana i  bliskiego współpracownika Kurta Joossa (1901– 1979). Dzięki wcześniejszej, dogłębnej i wielokrotnej lekturze Choreographie Labana studia te były szalenie głęboko przeżyte, a nabyte umiejętności i wiedza przyswojone w bardzo wysokim stopniu. szczególnie dotyczyło to nowej pasji Roderyka Langego, jaką obok analizy ruchu stała się kinetografia. stąd też jeszcze w tym samym roku 1959 – ale też w roku 1965 – Roderyk Lange prowadził gościnnie zajęcia w Folkwang Hochschule w Essen, a w późniejszym okresie będzie asystował Knustowi przy pracy nad słownikiem kinetografii oraz uczestniczył w organizowanych przez niego i jego uczniów seminariach. W 1960 roku wstąpił zresztą do etnochoreologicznej grupy studyjnej international Council for traditional Music, czynnie uczestnicząc w kolej- nych konferencjach tego środowiska naukowego oraz nawiązując rozliczne kontakty międzynarodowe. W latach 1958–1967 Roderyk Lange wykładał kinetografię i etno- logię tańca w Pedagogicznym studium tańca (w ramach działalności Centralnej Poradni amatorskiego Ruchu artystycznego) w Warszawie, a do grona jego uczniów należeli m.in. Grażyna Dąbrowska (1921–2016), Maria Drabecka (ur. 1928), Janina Marcinkowa (1920–1999), irena ostrowska, Maria Romowicz, Jacek tomasik i zofia stęszewska (1930–1999). W 1959 roku zorganizował też wspomniany wyżej Dział tańca w nowo wyodrębnionym Muzeum Etnograficznym w toruniu i rozpoczął koordynację akcji zbierania folkloru tanecznego w Polsce. Przewodnikiem w pro- wadzonej akcji dokumentacyjnej stała się wydana w  1960  roku praca autorstwa Roderyka Langego pod tytułem Taniec ludowy w pracach Muzeum Etnograficznego w Toruniu. Metoda pracy i kwestionariusz5, a wśród kilkunastu książek stanowiących pokłosie podjętych działań była również praca współautorstwa Roderyka Langego, aleksandra Pawlaka i Barbary Krzyżaniak zatytułowana Folklor Kujaw6. 5 R. Lange, Taniec ludowy w pracach Muzeum Etnograficznego w Toruniu. Metoda pracy i kwestionariusz, toruń 1960. Pracę wydano w  języku angielskim w  t. Viii „Dance studies” (Guidelines for Field Work on Traditional Dance: Methods and Checklist) oraz wznowiono w  języku polskim nakładem instytutu Choreologii w Poznaniu w 1995 r. 6 R. Lange, B. Krzyżaniak, a. Pawlak, Folklor Kujaw, Warszawa 1979. skrót pracy wydano pod tytułem The Dance Folklore from Cuiavia w t. Xii „Dance studies” oraz wznowiono w języku polskim nakładem instytutu Choreologii w Poznaniu w 2001 r. tomasz nowak 198 to pasmo sukcesów organizacyjnych, pedagogicznych i  badawczych zostaje jednak w pewnym momencie przerwane, a nad głową Roderyka Langego zaczęły się zbierać czarne chmury. Przede wszystkim zagraniczne wyjazdy konferencyjne i  pielęgnowane kontakty międzynarodowe zaczęły wzbudzać zainteresowanie służby bezpieczeństwa. W roku 1965 bez podania przyczyn zlikwidowana została pracownia tańca w Muzeum Etnograficznym w toruniu. istniał wprawdzie jeszcze zespół im. oskara Kolberga, a Roderyk Lange zaczął wykładać gościnnie etnologię tańca w katedrze Etnografii UMK w toruniu, gdzie był jednocześnie uczestnikiem seminarium doktoranckiego (przewód doktorski otworzony został w  1968  roku u prof. Marii znamierowskiej-Prüfferowej), ale w tym samym czasie nie dochodzi do wstępnie proponowanego mu zatrudnienia w instytucie sztuki Polskiej akademii nauk, przygotowana przez niego we współpracy z Barbarą Krzyżaniak i aleksandrem Pawlakiem w 1965 roku monografia folkloru Kujaw nie może się doczekać publi- kacji, a  redakcja Polskiego atlasu Etnograficznego wycofuje się z  zaplanowanej wcześniej redakcji teki poświęconej tańcowi. Pod znakiem zapytania stają też dalsze wyjazdy zagraniczne badacza. Po latach tak wspominał ten niełatwy dla siebie okres: „Po zamknięciu pracowni próbowałem pracować w domu, ale zespół im. Kolberga nadal funkcjonował, bo Wydział Kultury dofinansowywał te działania. ale dawały mi się już mocno we znaki ciągłe nachodzenia przez policję »specjalną« i rewizje. a ponieważ już kilka lat wcześniej zapraszano mnie do współpracy w ośrodku Badań nad Ruchem w Londynie, więc kiedy w 1967 roku pojechałem tam na jakąś konfe- rencję – skorzystałem z tej propozycji. Ministerstwo Kultury, które było mi życzliwe, pomogło w przedłużeniu paszportu. Potem jeszcze kilkakrotnie musiałem dokony- wać tego w ambasadzie, gdzie mnie odpowiednio traktowano. Wreszcie, gdy posta- wiono mi ultimatum, że mam trzy dni na powrót do kraju, postanowiłem zostać”7. Jak na ironię, trudności i niepowodzenia krajowe stały się bodźcem do dyna- micznego rozwoju i  szybkiej kariery Roderyka Langego za granicą. W  latach 1967–1972 pracuje jako starszy wykładowca w  Laban art of Movement Centre w addlestone – ośrodku utworzonym przez samego Rudolfa Labana po drugiej wojnie światowej, który obecnie zajmuje wiodącą pozycję wśród innych wyższych uczelni artystycznych prowadzących specjalność taniec. W międzyczasie Roderyk Lange zawiera związek małżeński z Dianą Baddeley – tancerką, pedagogiem tańca i tak jak on uczennicą oraz asystentką albrechta Knusta – a w 1970 roku małżeństwo osiedla się na wyspie Jersey. tam też w roku 1971 zakłada Centre for Dance studies, którym kierował do roku 2003. tu przyszłych badaczy tańca kształci ściśle w duchu idei labanowskich: „Badacz musi posiadać niezbędne predyspozycje pozwalające mu przetransponować materiał poprzez swój własny instrument ruchowy, tzn. własne ciało. Powinien posiadać świadomość procesów czasowo-przestrzennych. sam więc musi być utalentowanym tancerzem. Również musi być przygotowany do prowa- dzenia wymaganej analizy materiału tanecznego i potrafić go adekwatnie zapisać”8. Pracę naukową i  pedagogiczną Lange łączył z  redakcją rocznika „Dance studies”, którego pomiędzy 1976 i 1996 rokiem ukazało się dwadzieścia tomów. 7 B. Kowalewska, dz. cyt., s. 39. 8 R. Lange, Semiotics and Dance, „Dance studies” 5 (1981), s. 18, przekład za: Dariusz Kubinowski, Działal- ność Naukowa Profesora Roderyka Langego…, s. 21. z Bydgoszczy do Poznania przez Wielką Brytanię 199 W 1975 roku badacz opublikował książkę The Nature of Dance. An anthropological perspective9, pierwszą na świecie autorską monografię z zakresu szeroko rozumia- nej antropologii tańca, która później opublikowana została w tłumaczeniu na kilka języków, w tym polski. W tym samym roku uzyskał stopień doktora na Polskim Uniwersytecie na obczyźnie (PUno) w Londynie (promotorem był prof. Lucjan turkowski, 1905–1976). opublikowana monografia i zdobyty stopień stały się dla Roderyka Langego przepustką do dalszych osiągnięć. W 1975 roku podjął pracę na queen’s University w Belfaście, gdzie przez siedem lat wykładał antropologię tańca u boku samego Johna Blackinga (1928–1990), wybitnego brytyjskiego etno- muzykologa i antropologa społecznego, jednego z trzech – obok Davida Mcallestera (1916–2006) i alana Merriama (1923–1980) – pionierów badań muzykologicznych zorientowanych antropologicznie. W latach 1976–1993 wykładał również w London University Goldsmiths’ College. W  1977  roku uzyskał habilitację z  etnologii na Polskim Uniwersytecie na obczyźnie w Londynie na podstawie pracy Tradycyjny taniec ludowy w Polsce i jego przeobrażenia w czasie i przestrzeni, której skrót opu- blikowano w Londynie w 1978 roku10. tuż po habilitacji zaczął wykładać na PUno etnografię (do 1992 roku), gdzie w roku 1979 mianowano go profesorem. Gościnnie wykładał także na Uniwersity of Edinburgh i wielu innych uczelniach. Dydaktyka nie przeszkadza mu w pracy naukowej – w omawianym okresie opublikował kilka- dziesiąt artykułów i recenzji w języku angielskim, niemieckim i polskim. W tym też okresie w Polsce ukazują się dwie publikacje Roderyka Langego przygotowane do druku jeszcze przed jego wyjazdem z Polski – Podręcznik kinetografii według metody Labana-Knusta11 oraz wspomniany już Folklor Kujaw. Równolegle z rozległą pracą dydaktyczną i wydawniczą kontynuował bada- nia terenowe nad kulturą tańca, m.in. w  indonezji, Melanezji, Egipcie oraz wśród słowian Południowych. W  1974  roku został członkiem prestiżowego Royal anthropological institute w  Londynie, w  roku 1976 działającego pod auspicjami UnEsCo Conseil international de la Danse, a  w  1980  roku także Polskiego towarzystwa naukowego na obczyźnie (od 1980 r.). należał rów- nież do international Council of Kinetography Laban i international Folk Music Council (UnEsCo), a także był założycielem i kierownikiem European seminar for Kinetography działającego w latach 1980–1996. szczególnym wyrazem uzna- nia dla dokonań naukowych, organizacyjnych, redaktorskich i  wydawniczych Roderyka Langego był wybór jego kandydatury na funkcję przewodniczącego etnochoreologicznej grupy studyjnej international Council for traditional Music w roku 1986, którą to godność piastował do roku 1992. Mimo tak wielu kontaktów międzynarodowych, a szczególnie związków z krajami zjednoczonego Królestwa, 9 R. Lange, The Nature of Dance. An anthropological perspective, London 1975. Polska wersja tej książki ukazała się pod tytułem O istocie tańca i jego przejawach w kulturze. Perspektywa antropologiczna nakładem PWM w Krakowie w 1988 r., a wznowiona została przez instytut Choreologii w Poznaniu w 2009 r. 10 R. Lange, Tradycyjny taniec ludowy w Polsce i jego przeobrażenia w czasie i przestrzeni, „zeszyty Wydziału Humanistycznego PUno”, z. 7, Londyn 1978. Polską wersję tej książki wydał instytut Choreologii w Pozna- niu w 2012 r. 11 R. Lange, Podręcznik kinetografii według metody Labana-Knusta, Kraków 1975 (ii wydanie: Poznań 1995). tomasz nowak 200 Roderyk Lange bardzo tęsknił za krajem i  marzył, by do niego wrócić. nawet w 2000 roku mówił: „Wszyscy się dziwią: przecież jestem »ustawiony« zawodowo w anglii, więc czego tu szukam? ale ja tam nigdy nie czuję się u siebie. Może dla- tego, że tak wiele wiem o istocie różnic kulturowych, nigdy nie identyfikowałem się z kulturą brytyjską, wydawała mi się zbyt obca”12. tym chętniej przyjął otrzymane w 1981 roku – w okresie działania pierwszej solidarności – zaproszenie do prowadzenia wykładów z antropologii tańca oraz zajęć z zakresu kinetografii i analizy ruchu w Poznaniu, gdzie, jak wyznawał, nigdy nie było mu obco13. zaproszenie zostało nadesłane przez prof.  Józefa Bursztę (1914–1987) z  Uniwersytetu im. adama Mickiewicza oraz  prof.  zbigniewa Drozdowskiego (1930–2004), rektora poznańskiej akademii Wychowania Fizycznego. zamiarem długofalowym obu profesorów było utworzenie spe- cjalizacji tanecznych na ich uczelniach – z  zakresu etnochoreologii na UaM i choreologii w aWF. niestety, wprowadzenie stanu wojennego, a po jego znie- sieniu odmowa udzielenia prof. Langemu wizy przekreśliły te plany. Roderyk Lange powrócił jednak do Poznania w roku 1988, dostrzegając w tym mieście podatny grunt dla rozwoju ośrodka choreologicznego, obejmującego zakresem swej działalności także antropologię tańca. Pierwsze szkolenia z zakresu kine- tografii odbyły się w  ramach działalności akademii Wychowania Fizycznego oraz Pałacu Kultury. Równolegle odbywały się wykłady z zakresu antropologii tańca dla studentów etnologii i muzykologii UaM, z czasem – dzięki inicjatywie prof. zbigniewa Jasiewicza – przybierając formułę specjalizacji interdyscyplinar- nej otwartej dla studentów różnych kierunków UaM. także na UaM w roku 1997 przeprowadzono procedurę nostryfikacji habilitacji Roderyka Langego, a  rok później nadano mu tytuł profesora UaM. od 1993 roku kierował on ufundowanym przez siebie instytutem Choreologii w Poznaniu, funkcjonującym początkowo przy ulicy za Bramką, a następnie przy ulicy Filipińskiej na Śródce. Placówka działająca na Śródce dysponuje odpowiednią bazą lokalową, wyposażeniem technicznym oraz bogatą biblioteką specjalistyczną skomple- towaną ze zbiorów fundatora. tu do 2014 roku profesor Lange prowadzi pracę dydak- tyczną, publikuje lub wznawia publikacje dotyczące tańca, w tym od 1999 roku rocznik „studia Choreologica”. Wykładał też w akademii Muzycznej im. Fryderyka Chopina w  Warszawie, przemianowanej później na Uniwersytet Muzyczny Fryderyka Chopina, który w roku 2016 nadał Roderykowi Langemu tytuł doktora honoris causa. ostatnim wielkim projektem organizacyjnym profesora stało się powołanie do życia przy instytucie Choreologii w Poznaniu Polskiego Forum Choreologicznego, w któ- rym to stowarzyszeniu w latach 2009–2014 pełnił funkcję prezesa. stowarzyszeniu temu powierzył również wydawanie rocznika „studia Choreologica”. Wieloletnie pozostawanie na emigracji nie sprzyjało uhonorowaniu dokonań Roderyka Langego. i znów Poznań okazał się miastem, które jako pierwsze doce- niło wartość osiągnięć profesora, odznaczając go w 1989 roku Honorową odznaką Miasta Poznania. Dopiero później pojawiły się inne wyróżnienia: nagroda im.  oskara Kolberga „za zasługi dla Kultury Ludowej” (1990), srebrny order 12 B. Kowalewska, dz. cyt., s. 46. 13 tamże. abstract 201 sztuki i Literatury (Chevalier de l’Ordre des Arts et des Lettres) Republiki Francji (2005) oraz złoty medal „zasłużony Kulturze Gloria artis” (2013). ostatnie lata Roderyk Lange poświęcił na bardzo systematycznie przepro- wadzone zabezpieczenie własnej spuścizny naukowej oraz przekazanie wszelkich kierowanych przez siebie spraw. odszedł 16 marca 2017  roku w  st. Helier na wyspie Jersey w poczuciu całkowitego wypełnienia wszystkich swoich powinności i w pełni pogodzony z kolejami ludzkiego życia, które jako antropolog doskonale znał i rozumiał. Jestem jednak przekonany, że duchem jest tam, gdzie włożył tyle serca – na poznańskiej Śródce. abstract From Bydgoszcz to Poznań via the UK. Prof. Roderyk Lange and his Poznań Choreology Institute Foundation The article discusses Roderyk Lange, a world-renowned Polish dance anthro- pologist, choreologist, ethnologist, lecturer on dance movement notation and anal- ysis, and founder of the Poznań Choreology institute. The article covers the aca- demic career of this researcher associated with the cities of Poznań, Bydgoszcz and toruń, from the time he first took interest in the dance, choreology and culture of traditional communities, to his coming of age as a scholar and lecturer in the 1950s and 1960s and his most prolific periods in emigration (at queen’s University in Belfast, London University Goldsmiths’ College, the University of Edinburgh, and the Polish University abroad in London) and after his return to Poland (adam Mickiewicz University of Poznań, Physical Education academy of Poznań, Frederic Chopin academy of Warsaw). The author emphasises the influence that Urszula Gryglewska, Marcela Hildebrandt-Pruska, Maria znamierowska-Prüfferowa, albrecht Knust and the concepts of Rudolf Laban had on the evolution of Roderyk Lange’s interests and his scientific career. Lange’s career offers an excellent oppor- tunity to outline the history of dance education in the post-war period, the origins of choreology in Poland, and the condition and growth of ethnic choreology in the 1950s and 1960s. a special place in the article is devoted to identifying Roderyk Lange’s links with Wielkopolska and Poznań, and his activities during his Poznań period, including his funding a choreology institute and establishing the Polish Choreology Forum in the city. The author quotes a number of documented state- ments by the recently deceased scholar, highlighting his distinctive style. translated by Krzysztof Kotkowski 202 zofia Kurzawa z poznańskiej opery do Hajfy W sierpniu 1924 roku do poznańskiego teatru Wielkiego przybył znany już i  ceniony tancerz, później baletmistrz i  choreograf Maksymilian statkiewicz. Urodzony w  1889 roku w  Warszawie, początkowo występował na tamtejszych scenach, a od 1911 roku tańczył w zespole Ballets Russes sergiusza Diagilewa. na początku lat 20. był solistą i choreografem trupy baletowo-operowej Waltera Mocchiego i występował z nim m.in. w ameryce Południowej. tam też właśnie, w  Buenos aires, rozpoczął pracę pedagogiczną w  teatro Colόn. W  1924 roku wraz z żoną zofią z domu Grabowską, primabaleriną, wrócił do Polski i objął kierownictwo baletu w operze Poznańskiej. Pracował tutaj do wybuchu wojny w  1939  roku, z  krótką trzyletnią przerwą (1930–1933) na pobyt we Lwowie, gdzie przez dwa sezony był baletmistrzem, kierownikiem baletu i  choreogra- fem w operze Lwowskiej1, a jego żona primabaleriną. Działalność M. statkiewicza w Poznaniu obejmowała nie tylko kierownictwo baletu, reżyserię i choreografię, ale też edukację, gdyż przy operze prowadził szkołę baletową, która „wykształciła niejedną tancerkę wysokiej klasy”2. Do owej szkoły chodziła i uczyła się tańczyć aniela Kurzawa (ur. 1922), zwana przez wszystkich Lusią. aniela była jedynym dzieckiem Wandy z Kwiatkowskich i kapitana stefana Kurzawy, oficera zawodowego Wojska Polskiego, zatrudnionego w latach 1932–1936 na stanowisku komendanta Poznańskiej składnicy Uzbrojenia na Głównej. tam też w otoczonej ogrodem willi zamieszkiwała rodzina. Dużą atrak- cją dla pozbawionego towarzystwa rówieśników dziecka była umieszczona w ogro- dzie huśtawka, służąca także odwiedzającym ją niekiedy kuzynkom i  kuzynom. Dużą trudność stanowiła jednak znaczna odległość od miasta, i to przede wszystkim ojciec zawoził córkę do szkoły powszechnej i na naukę do szkoły baletowej. trwało to cztery lata, aż do czasu przeprowadzki na ul. Młyńską, a w końcu do pięknego mieszkania w okazałej kamienicy przy ul. Fredry 1. zarówno z ul. Młyńskiej, jak i tym bardziej z ul. Fredry dziewczynka, a właściwie już panienka, mogła do opery chodzić już sama. Uczące się w szkole baletowej dzieci, a wśród nich Lusia, występo- wały niekiedy w dużych operowych przedstawieniach, co było powodem do dumy, ale też wywoływało zrozumiałe emocje. naukę w operowej szkole baletowej zakoń- czyła po około sześciu latach, w 16. roku życia, czyli na rok przed wybuchem wojny. 1 statkiewiczowie wrócili po wojnie do Poznania. Maksymilian pracował w teatrze Wielkim do 1965 r., w  latach 1956–1965 był ponadto pedagogiem na Wydziale Wokalnym Państwowej Wyższej szkoły Muzycznej. 2 http://portalwiedzy.onet.pl/73863,,,,statkiewicz_maksymilian,haslo.html [dostęp: 6 Vi 2017 r.]. Z POZNAŃSKIEJ OPERY DO HAJFY 1. Uczennice ćwiczące w szkole tańca Anieli Shay, Hajfa, lata 50. XX w., wszystkie fot. ze zb. prywatnych W sierpniu 1939 roku Stefan Kurzawa (dwa lata wcześniej zrezygnował z pracy w wojsku) został zmobilizowany do Grudziądza i tuż przed wyruszeniem na front został majorem. W czasie bitwy pod Kutnem dostał się do niewoli i czas wojny spę- dził w obozie dla polskich oficerów Oflag VIIA w Murnau. Tymczasem Aniela wraz z matką, ciocią i babcią w mroźnym marcu 1940 roku zostały wyrzucone z miesz- kania i znalazły się w niemieckim obozie przejściowym na Głównej. Teraz umiesz- czone w baraku, dawnym magazynie wojskowym, ze smutkiem oglądały swoje dawne miejsce zamieszkania — piękną willę i ciągle stojącą w ogrodzie huśtawkę. Lata okupacji kobiety spędziły częściowo na wsi w Humniskach pod Brzozowem, a następnie w Krakowie. Szczęśliwie, po trudnych latach wojny cała rodzina spotkała się w mieszkaniu przy ul. Fredry. Rok później, we wrześniu 1946 roku, w kościele w Puszczykowie Lusia wzięła ślub z kapitanem Wojska Polskiego Bronisławem Himpel-Bieleckim. Panu młodemu zależało na tym, by ślub był cichy, skromny i żeby uczestniczyła w nim tylko najbliższa rodzina. I tak się stało. Bielecki pochodził z rodziny żydowskiej, starające się zaś o utworzenie włas- nego państwa organizacje syjonistyczne były w tamtym czasie żywo zaintereso - wane ściąganiem na teren Palestyny osób z doświadczeniem wojskowym. Tak więc młodzi małżonkowie zdecydowali się na wyjazd i z wizą kolumbijską [!] udali się wpierw do Paryża, a stąd po kilku miesiącach zostali przetransporto- wani do nowo utworzonego państwa Izrael, proklamowanego zgodnie z decy- zją ONZ 14 maja 1948 roku. Aniela otrzymała wtedy wizę wjazdową numer 203 ZOFIA KURZAWA R, A RCA 2. Uczennica szkoły tańca Anieli Shay, Hajfa, 3. Para uczennic w układzie tanecznym, Hajfa, lata 50. XX w. lata 50. XX w. 4. Pokaz układu tanecznego uczennic Anieli Shay, Hajfa, lata 50. XX w. 204 Z POZNAŃSKIEJ OPERY DO HAJFY 3. Zamieszkali w Hajfie, jednak Bronisław został niebawem powołany do wojska w związku z wojną z pań- stwami arabskimi. Lusia została więc praktycznie sama. Ambitna i pra- cowita, zabrała się do nauki języka hebrajskiego oraz tradycji i kultury żydowskiej, a jednocześnie zarabiała sprzedażą tkanin, które sama tkała. W wolnym czasie spotykała się też towarzysko z pochodzącymi najczę- ściej z Polski paniami. Z jedną z nich udała się pewnego dnia do szkoły tańca, w której uczyła się córeczka znajomej. Była zaskoczona niskim poziomem nauczania i stwierdziła, że po poznańskiej operowej szkole bale- towej umie dużo więcej i jest w stanie zająć się tym znacznie lepiej. Podeszła jednak do planowanego zadania z całą odpowiedzialnością. Najpierw 5. Aniela Shy (z domu Kurzawa) na pokazie poprzez ojca zwróciła się z prośbą mody, Hajfa, 1955 r. do Maksymiliana Statkiewicza o wystawienie zaświadczenia mówią- cego o tym, że się u niego uczyła i jakie osiągnęła wyniki. Otrzymane pismo przesłała do Paryża do wybitnej i cenionej primabaleriny Teatru Maryjskiego w Petersburgu Olgi Preobrażenskiej, wtedy już starszej pani prowadzącej własną szkołę baletową. W Paryżu na placu Pigalle od Preobrażenskiej dowiedziała się także, jak należy prowadzić szkołę, od czego zacząć, jakie mają być pierwsze kroki i jak stopniowo rozwijać talenty uczennic. Ze zdobytą wiedzą i wielkim zapałem wróciła do Hajfy, gdzie mimo skrom- nych możliwości finansowych przystąpiła do tworzenia zaplanowanego wcześniej dzieła. Poprzez krąg znajomych pozyskiwała pierwsze uczennice. Początkowo za salę ćwiczeń musiał wystarczyć pokój we własnym mieszkaniu, w którym zamontowane zostały poręcze i drążki. Wymagało to wielkiego wysiłku, bo wią- zało się z każdorazowym usuwaniem mebli przed ćwiczeniami i ponownym ich wstawianiem po zakończeniu zajęć. Tymczasem uczennic przybywało, a szkoła Anieli — Arieli (imię zostało zmienione na hebrajskie) stała się bardzo popularna. Zwiększały się też dochody i możliwe stało się wynajęcie własnego profesjonalnego studia i stałej akompaniatorki. Z czasem liczba uczennic wzrosła do około 150. Dziewczęta uczyły się nie tylko podstaw baletu, ale też całych układów tanecz- nych. Nauka trwała cztery godziny dziennie i dla jedynej prowadzącej była bardzo wyczerpująca. Tym bardziej że sama nauczycielka — urodziwa, zgrabna, świetnie się poruszająca i pełna wdzięku — występowała też jako modelka na pokazach mody w Hajfie. Szkoła istniała niespełna 10 lat, od 1950 do 1960 roku. Niektóre z uczennic zostały następnie nauczycielkami tańca. 205 zofia Kurzawa 206 ten dobry, satysfakcjonujący zawodowo okres skończył się trzy lata po roz- padzie nieudanego małżeństwa z Himpel-Bieleckim. W 1960 roku, po uzyskaniu koniecznego rozwodu (w rabinacie, jako że przybyła do izraela jako żona Żyda), wyszła za mąż za Uriego shaya. z  czasem małżonkowie przenieśli się do tel awiwu. to bardzo udane małżeństwo, trwające 47 lat – aż do śmierci Uriego, miało wspólne upodobanie do muzyki, baletu i opery. stały karnet pozwalał na ogląda- nie wszystkich ważnych spektakli, a liczne podróże, szczególnie do Europy, umoż- liwiały im odwiedzanie ważnych scen operowych. Jeszcze teraz 95-letnia ariela shay – wcześniej aniela Kurzawa – interesuje się muzyką i baletem i w miarę możliwości udaje się na znaczące spektakle. Wielką radość sprawiają jej spotkania z byłymi uczennicami, które nie stały się może „tancerkami wysokiej klasy”, ale zaszczepiona im miłość dla tego rodzaju sztuki wyrosła w poznańskiej operowej szkole baletowej. Z ARTYŚCI Na poprzedniej stronie: Olga Sawicka i Wiesław Kościelak w Jeziorze Łabędzim, 1966 r., fot. ze zb. W. Kościelaka 209 teresa nowak, simona Jankiewicz „taniec powinien być obrazem, a obraz powinien tańczyć” Marcela Hildebrandt-Pruska (1905–2007) tytułowa myśl towarzyszyła naszym lekcjom rytmiki i plastyki ruchu pro- wadzonym przez prof. Marcelę Hildebrandt-Pruską – osobowość niezwykłą, nie- zmiennie nas frapującą, do końca młodą duchem i umysłem, wspaniałą nauczy- cielkę, tancerkę i choreografkę, której twórczość cechowała niezwykła wyobraźnia oraz „inwencja twórcza natchniona wysoką kulturą i urzekającą w artystycznej prostocie elegancją” – jak pisał o niej stefan stuligrosz. Marcela Hildebrandt urodziła się 22 września 1905 roku w  Chicago w  rodzinie polskich emigrantów. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległo- ści państwo Hildebrandtowie przyjechali do kraju i  zamieszkali w  Poznaniu. Marcela Hildebrandt od najmłodszych lat wykazywała dużą muzykalność, co dostrzegli rodzice, zapisując córkę na lekcje baletu, choć te z czasem zaczęły ją nudzić. zaczęła więc uczyć się gry na skrzypcach, edukację kontynuowała zaś w Poznańskim Konserwatorium Muzycznym. na początku była studentką zna- komitego prof zdzisława Jahnkego, po pewnym czasie poznała jednak Walentynę Wiechowiczową, uczennicę émile’a  Jaques-Dalcroze’a, absolwentkę studiów w Hellerau. zetknięcie z tą wybitną rytmiczką spowodowało radykalną zmianę zainteresowań młodej skrzypaczki. odżyły dziecięce skłonności do ruchu i tańca. Marcela Hildebrandt rzuciła skrzypce, by podjąć naukę rytmiki i plastyki ruchu. Kształciła się pod kierunkiem W. Wiechowiczowej najpierw w Konserwatorium, później na zajęciach prywatnych. W  1929 roku, za namową swojej profesorki, Marcela Hildebrandt wyjechała do austrii, by w szkole tańca Hellerau-Laxenburg pod Wiedniem kontynuować edukację. tam poznała Rosalię Chladek i jej metodę kształtowania ciała. Po roku Marcela wróciła do Poznania i pod bacznym okiem W. Wiechowiczowej przygotowała swój pierwszy recital taneczny. Wystąpiła z nim 5 grudnia 1931 roku w schumann-saal w Berlinie. Przy fortepianie towarzyszył jej kompozytor i pianista Roman Maciejewski. Bogaty program obejmował utwory Bacha, scarlattiego, Chopina, Debussy’ego, Prokofiewa, skriabina i Rachmaninowa. Kostiumy w tonacjach od czerni do bieli zaprojektowała sama artystka. nowy gatu- nek tańca reprezentowany wówczas przez młodą tancerkę przyniósł różnorodność opinii. nie zabrakło wśród nich słów wielkiego uznania: „Było prawdziwą rozko- szą śledzić kunszt, z jakim artystka umiała połączyć dzieło muzyczne ze sztuką taneczną”. Podkreślano przede wszystkim wielką muzykalność artystki i powagę jej sztuki. Jeden z berlińskich recenzentów napisał: „nie jest to tancerka dla tłumów, zrozumieją ją nieliczni, lecz tym nielicznym da ona bardzo wiele”. 'TERESA NOWAK, SIMONA JANKIEWICZ 1. Marcela Hildebrandt-Pruska, Poznań, lata 30. XX w., wszystkie fot ze zb. b prywatnych Czym był taniec Marceli Hildebrandt+ Wywodził się z dalcrozowskiej pla- stique animće, której zadaniem było odzwierciedlenie ekspresji, nastroju i budowy formalnej utworu muzycznego w ruchu i przestrzeni. „Muzyka mnie inspirowała, dawała mi ruch” — to słowa samej tancerki, która potrafiła swoim ciałem wyra- zić to, co mówiła muzyka. W jej tańcu nie było improwizacji. Trzymała się ściśle układu. Każdy występ stanowił dla niej ogromne przeżycie. Wielkim komplemen- tem dla artystki były słowa wypowiedziane po jej recitalu przez jednego z widzów: „Proszę pani, ja widziałem muzykę”. W kilka dni po koncercie berlińskim odbył się recital taneczny Marceli Hildebrandt w Poznaniu. Rodzima krytyka i publiczność przyjęły występ młodej tancerki bardzo entuzjastycznie. Zachwycano się klasycznym umiarem, wewnętrz- nym skupieniem i ekspresją ruchu. Recital w Poznaniu zapoczątkował koncerty na terenie całego kraju oraz udział w Międzynarodowych Konkursach Tańca Artystycznego. Występowała również w Paryżu, gdzie przygotowywała się do pracy pedagogicznej i choreograficznej w Studio Corposano. Ale Marcela Hildebrandt miała i drugie oblicze na scenie przedwojennego Poznania — zna- lazła się w „paczce młodych ludzi, wśród których gotuje się od nowych pomy- słów, planów na przyszłość, których złoszczą nonsensy potocznego życia”. Spotyka tutaj satyryków, poetów, malarzy i piosenkarzy zebranych przez Artura Marię Swinarskiego w kabarecie Kaktus, w którym „Balicki śpiewa »Kaput już z kapi- tałem«, Mąkowski z Zulą bawi parodiami tanecznymi, Gierżabek »ma już dosyć swojej żony«, a Hildebrandtówna czaruje tańcami plastycznymi”'. ! Poznańskie Wspominki z lat 1918-1939, red. T. Kraszewski, T. Świtała, Poznań 1973. 210 „TANIEC POWINIEN BYĆ OBRAZEM, A OBRAZ POWINIEN TAŃCZYĆ” 2. Marcela Hildebrandt-Pruska w czasie tańca, Poznań, lata 30. XX w. Wybuch drugiej wojny światowej przerwał jej karierę artystyczną. W czasie okupacji nie zajmowała się tańcem, ale tuż po jej zakończeniu otworzyła w swoim mieszkaniu przy ul. Roosevelta 10 prywatną Szkołę Rytmiki i Plastyki Ruchu, która w 1950 roku została przemianowana na Państwowe Ognisko Choreograficzne, by następnie funkcjonować jako Społeczne Ognisko Baletowe. Marcela Hildebrandt- -Pruska dyrektorowała tym placówkom do 1968 roku. Wspomagały ją dwie zna- komite nauczycielki i tancerki — Maria Najgrakowska (rytmika i plastyka ruchu z dziećmi) i Mira Lange-Kucnerowicz (akrobatyka i taniec ludowy). Zespół Baletowy Ogniska Choreograficznego pod dyrekcją Hildebrandt- -Pruskiej był częścią znakomitego, choć krótko działającego Studia Dawnej Muzyki Pieśni i Tańca (1953-1954), które łącząc muzykę, śpiew i taniec, sięgało do zabytków polskiej kultury muzycznej doby odrodzenia. W skład studia wcho- dził jeszcze: Chór Chłopięcy i Męski pod dyrekcją Stefana Stuligrosza i Orkiestra Kameralna Filharmonii Poznańskiej kierowana przez Norberta Karasiewicza. Głośnym echem w kraju odbiły się Polskie Tańce Renesansowe z tabulatury Jana z Lublina wystawione przez Studio podczas obchodów Roku Kopernikowskiego w Warszawie w 1953 roku. Najwięcej trudności sprawiała rekonstrukcja renesan- sowych tańców. Marcela Hildebrandt-Pruska odtwarzała je na podstawie zapisów kronikarskich, rycin, drzeworytów, starych fresków i obrazów, opisów tań- ców w wierszach, wzmianek w literaturze. Ożywiała je własną, bogatą wyobraźnią, intuicją i inwencją twórczą. Ruch układała sama. Kostiumy projektował artysta rzeźbiarz (ale i tancerz zespołu) Józef Kaliszan. W programie Studia znalazły się również: chorea polonica zaczynająca się w ciemnościach i tańczona z prawdzi- wymi pochodniami, taniec mieczowy (cechowy) oraz tańce chłopskie. Praca w Społecznym Ognisku Baletowym to oczywiście edukacja, kształcenie kolejnych pokoleń miłośników muzyki i tańca: dzieci i dorosłych. Ale to również działalność artystyczna, choreograficzna i taneczna. Wystarczy spojrzeć na bogate i urozmaicone programy odbywających się na scenie Teatru Polskiego koncertów kończących kolejny rok szkolny. Artystka w dalszym ciągu układała i tańczyła 211 'TERESA NOWAK, SIMONA JANKIEWICZ 3. Artyści w tańcu renesansowym, lata 50. XX w. ze swymi uczniami kompozycje plastyczne do muzyki wybitnych kompozyto- rów: owiane legendą Preludium b-moll J.S. Bacha, Allegro Barbaro B. Bartóka, Humoreskę J. Ekiera czy Pavanę M. Ravela, w której jako solistka, w pastelowo turkusowej sukni, tańczyła pomiędzy swoim zespołem kroczącym wokół niej w żałobnym korowodzie. W latach 1950-1982 uczyła rytmiki w Państwowej Szkole Muzycznej II stop- nia im. Fryderyka Chopina oraz w Państwowym Liceum Muzycznym, ponadto wykładała rytmikę i grę aktorską w Studiu Dramatycznym, Państwowej Szkole Instruktorów Teatrów Ochotniczych i Szkole Operowej przy PWSM. Jej duża zna- jomość funkcjonowania ciała, prawideł ruchu oraz doświadczenie tancerki miały istotny wpływ na nauczanie rytmiki i sztuki choreografii plastycznej. Realizowała ją nie tylko w trakcie zajęć szkolnych, ale od 1968 roku również na zajęciach prywat- nych w swoim studiu przy ul. Roosevelta. To tutaj spotykała się z grupą uczennic, które chciały poszerzyć umiejętności rytmiczne o choreografię i taniec plastyczny. Kilka lat później narodził się w tym kręgu Zespół Plastyki Ruchu. Była doskona- łym pedagogiem — nigdy nas nie „trenowała, pracowałyśmy razem, dawała nam zarówno inspirację, jak i wolność oraz swobodę rozwoju. Poznawałyśmy zasady kompozycji, prawa sceny wraz ze znaną od starożytności regułą zwaną złotym podziałem, rozmawiałyśmy o roli światła, kostiumu, o jasnej, „otwartej” twarzy (nieco nas śmieszyło to wyrażenie!), o wszystkim, co miało wizualne znaczenie w odbiorze muzyki. Oprócz pracy nad nowymi utworami Pani Profesor „przeło- żyła” na nas kilka swoich przedwojennych choreografii. „Najczęściej wspominam [Teresa Nowak — przyp. red.] próby do Preludium b-moll J.S. Bacha. Pamiętam tę cudowną, ale i trudną pracę: wyciągnięta, sięgająca jak najdalej w przestrzeń moja ręka: »Czujesz ciepło w swojej dłoni?«. Boże, jak ja się starałam to ciepło poczuć! A za 212 „TANIEC POWINIEN BYĆ OBRAZEM, A OBRAZ POWINIEN TAŃCZYĆ” chwilę: »Nie bądź taka egzaltowana, ty możesz być zimna — to publiczność ma płonąć!«. Preludium b-moll tańczyłam na Międzynarodowym Kongresie Rytmiki w Genewie. Ubrana w czarny kostium, przez jedną rękę miałam przerzuconą ciężką, podwójną tka- ninę: z zewnętrznej strony czarną, z wewnętrznej - złotą. Po skończo- nym koncercie podszedł do mnie Dominique Porte, ówczesny dyrek- tor Instytutu E. Jaques-Dalcrozea, objął mnie i powiedział: »Jakie to było piękne! Ty masz genialną pro- fesorkę! Czy wiesz, że zawsze, gdy muzyka zatrzymywała się na domi- nancie (F-dur), byłaś otoczona zło- tem, a w tonice (b-moll) byłaś cała w czerni? Widać tu pracę z party- turąc. Otóż to! Moja profesorka na pewno nie analizowała utworu przy pomocy nut. Ona to wszystko słyszała 4. Młode adeptki tańca w czasie zajęć i czuła, widziała muzykę w swojej w szkole baletowej przy ul. Gołębiej wyobraźni — w przestrzeni, w ruchu iw kolorze. Podsumowaniem i uhonorowaniem jej wieloletniej pracy w szkołach muzycznych był koncert Wieczór rytmiki i plastyki ruchu, który odbył się 28 marca 1983 roku w Teatrze Nowym w Poznaniu. Studentki i uczennice wydziałów rytmiki poznańskich szkół muzycznych oraz tancerki Zespołu Plastyki Ruchu zaprezentowały piękne, przepojone muzyką układy choreogra- ficzne Marceli Hildebrandt-Pruskiej z całego okresu jej działalności — od solo- wych przedwojennych układów, przez tańce renesansowe, aż do zupełnie współ- czesnych, poważnych i jazzowych. Marcela Hildebrandt-Pruska prowadziła również rytmikę i współczesne tech- niki wyrazowe w Państwowej Szkole Baletowej w Poznaniu. To tutaj najbardziej wyróżniało się jej nowatorstwo i wpływ na rozwój tańca w Polsce, doceniany przez dyrektorkę artystyczną szkoły, Olgę Sławską-Lipczyńską. Realizowała z uczniami przepiękne choreografie — wśród nich — „wpisane” w dziedziniec Szkoły Baletowej Adagio i Toccatę C-dur J.S. Bacha. Dla Conrada Drzewieckiego, który jako młody tancerz zdobył prestiżową nagrodę na konkursie w Vercelli, tańcząc Humoreskę J. Ekierta w jej choreografii, Marcela Hildebrandt-Pruska była „pierwszą jaskółką nowoczesności w balecie na rodzimym tle. Jej poglądy różniły się od klasycznego, konwencjonalnego rozumienia baletu: tłumaczyła nam zasady organiczności ruchu i otwierała oczy na inne jego rozumienie i interpretowanie. Pomogła nam poznać wielu kompozytorów, często mało znanych, i słuchać ich struktur muzycz- nych. Miała na nas wielki wpływ”. 213 'TERESA NOWAK, SIMONA JANKIEWICZ o ; yo 5. Spektakl wg. choreografii M. Hildebrandt-Pruskiej zrealizowany przez Poznański Ośrodek Telewizyjny, lata 60. XX w. Przez szereg lat Marcela Hildebrandt-Pruska uczestniczyła jako choreograf w życiu teatralnym kraju oraz realizowała programy baletowe w Poznańskim Ośrodku Telewizji. Współpracowała z wieloma teatrami, tworząc opracowa- nia choreoplastyczne przedstawień. Były to: Gromiwoja Arystofanesa, Bachantki Eurypidesa, Żywot Józefa M. Reja, Czarownice z Salem A. Millera, sztuki Szekspira, Goldoniego, Słowackiego, A.M. Swinarskiego i innych. Najsławniejszym przed- stawieniem była Gromiwoja Arystofanesa wyreżyserowana przez Eugeniusza Aniszczenkę na scenie Teatru Dramatycznego w Częstochowie. Muzykę skompo- nowali Tadeusz i Stanisława Szeligowscy, choreografia — ustawienie ruchu chórów na scenie — była dziełem Marceli Hildebrandt-Pruskiej, w programie teatralnym znalazły się też eseje Stefana Srebrnego i Jana Parandowskiego. Spektakl stał się wydarzeniem artystycznym. Przyjeżdżały go oglądać wycieczki z całej Polski. Po premierze prof. Jerzy Łanowski pisał na łamach „Gazety Robotniczej”: „Proste, przejrzyste kompozycje taneczne Marceli Pruskiej są jakby ożywieniem najpięk- niejszych malowideł waz greckich”. W Poznańskim Ośrodku Telewizji realizowała (w latach 1957-1974) choreo- grafie do programów muzycznych, dramatycznych i tanecznych: Uroki Polihymnii, Z dawnych epok, Sezamy muzyczne, Metamorfozy, Do źródła oraz Musica Allegra, w którym znalazła się choreografia Divertimento D-dur W.A. Mozarta. Po emi- sji programu ukazała się następująca recenzja: „Dwa plany historyczne prze- platały się konsekwentnie: kapela i balet w strojach z epoki, a obok orkiestra współczesna i balet w czarnych trykotach — duży ukłon w stronę choreografa 214 „taniec powinien być obrazem, a obraz powinien tańczyć” 215 Marceli Hildebrandt-Pruskiej”2. W pierwszych programach występowali ucznio- wie ogniska Choreograficznego, później – tancerze opery Poznańskiej. Juliusz stańda wspomina: „nie dostawaliśmy od niej gotowych pomysłów (jak to bywało u innych choreografów); prowokowała nas do własnych poszukiwań; muzyka, sce- nografia, aktorstwo sceniczne – to były elementy inspirujące nasze ciała do impro- wizacji plastyczno-ruchowych, z których ona, jak czarodziejka, wyciągała pięknie skomponowane »tańczące obrazy«”. W  2001 roku Marcela Hildebrandt-Pruska wyjechała z  kraju, zostawiając „mieszkanie z duszą” przy ul. Roosevelta 10, w którym panował, jak wspomina jej przyjaciółka Hanna Chrząszczewska, „nastrój i aromat, wyrafinowany smak i  prostota, ciekawy styl i  naturalność, i  jednocześnie wielka gościnność razem wzięte. Mieszkanie było salonem kulturalnym, gdzie w »szarych« czasach spo- tykali się »wielobarwni« artyści. Wystarczy wymienić: Józef Kaliszan, Wacław taranczewski, Raul Koczalski, Kazimierz Flatau, Gerhard i  tolo Kotzurowie, sonia Manthey, stanisław Hebanowski, Conrad Drzewiecki, Roman Maciejewski i wielu, wielu innych”. zamieszkała u córki na Wyspie św. Łucji (Karaiby), gdzie zmarła w 2007 roku. Pogrzeb odbył się w Poznaniu na cmentarzu Górczyńskim. W czasie ceremonii 20 tancerek w czerni zatańczyło – w jej choreografii sprzed lat – Etiudę As-dur Fryderyka Chopina, nazwaną przez wzruszonych obecnych – „modlitwą rąk”. 2 M. Lewandowski, Muzyka na antenie, „Radio i tV”, iii 1971. 216 Dobrosława Gucia „tańczcie, dzieci, tańczcie” Wspomnienie z Karaibów Dwa razy miałam przyjemność spotkać panią Marcelę Hildebrandt-Pruską i oba spotkania są dla mnie miłym wspomnieniem. Żadne z nich nie było zwią- zane z jej pracą zawodową, mimo że pierwsze otarło się o taniec, choć z pewnością nie „profesjonalny”. Spotkanie pierwsze Była jesień 1983 roku. Właśnie rozpoczęłam pracę zawodową w  jednostce badawczo-rozwojowej. Byłam młodą osobą po szkole średniej i  rocznej szkole pomaturalnej. Kilka dni później odbył się ślub mojego brata, na którym byłam świadkiem. informacja ta jest o tyle ważna, że denerwując się z powodu przyjęcia tak odpowiedzialnego zadania oraz wynikających zeń obowiązków, nie zwracałam uwagi na osoby uczestniczące w uroczystości w UsC i nieco później w kościele, wśród których była bohaterka mojej opowieści. Kiedy po ceremonii dotarliśmy na skromną salę wynajętą na działkach pracowniczych, obsługiwałam „muzykę”, przy której goście mieli spędzić kolejne godziny wspólnej zabawy. Przygotowywałam więc taśmy (odtwarzane na magnetofonie zK 140-t) i nie patrzyłam na wchodzą- cych gości. W pewnym momencie kątem oka zauważyłam starszą panią, bardzo drobną i jakby kruchą, zapraszaną przez panią anielę Maternę – teściową mojego brata. owa pani ubrana była bardzo elegancko: w garsonce, kapeluszu i w ręka- wiczkach (choć jesień była wówczas ciepła). Kiedy uroczystość nabrała rozpędu i  rozpoczęły się tańce, początkowo na parkiecie nie było zbyt wielu par. Bardzo lubię tańczyć. Bawiłam się i tań- czyłam z kuzynem, z którym, jak się okazało, szybko się zgraliśmy – czuliśmy wspólny rytm, równy krok i znaliśmy te same figury. Wspomnę, że były to lata 80. XX wieku, a więc na imprezach królowało disco – muzyka bardzo melodyjna, taneczna, a tańczyło się w parach. Mijały godziny, my zaś wciąż przebywaliśmy w  sali tanecznej. Po energicznych, wyczerpujących utworach, wymagających szybkości i wielu figur, chcieliśmy zejść z parkietu (okazało się, że już dość długo byliśmy jedyną tańczącą parą) i nagle usłyszeliśmy: „tańczcie, dzieci, tańczcie, tak ładnie tańczycie”. na krześle w rogu siedziała owa elegancka pani i od dłuż- szego czasu nas obserwowała. W którymś momencie musiała poprosić o wsta- wienie krzesła, gdyż wcześniej go tam nie było. Cóż było robić… tańczyliśmy dalej, aż do „wezwania” na kolejny posiłek. Podpytałam wówczas panią anielę, kim jest ta pani. Poznałam jej nazwisko, ale nic mi ono wówczas nie mówiło. Byłam zbyt młoda, a  baletem i  tańcem nowoczesnym się nie interesowałam. Krótko potem pani Marcela przypatrywała nam się ponownie, powiedziała też, „IAŃCZCIE, DZIECI, TAŃCZCIE” a" OE 1. Wanda Wallace i Marcela Hildebrandt-Pruska, St. Lucia, 2005 r., fot. D. Gucia że choć nie tańczy (nie tańczyła w czasie wesela), to bardzo lubi patrzeć i sprawia jej to dużą przyjemność. W kolejnych latach, kiedy obie rodziny się zżyły, jej imię przewijało się często w rozmowach i wspomnieniach pani Anieli oraz mojej bratowej. Spotkanie drugie Minęło wiele lat. Balet i taniec nowoczesny nadal do mnie nie przemawiały. Był rok 2005. Zdecydowałam się wówczas na udział w rejsie na pokładzie żaglowca Chopin' po Małych Antylach, zorganizowanym dla grupy nurków. Na wyprawę namówiła mnie Ela, koleżanka ze Śląska, która wówczas rozpoczynała swoją przygodę z nurkowaniem. Byłam więc osobą towarzyszącą. Trasa, jaką mieliśmy przebyć, to: Martynika - Dominika — Grenadyny — Saint Lucia — Martynika. Kiedy pani Aniela dowiedziała się, że będę niedaleko wyspy Saint Lucia i może nawet nadarzy się okazja, aby ją zwiedzić, dała mi numer telefonu do córki pani Marceli — pani Wandy Wallace, prosząc, abym je odwiedziła. Dzięki uprzejmo- ści ówczesnego kapitana żaglowca okazało się to możliwe. Po telefonie i umówie- niu się pani Wanda zjechała ze szczytu, na którym usytuowany jest dom państwa Wallaceów. Spotkałyśmy się na „molo dokąd dostarczył mnie ponton z Chopina. !STS Fryderyk Chopin — jeden z największych żaglowców typu bryg na świecie (długość całkowita 55,47 m, szerokość 8,71 m). 217 DOBROSŁAWA GUCIA 2. Marcela Hildebrandt-Pruska na tarasie domu, St. Lucia, 2005 r., fot. D. Gucia Pamiętam wielkie zdziwienie pani Wandy podczas rozmowy telefonicznej, że osoba z Polski jest nieopodal i chce się zobaczyć z jej mamą, oraz słowa: „Ja nie widzę żadnej żaglówki” — patrzyła wówczas z tarasu na morze i wypatrywała naszej lokalizacji. Na nic się zdały moje tłumaczenia, że to nie żaglówka, lecz duży żaglowiec. Bałam się tych odwiedzin, nie wiedziałam, jak to będzie rozmawiać z osobą w tak podeszłym wieku, w jakiej kondycji ją spotkam. Kiedy jednak zobaczyłam panią Marcelę, wspomnienia z wesela wróciły, nic się nie zmieniła, może była tro- chę bardziej krucha. Pani Marcela miała wówczas prawie sto lat i za kilka miesięcy przypadały jej setne urodziny. Podczas spotkania opowiedziałam o naszej rodzinie, a przede wszystkim o pani Anieli. Obie panie poznały się kilka lat po wojnie dzięki wspólnej znajomej, pani Marii — plastyczce, która była w tamtym czasie nauczy- cielką w Poznańskiej Szkole Baletowej. Obie panie, pani Marcela i pani Aniela, spotykały się przy różnych okazjach. Odwiedzały się w domach, umawiały się na kawę. W ostatnich latach przed wyjazdem pani Marceli za granicę połączył je rów- nież wspólny problem zdrowotny dotyczący tej samej choroby oczu. Do tego czasu 218 „IAŃCZCIE, DZIECI, TAŃCZCIE” 3. Dom państwa Wallaceów, widok z STS Fryderyk Chopin, St. Lucia, 2005 r., fot. D. Gucia utrzymywały stały kontakt. W czasie naszego spotkania padły pytania o poznań- ską operę i balet, o różne miejsca w Poznaniu. Pani Marcela, która prawie straciła wzrok, właśnie przygotowywała się do operacji. Jej pasją było czytanie, wprawdzie choroba już na to nie pozwalała, jednak córka wypożyczała z Biblioteki Raczyńskich taśmy magnetofonowe z nagranymi książkami i sprowadzała na wyspę, aby mama mogła ich słuchać. Dało się odczuć, że pani Marcela jest na St. Lucia szczęśliwa. Wokół domu rosła piękna, bujna zieleń i rośliny, które — jak zawsze mówię - my Europejczycy hodujemy w doniczkach, a tam rosną tuż przy rowie. Ogród państwa Wallaceów był przepiękny. Z tego spotkania utkwiły mi w pamięci dwa momenty. Pierwszy to wielkie wzruszenie pani Wandy, opierającej się o balustradę ogrodu (przypomnę — dom położony jest na szczycie wzniesienia), wynikające z faktu, że pod jej domem zakotwiczył piękny polski żaglowiec (wówczas zrozumiała, że to nie żaglówka), i to, jak chwilę później opowiadała o nim mamie stojącej na tara- sie domu. Z ogrodu państwa Wallaceów roztaczał się wspaniały widok na morze i Chopina u stóp góry. Drugie wspomnienie to czarne, niewielkie ptaszki, które podczas rozmowy z panią Marcelą przelatywały przez salon, wręcz nurkowały, i kradły z półmiska ciasteczka. Dzięki uprzejmości pani Wandy zwiedziłam wyspę. Oba spotkania, wprawdzie krótkie, na długo pozostaną w mojej pamięci, mimo iż tak naprawdę nie znałam pani Marceli. Podczas owych kilku godzin spędzonych w jej towarzystwie czułam się jednak tak, jakbyśmy się znały od bardzo dawna. 219 220 stefan Drajewski, Elżbieta Kolasińska z Lwowa do Poznania Olga Sławska-Lipczyńska (1915–1991) niewielu poznaniaków ma świadomość, że olga sławska-Lipczyńska, zało- życielka i  patronka ogólnokształcącej szkoły Baletowej w  Poznaniu, zdobyła w 1934 roku brązowy medal na Międzynarodowym Konkursie tańca w Wiedniu, natomiast w roku 1936 otrzymała nagrodę na olimpiadzie tańca w Berlinie. olga Prorubnikow, bo tak brzmi rodowe nazwisko wybitnej polskiej tancerki, urodziła się 2 czerwca 1915 roku we Lwowie. W 1922 roku rozpoczęła naukę w szkole Baletowej przy teatrze Wielkim w  Warszawie. Jako uczennica zadebiutowała, tańcząc ogon smoka w  Panu Twardowskim Ludomira Różyckiego, w  choreo- grafii Piotra zajlicha. następnie brała udział w takich przedstawieniach baleto- wych i operowych, jak: Bajka Rogowskiego, Faust Gounoda, Tannhäuser Wagnera czy Dama pikowa Czajkowskiego. Utalentowaną uczennicę dostrzegła ówczesna recenzentka i tancerka tacjanna Wysocka, pisząc po obejrzeniu popisu szkolnego: „Młoda Prorubnikowa już dziś wygląda na małą balerinę”. Dyplom młoda artystka uzyskała w 1932 roku, wykonując m.in. Mazurka D-dur op. 33 Fryderyka Chopina, po czym została zaangażowana do stołecznego teatru Wielkiego. Przyjęła pseudo- nim sceniczny sławska. na deskach teatru Wielkiego tańczyła m.in. aspazję w Nocy Walpurgii i tro- jaka śląskiego. H. Liński pisał o niej na łamach „Światowida”: „W Nocy Walpurgii porywa wszystkich jako niezrównana aspazja, zdumiewa zacięciem solo mazu- rowym w Strasznym dworze, a w trojaku śląskim świetnie spisuje się wraz z drugą baleriną Janiną Kaniewską i baletmistrzem Cieplińskim”. Po jej występie w Coppélii jako swanilda ten sam recenzent pisał: „sukces artystyczny zupełny”. Będąc u progu kariery, olga sławska zdobyła w 1933 roku złoty medal na Międzynarodowym Konkursie tańca w Warszawie. o jej kreacji podczas konkursowego występu tak pisał recenzent „Kuriera Polskiego”: „olga sławska była największą rewelacją wczorajszego poranku. Młodziutka dyplomantka baletu opery warszawskiej wzbu- dziła ogólny podziw i zachwyt nie tylko swym wdziękiem i powabem zewnętrz- nym, ale przede wszystkim niepospolicie subtelnym wyczuciem stylu klasycznego, wzorową techniką i iście piórkową lekkością”. złota medalistka zatańczyła suitę Chopinowską, na którą złożyły się: Walc op. 29, Preludium op. 28, Mazurek op. 33. Wkrótce do trofeów zawodowych młoda i piękna tancerka dodała tytuł Wicemiss Blondynek Warszawskich (1935) i Królowej Mody (1936). zwieńczeniem pasma sukcesów olgi sławskiej był tytuł primabaleriny teatru Wielkiego w Warszawie, jaki otrzymała w 1936 roku. Piękna i utalentowana olga sławska dzięki Ministerstwu Kultury wyjechała na rok do Berlina, gdzie odbyła studia w  szkole baletowej Eugenii Eduarowej. Z LWOWA DO POZNANIA Studiowała tam taniec klasyczny, cha- rakterystyczny, „wyzwolony” i akro- batykę. Od 15 do 31 lipca 1936 roku brała udział w Olimpiadzie Tańca w Berlinie. Tańczyła układ stworzony przez Romana Romanowskiego do muzyki Fryderyka Chopina i Xaverego Scharwenki. Podbiła serca publiczności i zainteresowała swoją sztuką niemieckich impresa- riów. W wyniku zmian regulaminu Olimpiady Tańca uczestnicy musieli się zadowolić dyplomami, a nie medalami, ponieważ organizatorzy przestraszyli się, że nie zdobędą ich niemieccy tancerze. Sławska odbyła szereg koncertów w miastach nie- mieckich, występując między innymi z Janem Kiepurą czy Ziutą Buczyńską. Sukcesy w kraju i Niemczech Pa. zaowocowały angażem do Repre- 1. Olga Sławska-Lipczyńska, fot. ze zb. Archiwum zentacyjnego Baletu Polskiego zorgani- Ogólnokształcącej Szkoły Baletowej zowanego przez Arnolda Szyfmana, im. Olgi Sławskiej-Lipczyńskiej w Poznaniu a prowadzonego kolejno przez Bronisławę Niżyńską i Leona Wójciko- wskiego. W listopadzie 1937 roku wraz z zespołem Baletu Polskiego Sławska odnio- sła triumf na Międzynarodowej Wystawie Techniki i Sztuki w Paryżu, zdobywając Grand Prix w dziedzinie sztuki tanecznej. W tym zespole stworzyła kreacje m.in. Panny Młodej w Pieśni o Ziemi Romana Palestra, Bachantki i Sportsmenki w Apollu i dziewczynie Ludomira Różyckiego, przedstawiła także wspaniałą interpretację Koncertu F- moll Fryderyka Chopina. Olga Sławska nie ograniczała się bynajmniej do wielkiej sztuki baletowej. Wystąpiła choćby w filmie eksperymentalnym Trzy etiudy Chopina Eugeniusza Cękalskiego (reżyseria) i Stanisława Wohla (zdjęcia). Nie do końca wiadomo, z jakich powodów referat filmowy Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego zakazał oglądania go młodzieży do lat 14. Film zdobył nagrody na Biennale w Wenecji (1937) i Wystawie Filmowej we Lwowie (1938). W wolnych chwilach albo podczas kryzysów, jakie przeżywał w okresie międzywojennym warszawski Teatr Wielki, artystka występowała w kabaretach i teatrach rewio- wych, odnosząc wielkie sukcesy. Krótko przed wybuchem II wojny światowej Olga Sławska zaręczyła się z przemysłowcem i senatorem II RP Tadeuszem Karszo-Siedlewskim, który zginął w 1939 roku w wybuchu bomby lotniczej w Warszawie. Wojna przerwała zna- komicie rozwijającą się karierę Olgi Sławskiej. Artystka w 1941 roku wyszła za mąż za Michała Lipczyńskiego. Młode małżeństwo zamieszkało w Zatrzebiu pod Warszawą, gdzie szybko znaleźli ich Niemcy, którzy pamiętali nazwisko tancerki 221 stefan Drajewski, Elżbieta Kolasińska 222 z  berlińskiej olimpiady. Była nękana przesłuchaniami w  alei szucha. Wreszcie skonfiskowano jej dom, sama artystka zaś rozpoczęła wraz z  rodziną wojenną tułaczkę. olga sławska-Lipczyńska urodziła trzech synów: Grzegorza, Pawła i Piotra. Po wojnie poświęciła się pracy pedagogicznej, rezygnując z  kariery tancerki. W nowym Dworze na Żuławach otworzyła Dom Kultury, w którym prowadziła zajęcia taneczne. W  1950 roku rozpoczęła pracę w  Liceum Choreograficznym w Gdańsku, gdzie współpracowała z Janiną Jarzynówką-sobczak. W 1951 roku podjęła się organizacji Państwowej Podstawowej szkoły Choreograficznej w  Poznaniu, którą otwarto w  odwachu. Rok później przyjęła ona miano Państwowej Średniej szkoły Baletowej. olga sławska-Lipczyńska zaprosiła do współpracy znakomitych tancerzy: Wandę Jakowicką, Barbarę Karczmarewicz, Mirę Kucnerowicz, Marię najgrakowską i Władysława Milona, którzy wspólnie z nią ukształtowali model poznańskiej szkoły. nowa dyrektor nie tylko organi- zowała życie artystyczne, uczyła także tańca klasycznego. W wolnych chwilach przetłumaczyła, przy wsparciu ojca – Włodzimierza Prorubnikowa, Zasady tańca klasycznego agrypiny Waganowej. od 1953 roku nadzorowała odbudowę daw- nego kolegium jezuickiego przy ul. Gołębiej 8, tak aby przygotować dogodne prze- strzenie dla tancerzy. Do nowej siedziby szkoła przeprowadziła się w 1957 roku. Wiele razy zmieniała się później jej nazwa, tylko adres zawsze pozostał ten sam. olga sławska-Lipczyńska przeszła na emeryturę w 1970 roku. zmarła 29 kwietnia 1991. W tym samym roku ogólnokształcąca szkoła Baletowa w Poznaniu otrzy- mała imię swej założycielki. Bibliografia Mamontowicz-Łojek B., Terpsychora i lekkie muzy, Kraków 1972. turska i., Almanach baletu polskiego 1945–1974, Kraków 1983. Wysocka tacjanna, Dzieje baletu, Warszawa 1970. Kuźmińska o., Wspomnienie o Oldze Sławskiej-Lipczyńskiej, „Gazeta Wyborcza – Poznań” 2004, nr 289. 60 lat szkoły baletowej w Poznaniu. 1951/1952–2011/2012, Poznań 2012. Bieńkowski W., Tadeusz Aleksander Karszo-Siedlewski, „Polski słownik Biograficzny”, t. Xii (1966–1967); http://www.ipsb.nina.gov.pl/a/biografia/ tadeusz-aleksander-karszo-siedlewski?print [dostęp: 17 iii 2017]. 223 najmłodszy polski Romeo Z Wiesławem Kościelakiem, pierwszym tancerzem Teatru Wielkiego w Poznaniu, rozmawia Grażyna Wrońska G.W.: „Wysoki, świetnie zbudowany, wyróżnia się wrodzoną szlachetno- ścią gestu i zwiewnością ruchu” – tak pisał 45 lat temu Wojciech Dzieduszycki, ale nie on jeden zachwycał się Pana sztuką i urodą. W.K.: Rzeczywiście, mam sporo bardzo dobrych recenzji. Kiedy je teraz, po latach, przeglądam, wierzyć mi się nie chce, że to o mnie. ze sceną już dawno się pożegnałem, co jednak nie znaczy, że zupełnie zerwałem kontakt z tańcem. ale przejście na emeryturę dla człowieka, którego żywiołem był ruch, jest na pewno znacznie większym przeżyciem niż dla tego, który np. całe życie przesie- dział za biurkiem. ale nie narzekam. a zacytowane słowa Dzieduszyckiego doty- czą Spartakusa, spektaklu przygotowanego przez teresę Kujawę we Wrocławiu w 1972 roku. to ona widziała mnie w głównej roli, dla niej opuściłem Poznań. Było wspaniale. na premierę przyjechał kompozytor aram Chaczaturian, posy- pały się gratulacje. Ja też uważam ten spektakl za szczytowy moment mojej kariery, chociaż rozwinęła się ona, mogę nawet śmiało powiedzieć – rozbłysła – dzięki Conradowi Drzewieckiemu w  Poznaniu. to on dał mi niepowtarzalną szansę zaistnienia na scenie, i to w jaki spektakularny sposób! z Paryża przyjeżdża słynna olga sawicka i mnie, młodemu i niedoświadczonemu przecież tancerzowi, bez nazwiska, Drzewiecki mówi: „Będziesz jej partnerem”. to był szok! i ponadto radzi, bym w tańcu, także tym klasycznym, był sobą, czyli człowiekiem XX wieku. Jest więc Pan naszym, poznańskim artystą. oczywiście. opera, teatr tańca Conrada Drzewieckiego, znów opera. Był jeszcze krótki epizod w Bydgoszczy, no i wspomniany już piękny okres we Wrocławiu, pamiętny nie tylko ze względu na artystyczne sukcesy. Właśnie tam ożeniłem się, i to z dziewczyną, którą znałem od dziecka. z Lucyną chodziliśmy do szkoły Baletowej... Czyli też poznanianką. Czy tancerzem trzeba się urodzić? nie wiem. natomiast nie mam wątpliwości, że zostałem nim dzięki mojej matce. Dowiedziała się, że uczniowie szkoły Baletowej za statystowanie czy występy na scenie otrzymują jakąś zapłatę. a że u nas w domu była straszna bieda, ten argument bardzo się liczył. Gdy miałem 11 miesięcy, w  1945 roku, zginął w wypadku mój ojciec i na barki mamy spadł ciężar utrzymania pięciu osób – trojga dzieci i babci. Dziś trudno nawet wyobrazić sobie tamte czasy. Mimo że mama niesłychanie ciężko pracowała – oprócz zawodowych obowiązków w Domu WIESŁAW KOŚCIELAK 1. Wiesław Kościelak i Olga Sawicka w Jeziorze łabędzim, lata 60. XX w., fot. G. Wyszomirska/Instytut Teatralny w Warszawie Książki robiła jeszcze po godzinach szydełkowe serwety na sprzedaż, zwyczajnie nie mogła nas wyżywić i na krótki czas oddała mnie i siostrę do Domu Dziecka w Otorowie, do urszulanek. Było to dla niej traumatyczne przeżycie. A doszkoły dostałem się gładko: byłem chłopcem ruchliwym, dziś powiedziano by chyba, że z ADHD, wysportowanym, codziennie ćwiczyłem z chłopakami ze 224 NAJMŁODSZY POLSKI ROMEO 2. Wiesław Kościelak w roli Romea, 1962 r., fot. G. Wyszomirska, ze zb. W. Kościelaka Strzeleckiej, gdzie mieszkaliśmy, różne sztuki, ścigałem się z tramwajem etc., więc egzamin - również z poczucia rytmu, muzyki — zdałem śpiewająco i przyjęto mnie po terminie, trzy miesiące po rozpoczęciu roku szkolnego. Ćwiczenia nie spra- wiały mi właściwie żadnych trudności, wykonywałem je z radością, był to naj- lepszy chyba sposób na wyładowanie energii, która mnie po prostu rozpierała. 225 Wiesław Kościelak 226 i jeszcze jedno muszę podkreślić: mama bardzo dbała o nasze wychowanie, regu- larnie zabierała do Filharmonii czy opery, starała się w tej powojennej szarości pokazać piękniejszy świat z  nadzieją, że zechcemy zaistnieć w  nim, uczyć się, a może i połkniemy bakcyla sztuki. I nie musiała długo czekać na rezultaty swoich zabiegów wychowawczych. Rzeczywiście, bardzo szybko ujrzała mnie na scenie. Jako osiemnastolatek tańczyłem już Romea w naszej operze. Julią była piękna irena Cieślikówna, a ja najmłodszym Romeem w Polsce... Czar tego duetu znakomicie uchwyciła nieoceniona Grażyna Wyszomirska. Mam bardzo wiele jej zdjęć z różnych spektakli, najwięcej z olgą sawicką, najsłynniejszą naszą primabaleriną. a ja byłem pierwszym tancerzem – to taki odpowiednik primabaleriny. olga miała do mnie ogromne zaufanie. Wiele razy mówiła: wiem, że jestem z tobą bezpieczna, że nic mi się nie stanie, a jeśli spadnę, to tylko na ciebie… Występowaliśmy w wielu spektaklach i na wielu scenach, zjeździliśmy razem kawał świata. Jednym z najmocniejszych przeżyć była podróż artystyczna na Kubę w 1967 roku. Przyjęto nas tam wręcz po królewsku. Do dziś wspominam wspa- niały pałac legendarnej alicji alonso – bardzo tam hołubiono artystów, mieli do dyspozycji luksusowe mieszkania dawnych właścicieli, żyli zupełnie inaczej niż zwykli Kubańczycy. Bardzo podobaliśmy się w Giselle i zaproponowano, byśmy – olga i ja – zatańczyli jeszcze w Sylfidach Chopina. a w ogóle bardzo chcieli zatrzy- mać mnie u siebie. Mieli świetne tancerki – alicja alonso była dla nich wspania- łym wzorem, ale cierpieli na dramatyczny brak tancerzy. Ci po prostu nie wracali do komunistycznego raju z zagranicznych występów. nie skorzystałem z tej bar- dzo atrakcyjnej kubańskiej oferty, podobnie jak kilka lat później ze składanej mi w stanach zjednoczonych: byłem wtedy tuż po ślubie i spieszyło mi się do domu... Domu szczęśliwego – mamy dwóch synów, oczywiście już dorosłych, wobec któ- rych – może to nie będzie zbyt dobrze dziś przyjęte – stosowałem twarde metody wychowawcze. ale one w pełni się sprawdziły. Mówi Pan to z wyraźną satysfakcją i dumą ze swych synów. A ile lat miał Pan, przechodząc na emeryturę? Czterdzieści pięć. Potem jeszcze trzy lata tańczyłem. Żal mi było rozstawać się ze sceną, to było przecież całe moje życie, ale kiedy zobaczyłem film przygo- towany przez kolegów na mój benefis, zauważyłem, że moje role po czterdziestce różnią się jednak od tych wcześniejszych, i stwierdziłem, że czas zająć się czymś innym. Uczyłem więc baletu w szkołach, klubach, ceniono moją pracę w kadrze narodowej gimnastyki artystycznej, a żona do teraz spełnia się w takich zajęciach. Czerpiemy z nich sporo satysfakcji – przychodzą zaproszenia na występy naszych podopiecznych, podziękowania, pozdrowienia etc. Taniec wymaga ogromnej pracy, wyrzeczeń, siły charakteru. i działa jak narkotyk. Wiem o tym doskonale. Do dziś śnią mi się po nocach dramatyczne momenty, że nie zdążę na spektakl. to pewna powtórka rzeczy- wistej sytuacji, kiedy utknąłem w korku na Pułaskiego i dosłownie w ostatnim momencie pojawiłem się w teatrze. Już szykowano zastępstwo. ale nie tak łatwo pozwalałem się zastąpić. nawet gdy złamałem rękę na scenie – było to w Fontannie Bachczysaraju – dotrwałem do końca spektaklu. szepnąłem tylko partnerce, jaka najmłodszy polski Romeo 227 jest sytuacja, a dopiero za kulisami zemdlałem. na drugi dzień kolejny raz posta- nowiłem się sprawdzić: wystąpiłem w Requiem. Rola Jezusa nie była co prawda zbyt trudna, poradziłem sobie zupełnie nieźle – w  jednej tylko scenie miałem dublera – i za to dostałem specjalne podziękowanie od dyrektora Dondajewskiego. taką żelazną dyscyplinę, nieraz może i  niepotrzebnie demonstrowaną, wyra- biają w tancerzu lata codziennych ćwiczeń. ale co znaczy wykształcony dzięki temu błyskawiczny sposób reagowania na niebezpieczne sytuacje, przekonałem się niedawno. zablokował mi się rower i gdyby nie zakodowany odruch tance- rza, incydent mógłby bardzo przykro się skończyć. a tak bez sekundy zastano- wienia wykonałem po prostu salto i lekarze stwierdzili, że było to jedyne szczę- śliwe rozwiązanie. Padło nawet określenie: cud! zrobiłem to, co kiedyś, tańcząc z Conradem Drzewieckim w Impresjach wg Ellingtona. I ten właśnie moment uwieczniony jest na zdjęciu – nad leżącym w malow- niczej pozie Conradem wykonuje Pan najprawdziwsze salto! Moje archiwum w znacznej mierze kompletowała mama. i za to jestem jej niezmiernie wdzięczny. Bywała zresztą kilkakrotnie na moich występach, wcale mi o tym nie mówiąc, bo na premiery oczywiście zawsze ją zapraszałem. Kiedy ogląda Pan te setki zdjęć, siłą rzeczy muszą przypominać się koledzy, dawne lata. oczywiście, ale wspominam je bez zbytniej nostalgii. Cieszę się przede wszyst- kim niezerwanymi przyjaźniami. Co miesiąc widujemy się na spotkaniach, które – nie uwierzy pani – najczęściej organizuje nasza znakomita koleżanka, legenda baletu – Eugenia skotarczak. Lat 93. Uśmiechnięta, pełna energii, przyjeżdża spod swarzędza i choćby komuś akurat w tym dniu brakowało optymizmu, nabiera go z każdą chwilą w jej obecności. a na co dzień cieszymy się naszym kotem. Bardzo piękny. Dostaliśmy go od syna. Pako ponadto zmusza do codziennej gimnastyki. Choćby nawet nie wiem jak nie chciałoby mi się schylać, muszę znaleźć którąś z jego piłeczek. Rozrzuca je po całym mieszkaniu. 228 Kapłanka tańca Z Ewą Wycichowską, wieloletnią dyrektor Polskiego Teatru Tańca – Baletu Poznańskiego, rozmawia Martyna Nicińska M.N.: Podobno taniec nigdy Pani nie zdradził. E.W.: W  moim życiu od samego początku ktoś mnie zawsze opuszczał: począwszy od mojego ojca, przez przyjaciół, mężów, po tancerzy. Pokochałam taniec, kiedy miałam 4 latka, i do tej pory mnie nie zdradził. Jesteśmy razem, w szczęściu i nieszczęściu. zdarzają się wzloty i upadki. Kiedy pojawiają się pyta- nia, zwątpienia, to dotyczą tego, co dalej robić, w którą stronę iść, nie wiążą się z myślą o porzuceniu tańca. Ta miłość była od samego początku tak silna, że w jeden rok nadrobiła Pani dwa lata szkoły baletowej. Musiałam tak zrobić, ponieważ byłam przyjęta do szkoły warunkowo. zaczęłam naukę tańca od razu od trzeciej klasy z powodu pierwszej zdrady w moim życiu. opuścił nas ojciec, z którym łączyła mnie bardzo silna więź. Rozwód rodzi- ców przeżywałam tak ciężko, że zostałam wysłana do Cichowa pod Kościanem, do sanatorium dla dzieci nerwowo chorych. nie było wtedy mowy o jakichkol- wiek przygotowaniach do egzaminu, ale tańczyć nie przestałam. z  sanatorium wróciłam z konkretnym zaleceniem od lekarzy – ta dziewczynka musi tańczyć. Do dzisiaj mam receptę z tym zaleceniem i stosuję się do niego przez całe życie. taniec zawsze dawał mi szczęście i poczucie własnej wartości... Do egzaminu do szkoły baletowej przygotował mnie Henryk Konwiński, wybitny solista i choreo- graf. Prowadził zajęcia w świetlicy, do której przychodziłam po lekcjach w szkole podstawowej. Uczył mnie w  tajemnicy przed mamą, która też tam pracowała. z kolei na egzamin poszłam z nauczycielem śpiewu panem sztrekerem, przyjacie- lem Paulosa Raptisa, wybitnego tenora greckiego. Zdarzały się Pani kryzysy, chwile słabości? Raczej przeciwności losu. Lekarze przez jakiś czas uważali, że choruję na nerki, i zabraniali mi ćwiczyć. Moja profesorka śp. anna Jakowicka i dyrektorka szkoły wybitna balerina olga sławska znalazły specjalistę, który postawił inną diagnozę – zapalenie migdałków, i szybko wróciłam do tańczenia. Później zdarzały się kon- tuzje, ale one też mnie nie zniechęcały. Uczyłam się w najwspanialszym okresie szkoły Baletowej – kiedy była świątynią. Pękałam z dumy, jak szłam na zajęcia, niosąc kostium przez stary Rynek. Chciałam, żeby wszyscy widzieli, że uczę się „na Gołębiej”. Całowałam pierwsze baletki... zewsząd otaczali mnie mistrzowie. na scenie opery Poznańskiej oglądałam wybitnych solistów, m.in. olgę sawicką i Conrada Drzewieckiego. Uciekaliśmy z lekcji, żeby być na jego próbach. Każdemu młodemu człowiekowi powtarzam, że trzeba bardzo chcieć to robić, pokonywać KAPŁANKA TAŃCA 1. Ewa Wycichowska, fot. K. Fabiański różne trudności psychofizyczne, jakie niesie ten zawód. Nie przeszkodziło mi to wychować dziecka, zrealizować się naukowo. Taniec absolutnie jest moim życiem. Bez niego nie wyobrażam sobie istnienia. Po to się urodziłam. Mogła Pani stać się częścią tego cudownego świata, dołączyć do zespołu baletowego Opery Poznańskiej zaraz po szkole, jednak wybrała Pani inną pro- pozycję... Na dyplomie pojawił się kierownik nowo otwartego Teatru Wielkiego w Łodzi, Witold Borkowski, i zaproponował mi występ w roli Królewny Śnieżki. „Właśnie takiej dziewczęcej urody szukamy” — mówił. Wiedziałam z obserwacji, że w Poznaniu czeka mnie noszenie starszym tancerkom kawy. Sztywną hierarchię odczułam już jako uczennica podczas pierwszego wyjazdu z zespołem operowym do Włoch. Starsze tancerki pokazywały nam często, gdzie jest nasze miejsce w sze- regu. Pomysł wyjazdu z Poznania bardzo mi się spodobał także dlatego, że chcia- łam się usamodzielnić. Musiałam jeszcze tylko powiedzieć o tym Conradowi... Na dyplomie wskazał kilka tancerek, które widziałby w Operze, w tym mnie, ale żadnej umowy z nami nie podpisał. Drzewiecki zawsze dobrze mnie traktował i wyróżniał. Wołał na mnie: „Ta z zadartym nosem”. Bałam się tej rozmowy, więc wzięłam mamę, kupiłam kwiaty i poszłam do Conrada. Spotkałam go już na scho- dach, a on, widząc mnie z mamą i kwiatami, natychmiast wyczuł, co się święci. Nie zdążyłam wiele powiedzieć, gdy wziął ode mnie bukiet i wyrzucił go przez okno. Przez następne pięć lat ignorował wszystkie wzmianki, które docierały o mnie z Łodzi. Spotkaliśmy się dopiero w 1973 roku na konkursie choreograficznym, na którym Conrad Drzewiecki był przewodniczącym jury. Ja jako tancerka, a mój ówczesny mąż, Tomasz Gołębiowski, jako choreograf zajęliśmy pierwsze miejsca. 229 Ewa Wycichowska 230 Kilka miesięcy później dostałam propozycję pracy w Polskim teatrze tańca, ale z jednym warunkiem: bez męża. Byłam zbyt zakochana, żeby się na to zgodzić. A Królewna Śnieżka zrobiła z Pani gwiazdę. Grałam ją przez 13 lat, jak na Broadwayu, dwa razy dziennie, także w święta, w zdrowiu i chorobie. Kiedy po wielu latach pokazywaliśmy z Ptt w Meksyku Tango z Lady M., przyszła do garderoby starsza pani, którą podobno wzięłam na ręce, jak była małą dziewczynką w jednej ze scen Królewny Śnieżki. Miała ze sobą pożółkły program z tamtego czasu! nawet jak grałam inne role, to słyszałam na widowni szepty: „to jest Śnieżka!”. Łódzki okres był dla mnie bardzo szczęśliwy. zagrałam wtedy główne role w: Romeo i Julii, Giselle, Gajane, Ognistym ptaku czy Medei. o każdej roli mówię, że to moje K2. Występ to zawsze wielki wysiłek, niepewność i trema, szczególnie przed premierami. Wiedziałam, że niektórzy widzowie chodzą kilka razy na jeden tytuł i że nie mogę ich zawieść, niezależnie od tego, jak się czuję. W 1974 roku wyjechałam na stypendium do Paryża, żeby ćwiczyć pod okiem Yuriko, uczennicy Marty Graham, a w 1987 roku w Londynie przeszłam kurs dla profesjonalnych choreografów i kompozytorów. Na początku lat 80. z  największą maestrią wykonuje Pani główne role w całym repertuarze Teatru Wielkiego w Łodzi i otrzymuje tytuł primabale- riny. Mogłaby już Pani zacząć odcinać kupony, kiedy na horyzoncie pojawia się kolejne wielkie wyzwanie. W 1987 roku dostaje Pani propozycję objęcia sta- nowiska dyrektora Polskiego Teatru Tańca, po tym jak z dnia na dzień zespół opuścił Conrad Drzewiecki. Rada artystyczna Miasta Poznania miała plan, by zlikwidować teatr. sam Conrad Drzewiecki uważał, że bez niego Ptt nie przetrwa. Ówczesny prezydent Poznania andrzej Wituski nie chciał do tego dopuścić, ale nie widział następcy Drzewieckiego w  Poznaniu. szukał ekipy „z  zewnątrz”. Ja miałam w  tym cza- sie wiele pomysłów na siebie, chciałam się trochę odłączyć od zespołu, zająć się choreografią po pierwszych sukcesach w tej dziedzinie (Głos kobiecy w 1981 r., pierwsza choreografia E. Wycichowskiej – przyp. M.n.). nie miałam ambicji, by być dyrektorem. Propozycję andrzeja Wituskiego rozważałam dziewięć miesięcy. Było wiele argumentów przeciw: moja córka Paulina uczyła się w szkole Baletowej w Łodzi, do pomocy przy dziecku ściągnęłam z Poznania mamę. Decyzja o powro- cie do Wielkopolski przemeblowałaby mi całe życie. andrzej Wituski był bardzo zdeterminowany. „albo się zdecydujesz, albo zamykamy teatr” – mówił. W końcu w lutym 1988 roku przyjęłam propozycję. nikt się nie spodziewał, że po kilkunastu miesiącach w Polsce zmieni się ustrój, że pojawią się nowe możliwości... i trudno- ści. Musiałam przeprowadzać tancerzy przez zmiany ekonomiczne, odnaleźć się na wolnym rynku, na którym np. podniosły się stawki za hotele. Moim marzeniem było stworzenie zespołu dla takich tancerzy jak ja, którzy chcą pracować z różnymi cho- reografami. od razu nawiązałam kontakt z ohadem naharinem i Matsem Ekiem. zaczęły się pierwsze wyjazdy za granicę z Faust Goes Rock i Dziadkiem do orze- chów, którego na zachodzie wszyscy chcieli oglądać przed Bożym narodzeniem. Bilans po 28 latach to spektakle w 40 krajach na 5 kontynentach. szybko zorgani- zowałam warsztaty, na które sprowadziłam wybitnych pedagogów z całego świata. W założeniu to miało być biennale dla profesjonalistów, ale szybko się okazało, KAPŁANKA TAŃCA 2. Ewa Wycichowska w czasie pracy, fot. K. Fabiański że szkolić chcą się także amatorzy i musimy organizować warsztaty co roku. Wykorzystaliśmy to zainteresowanie, żeby zdobywać widza i budować rangę. To był także dla nas zastrzyk energii, gdy widzieliśmy tylu uśmiechniętych, pełnych pasji ludzi. Po jakimś czasie powołaliśmy Festiwal Teatrów Tańca i mogliśmy zapo- mnieć o wakacjach w sierpniu (śmiech). Teraz po wielu apelach zamierzam w małej formie na Naramowicach zorganizować Dancing fairPlayce Poznań (nowa dyrek- tor PT'T, Iwona Pasińska, zapowiedziała, że nie będzie kolejnych Warsztatów Tańca Współczesnego Dancing Poznań — przyp. M.N.). Nie po raz pierwszy organizuję coś poza Teatrem. Dwa lata temu dostałam dofinansowanie na projekt Tańczenia Warte Poznania dla mieszkańców Łazarza, Chwaliszewa, śródmieścia, których nie stać na warsztaty. Teraz skorzystają Naramowice, Różany Potok, Radojewo. W pro- gramie Dancing fairPlayce Poznań będą półkolonie dla dzieci i zajęcia dla seniorów. 231 Ewa Wycichowska 232 Czyli znowu Pani w wakacje nie odpocznie? taniec woła, a ja słucham jako kapłanka. Teraz poznaniacy nie pozwalają Pani odejść na emeryturę, ale po objęciu przez Panią stanowiska dyrektora PTT musiało minąć trochę czasu, zanim się do Pani przekonali. to prawda, musiałam zdobyć ich zaufanie, ale pomogło mi, że byłam tancerką. Przełom nastąpił po drugim spektaklu, który zrobiłam w Poznaniu, czyli po Faust Goes Rock z zespołem The shade. za rolę Mefisty dostałam Biały Bez (nagroda dla najpopularniejszych wykonawców scen poznańskich w sezonie – przyp. M.n.). Po jakimś czasie poznaniacy docenili inny styl teatru niż ten, który firmował Conrad Drzewiecki, aż w końcu doszło do współpracy z samym Mistrzem. Po jego zawale byłam jedną z niewielu osób, które odwiedziły Conrada w szpitalu. Poznaliśmy się bliżej przy pracy nad Ognistym ptakiem w Łodzi. Mówił wtedy na mnie „Fire Chicken”. Po zawale był w złej kondycji psychicznej. Żeby go podnieść na duchu, zapytałam, jakie ma jeszcze marzenie. „Chciałbym popracować z tancerzami” – wyznał. „Masz to jak w banku – odpowiedziałam. ale musisz szybko zdrowieć, bo zbliża się jubileusz”. i dodałam, że marzę o tym, żeby zrobił dla mnie choreo- grafię. nasza współpraca była dla całego Poznania sygnałem, że Drzewiecki mnie zaakceptował. W 1998 roku powstały: Pieśń Roksany i Śmierć Izoldy. Dużo wtedy rozmawialiśmy. W tych rozmowach wszystko mi przewidział. Dzięki temu lepiej się przygotowałam na to, co faktycznie się wydarzyło. Miała już Pani wtedy za sobą 10 lat kierowania zespołem. Jak primabale- rina odnalazła się w roli dyrektora? Przed przyjazdem do Poznania złożono mi wiele obietnic, a koniec koń- ców zostałam ze wszystkim sama. Poszłam na studia dla menadżerów (wcześ- niej Ewa Wycichowska zrobiła studia magisterskie w  zakresie pedagogiki tańca na akademii Muzycznej w  Warszawie – przyp. M.n.). Ściągnęłam do Poznania Jagodę ignaczak, teatrologa i historyka tańca, która wykładała wtedy na Uniwersytecie Łódzkim. nie wyobrażałam sobie tworzenia programu teatru bez niej. Po jakimś czasie okazało się, że kobieta dyrektor musi mieć na stano- wisku zastępcy dyrektora także kobietę. zatrudniłam Katarzynę anioła. Bez jej twardej ręki nie byłoby możliwe m.in. prowadzenie od 1994 roku warsztatów tańca współczesnego. i tak we trzy stawiałyśmy czoło rzeczywistości po trans- formacji. Co chwilę wchodziły nowe ustawy, trzeba było zdobywać finanse, pozyskiwać sponsorów, promować teatr. tworzyłyśmy repertuar dla Polski C i  dla wielkiego miasta. Raz miałyśmy do dyspozycji lotnisko, innym razem tylko krzesło. Elastyczność to było nasze motto. sprawdziły się słowa Juliusza osterwy, który mówił, że styl zespołu tworzy się 10 lat... Conrad Drzewiecki miał podwładnych, ja chciałam mieć partnerów. to było możliwe tylko wtedy, gdy tancerze rozwijali się w innych kierunkach, gdy zdoby- wali nie tylko umiejętności, ale też wiedzę. zmuszałam ich do robienia studiów, a dzięki warsztatom zaczęli prowadzić zajęcia, stawali się pedagogami. W 1999 roku wystartowało atelier Ptt i moi tancerze mogli sami robić choreografie, potykać się, zderzać z procesem twórczym. to wzmocniło zespół i wykształciło nowy spo- sób myślenia. niektórzy poszli w trochę inną stronę, jak Daniel stryjecki, którego projekcje multimedialne robią furorę na całym świecie. KAPŁANKA TAŃCA Pani pozwoliła im też improwi- zować. Ja ich do tego zmusiłam. Dużo czasu minęło, zanim się przekonali do takiego sposobu pracy. Do tego, że pani wszystkiego nie pokaże. W Paryżu improwizacja była na porządku dziennym, a w Poznaniu wszyscy od niej uciekali. Mała grupa poddała się temu w 1997 roku przy pracach nad spektaklem Transss... nieprawdziwe zdarzenie progresywne. W XXI wieku to już była nasza nor- malna forma pracy. Podobno przed premierą była Pani w innym świecie, zapominała jeść, wkładała dwa różne buty... ...albo płaszcz mamy. Szłam ulicą i dziwiłam się, że coś mi się o łydki obija. „Czy to pies?” — myślałam. Nie! Płaszcz mamy kilka rozmiarów większy. Zdarzało się, że zastygałam przy kuchence, kiedy przychodził mi pomysł do głowy. Mleko kipiało, a ja krzyczałam: „Eureka!”. Do stworzenia choreogra- fii wystarczył Pani impuls? Jakieś 3. Pożegnalny spektakl Ewy Wycichowskiej natchnienie, inspiracja książką? 27 sezonów, 30 VI 2016 r., fot. K. Fabiański Tak miałam w Łodzi. Szłam do dyrektora i mówiłam, że chciałabym zrobić Stabat Mater. I dostawałam zgodę na zaangażowanie do tego projektu całego chóru i baletu Teatru Wielkiego w Łodzi. Spektakl poświęciłam matkom, które cierpią po internowaniu synów. Mój brat po internowaniu w stanie wojen- nym musiał wyjechać z Polski i moja mama żyła w przekonaniu, że już go wię- cej nie zobaczy. Przy pracy nad tą realizacją inspirowała mnie muzyka, plastyka, rzeźby Antoniego Rząsy... Teraz szukam sponsora, który wyłoży pieniądze na digi- talizację nagrania tego spektaklu z 1982 roku. W Poznaniu musiałam kierować się bardziej przyziemnymi sprawami. Kiedy Kleist Forum we Frankfurcie nad Odrą dawał pieniądze na spektakl w oparciu o listy Heinricha von Kleista, robiłam Przypadki Pana von K. Spektakl wyzywający i nowoczesny. Możliwość pozyskania funduszy stwarzały także jubileusze. Tango z Lady M. z muzyką Leszka Możdżera powstało na zamówienie Wielkopolskiej Okręgowej Izby Lekarskiej z okazji 10-lecia ich samorządu. Mało romantyczne okoliczności... Bardzo romantyczne! Wtedy wszyscy tańczyli tango, a ja dopiero teraz zaczę- łam. Wciągnęła mnie moja córka Paulina. Zazwyczaj to ja jej wskazywałam drogę, 233 Ewa Wycichowska 234 a tym razem to ona mnie... tango jest dla mnie wyzwaniem. Wspaniałym i trud- nym. zaczynałam od podstaw i najczęściej na miejscu mężczyzny, bo nie zawsze wszyscy mieli pary. Potem miałam problem, żeby stanąć na miejscu kobiety i dać się prowadzić... Chodzę na milongi kilka razy w tygodniu. traktuję tango jak terapię. 27 lat Pani rządów w Polskim Teatrze Tańca w Poznaniu to 27 lat walki o siedzibę. Wciąż bez szczęśliwego zakończenia... Jeszcze pod koniec sierpnia 2016 roku pisałam pisma z prośbą o siedzibę dla teatru. to miejsce jest absolutnie koniecznie, bo wtedy nie da się łatwo teatru roz- wiązać, skasować. Moim marzeniem jest, żeby w tej sprawie miasto dogadało się z naszym organizatorem, czyli Urzędem Marszałkowskim. na różnych konferen- cjach, kongresach kultury przedstawiałam naszą sytuację: wynajmowanie sal od szkoły Baletowej, przymusowe przerwy w codziennych próbach, brak pracowni krawieckiej itp. Równocześnie teatr nie powinien nigdy zrezygnować z wyjaz- dów. trzeba zdobywać nowych widzów w całym kraju, w Rzeszowie, Lublinie, zamościu. Na swoją następczynię namaściła Pani Iwonę Pasińską, byłą solistkę PTT. To był dobry wybór? Wydawało mi się, że najlepszy. na razie minęło siedem miesięcy (rozmowa została przeprowadzona pod koniec marca 2017 r. – przyp. M.n.), poczekajmy z oceną. Niektóre decyzje już zostały podjęte. Wielu tancerzy musiało odejść z zespołu. Do tej pory w żadnym teatrze się nie zdarzyło, żeby tylu tancerzy było pozba- wionych pracy na początku sezonu (do zwolnień doszło w październiku 2016 r. – przyp. M.n.). to bardzo okrutne potraktowanie kogoś, kto pracował 20 lat. Młody tancerz postawiony w tej sytuacji w maju jest w stanie znaleźć sobie pracę w nowym miejscu od września. Dla innych, starszych, to jest koniec zawodu. to nie było po mojej myśli i to nie zostało zapowiedziane wiosną podczas rozmów sezonowych. Wprost przeciwnie – przyjmowałam osoby, które miały odświeżyć zespół. Była przy tym iwona Pasińska. sądziłam, że repertuar, który stworzyliśmy przez lata z wielkim trudem i za publiczne pieniądze, będzie zachowany. teraz się dowiaduję, że zostały sprzedane kostiumy. nie mam z kim grać Lamentu. Pamięci Tadeusza Różewicza... Duży zespół to było coś, co nas odróżniało od innych. Małych i śred- nich grup jest w Polsce pełno. Wydawało mi się, że iwona Pasińska, kiedyś moja muza, stworzy cudowne miejsce dla tancerzy, swoich kolegów. Myślałam, że przez osiem lat, które spędziła poza teatrem, zdobyła doświadczenie w prowadzeniu zespołu i  budowaniu repertuaru. Umówiłyśmy się, że za dwa lata wrócę jako reżyser, ale wcześniej muszę odpocząć. zostałam pięknie pożegnania w czerwcu 2016 roku. Dostałam wielkie podziękowania i zgodę na odejście z teatru. ale nie przestaję myśleć o teatrze. on mi się śni po nocach. 235 zespół na każdym poziomie Z Iwoną Pasińską, dyrektor Polskiego Teatru Tańca – Baletu Poznańskiego, choreografem, dramaturgiem ruchu, teatrologiem i badaczką tańca, rozmawia Anna Koczorowska A.K.: Od 1 września 2016 roku pełnisz funkcję dyrektora Polskiego Teatru Tańca – Baletu Poznańskiego, stworzyłaś autorską koncepcję jego prowadze- nia. Powiedz, w jaki sposób Twoje wcześniejsze doświadczenia badawcze, cho- reograficzne i teatralne wpłynęły na jej ukształtowanie? Które z nich uważasz za najważniejsze, kluczowe? i.P.: Każde z  tych doświadczeń miało wpływ – dzięki nim uwierzyłam, że  w  przypadku gdybym wygrała konkurs, podołam obowiązkom na stanowi- sku dyrektora Polskiego teatru tańca, i to na każdym poziomie. Moja wiedza nie byłaby pełna, gdybym była tylko choreografem, gdybym życie zawodowe spędzała tylko na scenie. Wiele dała mi praca w instytucjach, w Polskim teatrze tańca, w teatrze offowym, w teatrze repertuarowym, w wielkich widowiskach. Uważam, że żadna praca nie hańbi, że każde doświadczenie coś zostawia, w umyśle albo w  ciele, jest budujące. Jedną z  ważniejszych rzeczy była Fundacja Movements Factory, w której wielu wspomagających na początku nie znajdowałam, musiałam wszystko sama robić, na każdym poziomie. to nie była tylko kwestia organizo- wania środków finansowych, ale także totalnej pracy, zaangażowania czasowo- -fizycznego. Wszystkie te doświadczenia sprawiły, że byłam w  stanie myśleć, że podołałabym kierowaniu teatrem, w kontekście określonego pomysłu, narzędzi do wdrażania tego pomysłu i odpowiedzialności. także za kontynuację tradycji – w Polskim teatrze tańca przecież taka jest. Jak to się stało, że postanowiłaś wrócić do Polskiego Teatru Tańca? to nie było tak, że chciałam wrócić. Ja strasznie kochałam ten teatr i kiedy ogłoszono konkurs, pomyślałam, że mam na niego określony pomysł, że może teraz jest czas, żeby ten pomysł realizować. teraz, kiedy rozmawiam z tancerzami, mówię im, aby starali się myśleć globalnie, nie trzymali się tylko swojej działki, aby myśleli w kategoriach: nasz teatr, my, zespół. zespołowość to absolutnie siła i teraz najważniejsze dla mnie jest, żebyśmy mieli poczucie, że jesteśmy zespo- łem. tylko wtedy ma się szansę dotykania procesów, w których nigdy jeszcze nie byliśmy, w znaczeniu rodzaju teatru, dramaturgii, ale też zarządzania. zespół na każdym poziomie – cały czas to podkreślam, na każdym spotkaniu. Doszliśmy już do rozmowy o emocjach, otwieramy się na strach, oni też podążają za tym, że mają swoje oczekiwania i  jeśli czymś już byli artystycznie, chcieliby podą- żać dalej i inaczej. to jest normalne, nie jesteśmy nigdy w tym samym punkcie, Iwona Pasińska 236 ja za rok zupełnie inaczej będę widzieć ten teatr. Dlaczego rozstałam się z tańcem? Dlatego, że zauważyłam, że się powtarzam. to znaczy – każdy kolejny choreograf, który pojawiał się na mojej drodze, odwoływał się właściwie do tego, co już wykre- owałam. to zaczęło być taką matrycą. Wtedy poczułam nudę. to był moment, w którym wiedziałam, że albo zgnuśnieję z tego powodu, że będzie narastało we mnie uczucie niezadowolenia, irytacji, nudy i pustki, albo zaryzykuję, zostawię to wszystko, co już wypracowałam. i zaryzykowałam, bardzo się cieszę, że podjęłam taką decyzję. okres bez etatowego zatrudnienia pozwolił mi być innym artystą i innym człowiekiem na co dzień. Poświęcając się tak bardzo pracy na etacie, nie miałam odpowiedniego kąta widzenia wszystkiego. teraz mówię tancerzom – że zawsze coś jest po coś, aby podejmowali mądre decyzje w danym momencie, żeby się nie bali, bo strach jest najgorszym doradcą. zespół jest ważny, ja też określiłam zasady tego, co to znaczy zespół, jesteśmy jednym zespołem, od portierni do księ- gowości. nasz priorytet to przejrzystość zasad funkcjonowania i reguł – zadbanie o każdy element struktury, która nazywa się teatrem. Jeśli będziemy umieli roz- mawiać, docierać do tego, co nas męczy, będziemy też umieć eksplikować rzeczy, które chcemy dać widzowi. Czy zakładasz pracę w  ramach stałego zespołu, czy do poszczególnych projektów będą przyłączać się nowe osoby tylko na określony czas, na podob- nej zasadzie jak w  Żniwach (pierwsza premiera Polskiego Teatru Tańca – Baletu Poznańskiego od momentu objęcia dyrekcji przez Iwonę Pasińską – przyp. A.K.) pojawił się aktor Maciej Cymorek? Wolałabym, żeby pracował stały zespół. Myślę, że to gwarantuje nam wspólny rozwój. Ja nie uważam, że to jest zamykanie się, to jest budowanie marki, a w tan- cerzach jest niezwykły potencjał. niekoniecznie musimy się wspierać nową ener- gią. Potrzebujemy oczywiście scenografa, reżysera, dramaturga, realizatorów, cze- goś, co wyzwala i dopełnia, abyśmy się nie powtarzali, ale to w nas jest potencjał, aby dzieło było za każdym razem niepowtarzalne. Jakie są najważniejsze założenia Twojego autorskiego programu prowa- dzenia Teatru? Program, który zaproponowałam, był we mnie. on jest efektem być może po części mojego wychowania, być może obserwacji tego, co dzieje się na świecie. Dużo podróżowałam zawodowo i wtedy towarzyszyła mi myśl o polskiej kultu- rze i jej obecności na świecie. Pomyślałam, że mamy coś, czym się nie dzielimy. zawsze zachłystujemy się czymś z zewnątrz. „Polacy to gęsi”, a moim marzeniem jest pokazanie, że jednak nie. teatr tańca jest kapitalnym medium, w tym znacze- niu, że jesteśmy bardziej komunikatywni od teatru dramatycznego i mamy możli- wości dotarcia do większej grupy odbiorców. Ciało jest ciałem i wszyscy na świe- cie je posiadamy. Ważne było to, że nasza fundacja wyprodukowała album Dom Polski, Dom Wielko-polski, dlatego wielki, bo polski. to było fantastyczne, bo ja, mieszkając tyle lat w Wielkopolsce, nie myślałam w ogóle o swojej polskości, która przetrwała zaborców. Polski teatr tańca też się podlinkowuje pod pewną tradycję i to, że akurat na tych ziemiach, gdzie powstał, był dom Polaków, którzy pilno- wali zachowania tożsamości, nie jest bez znaczenia. od dziecka miałam w szkole zajęcia z folkloru, studiowałam filologię polską. Mam wielki szacunek dla polsko- ści i nie jest to epatowanie narodowością, tylko pragnienie, żeby wykorzystać ten ZESPÓŁ NA KAŻDYM POZIOMIE 1. Iwona Pasińska, od 1 IX 2016 r. dyrektor Polskiego Teatru Tańca - Baletu Poznańskiego, fot. A. Grabowski potencjał w kontekście teatru tańca i aby podzielić się ze światem tym, co najpięk- niejsze w naszej kulturze. A także przemycić pamięć o tym, co cenne, o czym nie wiemy albo zapominamy, co nam umyka. Szukanie korzeni i źródeł, odkopywanie tematów, motywów i tradycji rozumiem bardzo szeroko. Ja naprawdę uważam, że pewnymi rzeczami powinniśmy obdarować świat. Użyję tu może marketingowego sformułowania, ale jest to nasz towar eksportowy. Pieniądze podatników powinny zostać przeznaczone na promowanie polskiej kultury. 237 Iwona Pasińska 238 To może dobry moment na kilka słów o planach na bliższe i dalsze podróże Teatru? to na razie zabrzmi bardzo roboczo, ale czujemy się zaszczyceni, ponie- waż pojawiło się zainteresowanie współpracą z nami ze strony Chin, Korei oraz Hongkongu. Grupa koreańska chciałaby współuczestniczyć w laboratoriach twór- czych, taki przepływ jak najbardziej mnie interesuje. Grupa z Pekinu poinformo- wała, że to oni odpowiadają za sukces Krystiana Lupy, Krzysztofa Warlikowskiego i Grzegorza Jarzyny w Pekinie. Rozmowy trwają, może teraz przyjdzie kolej na nas. Jednym z  Twoich założeń programowych jest współpraca choreografów z reżyserami teatralnymi. Jak pracowaliście z reżyserem Igorem Gorzkowskim nad premierą Żniw? Każda drobinka tego spektaklu była przygotowywana z myślą o wielu zna- czeniach i wielu możliwościach budowania sensu całości. Dźwięki i obrazy każ- dej sceny, teksty pieśni śpiewanych przez adama struga mają swoje znaczenie od początku spektaklu do końca. Powrót odysa na itakę to historia uniwersalna, tak długo obecna w naszej kulturze śródziemnomorskiej, że właściwie każda z kul- tur europejskich mogła ją sobie przyswoić, także literatura polska. to był punkt wyjścia, także tytuł Żniwa, który zaproponowałam igorowi Gorzkowskiemu. on z tym tytułem został, zbierał materiał. Uczestniczyliśmy wspólnie w dożynkach, w wyborach wieńców, koron, w odpustach, aby polskiej kultury agrarnej dotknąć i posmakować. od początku założyliśmy, że te dwa wątki będą się przeplatać. Ja byłam bliżej Biblii, zadawałam pytanie, jak to jest, że czasami dobre ziarna złe owoce wydają i na odwrót. odwoływaliśmy się do pojęcia pokłosia, innego rozu- mienia żniw – że każda sytuacja zaczęta ma swój plon. Dążyliśmy do pewnego otwarcia, aby nie szukać tematów w świecie tańca i baletu, i wtedy pojawił się stanisław Wyspiański, zofia Kossak-szczucka i adam strug. W pewnym momen- cie było tak wiele elementów, że zaczęliśmy redukować, aby nie zagubić sensów. tak stało się z zofią stryjeńską, której prace moim zdaniem nieprawdopodobnie pięknie uchwyciły folklor. W Żniwach rozprawiamy się z tym, co jest w człowieku, ze smutkiem egzystencjalnym, z pragnieniem zemsty, „zarzynania się” – to jest tak samo uniwersalne jak mit o odyseuszu. spektakl był budowany dość pieczo- łowicie, stąd kostiumy utkane z juty. Dodam, że tkanina na płaszcze była tkana w manufakturze w Warszawie na oryginalnych krosnach z XViii wieku, a wzory pochodzą z kontuszy szlacheckich. Skąd wziął się pomysł na Rok Guślarzy, który obecnie trwa w Teatrze, i Rok Bogów, który wypełni Wasz program w 2018 roku? Wiedziałam, że chcę opowiadać o obrzędzie polskim, uważałam, że jest tu kontekst polskiej literatury i dobry opis polskich zachowań. Pewna społeczna dia- gnoza mnie interesowała, to, że pewne rzeczy robimy i to ma określone korzenie, jest w nas. Coś uprawiamy, uskuteczniamy, czemuś się poddajemy. to jest obecne w naszym życiu publicznym i niepublicznym, rodzinnym, społecznym. z drugiej strony mam coraz więcej szacunku dla tradycji. Wiedziałam, że ten pierwszy rok powinien ku niej się zwrócić. Rok Guślarzy to po prostu obrzędowy rok polski. Dzieło ma prowokować do tego, żeby zajrzeć do źródeł, nie musi dotykać tradycji bezpośrednio. Drugi temat, który chciałam podjąć, to bogowie, nawet ci, którzy ogłosili się samozwańczo. Bogowie rozumiani na tyle różnych sposobów, na ile to zespół na każdym poziomie 239 funkcjonuje w naszym języku literackim i potocznym. to nie odnosi się tylko do tańca, ale do życia tu i teraz, do przekonań dotyczących tego, co jest boskie. Co jeszcze podczas Roku Guślarzy nas czeka? Będą Wieczory dziadowskie – tryptyk, które determinowane są tradycją Polskiego teatru tańca, czyli Wieczorami polskimi Conrada Drzewieckiego – autorstwa polskiego choreografa, z polską muzyką i polskim tematem. swoje prace przygotowują Kaya Kołodziejczyk, aleksandra Dziurosz i tomasz szczepanek oraz tomasz Bazan. Myślałam o takiej agonicznej konfrontacji trzech premier, trzech niezależnych produkcji, z punktem wyjścia od jednego dzieła. Każdy z twórców oddalił się już zresztą od literackiego pierwowzoru, wybierając sprawę dla siebie najważniejszą. U  Kai Kołodziejczyk tematem przewodnim jest gorycz. Myślę, że pozostałe propozycje będą inne, co mnie bardzo cieszy. Rok Guślarzy jest czar- no-biały. Chodzi nam o ustalenie pewnych reguł również z widzem, pokazanie, że artyści z różnych dziedzin sztuki mogą swoje propozycje w Polskim teatrze tańca realizować. Podobnie dzieje się na świecie – bez przenikania i przepływu między różnymi sztukami, dziedzinami, naukami, kulturami nie ma postępu. Będzie też Wesele w reżyserii Marcina Libera, projekt społeczny, z udziałem osób, które zawodowo nie są związane z tańcem, teatrem tańca czy teatrem dra- matycznym. Wesele daje taką możliwość, aby wspierała nas potężna grupa, która chciałaby współtworzyć z  nami nie tylko teatr, ale kulturę, współuczestnicząc w  tym wydarzeniu. ten projekt też ma związek z  określonymi polskimi rytu- ałami – dwie warstwy znaczeń będą się nakładały, to, co jest, i to, co jest diagnozą. Przygotowujemy także projekt choreograficzno-filmowy, do którego zaprosiłam annę nowak, zgłębiającą temat mediacji. Chodzi mi o pokazanie jeszcze innej twarzy zespołu Polskiego teatru tańca – doprowadzenie do pełnej stylistycznej jedności, ale takiej, która za każdym razem pokazuje swoje inne oblicze. Będą także laboratoria twórcze, których kuratorem jest anna Królica. ideą było stworze- nie pola wymiany pomiędzy wszystkimi artystami, którzy współdziałają w prze- strzeni performatywnej. aby możliwe było prawdziwe laboratorium, potrzebny jest eksperyment. założyliśmy też sobie, że powinniśmy się tym eksperymentem podzielić, że określone zespoły powinny pokazać efekt swojej pracy. Być może te prace będą zaczynem, aby je rozwijać. a być może będą to już gotowe spektakle, które pozostaną w repertuarze naszego teatru. (Rozmowa odbyła się 14 lutego 2017 roku). 240 Pragnę, aby publiczność mi uwierzyła Z Viktorią Nowak, tancerką, absolwentką Ogólnokształcącej Szkoły Baletowej im. Olgi Sławskiej-Lipczyńskiej w Poznaniu, zwyciężczynią Konkursu Eurowizji dla Młodych Tancerzy 2015, rozmawia Anna Koczorowska A.K.: Które miejsca w Poznaniu były dla Pani jako młodej tancerki klu- czowe? V.n.: najważniejsze miejsce, które otworzyło mi drzwi do kariery baletowej, to oczywiście szkoła baletowa przy ul. Gołębiej. tam stawiałam pierwsze kroki i zapoznawałam się z techniką tańca klasycznego. Muszę przyznać, że nie zaczę- łam tam nauki z  własnej woli, jako dziecko nie pałałam jakimś szczególnym entuzjazmem do tańca. to moja mama zachęcała mnie do szkoły baletowej, to były także jej wcześniejsze, niestety niezrealizowane marzenia. na początku pod- chodziłam do tego pomysłu sceptycznie, kształcenie baletowe wydawało mi się przestarzałe i nie byłam pewna, czy się w tym odnajdę. Dostałam się do szkoły, ponieważ miałam warunki, i jakoś po trzech latach stwierdziłam, że chyba taniec to jednak coś, czym chciałabym się zajmować do końca życia. Po prostu zakocha- łam się w tańcu. to stało się chyba w momencie, kiedy zaczęłam wychodzić na scenę, kreować postać, kiedy mogłam się zagłębiać w taniec, nie tyle od strony technicznej, ile psychicznej i mentalnej – to jest to, co mnie porusza najbardziej. to w ogólnokształcącej szkole Baletowej w Poznaniu zaczęła się moja droga do profesjonalnego tańca. szkoła pozwalała mi wyjeżdżać na konkursy w kraju i za granicą, które z reguły wygrywałam. Były to konkursy ogólnopolskie w Gdańsku i  Warszawie, wszystkie polskie szkoły baletowe brały w  nich udział. następnie wyjechałam do Pekinu, potem do Francji na konkurs baletowy „Chausson d’or”. I przyszły nagrody, sukcesy, została Pani doceniona? tak, zdecydowanie tak. Może można powiedzieć, że jestem osobą, która potrafi się sprzedać… nie wiem, co to jest, ale mam to coś, i dzięki temu „czemuś” wyróżniam się na konkursach. a wracając do kluczowych dla mnie w Poznaniu miejsc, bardzo wiele zawdzięczam poznańskiej operze, która często zapraszała do udziału w spektaklach uczniów szkoły baletowej. Dzięki temu już jako uczennica miałam okazję występować na deskach teatru Wielkiego. Dla młodego człowieka, który nie ma jeszcze obycia ze sceną i doświadczenia, to jest wspaniała możliwość, żeby się pokazać, poznać troszkę lepiej świat teatru. Zespół Teatru Wielkiego, w którym zbierała Pani doświadczenia, zwłasz- cza obecnie, kojarzy mi się bardziej z  repertuarem klasycznym. Natomiast choreografia Jacka Przybyłowicza zaprezentowana podczas finału Konkursu PRAGNĘ, ABY PUBLICZNOŚĆ MI UWIERZYŁA 1. Viktoria Nowak, fot. R. Frąckowiak Eurowizji dla Młodych Tancerzy wpisuje się zdecydowanie w ramy tańca współczesnego. Ciekawi mnie, czy wie już Pani, którą drogą pójść — zostać przy klasyce czy zająć się tańcem współczesnym? Długo się nad tym zastanawiałam, ale teraz już wiem. Kiedy byłam w szkole, wysyłano mnie na typowe konkursy baletowe, moi pedagodzy kierowali mnie w stronę klasyki. Ja sama czułam, że klasyka jest w porządku, ale chyba bliżej mi jed- nak do tańca współczesnego. W szkole nie do końca miałam okazję go spróbować. Konkurs Eurowizji był pierwszym takim momentem, kiedy zmierzyłam się z tech- niką tańca współczesnego na naprawdę wysokim poziomie, w choreografii Jacka Przybyłowicza, który stworzył dla mnie solo Piece in old style do muzyki Mikołaja Henryka Góreckiego. Wtedy poczułam, że moje ciało z ogromną łatwością rozu- mie ruch, który przekazuje mi Jacek Przybyłowicz. I wtedy zaczęłam się zastana- wiać, czy to jest moja droga... Mimo to po wygranej w Eurowizji przystąpiłam do pracy w Teatrze Wielkim w Poznaniu, w którym dominował repertuar klasyczny. 241 Viktoria Nowak 242 Jezioro łabędzie, Kopciuszek – wszystko takie… czyste. Będąc już w teatrze, zdecy- dowałam, że będę rozwijać się w stronę tańca współczesnego. od 1 czerwca zaczy- nam pracę we Frankfurcie, w Dresden Frankfurt Dance Company. Mam poczucie, że znalazłam swoje miejsce, którego od dawna szukałam. Porozmawiajmy przez chwilę o samym Konkursie Eurowizji dla Młodych Tancerzy, o jego przebiegu, o tym, co Pani z tego doświadczenia wyniosła, poza oczywiście nagrodą i zapewne ogromną satysfakcją. ten konkurs rzeczywiście przyniósł mi wiele pozytywnych wrażeń, ener- gii i emocji. nie tylko w Eurowizji, ale też w innych konkursach, my tancerze mamy tylko dwie minuty, żeby się pokazać z jak najlepszej strony. nie jest to film, w  którym możemy zatrzymać stop-klatki i  poprawić, co nie wyszło. to są dwie minuty wycięte z życia, w których dzieje się to, co się dzieje. od tego zależy, jakie będą dalsze losy uczestnika. taki konkurs jak Eurowizja hartuje, już sama nazwa wywołuje pewną presję. traktuję go jako kolejne doświadcze- nie, ale chcę też podkreślić, że niezależnie od wygranej samo przystąpienie do tej rywalizacji i możliwość pokazania swoich umiejętności były sporym wyróż- nieniem. Ważne były różne doświadczenia, na przykład w pracy nad grupową choreografią, w  Polsce stworzoną przez Jacka Przybyłowicza, podczas finału w Pilźnie – przez Camerona McMillana. to było kolejne doświadczenie współ- pracy z różnymi choreografami, nauka tańca w grupie, który momentami bywa trudniejszy niż taniec solowy – potrzebne jest zgranie się, spojrzenia, tancerz potrzebuje doskonałej orientacji dookoła siebie. Eurowizja dała mi poczucie ogromnej satysfakcji z tego, co robię. niestety w świecie tańca po otrzymaniu nagrody rzadko dostaje się otwartą propozycję pracy w teatrze. W tym zawodzie jest tak, że trzeba samemu zadbać o promowanie własnej osoby. najczęściej my, tancerze, nie mamy menadżerów, a wygrane konkursy mogą pomóc, choć wcale nie muszą. Eurowizja czy inne konkursy same w sobie nie są przepustką do roz- woju. Decyduje cały szereg doświadczeń zebranych razem, wszystkie konkursy i przetańczone spektakle. W jakich spektaklach tańczyła Pani w poznańskiej Operze? W każdym granym spektaklu byłam obsadzana, począwszy od Kopciuszka, przez Jezioro łabędzie i Dziadka do orzechów, do partii solistycznej w Romeo i Julii. tańczyłam też w Serenadzie George’a Balanchine’a i w Infolii w choreografii Jacka Przybyłowicza, którą kocham po prostu. Myśli Pani, że tak pięknie rozpoczęta współpraca z Jackiem Przybyłowiczem jakoś przetrwa? Mam nadzieję, że tak. Ja panu Jackowi zawdzięczam bardzo wiele. tak naprawdę to on nakierował mnie na właściwą drogę, pokazał mi, co jest moim ruchem, w czym się czuję w stu procentach sobą, za to bardzo mu dziękuję. to on wpłynął na moją decyzję o przeniesieniu się do świata tańca współczesnego. zawsze o mnie pamiętał, dzięki niemu znalazłam się wraz z partnerem z teatru Wielkiego w Poznaniu Johnem svenssonem na gali w Kassel, gdzie zobaczyłam tancerzy z Dresden Frankfurt Dance Company, czyli zespołu, do którego dołączę od czerwca. Po moim występie dyrektor tego teatru zaprosił mnie na audycję i dostałam się. to jest kolejny powód, dla którego jestem panu Jackowi bardzo wdzięczna. PRAGNĘ, ABY PUBLICZNOŚĆ MI UWIERZYŁA A BO 2. Viktoria Nowak w duecie z Andrzejem Ogórkiewiczem w Zemście nietoperza J. Straussa (syna), choreografia V. Davydiuk, Teatr Wielki w Poznaniu, fot. B. Barczyk A jak się Państwo spotkali? Przy okazji Eurowizji. Moja szkoła wytypowała mnie na konkurs. W Polsce moją choreografię przygotował, wspólnie z mną, pan Mirosław Różalski, dyrektor Ogólnokształcącej Szkoły Baletowej w Poznaniu. Kiedy wygrałam etap krajowy, choreografię na turniej w Pilźnie stworzył Jacek Przybyłowicz. Myślę, że to był strzał w dziesiątkę, dużo się zmieniło od tego czasu. Czy mogłaby Pani opowiedzieć o swoich mistrzach i wzorach - tancerzach, choreografach, pedagogach? Myślę, że byłby to właśnie Cameron McMillan, choreograf, z którym miałam możliwość współpracować podczas Eurowizji w Pilźnie. Ma niesamowitą technikę klasyczną, ale głównie zajmuje się tańcem współczesnym. Bardzo podoba mi się, jak pracuje z ludźmi, ale też jego sposób ruchu. Oczywiście Jacek Przybyłowicz, mój mentor, którego bardzo szanuję i doceniam za perfekcję, za ruch, za wyczucie smaku. Jego choreografie mają ogromny przekaz, można w nich wyrazić to, co się czuje głęboko. Może jeszcze jakieś ważne inspiracje ze świata tańca? Jiri Kylian. To, jaki ma szacunek dla sztuki i doświadczenie artystyczne i jakim jest pięknym wewnętrznie człowiekiem, widać w jego choreografiach. One są mniej współczesne, bardziej neoklasyczne, ale są w nich takie czyste linie i to jest coś pięknego. Jakie ma Pani refleksje na temat sytuacji młodego tancerza w Polsce? Jakie ma przed sobą drogi? To wszystko zależy od wielu czynników. Na pewno trzeba myśleć o promo- cji samego siebie. Nawet jeśli ma się ogromny talent, możliwości i warunki, nie 243 VIKTORIA NOWAK 3. Viktoria Nowak w Infolii, choreografia J. Przybyłowicz, Teatr Wielki w Poznaniu, fot. K. Zalewska wolno czekać, aż ktoś nas znajdzie, bo to się zdarza niezwykle rzadko. Jedyne, co sugeruję takim tancerzom, to żeby nie ulegali presji, bo to nie pomaga, jeśli ktoś sobie narzuca, że musi wyjechać, dostać się do jakiegoś zespołu. Często wychodzi odwrotnie, bo tancerz się blokuje i wcale nie pokazuje siebie od najlepszej strony. Ważne jest, aby doceniać każde miejsce, w którym się jest, i każdą współpracę, aby wciąż wzbogacać swoje CV. Już pracując w Operze, sama zapisałam się na konkurs Grand Prix de Paris „Lets Dance” by się pokazać i zdobyć nowe doświad- czenia. Konkursy są moim zdaniem dobrą formą promowania siebie. Poza tym potrzebny jest spokój, bo zawód tancerza jest trudny, kosztowny fizycznie i psy- chicznie. Nie jest łatwo zaistnieć, wyjechać. Myśli Pani, że technika klasyczna jest niezbędna, aby uprawiać taniec współczesny? Zdecydowanie. Balet to jest technika, której nie można pominąć. Ona usta- wia ciało, daje odpowiedni wygląd. Kiedy mamy styczność z tańcem klasycznym, właściwe mięśnie zaczynają pracować. Nie można tego pominąć. Mimo że taniec współczesny jest zupełnie inny i inaczej wygląda z perspektywy widza niż balet klasyczny, baza i technika jest ta sama. W jaki sposób pracuje Pani nad rolą, partią solistyczną? Rola solistyczna najbardziej pokazuje nam, w jaki sposób pracujemy nad postacią. Jest duży przekaz, dużo do opowiadania widzowi. Doświadczyłam tego, tańcząc partię Julii w Teatrze Wielkim w Poznaniu. Pracując nad każdym gestem, musiałam z założenia wiedzieć, co chcę nim przekazać, co on oznacza. I od razu pokazywać to na twarzy, w dynamice ruchu. Ruch i aktorstwo muszą od razu ze sobą współgrać. Nie ma podejścia czysto technicznego. 244 Pragnę, aby publiczność mi uwierzyła 245 W jaki sposób w tworzeniu emocjonalnego przekazu pomaga Pani muzyka? Muzyka przede wszystkim otwiera mnie wewnętrznie, w taki sposób, że daje mi większą przestrzeń i możliwość interpretowania ruchu. Bez muzyki jest znacz- nie trudniej przekazać emocje. Muzyka ukierunkowuje w  odpowiedni sposób, nakazuje dynamikę ruchu. Pozwala też zapamiętać układ, bo identyfikuje każdy ruch z odpowiednią strukturą muzyczną. Czy z  pracy w  Poznaniu pozostanie Pani jakieś ważne, niezapomniane doświadczenie? ogromną przyjemność sprawiła mi praca nad rolą Julii. Po dwóch spektaklach, które zagrałam, widownia wstawała. Łza zakręciła mi się w oku, tego nie zapomnę na pewno. Uświadomiłam sobie, że trud, który włożyłam w przygotowanie roli, nie poszedł na marne. Wcześniej jeszcze, w szkole baletowej, tańczyłam partię Klary w Dziadku do orzechów. to jest rola dla młodych adeptek sztuki baletowej. Wtedy też widownia wstała, a ja bardzo się wzruszyłam. to były dla mnie takie dwie ważne sytuacje, których na pewno nie zapomnę. no i Infolii, szkoda tylko, że tak rzadko graliśmy ten spektakl. Ważni partnerzy, tancerze, z którymi Pani tańczyła na scenie? na pewno John svensson z teatru Wielkiego w Poznaniu, z którym tańczyłam duet w Infolii, mieliśmy takie bezsłowne porozumienie i czuliśmy, że możemy sobie zaufać. także z nim tańczyłam na gali w Kassel, bardzo dobrze nam się pracowało razem. także z Mateuszem sierantem, z którym tańczyłam w Romeo i Julii. to była tak naprawdę moja pierwsza poważna rola, w której zagłębiałam się w tajniki tańca w duecie. Mateusz sierant bardzo mi w tym pomógł. Był dla mnie trochę nauczy- cielem, bo jest doświadczonym tancerzem, tańczył z wieloma tancerkami przede mną. W sumie najwięcej do tej pory tańczyłam solo. ta forma daje dużą swobodę, można dowolnie interpretować dany ruch, zwolnić lub przyspieszyć, zrobić to, co się w danym momencie czuje. W tańcach grupowych nie można już być taką indywi- dualnością, trzeba stworzyć grupę i dostosować się do ekspresji, jaką nam narzuca. Zdradzi nam Pani jeszcze, jakie są jej artystyczne marzenia? Jestem takim człowiekiem, który za bardzo nie wybiega w  przyszłość, bo zauważyłam, że mi to nie służy. Pojawia się taka presja, że się z czymś spóźni- łam albo że koniecznie powinno się wydarzyć coś, co sobie założyłam. oczywiście korzystam z każdej okazji, która mi się przytrafia, jeśli czuję, że pomoże mi się roz- winąć. Wiem, że chcę tańczyć, to wiem na sto procent. a w momencie kiedy ciało odmówi posłuszeństwa, bo zdaję sobie sprawę, że nie będę tańczyć do końca życia, myślę, że pójdę w kierunku choreografii. Bardzo podoba mi się także projekto- wanie kostiumów. Często czuję, że mam dużo pomysłów, jak powinien wyglądać kostium. Bardzo mnie też interesuje charakteryzacja. są różne możliwości, taniec i teatr otwierają nas na wiele rzeczy. oczywiście choreografia najbardziej mi się podoba, ale scenografia, projektowanie kostiumów są z tym powiązane. Czy jest coś takiego, jak Pani motto artystyczne? Chciałabym, aby za każdym razem, kiedy jestem na scenie, czas się zatrzy- mywał. na scenie liczy się dla mnie prawda i autentyczność. nie cierpię fałszu. Pragnę, aby publiczność mi uwierzyła i „tańczyła razem ze mną”. zależy mi na tym, aby widz przeżył pewnego rodzaju katharsis, aby sztuka rozbudziła jego zmy- sły i choć na chwilę oderwała od rzeczywistości. 246 Maria teresa Michałowska-Barłóg szkice i projekty scenograficzne Conrada Drzewieckiego w zbiorach Biblioteki Raczyńskich i teatru Wielkiego w Poznaniu W  2009 roku do zbiorów Biblioteki Raczyńskich trafiła część spuścizny Conrada Drzewieckiego (1926–2007) przekazana przez andrzeja Woźniaka, sio- strzeńca artysty. W jej skład wchodzi m.in. duży zbiór szkiców scenograficznych oraz projekty kostiumów teatralnych autorstwa Conrada Drzewieckiego1. ten zbiór „z szuflady” Mistrza jest – z paroma wyjątkami – nieopisany, niedatowany i niesygnowany, a sam charakter prac nie ułatwia ich identyfikacji. Wstępną próbę rozpoznania tego „notatnika artysty” – nie oglądając nigdy „na żywo” inscenizacji Drzewieckiego – mogłam podjąć na podstawie jego dossier publikowanego przez stefana Drajewskiego, autora monografii słyn- nego choreografa2. Pomocne okazały się także scenariusze i konspekty filmów autorstwa Drzewieckiego oraz ikonografia fotograficzna i  filmowa ze zbiorów Biblioteki Raczyńskich3. W rezultacie trudną identyfikację niektórych szkiców umożliwiła dopiero kwerenda w kolekcji projektów scenograficznych Conrada Drzewieckiego w  archiwum artystycznym teatru Wielkiego w  Poznaniu, na szczęście sygnowanych i opisanych przez artystę4. oba wspomniane zespoły prac tego wszechstronnego twórcy nie były dotąd publikowane. ocena ich rangi nie- wątpliwie wymaga zajrzenia „za kulisy” warsztatu Drzewieckiego – scenografa, który, co warto przypomnieć, nie miał przygotowania w tej dziedzinie sztuki. aktywność scenograficzna Conrada Drzewieckiego, legendarnego tancerza i choreografa, nie doczekała się dotychczas opracowania. W jakiejś mierze wynika to zapewne z istoty samej twórczości artysty, który podobnie do podziwianego przezeń Richarda Wagnera, traktował swoją sztukę jako integralne dzieło. stąd chęć odrębnego opisania jednego z  elementów teatru Conrada obejmującego w równym stopniu ruch, muzykę, tekst, scenografię i reżyserię pozostanie zawsze ułomna wobec dzieła scenicznego. 1 Materiały ze spuścizny Conrada Drzewieckiego, Biblioteka Raczyńskich, Materiały warsztatowe. Rysunki i szkice, sygn. Rkp. t-CD 4, k. 428–590. Dziękuję p. kustosz agnieszce Baszko za udostępnienie zbioru. 2 s. Drajewski, Conrad Drzewiecki. Reformator polskiego baletu, Poznań 2014, s. 321–337. Dziękuję auto- rowi za zwrócenie mojej uwagi na rysunki i szkice C. Drzewieckiego w zbiorach Biblioteki Raczyńskich. 3 Materiały ze spuścizny Conrada Drzewieckiego, Biblioteka Raczyńskich, sygn. Rkp. t-CD 4. 4 Dziękuję p. tadeuszowi Bonieckiemu, kierownikowi archiwum artystycznego teatru Wielkiego w Poznaniu, za udostępnienie projektów C. Drzewieckiego. SZKICE I PROJEKTY SCENOGRAFICZNE CONRADA DRZEWIECKIEGO 1. €. Drzewiecki, Ilmpromptu fantaisie, 2. €. Drzewiecki, Lep na muchy, rys., Polski Teatr Tańca, 1976 r., rys., Teatr Wielki w Łodzi, 1996 r., ze zb. Biblioteki Raczyńskich ze zb. Biblioteki Raczyńskich Scenografii Drzewieckiego nie odnotowuje Encyklopedia teatru polskiego”, rzadko jest też wzmiankowana przez krytyków czy recenzentów. Ta wszechstron- nie rozwijająca się w naszym kraju dziedzina sztuki interesowała na ogół samych scenografów — teoretyków teatru. Conrad Drzewiecki swoją przygodę z warszta- tem scenograficznym rozpoczął po powrocie z Francji w 1963 roku. Zetknął się tam z odmienną tradycją, polska scenografia była wówczas bardziej malarska od symbo- lizmu i funkcjonalizmu panujących na scenach teatrów francuskich”. Jego udanym debiutem scenograficznym było Adagio na smyczki i organy Tomaso Albinoniego (1967) w Operze im. Stanisława Moniuszki w Poznaniu, gdzie wówczas kierował baletem. W programie spektaklu pisano, że „scenografia i choreografia w Adagio koresponduje ściśle z ruchem i gestem, czemu sprzyja bezwymiarowa dekoracja, dosłownie pozbawiona ścian, podłogi i sufitów”. Ostatnimi realizacjami scenografa stały się natomiast preferowane przezeń krótkie formy baletowe składające się na wie- czór z Adagio Albinoniego, Krzesanym Wojciecha Kilara, Pawaną na śmierć Infantki Mauricea Ravela oraz Wesendonck Lieder Richarda Wagnera (2003) w Teatrze Wielkim w Poznaniu. Zestawienie scenograficznego dorobku Drzewieckiego obej- muje niemal 20 inscenizacji”. Ich premiery miały miejsce w Polskim Teatrze Tańca, * http://www.encyklopediateatru.pl/scenografia/ [dostęp: 12 V 2017]. 67. Strzelecki, Kierunki scenografii współczesnej, Warszawa 1970, s. 118. 7 Materiały ze spuścizny Conrada Drzewieckiego, Biblioteka Raczyńskich, sygn. Rkp. T-CD 12, k. 200. 85, Drajewski, dz. cyt., s. 323-336. 247 MARIA TERESA MICHAŁOWSKA-BARŁÓG 3. C. Drzewiecki, Śmierć Izoldy, rys. kostiumów, Polski Teatr Tańca, 1998 r., ze zb. Biblioteki Raczyńskich którym kierował w latach 1973-1987, a także na czołowych scenach w kraju — Teatru Wielkiego w Poznaniu i Łodzi, Śląskiego Teatru Tańca oraz za granicą — w Paryżu, Pradze, Brnie, Berlinie, Budapeszcie czy w Malmó. Należy podkreślić, że do legendarnych inscenizacji choreografa zaliczane są także pozycje ze scenografią jego autorstwa, jak wspomniane już Adagio na smyczki i organy (1967), Cudowny mandaryn i Divertimento (1970) czy Yesterday (1982). W wydanym przed laty szkicu o scenografii w Poznaniu znajdujemy wzmiankę, że twórcą paru [sic!] scenografii w Polskim Teatrze Tańca był sam Conrad Drzewiecki. Autorki tekstu, co wydaje się oczywiste, więcej zainteresowania poświęciły znanym scenografom angażowanym przez Drzewieckiego w Polskim Teatrze Tańca, a zwłaszcza Krzysztofowi Pankiewiczowi, który wywarł bodaj naj- większy wpływ na scenograficzną twórczość choreografa. Dość późno, już po wielu realizacjach scenograficznych, w czasie przygotowań do Zemsty w 1991 roku arty- sta przyznał dobitnie, że zawsze interesowała go scenografia. W przeprowadzonej wówczas rozmowie z Milanem Kwiatkowskim dodawał, że często wykłócał się ze scenografami o pewne rozwiązania, choćby z Pankiewiczem. „Jeżeli ktoś nie dotrzy- mywał terminu, to sam zabierałem się do pracy i nawet projektowałem kostiumy”". ?E. Kalemba-Kasprzak, A. Karajewska, Scenografia II 1960-1980 [w:] Sztuki plastyczne w Poznaniu 1945- 1980, Poznań 1987, s. 153. 1 Trzy pytania do... Conrada Drzewieckiego. Być jak puszek, jak piórko w powietrzu [rozm.] M. Kwiatkowski, IKS, lipiec-sierpień 1991, s. 24-25. 248 SZKICE I PROJEKTY SCENOGRAFICZNE CONRADA DRZEWIECKIEGO 4. C. Drzewiecki, Mars i Flora, 5. C. Drzewiecki, Cudowny mandaryn, proj. kostiumu, Polski Teatr Tańca, 1997 r., proj. kostiumów, Teatr Wielki w Poznaniu, ze zb. Biblioteki Raczyńskich 1993 r., ze zb. Teatru Wielkiego w Poznaniu Jeszcze w czasie kierowania Polskim Teatrem Tańca artysta podkreślał: „Dużą rolę grać będzie w naszych spektaklach kostium i scenografia — zawsze jednak podporządkowane najważniejszemu elementowi naszego teatru — człowiekowi — tancerzowi. Ze względu na objazdowy charakter zespołu posługiwać się będziemy dekoracjami syntetycznymi, aluzyjnymi, o wielkiej roli światła, przeźroczy, fil- mu”'". Drzewiecki inspiracji dla tych kreacji szukał w muzyce, malarstwie, ale także w różnych obszarach sztuki współczesnej. Sięgając do repertuaru od klasyki do współczesności, od Chopina do The Beatles, operował różnymi konwencjami i środkami wyrazu. Wzruszając się marszczonym karczkiem sukni do romantycz- nych nokturnów, nie wahał się zbrutalizować „swojego ulubionego” Cudownego mandaryna i wystawić go w scenerii podmiejskiego wysypiska śmieci. Kondensacją nowoczesnych koncepcji interpretacyjnych Drzewieckiego, czerpiących z obszaru sztuk wizualnych, jest opracowany przez niego konspekt scenariusza baletu do filmu Taniec” świadczący dobitnie, że choreograf sięgał po wątki turpistyczne, dekoracje kinetyczne”, kolaż czy też performance ze sztuką ciała jako najważniejszym środkiem ekspresji. W swoim teatrze nie podążał 1 Cyt. za: XX lat Polskiego Teatru Tańca — Baletu Poznańskiego, red. J. Ignaczak, Poznań 1993, s. 54. 12 Eksplikacja reżyserska do filmu Taniec, Materiały ze spuścizny Conrada Drzewieckiego, Biblioteka Raczyńskich, sygn. Rkp. T-CD 4, k. 63-67. k. 428-438. 249 MARIA TERESA MICHAŁOWSKA-BARŁÓG 6. C. Drzewiecki, Cudowny mandaryn, 7. €. Drzewiecki, Cudowny mandaryn, proj. kostiumu, Teatr Wielki w Poznaniu, 1993 r., proj. kostiumu, Teatr Wielki w Poznaniu, ze zb. Teatru Wielkiego w Poznaniu 1993 r., ze zb. Teatru Wielkiego w Poznaniu utartymi szlakami. Mistrz świadom magii teatru zdradzał swoje credo: „Staram się robić spektakle barwne i nasycone, [...] żeby widz wyszedł z teatru urzeczony lub zaniepokojony, nigdy obojętny”'*. Obcy był mu „teatr ubogi, pozbawiony efektów plastycznych, choćby minimalistycznych. O warsztacie Drzewieckiego — scenografa wiele mówią zachowane prace, wstępne szkice i projekty. Zbiór szkiców z Biblioteki Raczyńskich wykonanych ołówkiem, cienkopisem, długopisem, na kartkach brulionu, bloków rysunko- wych, przypadkowych drukach ulotnych, niekiedy wręcz na świstkach papieru utrzymany jest w różnej stylistyce. Ten intymny „notatnik artysty” przedstawia sylwetki tancerzy w różnych kostiumach, zindywidualizowane, delikatne lub eks- presyjne, z poczuciem humoru albo zacięciem karykaturalnym, rysowane kre- ską niespokojną, rozedrganą lub mocną, syntetyzującą. Sylwetki są statyczne lub ujęte w ruchu, niczym fragmenty notacji, w różnych kostiumach — niekiedy mul- tiplikowane — z detalami strojów i rekwizytami teatralnymi. Obok wątków figu- ralnych zwracają uwagę rysunki sceny teatralnej w różnych ujęciach perspekty- wicznych bądź impresyjne projekty horyzontów teatralnych, szczególnie ważnych w teatrze tańca. Na kartkach szarego papieru znajdujemy szkicowane szybką kreską „picassowską” postaci na scenie w kostiumach i maskach, określone jako A1, A2 podpisane przez Katarzynę Pajową: „dotyczące Otella [+] w Berlinie Zachodnim””. 14 Conrad Drzewiecki, Poznań 1996, s. 27. 15 Materiały ze spuścizny Conrada Drzewieckiego, Biblioteka Raczyńskich, sygn. Rkp. T-CD 4, k. 513-515. 250 SZKICE I PROJEKTY SCENOGRAFICZNE CONRADA DRZEWIECKIEGO ZAL SIE: 8. C. Drzewiecki, Odwieczne pieśni, „Anioł”, proj. kostiumu, Teatr Wielki w Poznaniu, 1993 r., ze zb. Teatru Wielkiego w Poznaniu W tych niezliczonych rysunkach, niekiedy miniaturowych, udało się ziden- tyfikować, po drobiazgowych porównaniach — m.in. z projektami w zbiorach Teatru Wielkiego w Poznaniu - szkice i projekty do większości inscenizacji Drzewieckiego, jak: Cudowny mandaryn Beli Bartóka (1970), Impromptu fan- taisie Fryderyka Chopina (1976), Mars i Flora Karola Kurpińskiego (1977), Etiuda b-moll Karola Szymanowskiego (1983), Legenda Henryka Wieniawskiego, Dziwożony Piotra Perkowskiego, Wodnica Eugeniusza Knapika (1986), Odwieczne pieśni Mieczysława Karłowicza (1992, ze scenografią Conrada Drzewieckiego, autorem scenografii premiery w 1975 r. był Krzysztof Pankiewicz), Lep na muchy Zygmunta Koniecznego (1996), Pieśń Roksany Karola Szymanowskiego (1998), Śmierć Izoldy Richarda Wagnera (1998). Znajdujemy też szkice do Valses nobles et sentimentales i La valse Mauricea Ravela (1964) w choreografii C. Drzewieckiego i ze scenografią K. Pankiewicza. W omawianym zbiorze z Biblioteki Raczyńskich starannością historyzujących kostiumów wyróżniają się rysunki do Śmierci Izoldy, 251 Maria teresa Michałowska-Barłóg 252 niektóre opisane imionami bohaterów tego dramatu16. szkice sceny do tej insceni- zacji mającej rozgrywać się w arkadach potraktowane są lekko, bez trójwymiaro- wości detali architektonicznych17. Balet ten, łącznie z Pieśnią Roksany, Drzewiecki przygotował na jubileusz 25-lecia Polskiego teatru tańca w 1998 roku. artysta w  swoich zapiskach notował: „szczególnie silnie odczuwałem ogromną siłę magnetycznej muzyki Ryszarda Wagnera”18. obok inscenizacji baletowych znaj- dujemy w zespole szkiców także tematykę sarmacką, z humorem potraktowane np. panoplia do Zemsty, która wyraźnie artystę fascynowała (1991, teatr Polski w Poznaniu)19. Do zbiorów Biblioteki Raczyńskich poza zespołem rysunków trafiło także dziesięć „gotowych” projektów kostiumów teatralnych wykonanych ołówkiem bądź piórkiem na kartonie i podmalowanych akwarelą lub gwaszem. nierówny poziom tych prac zdradza pewne braki warsztatowe widoczne w sposobie opraco- wania postaci, schematycznym rysunku i operowaniu kolorem. Jedna z tych barw- nych prac sygnowana: „CDrzewiecki 2003” przedstawia parę tancerzy do baletu Krzesany. ostatnia wersja tego porywającego baletu do muzyki Kilara (2003, teatr Wielki w Poznaniu) ze scenograficzną oprawą Drzewieckiego wyraźnie nawiązy- wała do pamiętnych kostiumów projektu Jana Bernasia z prapremiery Krzesanego (1977, Polski teatr tańca). zapewne z  czasów współpracy z  tym warszawskim scenografem zachował się w  omawianym zbiorze stylistycznie osobny projekt kostiumu pasterki, w  typie projektów do Marsa i  Flory, niesygnowany, noszący cechy wyrafinowanej elegancji projektów Jana Bernasia (1977, Polski teatr tańca, scenografia: Jan Bernaś i Conrad Drzewiecki). Współczesnym, żurnalowym stylem wyróżnia się natomiast projekt sukni podpisany: Tango Rapsodie, odmienny od obu „szkolnych” sukien romantycznych. na rewersie jednej z nich znajdujemy staranny rysunek eleganta we fraku z żabotem, podpisany: Brahms/Liebesliderwalzer. Projekty kostiumów Conrada Drzewieckiego ze zbiorów archiwum arty- stycznego teatru Wielkiego w Poznaniu wykonane są na kartonie piórkiem lub cien- kopisem i podmalowane gwaszem. Prace pochodzą z lat 1972–1993, większość jest sygnowana i datowana przez artystę20. Cztery najwcześniejsze projekty do Sonaty na dwa fortepiany i perkusję Bartóka (1972, opera Poznańska) cechują sztywne syl- wetki tancerek o niespotykanych później „pustych” twarzach. odmienne, antykizu- jące kształty, podkreślające piękno ruchu, artysta nadał figurom tancerzy do baletu Adagietto z V Symfonii Mahlera (1973, opera Poznańska). Prace te sygnowane są jeszcze wczesną formą zapisu imienia: „Drzewiecki Konrad 73”. oczekiwany przez wielbicieli wieczór baletów Mistrza w gmachu pod Pegazem w 1993 roku, w 20. rocznicę powstania Polskiego teatru tańca, składał się z trzech utworów: Etiudy b-moll, Odwiecznych pieśni i Cudownego mandaryna w kolej- nych wersjach inscenizacyjnych, z choreografią i scenografią C. Drzewieckiego. 16 tamże, k. 563–564. 17 tamże, k. 578. 18 tamże, k. 163. 19 tamże, k. 504. 20 Wszystkie wymienione w tekście projekty C. Drzewieckiego z teatru Wielkiego w Poznaniu pochodzą ze zbiorów archiwum artystycznego tegoż teatru. SZKICE I PROJEKTY SCENOGRAFICZNE CONRADA DRZEWIECKIEGO " Pe Sa * 3 drytety, "połówki 4, Dzuski ua ! Pouuiążlicel *=; z 7 | | | 9. C. Drzewiecki, Odwieczne pieśni, proj. kostiumów, Teatr Wielki w Poznaniu, 1993 r., ze zb. Teatru Wielkiego w Poznaniu - / ók W Zachowane w Teatrze Wielkim w Poznaniu projekty kostiumów do tej inscenizacji Etiudy b-moll prezentują obcisłe trykoty, powiewne suknie o współczesnym kroju i nawiązujące do mody sportowej ubiory tancerzy korespondujące z koncepcją pustej przestrzeni scenicznej budowanej wyłącznie efektami świetlnymi. W odmiennej, ekspresjonistycznej poetyce, zgodnej z duchem dzieła Bartóka, utrzymane są projekty kostiumów sygnowane: „C.Drzewiecki 93” do piątej już autorskiej wersji inscenizacyjnej Cudownego mandaryna. Choreograf i zarazem scenograf, uwspółcześniając ten skandalizujący niegdyś utwór, zaprojektował ubiory zgodnie z aktualną modą przełomu lat 80. i 90. XX wieku nawiązujące do amerykańskich subkultur młodzieżowych lub „cytujące” trendy mody z prze- szłości. Te projekty ekscentrycznych kostiumów różnią się swoją plastyczną kon- cepcją od trykotów prapremierowej wersji Cudownego mandaryna z 1970 roku. Ich sposób opracowania zdradza wyraźne dążenie do podkreślenia psychologii postaci całej gamy bohaterów, od zalotnej dziewczyny do złoczyńców. Zachowany w Archiwum Teatru Wielkiego projekt podłogi do Cudownego mandaryna utrzy- many jest w stylu abstrakcji geometrycznej o wyrazistej kolorystyce. Malarskie i surrealistyczne projekty Drzewieckiego do Odwiecznych pieśni Karłowicza, sygnowane: „CDrzewiecki93'”, należą donajbardziej dojrzałych wsceno- graficznym oeuvre artysty. Autor zafascynowany tematyką biblijną stworzył pełne malarskiej ekspresji wizerunki Lilith, Anioła czy niezwykłe, antropomorficznie wyobrażone Drzewo życia — poznania dobra i zła z Księgi Rodzaju. Inscenizacją poematu Karłowicza Drzewiecki zmierzył się z legendą prapremierowej wersji tego utworu ze scenografią Krzysztofa Pankiewicza (1975, Polski Teatr Tańca). 253 Maria teresa Michałowska-Barłóg 254 Projekty Drzewieckiego ze zbiorów teatru Wielkiego w Poznaniu opatrzone są, zgodnie z praktykowanym przez „rasowych” scenografów zwyczajem, uwa- gami dla wykonawców i dotyczą np. rodzaju trykotów, podstawowego ubioru tan- cerzy: „»anioł« pełen trykot/ »Lykra« b. lśniący – malowane nakrycie głowy ze złotymi włosami tasiemkami albo lasetą”21. Podobne instrukcje umieścił autor na niektórych rysunkach ze zbioru Biblioteki Raczyńskich, np.: „Czarny szyfon mięki [sic]. solejka; tylko trykot i nie preparowany”22. istotne dla dalszych ustaleń są szkice koncepcyjne Drzewieckiego do Cudownego mandaryna i  Odwiecznych pieśni przechowywane w  Bibliotece Raczyńskich23. oba zasygnalizowane w tym tekście zbiory prac scenograficznych autorstwa słynnego choreografa wymagają dalszych badań. stanowią bowiem prawdziwy skarb, zwłaszcza szkice i rysunki, często miniaturowych rozmiarów, składane przez lata wyłącznie „do szuflady”. Conrad Drzewiecki, tworząc swój teatr, rozumiał, że scenografia, czyli kształtowanie przestrzeni teatralnej, jest sztuką monumentalną i ulotną. z pokorą – wszak nieczęstą u artystów – mówił na początku swojej drogi inscenizatora, że „trzeba najpierw naprawdę być dobrym rzemieślnikiem, żeby potem coś kreować, tworzyć”24. 21 archiwum artystyczne teatru Wielkiego w Poznaniu, nr arch. 551. 22 Materiały ze spuścizny Conrada Drzewieckiego, Biblioteka Raczyńskich, sygn. Rkp. t-CD 4, k. 542, 547, 473–480. 23 tamże, k. 473–480, 495, 532–534. 24 Cyt. za: t. Grabowska, Jonny – dokument czy zabawa?, „trybuna Ludu”, 20 iX 1964 r. [w:] s. Drajewski, dz. cyt., s. 79. 255 zeszyt w kratkę. obiady Katarzyny Próchnickiej-Pajowej i Conrada Drzewieckiego Wstęp i opracowanie Stefan Drajewski typowy brulion w  kratkę z  lat 80. ubiegłego stulecia. Lekko podniszczony. a w nim zapiski, które Katarzyna Próchnicka-Pajowa robiła po obiadach jadanych wspólnie z Conradem Drzewieckim. Pierwszy wpis pochodzi z 3 maja 1983 roku, ostatni – z 28 września 1989 roku. Katarzyna Próchnicka przez dziewięć sezonów była zastępcą dyrektora naczelnego w Polskim teatrze tańca. została zastępczynią Conrada Drzewieckiego (1926–2007), ponieważ nie potrafiła znaleźć mu zastępcy... „Po odej- ściu z  tej funkcji sławomira Pietrasa1 w  1979 roku Conrad poprosił mnie, abym poszukała kogoś – opowiadała Katarzyna Próchnicka. – Przedstawiłam mu czterech kandydatów, wszyscy jednak byli nie tacy: jeden miał krzywe nogi, a drugi nie znał języków… Wreszcie Conrad wydusił z siebie: ty byłabyś moim najlepszym zastępcą. i zgodziłam się”2. Katarzyna Próchnicka (1932–2015) po ukończeniu polonistyki na UaM otrzymała nakaz pracy w Polanicy-zdroju. Pojechała tam na rok, a została sie- dem lat. Pracowała jako kierownik tamtejszego wydziału kultury. organizowała życie kulturalne dla miejscowej ludności i kuracjuszy. zadomowiła się, wyszła za mąż, uro- dziła syna. Po siedmiu latach zdecydowała się na powrót do rodzinnego Poznania. opinia świetnej organizatorki ułatwiła jej zdobycie pracy. została zastępcą dyrek- tora Wydziału Kultury Prezydium Rady narodowej Miasta Poznania. Przy placu Kolegiackim spędziła 18 lat i w tamtym czasie znana była jako Katarzyna Pajowa. W  Polskim teatrze tańca Katarzyna Próchnicka-Pajowa rozpoczęła pracę 1 kwietnia 1979 roku jako wicedyrektor do spraw organizacyjnych i administra- cyjnych. „nie powiem, żeby mi się tam źle pracowało – wspominała po latach. Głównym wabikiem były atrakcyjne wyjazdy zagraniczne. Paryż, Mediolan, Węgry… aby wykonać plan zagrania 52 spektakli rocznie, sporo podróżowaliśmy też po kraju. Mam swoje małe sukcesy i porażki. Do tych pierwszych zaliczam kupno – co dziś brzmi śmiesznie – 35 par trampek w stanie wojennym potrzeb- nych do baletu Yesterday i plastikowej podłogi. zobaczyłam ją na festiwalu na 1 sławomir Pietras (ur. 1943) – prawnik z wykształcenia. W latach 1973–1979 zastępca dyrektora w Pol- skim teatrze tańca, następnie dyrektor teatrów operowych we Wrocławiu, Łodzi, Warszawie i Poznaniu. Kiedy teresa Kujawa odeszła z Polskiego teatru tańca, zaproponował jej stanowisko szefa baletu w operze Wrocławskiej, gdzie był w tym czasie dyrektorem. 2 Wypowiedzi K. Próchnickiej-Pajowej pochodzą z rozmowy, która odbyła się w 2012 r., zapis w posiadaniu autora. Zeszyt w kratkę 256 Węgrzech i postawiłam sobie za punkt honoru, że będziemy mieli taką samą. na początku lat 80. byliśmy pierwszym zespołem baletowym w kraju, który ją miał. niestety, nie udało mi się zdobyć dewiz na kupno projektora i wideo”. W okresie wspólnej pracy w Ptt utarł się zwyczaj, że po próbie przedpołudnio- wej, między godz. 14 a 15, Katarzyna Próchnicka-Pajowa i Conrad Drzewiecki wycho- dzili razem na obiad. najczęściej do Dyla, restauracji przy starym Rynku w Poznaniu, która w tamtych czasach była bardzo modna. Często też wybierali turystyczną, która nie cieszyła się dobrą sławą ze względu na przesiadujące w niej towarzystwo, ale ser- wowała całkiem dobrą kuchnię. Bywało, że jedli obiad Pod Koziołkami. Próchnicka i  Drzewiecki traktowali te wspólne obiady jako przedłużenie zajęć służbowych. Wykorzystywali sytuację, że na godzinę zostawali sam na sam, nikt im nie przeszka- dzał, i wreszcie mogli szczerze omówić najbardziej palące problemy. ale była to też okazja do ustalenia pewnych pozazawodowych spraw, jak choćby opieka nad matką Conrada Drzewieckiego, kiedy on wyjeżdżał na dłużej z kraju. „Robiłam to po to, aby mógł tworzyć” – opowiadała po latach autorka obiadowych zapisków. nikomu nic nie mówiąc, Katarzyna Próchnicka-Pajowa zapisywała (po fakcie, w domu) rozmowy, jakie wiodła ze swoim szefem-przyjacielem. zapisywała w grubym notatniku akademickim. niestety, nie zanotowała każdego, a zaledwie 58 obiadów. W tych zapiskach odbija się życie Polskiego teatru tańca, charakter jego twórcy, czasy, w jakich przyszło im kierować wędrownym teatrem. Pierwsze zapiski pochodzą z roku jubileuszowego, w którym Polski teatr tańca świętował 10 lat istnienia. W tych pierw- szych rozmowach pojawiają się pierwsze oznaki zmęczenia Conrada Drzewieckiego, który nie chciał dłużej kierować teatrem, zaczął się rozglądać za czymś nowym. trzeba też pamiętać, że w Polsce obowiązywał wówczas stan wojenny. Katarzyna Próchnicka- -Pajowa i Conrad Drzewiecki podczas obiadów rozmawiali o przygotowaniach do kolejnych premier, o rozmowach sezonowych, których Drzewiecki nie cierpiał, o kło- potach finansowych teatru… ale między nimi pojawiały się sprawy domowe, jak choćby choroba i śmierć siostry Conrada Drzewieckiego – Marii, kłopoty z remon- tem domu, który zakupił przy ul. Grunwaldzkiej. Wreszcie, jak na ludzi z cenzusem przystało, wiedli przy stole dyskusje o przeczytanych książkach, artykułach w pra- sie, obejrzanych filmach, muzyce… „to była piękna przyjaźń – mówiła Katarzyna Próchnicka. – Czasami trudna, ale warto było”. Katarzyna Próchnicka-Pajowa chciała podzielić się swoimi zapiskami. te, które prezentujemy, autoryzowała po przepisaniu z zeszytu. nawias kwadratowy oznacza usunięcie krótkiego fragmentu tekstu, którym nie chciała dotknąć kogoś lub uznała, że zapis jest nieczytelny. zapiski Katarzyny Próchnickiej-Pajowej podajemy zgodnie z zasadami ortograficznymi obowiązującymi współcześnie. *** Obiad 1. (Restauracja Koziołki, 2 maja 1983 r.) C[onrad] wrócił z premiery w teatrze Wielkim w Warszawie3. Widzieliśmy się wieczorem tylko przez chwilę, więc taka opowieść powstała na obiadowym spotkaniu. 3 Premiera baletu Śpiąca królewna Piotra Czajkowskiego odbyła się 30 iV 1983 r. w teatrze Wielkim w Warszawie. Zeszyt w kratkę 257 Premiera była świetnie tańczona – zaczął swoją opowieść. – Rajska4 jako aurora zna- komita. Miała tylko jedno potknięcie. Przywiozłem Ci program, bo wiem, że lubisz. Gusiew5 stareńki, przedstawiłem mu się, ktoś dorzucił, że też robiłem Śpiącą królewnę. nie zareagował. Powiedziałem mu, że znałem sonię Gaskell6. to go zainteresowało. Po premierze był bankiet. stoły skromne: kawa, herbata, napoje pischingery, cukierki… skradłem kilka, proszę – jeden dla Ciebie. Po oficjalnościach, na któ- rych rozmawiałem z Żygulskim7 i Świrgoniem8, zaprosiła mnie do siebie teresa9, która mieszkała z  Franiem10 pokój obok. zrobiło się towarzyskie posiedzenie, byli Emilowie11, alkohol i oczywiście godzina szczerości. teresa podpita zaczęła mi wygarniać, że zdjąłem jej Medeę12, że Pietras podał jej rękę, że perły były fał- szywe itp. najbardziej mnie zabolało, kiedy powiedziała: „spróbuj tylko opowia- dać, że to ty zrobiłeś ze mnie choreografa…”. niczego nie mam zamiaru opowia- dać. Byłem ironiczny i trzeźwy. Pomyślałem tylko: „ależ żmija się z niej zrobiła”. Popiersie Wójcikowskiego13 okropne, tyle tylko, że jest. Plastycznie fatalne. Rozmawiałem z Prądzyńskim14. skarżył mi się, że nie dostał „trzynastki” wskutek przekroczeń, których się dopuścił przy budowie luksusowego internatu. tak, tak, trzeba będzie bardzo ostrożnie wydawać pieniądze. Czasy kryzysu bądź co bądź. Gadałem też z Ewą Wycichowską15. Powiedziałem jej, że epatuje krytyków kobie- cością, ale mnie się nie podobają te sosnowe trumienki i to okropne oratorium ze Stabat Mater zrobione. ale spektaklu nie widziałem, więc gorąco mnie zapraszała, 4 Barbara Rajska (ur. 1952) – tancerka, solistka baletu teatru Wielkiego w Warszawie. 5 Piotr Gusiew (1904–1987) – tancerz, choreograf i pedagog rosyjski, który przygotował choreografię do warszawskiej realizacji Śpiącej królewny. 6 sonia Gaskell (1904–1974) – tancerka i pedagog żydowskiego pochodzenia. W okresie międzywojennym była tancerką w zespołach Les Ballets de Paris i Les Ballets Russes sergiusza Diagilewa. W 1939 r. osiadła w amsterdamie, gdzie prowadziła w ukryciu szkołę baletową. Po zakończeniu wojny współtworzyła Het nationall Ballet, w którym Conrad Drzewiecki stworzył drugą wersję baletu Wariacje 4:4 (1967) do muzyki Franciszka Woźniaka i choreografię do Śpiącej królewny (1968). 7 Kazimierz Żygulski (1919–2012) – socjolog kultury, działacz polityczny, w latach 1982–1986 minister kultury. 8 Waldemar Świrgoń (1953–2008) – dziennikarz, działacz partyjny, od 1982 r. sekretarz KC PzPR. 9 teresa Kujawa (ur. 1927) – tancerka, choreograf, była żona C. Drzewieckiego. Kierowała zespołami bale- towymi w teatrze Wielkim w Warszawie i Łodzi oraz w operze Wrocławskiej. 10 Franciszek Knapik (ur. 1945) – tancerz związany z Polskim teatrem tańca, operami w Poznaniu, Wro- cławiu, Łodzi i Warszawie, prywatnie drugi mąż teresy Kujawy. 11 Emil Wesołowski (ur. 1947) – tancerz i choreograf; Hanna staszak (ur. 1949) – tancerka i pedagog. oboje byli solistami opery Poznańskiej, Polskiego teatru tańca, opery Wrocławskiej, teatru Wielkiego w Warszawie. 12 teresa Kujawa pierwszą wersję Medei do muzyki Juliusza Łuciuka zrealizowała w Polskim teatrze tańca. Premiera odbyła się 26 X 1975 r. w Poznaniu. 13 Leon Wójcikowski (1899–1975) – tancerz i choreograf. tańczył między innymi w Les Ballets Russes Diagilewa, w latach 1950–1952 kierował baletem opery Poznańskiej. 14 Bronisław aubrecht Prądzyński – tancerz, od 1972 r. dyrektor ogólnokształcącej szkoły Baletowej w Gdańsku im. Janiny Jarzynówny-sobczak. 15 Ewa Wycichowska (ur. 1949) – tancerka, choreograf, pedagog, profesor sztuk muzycznych. Ukończyła Poznańską szkołę Baletową w 1968 r. i wyjechała do Łodzi. tam zrealizowała się jako tancerka klasyczna i narodziła jako choreograf (debiutowała w tej roli w 1980 r. spektaklem Głos kobiecy). Drzewiecki opo- wiadał o Stabat Mater K. szymanowskiego, które E. Wycichowska zrealizowała jako choreograf w teatrze Wielkim w Łodzi w 1982 r. W 1988 r. objęła dyrekcję Polskiego teatru tańca i kierowała nim do 2016 r. Zeszyt w kratkę 258 że już tak jej zależy na mojej opinii. Widziałem się też w  przelocie z  Martą Bochenek16 i jej mężem. ona półtora razy ty – tak przytyła. Wieczorem byłem u Krzysztofa. Kiedy to powiedziałem teresie, zapytała: u „Kost”17? nie, odpowie- działem, u Pankiewicza18. „ach tak” – powiedziała rozczarowana. Krzysztof znów maluje obłędnie pięknie. Po zupie mieszczańskiej, przy kotlecie z  sałatą C[onrad] skrytykował jed- nak Śpiącą królewnę: że jednak brak reżyserii, że sceny perfekcyjnie tańczone są oderwane od siebie, że brak dramaturgii i logicznego spięcia. Przy papiero- sku i cukierku przekazał mi C[onrad] wiadomość, że zmarł wielki Balanchine19: Widzisz, dopiero kilka dni temu w prasie wytropiliśmy, że opuścił new York City Ballet. no tak, dla nas koniec pracy to koniec. Mnie wszyscy komplementowali, że dobrze wyglądam. Wyobraź sobie, zapomniałem w hotelu perfumy. spróbuj je jakoś odnaleźć. Obiad 6. (prawdopodobnie w domu, 1 lipca 1983 r.) Wspólna podróż z  Warszawy do Poznania. Jedliśmy kilkadziesiąt obiadów w tak zwanym międzyczasie, ale nie miałam czasu ani książki, aby je odnotować. aż dzisiaj bomba. Katastroficzne nastroje w C[onradzie] dojrzewały. zastanawiał mnie swoim pesymizmem od dłuższego czasu. W ostatnich dniach źle go nastroiła sytuacja w zespole: otóż tancerze nie podpisali kontraktów. Wyczekują na lepsze pieniądze i lepsze okazje. ale C[onrad] też nie wytrzymał tej presji psychicznej i będąc w Warszawie, udał się na rozmowy sondażowe z Robertem20. spotkali się pod Kolumną zygmunta. R[obert] przeżył swój wielki triumf, że Conrad wyraża chęć współpracy21. smutno mu było, łzy leciały po pysku, bo szkoda tego naszego wspólnego ogródka, któryśmy razem uprawiali. on potrzebuje takiej asekuracji psychicznej, że ma gdzie odejść. Pomyślał też nawet i o mnie. Co ty zrobisz, ale na pewno będą się o ciebie bili. Czy będziesz chciała nadal pracować w teatrze? nie wiem, czy interesowałaby ciebie Warszawa? nic nie odpowiedziałam. Będę też w nie najlepszej sytuacji, ale to nie naj- ważniejsze. szkoda mi tego dzieła, w które włożyłam tyle sił, energii, serca i może umiejętności. szkoda, ale trudno działać głupim uporem wbrew wszystkiemu. 16 Marta Bochenek (ur. 1940) – tancerka, choreograf, pedagog tańca. 17 Krzysztof Kostyrko (1931–2015) – doktor nauk humanistycznych, założyciel kulturoznawstwa na UaM, twórca miesięcznika społeczno-kulturalnego „nurt” w Poznaniu, współzałożyciel czasopisma „sztuka”. 18 Krzysztof Pankiewicz (1933–2001), właśc. Krzysztof Żrałek – malarz, scenograf. Pracował z teatrami w całej Polsce, był nadwornym scenografem C. Drzewieckiego. 19 George Balanchine (1904–1983) – choreograf gruzińskiego pochodzenia, założyciel new York City Bal- let. stworzył własny oryginalny styl tańca. 20 Robert satanowski (1918–1997) – dyrygent, poseł, dyrektor kilku filharmonii i oper. Pierwszy raz współ- pracował z C. Drzewieckim jako dyrektor opery Poznańskiej (1963–1969). W latach 1982–1991 dyrektor teatru Wielkiego w Warszawie. 21 Robert satanowski prawdopodobnie doskonale pamiętał czasy świetności baletu w operze Poznańskiej i znał wartość artystyczną C. Drzewieckiego, który dawał nadzieję i gwarancję, że może tchnąć nowego ducha w skostniały zespół baletowy w teatrze Wielkim w Warszawie. Zeszyt w kratkę 259 Żałuję, że jednak sławek22 będzie miał rację, chociaż pomylił się w  czasie. Powiedziałam o tym Conradowi: żal mi też tej naszej przyjaźni, która chcąc nie chcąc musi się rozluźnić, bo już nie będzie tej codzienności, tych wspólnych obiadów. Może gdy będą rzadsze, łatwiej będzie mi je spisywać. Po tej rozmowie C[onrad] zasnął krótko i mocno, a ja zostałam w rzeczywistości obolała na duszy. Refleksje: pięć lat temu w  zakopanem jaka byłam optymistyczna i  jaka pełna nadziei, wiary i miłości. Obiad 7. (Restauracja Koziołki, 8 maja 1983 r.) ostatni obiad w tym X sezonie. Wałkujemy w kółko sytuację w zespole. Ja nagle jakbym stanęła obok tej całej sprawy. nie mogę uwierzyć, że to się stać ma już tak szybko. C[onrad] niby też snuje plany, niby liczy się z likwidacją. Powiedzieliśmy sobie: trzeba się rozstać, odpocząć na wakacjach i  po powro- cie zadecydować. Co dalej? Powiedziałam: a czemu nie w Poznańskiej operze? zaprotestował. Co  mówisz, wykluczone, znów pracować z  tymi samymi twa- rzyczkami. Dybusie23, Misiudy24 – nie to za wiele. Robert [satanowski] i teatr Wielki to jest jakaś koncepcja na finał pracy zawodowej, ale powrót „Pod Pegaza” nie, przenigdy. Uznaję zasadność tego myślenia. Co przyszłość przyniesie, nie wiem, ale jakoś nie jestem ani przerażona, ani w depresji. Życie wkrótce rozwieje te wątpliwości. Wiem, że H[enryk]. Minkiewicz25 odchodzi. szkoda, to duża strata dla zespołu. Czy uda się sklecić tę premierę?26 nie wiadomo. Gadaliśmy smętnie, choć ser- decznie. Pocałował mnie na pożegnanie, w końcu jeden miesiąc z dala. obiecałam odwiedzić go w Gębicach w połowie sierpnia. Obiad 9. (Restauracja Koziołki, 16 sierpnia 1983 r.) no więc zaczęło się. tancerze się zbiegli. Jest ich 30, a więc premiera27 może pójść w  pełnej wersji. afisz jest już wydrukowany. Projekty przywiozłam od Krzysia [Pankiewicza]. Gadamy o premierze. i nagle krokiet stanął mi w gardle. otóż on postanowił ćpnąć to wszystko jak najszybciej. Chciałby już nie robić premiery. Uważa styczeń za termin ostateczny. zapytał, co ja zrobię ze sobą. Czy już coś postanowiłam? Powiedziałam: Jestem w trudnej sytuacji, jeżeli zacznę nerwowo poszukiwać, władze zorientują się, o co chodzi. a to nie leży w inte- resie Conrada. Rozpoczął już rozmowy z  Krzysztofem, że będą w  Warszawie 22 zdaniem K. Próchnickiej-Pajowej sławomir Pietras, odchodząc z Polskiego teatru tańca, wieszczył, że teatr bez niego upadnie. 23 Jolanta Dybuś (ur. 1949) – tancerka w Polskim teatrze tańca i w teatrze Wielkim w Poznaniu. 24 Henryk Misiuda (ur. 1950) – tancerz w Polskim teatrze tańca i w teatrze Wielkim w Poznaniu. 25 Henryk Minkiewicz (1955–2012) – tancerz Polskiego teatru tańca, teatru Wielkiego w Poznaniu i Łodzi. 26 Prawdopodobnie chodziło o przygotowania do Ad Matrem Psalm do muzyki H.M. Góreckiego i Czterech tang J. Miliana. 27 Premiera Ad Matrem Psalm do muzyki H.M. Góreckiego i Czterech tang J. Miliana odbyła się 29 X 1983 r. w Poznaniu. scenografię zaprojektował K. Pankiewicz. Zeszyt w kratkę 260 wspólnie robili Bunt aniołów Pendereckiego28. Krzysztof zatroszczył się o mnie. Powiedział: Jak ty możesz coś takiego zrobić Kasi i najbliższym. Ciekawe: on się zdziwił, a ja nie. Czy Conrad dobrze robi – nie wiem. Czy nie będzie żałował? na pewno nie przekazał mi pełnej wersji rozmowy z  Robertem [satanowskim], ale czeka go ograniczenie swobód. ale on tego chce. Już wiem, że P[olski] t[eatr] t[ańca] mu się sprzykrzył. Powiedział z wyrzutem: tak ze mną rozmawiasz, jakbyśmy pierw- szy raz o tym mówili. Ja już też myślę, że im prędzej, tym lepiej, i słowa nie powiem już w obronie tego „dzieła”, któremu tyle wysiłku i serca oddałam. nie warto. Po raz setny w życiu powtarzam sobie: trzeba umieć myśleć tylko o sobie. sorry – nie umiem, mimo współżycia z mis[trzem]29. Obiad 10. (Restauracja U Dyla, 17 sierpnia 1983 r.) W Koziołkach remont, a więc wylądowaliśmy U Dyla. tłok ogromny, ale my, stali bywalcy, otrzymujemy pozwolenie na zajęcie miejsc przy ladzie, siadamy na wysokich stołkach i jemy. Gadamy znów o sytuacji w teatrze. najnowszy naby- tek Marek Cyra30. zrezygnował, zanim cokolwiek zagrał. Przestraszył się. Rodzi się więc nowy problem, czy można grać premierę w oryginalnej wersji. Podobno Henio [Minkiewicz] rozmyśla, czy nie zostać. sprawa likwidacji teatru przesą- dzona – dyskutować można tylko nad terminem. Myślę, że nie można łączyć pre- miery jubileuszowej z komunikatem o likwidacji. Conrad opowiadał, że dzwo- niła ze szpitala Maria31 z informacją, że jutro wraca do domu, a ponadto, że do Błociszewa się nie wybiera i nie pojedzie. Pisał jej syn Jacek32 do domu z życze- niami imieninowymi spełnienia najskrytszych marzeń i że zadzwoni do niej, gdy „on”33 pójdzie do pracy. Kupiłam C[onradowi] kaszę i ryż i wymieniłam kurę na wołowinę. Był zado- wolony. […] Gadaliśmy sympatycznie przy schabowym i żurku. Conrad boi się utraty samodzielności i właściwie, jak twierdzi, najlepszy dla niego byłby wybór emerytury. Wiem, że czuje się nie najlepiej, dlatego takie myśli. Musimy koniecz- nie pójść podziękować dr. Perkowskiemu34. Dzwoniłam do tV i poinformowałam Conrada, że Nokturny jeszcze niezmontowane, a więc nie było jeszcze kolaudacji i stąd opóźnienie emisji. Podobno planuje się emisję na początek października. na razie pan Proszowski35 bawi się w Mrągowie na jakiejś beatowej chałturze. 28 C. Drzewiecki nigdy nie zrealizował tego pomysłu. W dorobku K. Pendereckiego nie ma takiego tytułu. Być może choreograf chciał użyć muzyki Raju utraconego? 29 Wyraz trudny do odczytania. K. Próchnicka-Pajowa, nie mogąc w 2012 r. odczytać wyrazu, dopisała: „z tak wybitną postacią”. 30 Marek Cyra – tancerz. 31 Maria Drzewiecka (1925–1983) – siostra Conrada Drzewieckiego. 32 Jacek Drzewiecki (1945–1990) – syn Marii, siostrzeniec choreografa, tancerz. 33 „on”, czyli Conrad Drzewiecki. 34 Witold Perkowski – lekarz ortopeda ze szpitala przy ul. Gąsiorowskich w Poznaniu. 35 zbigniew Proszowski (ur. 1936) – operator filmowy, pracował m.in. w tVP. Zeszyt w kratkę 261 Conrad ma smuteczek w oczach. nie ma rady: coś się rozwala bezpowrotnie, a to coś było marzeniem życia i płodem młodości twórczej. a więc jednak rezy- gnacja i uwertura do starości. szkoda. Obiad 14. (Restauracja Turystyczna, 13 września 1983 r.) …chodźmy upaść – powiedział Conrad. tak mówi zawsze, kiedy idziemy do turystycznej. Jest tam gwar, zapijaczone gęby, ale dość smacznie i  tanio. siedzieliśmy przy stoliku nie sami. towarzyszył nam jakiś nieznany kierowca ze słupska. Mlaskał i jadł żurek, a my cały czas omawialiśmy film Miasto kobiet36, na którym byliśmy razem w niedzielę. Conrad krytykował: ten film jest obsesyjny i brudny psychicznie. Po powrocie do domu musiałem wziąć prysznic, żeby się z niego zmyć. Mnie się ten film podobał. Jest jak wielka rekwizytornia teatralna Felliniego. oczywiście, cały świat nie kończy się na fallusie i waginie, ale te znaki spektaklu, te obrazy – to działa i ten film trzeba było zobaczyć. Fatalna ta scena na kartoflisku, tym bardziej że zagrał ją transwestyta. nie podoba mi się p. Prucnal37. Że co się niby stało, że zagrała u boku Mastroianniego?38 Wiele osobistych obse- sji Felliniego. Film antyfeministyczny i właściwie też anty… Włączył się też kie- rowca ze słupska, że z tego filmu wyszedł jak pijany, taki znużony. to trafne, ja też wyszłam odurzona i zmęczona dłużyznami. oprócz filmu mówiliśmy o  przyszłości. Conrad wpadł na pomysł, żeby tworzyć w  Warszawie Balet narodowy, autonomiczny, choć oparty o  Roberta [satanowskiego]. Chciałby też mnie do tej Warszawy ściągnąć, abyśmy dalej razem byli ze sobą. Może byłoby to możliwe, ale co zrobić z Mamusią, smykiem i Mamrusiem…39 nie rozważam tego, póki to nie ma podstaw realności. Jutro Conrad jedzie do Warszawy na rozmowy z Robertem. Wczoraj miał w domu murarzy i realizował zamurowanie przejść i przełożenie liczników. Coraz bardziej zamyka się i okopuje w tej swojej rezydencji. Murarze są narajeni przez Jacka F.40 Byliśmy razem u nich jednego wieczora. Będę dziś wie- czorem u Flurów41 – może przyszedłbyś po próbie? Conrad buchnął entuzjazmem. Jak najchętniej, i przyszedł, i było miło. Byliśmy do 0.30. Obiad 15. (Restauracja U Dyla, 16 września 1983 r.) Było względnie luźno, bo też pustki w karcie. ale coś tam wybraliśmy i nawet smacznie. Conrad opowiadał o  swoim spotkaniu z  satanem [R. satanowskim] w  Warszawie. otóż nie było to entuzjastyczne. Wprawdzie padały obustron- nie… w stylu: wracam do swego miasta itd. ale satan odkrył się i twardo usta- wił sprawę pod siebie. Żadne dyrektoriaty i żadne Balety narodowe. Będzie to, 36 Film Federico Felliniego Miasto kobiet z 1980 r. 37 anna Prucnal (ur. 1940) – polska aktora i piosenkarka mieszkająca w Paryżu. 38 Marcello Mastroianni (1924–1996) – aktor włoski. 39 Mama, pies i syn Katarzyny Próchnickiej-Pajowej. 40 Jacek Flur (ur. 1929) – aktor teatru Polskiego w Poznaniu. 41 alina i Jacek Flurowie, małżeństwo. ona była spikerką w Poznańskim ośrodku telewizyjnym. Zeszyt w kratkę 262 co jemu jest potrzebne, a więc małe kameralne gnioty i klasyka na dużej scenie. Conrad powrócił z tej rozmowy zdegustowany i przyjmuje wersję warszawską jako ostateczność. Jemu nie podobał się brak entuzjazmu ze strony satana. opowiadał też śmiesznostki o pani dyrektorowej42 (która to zarządza w teatrze Wielkim i jak to Robertowi włosy „mywa” itp. Podobno to operetkowa żona w złym guście, ale ten sam styl co Danusia43). Potem wymieniliśmy trochę zdań co do perspektyw. znów milion wahań i dywagacji. Potem ja opowiadałam o kłopotach z Kinusią44, o powrocie mamusi i o tym, że ja jednak muszę pozostać w Poznaniu, i o tym, że smycio45 się znalazł. słowem reportaż z życia. Obiad 43. (Restauracja U Dyla, 9 lutego 1984 r.) Wczoraj nie poszłam z  Conradem na obiad, ponieważ do 16 siedzieliśmy w teatrze z gośćmi z Kochanowskiego46, a potem już się spieszyłam, bo na piątą zapowiedzieli się Flurowie na wspólną eskapadę do Warczygłowy47 i  Krystyny skupinowej48. Dziś za to pomaszerowaliśmy do Dyla. Było tłoczno. odczekaliśmy swoje pod filarem. Conrad rozpływał się, jak to nadzwyczajnie rozwija się Jacek49 (prawda, że trochę się ustatkował i spoważniał, ale na scenie go nie lubię. Brak mu urody, elegancji, plastyczności ciała). Mówił, że Leszek50 i Jurek51 stanęli w roz- woju, a bardzo rozwinął się „Kierownik”52, który nawet będzie robił w Beatlesach53 „krzesła”. […] Conrad znów boi się śmiertelnie maja: że będą odchodzili, zwalniali się itp. on z kolei myśli o wcześniejszym kontrakcie w nicei, gdzie dobrze by zaro- bił. no fajnie, ale jest to okres, kiedy u nas jest konieczna ostra praca i premiera, zwłaszcza myśląc o  200-leciu sceny polskiej i  ewentualnych wyjazdach zagra- nicznych. Powiedziałam też, co ja zakładam: prowadzenie firmy jeszcze 3 sezony, a potem emerytura i on, i ja. on mówi, że nie wierzy, aby to się udało. 42 Grażyna ikowska – ostatnia żona Roberta satanowskiego, chórzystka. 43 Danuta Balicka (ur. 1932) – aktorka m.in. teatru Polskiego w  Poznaniu i  Wrocławiu, druga żona R. satanowskiego. 44 Kinga Rypińska, córka Krystyny Rypińskiej z  Wydziału Kultury i  stanisława Rypińskiego, skrzypka z Filharmonii Poznańskiej. 45 smyk – pies Katarzyny Próchnickiej-Pajowej. 46 Wizyta pracowników służby Bezpieczeństwa, której siedziba mieściła się przy ul. Kochanowskiego w Poznaniu. 47 zygmunt Warczygłowa (1922–1988) – malarz prymitywista, na co dzień pracował jako motorniczy, zasłynął jako malarz architektury Poznania. 48 Krystyna skupin-Petrow (1938–2000) – malarka „kobiecego ciepła”. 49 Jacek Miszczak (ur. 1961) – tancerz Polskiego teatru tańca, teatru Wielkiego w Poznaniu i Łodzi. 50 Leszek [Lech] Wołczyk (ur. 1954) – tancerz Polskiego teatru tańca, po zakończeniu kariery – aktor teatru im. stanisława ignacego Witkiewicza w zakopanem i Heleny Modrzejewskiej w Legnicy. 51 Jerzy Rubiecki (ur. 1957) – tancerz Polskiego teatru tańca. 52 andrzej Hajducki (ur. 1966) – tancerz Polskiego teatru tańca. 53 Chodzi o spektakl Yesterday, na który złożyło się 14 piosenek zespołu The Beatles. Premiera odbyła się 3 iii 1982 r. Zeszyt w kratkę 263 na ogół jest miło, chociaż on jest znudzony tym teatrem i jego problemami. opowiadał, że czuje się dobrze, a w nocy nawet dobrze spał. Mefistem Klausa Manna54, którego mu dałam do przeczytania, jest zachwycony, ale stwierdził, że jestem zbyt inteligentna, abym dawała mu to do przeczytania bez podtekstów. Uważa, że takim typem to on nie jest. aż tak interesowny. Chciałam tłumaczyć, że nic pod to nie podkładam, ale zrezygnowałam, bo i tak by nie uwierzył. Jest to po prostu dobra książka. Obiad 49. (Restauracja U Dyla, 27 listopada 1984 r.) Krótko przed tym obiadem powiedział mi, że „jest w ciąży” z kolejnymi bale- tami, że myśli i wymyślił trzy pozycje. Będą to: Ostatnia niedziela, Lep na muchy i Popołudnie fauna55. Wszystkie na jednego chłopca i grupę dziewcząt. Pierwsza skrzek56, druga Konieczny57, trzecia Debussy58. nie zachwyciłam się tą pierwszą, co natychmiast wyczuł i powiedział, że zauważył, że twarz mi się wydłużyła. to jest temat martyrologiczny z obozu koncentracyjnego dla kobiet. Ma być esesman w czapce na rozstawionych nogach i kobiety w pasiakach i drewniakach odcho- dzące w siną dal, może do pieca… a może w życie. Kobiety mają być wynędzniałe, więc Kozłowska59. Ma szansę na dużą rolę na froncie. Uważam, że to nie temat do baletu i że dość mamy już wszyscy wojny i martyrologii narodowej, ale wiem jedno, że jak to zrobi, to będzie genialne, bo taki on już jest. Potem mówił mi o pomyśle Lep na muchy, że muchy… że muzyka świetna, ale jest pewien dylemat, bo on dostał ją od Gołębiowskiego60 i w związku z tym wypada mu porozumieć się i uzyskać zgodę. Powiedział mi też, że ten teatr owszem interesuje go, ale nie jest on tym, czym miał być, i że to ja się uparłam, żeby go prowadzić, i dlatego go prowadzimy. trochę mi się to nie spodobało i zareplikowałam, że ostatecznie gdzieś w dzisiejszych czasach trzeba być przynależnym. a zwłaszcza jemu działać w jakiejś instytucji, gdzie w końcu robi, co chce. i w końcu powiedziałam mu, że wszystkie prototypy jego prac zagranicznych wypraktykował tu w swoim teatrze, nie wykluczając naj- nowszych Tang61. no tak, ale on nic z miasta nie otrzymał (no a te 25 milionów rocznie?). zgodził się, ale siedziba: gdyby nam teraz dali, to on by protestował, bo to już za późno. no więc byle do emerytury. i znów się zmartwił, co będzie, jak 54 Mefisto, powieść Klausa Manna, syna Thomasa Manna. 55 Premiera Popołudnia fauna i Lepu na muchy odbyła się 23 iii 1985 r., a Ostatniej niedzieli – 27 V 1985 r. 56 Józef skrzek (ur. 1948) – multiinstrumentalista, kompozytor, wokalista, założyciel zespołu sBB. twórca muzyki do takich filmów, jak: Golem, Ogród rozkoszy ziemskich, Pokój saren, Wojaczek. 57 zygmunt Konieczny (ur. 1937) – kompozytor piosenki literackiej, muzyki filmowej i teatralnej. sławę przyniosły mu piosenki skomponowane dla Ewy Demarczyk. 58 Claude Debussy (1862–1918) – francuski kompozytor, reprezentant impresjonizmu w muzyce. W 1975 r. Thomas schilling zrealizował z Polskim teatrem tańca balet La Mer do muzyki Debussy’ego. 59 Ewa Kozłowska (ur. 1962) – na afiszu występowała pod nazwiskiem sobiak, tancerka Polskiego teatru tańca. 60 tomasz Gołębiowski (1950) – tancerz, choreograf i pedagog. 61 Premiera Czterech tang do muzyki Jerzego Miliana odbyła się 29 X 1983 r. Zeszyt w kratkę 264 będzie musiał pracować dłużej poza 60. nie wiem, ale chyba przepisy się nie zmie- nią tak szybko. Ja też chciałabym pójść na emeryturę w wieku 55 lat. i wówczas 20 lat dobrego życia. ale któż to wie, co los przyniesie. Mówił o  swoim dniu imienin: niby że chciał przyjść do mnie, ale osta- tecznie poszedł do Miklaszewskich62 i  tam wysłuchiwał tyrad pochwalnych o papieżu. na dziennik był już w domu. obejrzał wspaniały teatr tV – Otello z olbrychskim63 i dzwonił do mnie, aby podzielić się wrażeniami. Ja też byłam tym spektaklem poruszona. Conrad już chce zaczynać premierę. Umówił się też z  andrzejem  strzeleckim, aby gadać o  filmie. Dałam mu na imieniny 1 kwiat i 100 zł w srebrze z okazji 40-lecia PRL-u. Udzielił Błażewiczowi64 czterogodzin- nego wywiadu. 62 Państwo Miklaszewscy, sąsiedzi Conrada Drzewieckiego. 63 Daniel olbrychski (ur. 1945) – aktor teatralny i filmowy. zagrał tytułowego Otella w teatrze telewizji w reżyserii a. Chrzanowskiego. 64 olgierd Błażewicz (ur. 1935) – był wówczas dziennikarzem „Głosu Wielkopolskiego”. Kronika 267 przegląd wydarzeń listopad 2016–kwiecień 2017 Rada Miasta Poznania 8 listopada W czasie obrad XXXVII sesji Rady Miasta radni zdecydowali o zagospodarowaniu terenu w rejonie ulic Głównej i zawady. Dokonano też zmian w wieloletniej prognozie finansowej miasta. Radni upoważnili prezydenta miasta do zaciągnięcia zobowiązań finansowych na poczet termoizolacji placówek oświatowych, rozwoju Centrum Kształcenia zawodowego i Ustawicznego oraz uzupełnienia sprzętu medycznego w centrum urazowym przy ul. szwajcarskiej. Przyjęto uchwałę o środkach dla jednostek pomocniczych miasta w latach 2016–2019. Ustalono również specjalną stawkę podatku od nieruchomości, która ma pomóc w rewitalizacji centrum. Połowę stawki (11 zł za m2) zapłacą najemcy o określonym typie działalności w wyznaczonych obszarach centrum. Radni zgodzili się, aby licencjonowane poznańskie taksówki z tzw. qR kodem mogły się zatrzymywać w strefie płatnego parkowania (do 15 min) w oczekiwaniu na klienta. Wysłuchano również informacji na temat realizacji zadań oświatowych w roku szkolnym 2015/16. 22 listopada Radni miasta Poznania zdecydowali w czasie XXXVIII sesji o ustaleniu taryf za zbiorowe zaopatrzenie w wodę i odprowadzanie ścieków. Podjęto uchwały o miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego dla: os. Lecha cz. B, rejonu Fabianowa i Kotowa cz. a, sołacza cz. B oraz rejonu ul. Południowej. Kolejna uchwała dotyczyła zaciągnięcia zobowiązań umożliwiających realizację projektu „Poznań 19115 – Kontakt Mieszkańca”. Przyjęto także uchwałę o wyznaczeniu obszaru zdegradowanego w Poznaniu oraz zaakceptowano porozumienia międzygminne w sprawie transportu lokalnego pomiędzy miastem a gminami tarnowo Podgórne, Dopiewo, Duszniki, Rokietnica, suchy Las. 13 grudnia XXXIX sesję Rady Miasta rozpoczęto od przypomnienia rocznicy wprowadzenia stanu wojennego w Polsce. Radni przyjęli trzy uchwały planistyczne. Pierwsza dotyczyła przystąpienia do sporządzenia planu zagospodarowania terenu dla północnej części os. Bolesława Chrobrego. Dwie kolejne dotyczyły szczegółowych planów zagospodarowania dla rejonu ulic Bieszczadzkiej, Beskidzkiej i Karpackiej oraz dla obszaru wyznaczonego przez ulice Bukowską, szamotulską, Brzask, Międzychodzką, Marcelińską, Włodkowica, Grunwaldzką, Podstolińską, Cześnikowską, Podkomorską, Marszałkowską i Bułgarską. Ustalono również, że pobyt dzieci w przedszkolach przez pierwsze pięć godzin nadal będzie bezpłatny, jednak opłata za każdą kolejną godzinę wzrośnie z 80 gr do 1 zł. Podwyżki wejdą w życie od 1 lipca 2017 roku. Według zastępcy prezydenta Mariusza Wiśniewskiego podwyżki wynikają z wycofania się rządu z obowiązku szkolnego dla 6-latków, przez co w przedszkolach potrzeba więcej miejsc. Powołano do życia nowy użytek ekologiczny Łęgi Potoku Różanego, zajmujący ponad 37 ha. to kompleks nadrzecznych siedlisk przyrodniczych i naturalnych zbiorników wodnych oraz starorzecza i łąk zalewowej doliny Warty. od tej pory cały obszar podlegać będzie szczególnej ochronie przyrodniczej. Wiadomo już, w jakich terminach poznańscy radni będą się zbierać w 2017 roku. Harmonogram sesji przedstawia się następująco: 24 i, 21 ii, 14 iii, 4 iV, 25 iV, 16 V, 6 Vi – sesja absolutoryjna, 20 Vi, 29 Vi – sesja uroczysta, 11 Vi, 5 iX, 26 iX, 17 X, 7 Xi, 21 Xi – pierwsze czytanie budżetu, 5 Xii, 21 Xii – sesja budżetowa. przegląd wydarzeń 268 20 grudnia W czasie obrad XL sesji Rada Miasta Poznania przyjęła budżet na 2017 rok. Prezydent uwzględnił 134 z 310 poprawek zgłoszonych przez radnych i zwiększył wydatki o 88 mln zł. W przyszłym roku miasto chce wydać 3 mld 513 mln zł. Będą to środki przeznaczone nie tylko na wielkie inwestycje, ale także na szereg dróg lokalnych, chodników, placów zabaw i zieleńców. Dzięki poprawkom znalazły się m.in. środki na budowę basenu na os. zwycięstwa, prace projektowe nad budową linii tramwajowej na os. Kopernika, przebudowę ronda Śródka, uwzględniającą naziemne przejścia dla pieszych, czy miejski program in vitro. Poprawki radnych zapewnią też środki na stacje naprawy rowerów, nowe ścieżki edukacyjne w Leśnictwie antoninek, program animator senioralny i budowę kolejnych obiektów typu orlik open. sfinansowana zostanie także modernizacja toru regatowego na Malcie i remont siedziby Wielkopolskiego Muzeum niepodległości. Pozostałe zmiany w budżecie przygotowanym przez prezydenta obejmują kwotę 52 mln zł. składają się na nią projekty rewitalizacyjne w Centrum oraz 9 mln zł na podwyżki wynagrodzeń dla pracowników jednostek miejskich. za budżetem głosowali radni Po i zjednoczonej Lewicy oraz radny Prawa do Miasta. Przeciwko byli radni Pis i Poznańskiego Ruchu obywatelskiego. 24 stycznia XLI sesja Rady Miasta Poznania przyniosła ślubowanie dwójki nowych radnych – andrzeja Rataja i tomasza stachowiaka, którzy w klubie Po zastąpili Urszulę Mańkowską i Bartosza zawieję. zmiany wynikają ze zrzeczenia się mandatów przez radnych, którzy rozpoczęli pracę w jednostkach podległych miastu. Urszula Mańkowska została szefową Centrum inicjatyw Rodzinnych, a Bartosz zawieja wiceprezesem spółki Remondis sanitech. Rada Miasta uchwaliła kilka miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego, m.in. dla pl. Bernardyńskiego oraz dla północnej części Jeżyc w rejonie ulic Żeromskiego, Dąbrowskiego i Janickiego. zapadła też decyzja o nadaniu nazw nowym ulicom i skwerom. W ten sposób miasto zyskało skwer Bohaterów akcji Bollwerk i ulicę Kaprala Wojtka – na cześć słynnego niedźwiedzia towarzyszącego żołnierzom armii generała andersa. Pozostałości po stadionie im. E. szyca w rejonie ulic Królowej Jadwigi i Dolna Wilda od jakiegoś czasu były obiektem sporów i dyskusji. Radni podjęli decyzję w sprawie miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego dla tego terenu. W uchwalonym projekcie 30 proc. dyskusyjnego terenu przeznaczono pod zabudowę, minimum 40 proc. zaś pod zieleń. Plan dopuszcza zachowanie starego stadionu, budowę nowoczesnej hali widowiskowej lub ulokowanie na tym terenie parku. Różnicą trzech głosów radni zdecydowali o wprowadzeniu dofinansowania zapłodnienia metodą in vitro. Głównym celem programu, oprócz pomocy parom starającym się o potomstwo, jest poprawa sytuacji demograficznej miasta. samorząd Poznania zdecydował się na taki krok po tym, jak z ogólnopolskiego programu o podobnym charakterze wycofał się rząd. Uchwalono także strategię rozwoju Poznania 2020+. zakłada ona m.in. miasto przyjazne rodzinom i seniorom, atrakcyjne osiedla, ochronę lokalnego rzemiosła i drobnej działalności gospodarczej, wzmocnienie naukowych i akademickich wartości miasta, poprawę jakości szkolnictwa i aktywizację osób na rynku pracy czy tworzenie nowych obszarów zieleni i ochronę już istniejących. strategia przewiduje również spotkania konsultacyjne z mieszkańcami, budowę strony internetowej projektu czy organizację konkursu „Poznań naszych marzeń”. 21 lutego Poznańscy radni w czasie obrad XLII sesji Rady Miasta Poznania zdecydowali o przekazaniu działki przy ul. opolskiej zarządowi Komunalnych zasobów Lokalowych. oznacza to, że będzie mógł ruszyć pierwszy etap budowy bloków komunalnych w tym miejscu. Docelowo w czterech etapach ma tam powstać 280 mieszkań. Radni postanowili też, że głosowanie w sprawie Programu Rowerowego zostanie przesunięte na sesję kwietniową, wszystko po to, aby skonsultować go wcześniej z niektórymi Radami osiedli. Po złożeniu mandatu przez Urszulę Mańkowską do Prezydium Rady Miasta wybrano radną Karolinę Fabiś-szulc, która objęła obowiązki wiceprzewodniczącej Rady Miasta Poznania. na 35 oddanych głosów za jej kandydaturą głosowało 30 radnych, dwóch się wstrzymało, dwa głosy były nieważnie i jeden bez wskazania. Radni uzgodnili, że w dni z przekroczoną normą listopad 2016–kwiecień 2017 269 zanieczyszczenia powietrza w strefie a wszyscy będą mogli jeździć komunikacją zbiorową za darmo. Dodatkowo radni zgodzili się na zmiany budżetowe, które przewidują m.in. środki na zakup dodatkowej stacji pomiaru zanieczyszczenia powietrza. Przyjęto też uchwałę zabezpieczającą środki w budżecie na poczet realizacji wniosku o unijną dotację na budowę parkingów Park & Ride, które mają ograniczyć ruch samochodów w mieście. Jeśli miasto otrzyma dofinansowanie, powstaną one w pięciu lokalizacjach: rondo starołęka, ul. św. Michała oraz w okolicach stacji kolejowych: Karolin, Podolany i strzeszyn. W czasie sesji na sali obrad protestowali nauczyciele i rodzice dzieci z przeznaczonego do likwidacji Gimnazjum nr 58. 28 lutego Podczas XLIII sesji Rady Miasta Poznania z powodu zmian ustawowych uchwalono nowe kryteria rekrutacji do miejskich przedszkoli. Kryteriów samorządowych jest sześć, pięć pozostaje bez zmian. zlikwidowane będzie to przyznające punkty za fakt, że wniosek dotyczy dziecka 4-, 5- i 6-letniego, gdyż zapewnienie miejsc dla takich dzieci jest obowiązkiem ustawowym. nowe kryterium dotyczy zgłoszenia do danej placówki w czasie tej samej rekrutacji drugiego dziecka, co ma przede wszystkim zwiększyć szanse na przebywanie w jednym przedszkolu bliźniąt. Radni zdecydowali ponadto o zmianie statutu jednostki miejskiej Usługi Komunalne. teraz oprócz zarządzania miejskimi szaletami i schroniskiem dla zwierząt będzie ona także miała w swoich kompetencjach prowadzenie cmentarzy komunalnych na Junikowie i Miłostowie. Radni podjęli decyzję o zamiarze likwidacji szkoły Policealnej nr 19 dla Dorosłych i szkoły Policealnej nr 19 wchodzących w skład zespołu szkół Licealno-technicznych przy ul. 28 Czerwca 1956 r. Kontrowersje wywołały natomiast dwie następne propozycje dotyczące likwidacji do 31 sierpnia 2023 roku Lo nr XXii wchodzącego w skład zespołu szkół Komunikacji oraz Lo nr XXXiii z oddziałami sportowymi działającego w ramach zespołu szkół Gimnazjalno- Licealnych przy ul. Wyspiańskiego. Pomimo pewnych wątpliwości Rada Miasta wyraziła wolę likwidacji obu placówek. 14 marca Poznańscy radni przyjęli w czasie obrad XLIV sesji Rady Miasta stanowisko, w którym zaapelowali do władz miasta o współdziałanie z organizacjami charytatywnymi na rzecz pomocy uchodźcom z syrii i iraku. Radni zdecydowali też o przystąpieniu do prac nad miejscowym planem zagospodarowania przestrzennego dla Wolnych torów. 28 marca XLV nadzwyczajna sesja Rady Miasta Poznania została zdominowana przez kwestie szkolnictwa i edukacji. Radni przyjęli m.in. poprawki do nowej sieci szkół. to efekt uwag zgłoszonych przez Wielkopolskie Kuratorium oświaty. Wyjaśniła się też sytuacja przyszłego Liceum Dwujęzycznego nr 38, którego siedziba będzie się oficjalnie mieściła przy ul. Małoszyńskiej, choć zajęcia odbywać się będą przy ul. Łozowej. Uchwalono także kryteria rekrutacji do szkół podstawowych. najwyżej punktowany będzie fakt zamieszkania dziecka na terenie Poznania oraz rozliczania przez jego rodziców podatku dochodowego w Poznaniu. 4 kwietnia Radni Rady Miasta Poznania przyjęli na XLVI sesji Kartę samorządności, z czym zwrócił się do Rady Miasta jej przewodniczący Grzegorz Ganowicz. to dokument, który przypomina o podstawowych zasadach ustroju państwa i roli samorządów w budowaniu demokracji. Wyraża też niezgodę na zapowiadane przez władze centralne zmiany dotyczące samorządów. Przeciw głosowali radni Pis, którzy uznali, że wstęp do dokumentu ma charakter opozycyjnej propagandy. Dokument został przyjęty w marcu 2017 roku podczas Forum samorządowego. Uczestniczyło w nim około 1600 samorządowców reprezentujących różne stowarzyszenia i związki gmin, przegląd wydarzeń 270 powiatów, miast i województw. W Karcie samorządności stwierdza się m.in., że samorząd terytorialny stanowi fundament demokratycznego państwa, a jego odbudowa przyniosła społecznościom lokalnym autonomię, możliwość decydowania o swoim losie i jest najbardziej udaną z polskich reform. W czasie sesji nadano również nowe nazwy aż 19 ulicom. Patronów – bohaterów ii wojny światowej zyskały ulice na strzeszynie (będą nimi: Elżbieta zawacka, Roman Konkiewicz, Jan Wienck, Monika Cegłowska i adam Poszwiński), z kolei na Michałowie ulice otrzymały nazwy nawiązujące do ogrodnictwa (szparagowa, Dyniowa, Brokułowa, Rzodkiewkowa, szpinakowa, Jarmużowa, Kabaczkowa i Groszkowa). W Kiekrzu pojawią się ulice: Cumownicza, Burtowa i szalupowa, w Krzesinach ul. Dynowska, natomiast tuż przy granicy z Komornikami jedna z ulic prowadzących do centrum handlowego zyska imię Marii Lange. Rada Miasta uchwaliła ponadto miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego dla Śródki, który przewiduje zabudowę nowej części tej dzielnicy po drugiej stronie ul. Wyszyńskiego. 25 kwietnia Jedna z dłuższych dyskusji radnych w czasie XLVII sesji Rady Miasta Poznania dotyczyła dwóch poznańskich cmentarzy komunalnych. od lipca 2017 roku miasto przejmie od spółdzielni Universum zarządzanie cmentarzami na Junikowie i Miłostowie i stąd konieczność przyjęcia koniecznych aktów prawnych. Regulamin ma określać przepisy porządkowe dla nekropolii, podobnie jak ustala się je dla parków czy skwerów. Przepisy szczegółowe, np. w sprawach ekshumacji czy pracy firm kamieniarskich, określi osobne rozporządzenie prezydenta. Radni zdecydowali następnie o przyznaniu bonifikaty dla Fundacji Dom autysty, która chce wybudować budynek z przeznaczeniem na specjalistyczne warsztaty dla osób z autyzmem. Mają się w nim znaleźć mieszkania treningowe przysposabiające chorych do samodzielnego życia. inwestycja ma zostać zlokalizowana w sąsiedztwie ośrodka szkolno-Wychowawczego dla Dzieci i Młodzieży niepełnosprawnej przy ul. szamarzewskiego. Przyjęto ponadto trzy uchwały w sprawie przystąpienia do sporządzenia planu zagospodarowania przestrzennego dla rejonu ulic szelągowskiej i Wilczak, Międzynarodowych targów Poznańskich oraz plan miejscowy dla strefy przemysłowej przy ul. Bałtyckiej. Radni zdecydowali również, że na skwerze sprawiedliwych wśród narodów Świata, usytuowanym na skrzyżowaniu ulic strzeleckiej i Królowej Jadwigi, stanie obelisk upamiętniający tych, którzy podczas ii wojny światowej nieśli pomoc obywatelom polskim narodowości żydowskiej. Poznań polityczny 17 listopada Były prezydent RP Bronisław Komorowski przyjechał do Poznania na spotkanie KoD pt. Co z tą demokracją? 7 stycznia Ponad 200 osób wzięło udział w manifestacji zorganizowanej na pl. Wolności pod hasłem „stop przemocy na tle rasowym”. 19 lutego Na pl. Wolności kilkaset osób demonstrowało (m.in. z udziałem Józefa Piniora) w obronie niezawisłości polskich sądów. organizatorem pikiety był KoD. 25 marca Z inicjatywy KOD-u przed pomnikiem Starego Marycha uczczono 60. rocznicę powstania Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej, później UE. 31 marca W Poznaniu w ramach ogólnopolskiego strajku przeciwko niskim zarobkom i metodom wprowadzania reform w szkołach ponadpod- stawowych protestowali nauczyciele z 45 szkół. 8 kwietnia Sześciu anarchistów i czterech kibiców zatrzymano w okolicach starego Browaru w czasie demonstracji pod hasłem „nacjonalizm nie przejdzie”. listopad 2016–kwiecień 2017 271 Sprawy publiczne listopad W listopadzie (i w grudniu) otwarto w centrum miasta nowe galerie sztuki pod patronatem Uniwersytetu artystycznego: Curators Lab przy ul. nowowiejskiego 12, Design UaP przy ul. Wodnej 24, Duża scena UaP, Mała scena UaP przy al. Marcinkowskiego 28/2 oraz R20 przy ul. Ratajczaka 20. „Człowiekiem kultury” sezonu 2015/2016 w plebiscycie iKs-a (i edycja) została Monika Błaszczyk – tancerka, choreografka, reżyserka. „Wydarzeniem kulturalnym” sezonu 2015/2016 (iV edycja) wybrano Festiwal nic się tu nie Dzieje zorganizowany przez trzy poznańskie kina studyjne: nowe Kino Pałacowe, Muzę i Rialto. 1 listopada Jak co roku przed poznańskimi cmentarzami kwestowano na rzecz odnowy zabytkowych nagrobków na wileńskiej Rossie. artyści, dziennikarze, sportowcy zbierali datki na konserwację nagrobka Józefa antonowicza i kaplicy rodziny Mączyńskich. Do puszek kwestarzy zebrano ponad 28 tys. zł. na straganach przed cmentarzami jeden znicz kosztował w tym roku od 1 do nawet 50 zł, a chryzantema od 8 do 25 zł. 3–5 listopada Na terenie MTP zorganizowano i targi Retro Motor show, na których pokazano ponad 200 zabytkowych pojazdów. 4–6 listopada Otwarto IV Poznańskie Targi Piwne. W pawilonach MtP prezentowano 640 różnych piw. 11 listopada O godz. 11.00 rozpoczął się przed Zamkiem kiermasz rogali świętomarcińskich. około 14.00 ruszył korowód św. Marcina, jak zawsze wesoły, kolorowy i głośny. Przed godz. 15.00 prezydent miasta J. Jaśkowiak przekazał klucze do bram miasta św. Marcinowi. W zamku i wokół niego odbywały się warsztaty artystyczne, na scenie koncertowano aż do wieczornego (21.00) pokazu sztucznych ogni. W ten sposób świętowano w centrum Poznania imieniny ulicy św. Marcin. z okazji Święta niepodległości z inicjatywy wojewody zbigniewa Hoffmanna na pl. Wolności odbyła się uroczystość wojskowa oraz pokaz grup rekonstrukcyjnych. Po raz pierwszy wystartował Poznański Bieg niepodległości (10 km). zwyciężył Bartosz nowicki. Parafia pw. św. Marcina zaprosiła na uroczystą mszę św. z okazji 500. rocznicy kościoła parafialnego i 1700. rocznicy urodzin św. Marcina z tours. 13 listopada V LO im. Klaudyny Potockiej obchodziło 80-lecie powstania. 16–17 listopada Targi Branży Szklarskiej GLASS i targi Branży Kamieniarskiej stonE otwarto w trzech pawilonach MtP. Do Poznania przyjechały firmy z Włoch, Portugalii, niemiec, indii i Polski. Prezentacjom towarzyszyły wykłady i pokaz prac studentów pt. Projektowanie w kamieniu. 17 listopada Nagrodę im. Jana Baptysty Quadro wręczył w ratuszu wiceprezydent miasta Maciej Wudarski. zwyciężył kompleks trzech budynków Ubiq 34 przy ul. Grunwaldzkiej, zaprojektowany w pracowni CDF architekci Karola Fiedora. 17–30 listopada XXIII Dni Bretanii poświęcono Wyspom Bretanii. 22–25 listopada Sakralia – targi dewocjonaliów, przedmiotów liturgicznych i wyposażenia kościołów otwarto na terenie MtP. Dzień później rozpoczęły się targi Funeralne Memento. 26 listopada W tym roku zorganizowano w Poznaniu dwa jarmarki bożonarodzeniowe. Betlejem przegląd wydarzeń 272 Poznańskie odbywało się na starym Rynku, a świąteczne miasteczko z piramidą i karuzelą stanęło na pl. Wolności. W obu miejscach były szopki, stragany ze słodyczami, pieczywem i ozdobami choinkowymi. na starym Rynku lampki na choince świątecznej zapalił prezydent miasta J. Jaśkowiak. 29 listopada Sejmik Województwa Wielkopolskiego przyznał 21 studentom i 24 licealistom jednorazowe stypendia Marszałka Województwa Wielkopolskiego. 1–4 grudnia Pokazy hippiczne, targi sprzętu jeździeckiego i pawilon polskiej hodowli złożyły się na Cavaliadę. targom towarzyszyły zawody sportowe – 250 jeźdźców z 24 krajów rywalizowało w skokach przez przeszkody Csi3. 2–4 grudnia Rzeźby, obrazy, biżuteria, ozdoby choinkowe i wiele innych przedmiotów zaprezentowano na terenie MtP w czasie Festiwalu sztuki i Przedmiotów artystycznych. 6 grudnia W Urzędzie Miasta ogłoszono wyniki Poznańskiego Budżetu obywatelskiego 2017. Wpłynęło 128 wniosków: 43 ogólnomiejskie i 85 dzielnicowych. oddano 38 901 ważnych głosów. Do podziału było 17,5 mln zł. najwięcej, 4831 głosów zdobył projekt „trener osiedlowy i trener senioralny – darmowe zajęcia ruchowe dla mieszkańców Poznania”. 9–11 grudnia Po raz 11. na Starym Rynku odbył się Międzynarodowy Festiwal Rzeźby Lodowej. W konkursie głównym rywalizowało 12 dwuosobowych zespołów. zwyciężyli Marek szewczyk i Piotr Boroń z rzeźbą przedstawiającą boksujące się kangury. 12 grudnia 58 stypendiów im. Jana Kulczyka wręczyła w tzw. Małej auli UaM Dominika Kulczyk – prezes Kulczyk Foundation. Pomoc finansową otrzymało 4 studentów (700 zł miesięcznie) i 4 doktorantów (1100 zł) z Polski oraz 50 studentów z Ukrainy (jednorazowo 3 tys. zł) uczących się w Poznaniu. 18 grudnia Jak co roku harcerze przekazali poznaniakom Betlejemskie Światełko Pokoju wraz z przesłaniem „odważnie twórzmy pokój”. Wręczono je prezydentowi J. Jaśkowiakowi na starym Rynku. 24 grudnia O 10.30 w pawilonie 2. MTP rozpoczęła się tradycyjna wigilia dla osób potrzebujących wsparcia, zorganizowana przez Caritas archidiecezji Poznańskiej. około 1,7 tys. osób poczęstowano tradycyjnymi potrawami, łamano się opłatkiem, życzenia świąteczne złożyli przybyłym abp stanisław Gądecki, prezydent miasta J. Jaśkowiak i dyrektor MtP Przemysław trawa. 26–27 grudnia Obchody 98. rocznicy wybuchu powstania wielkopolskiego rozpoczęto od zorganizowanej na Dworcu Letnim PKP inscenizacji przyjazdu ignacego Jana Paderewskiego do Poznania. następnego dnia uroczystości kontynuowano na Cmentarzu zasłużonych Wielkopolan i na centralnych ulicach miasta. o godz. 16.40 włączono na minutę syreny alarmowe, upamiętniając początek powstańczego zrywu. o godz. 19.00 z pl. Wolności wystartował Bieg Powstania Wielkopolskiego (10 km). 31 grudnia Tegoroczny Sylwester Miejski odbywał się na dwóch scenach: „Retro” na tle budynku arkadii i „Futuro” na tle Fontanny Wolności na pl. Wolności. Wystąpili na nich wykonawcy sprzed lat (VoX, zbigniew Górny z orkiestrą, Edward Hulewicz) i młodzi twórcy (The Dumplings, Rosalie, Klaves). zamiast fajerwerków na dużym ekranie zaprezentowano widowisko wideo. na placu przygotowano także ogrzewaną strefę gastronomiczną. 6 stycznia Po raz siódmy ulicami Poznania przeszedł orszak trzech Króli. Licznie, mimo mrozu, listopad 2016–kwiecień 2017 273 przybyłym poznaniakom rozdano na pl. Wolności kilka tysięcy koron i śpiewników. 8–9 stycznia W nocy norma zanieczyszczenia powietrza pyłem PM10 została w Poznaniu przekroczona o 650 proc. W mediach apelowano o ograniczenie przebywania na powietrzu. smog, już w mniejszym stężeniu, wisiał nad Poznaniem także w inne zimowe dni. 9–20 stycznia XX Dni Judaizmu (trwały 11 dni) obchodzono w tym roku pod hasłem „Uwiodłeś mnie, Panie, a ja pozwoliłem się uwieść”. W Pałacu Działyńskich zorganizowano dyskusję z udziałem abp. stanisława Gądeckiego, prof. Jana Grosfelda i ks. Jerzego stranza pt. Dlaczego chrześcijanie potrzebują Żydów. otwarto wystawę obrazów Marka Cierniewskiego W cieniu synagogi, wysłuchano koncertów muzyki żydowskiej oraz modlono się wspólnie w kościele św. Wojciecha. 15 stycznia Jubileuszowy 25. Finał Orkiestry Świątecznej Pomocy zorganizowano w Poznaniu przed CK zamek. od godz. 10.00 do 16.00 trwały licytacje, występy muzyczne i kiermasze. Koncert finałowy uświetnił występ zespołu Camping Hill, ok. godz. 22.00 wysłano światełko do nieba. W pawilonach MTP otwarto Targi Ślubne – XIII Wielką Poznańską Galę Ślubną. około 300 wystawców prezentowało m.in. ślubne pojazdy, odzież, biżuterię, propozycje menu etc. 30 stycznia Jak co roku w czasie dwutygodniowych ferii szkolnych dla dzieci i młodzieży spędzającej ten czas w mieście przygotowano szeroką ofertę zajęć. Warsztaty artystyczne, spotkania z ciekawymi ludźmi, seanse kinowe, zajęcia sportowe etc. zorganizowano m.in. w CK zamek, muzeach, domach kultury, galeriach, bibliotekach. Większość z nich była bezpłatna. luty W wielu miejscach Poznania trwała wycinka drzew, którą dopuszcza nowa ustawa (1 i 2017 r.). 1 lutego Nowym konsulem honorowym Niemiec w Poznaniu został Christoph Garschynski. 4 lutego W Strefie Płatnego Parkowania zniesiono opłaty za parkowanie w soboty. 7–10 lutego Na terenie MTP otwarto największe w Polsce targi budowlane Budma. Prezentowano okna, posadzki, bramy, maszyny, narzędzia, najnowsze materiały i technologie. Dyskutowano m.in. o odpowiedzialności architektów za ich projekty. odbyło się Forum Budownictwa Pasywnego i i Gospodarcze Forum Budownictwa, a także Międzynarodowe Mistrzostwa Polski Parkieciarzy. 7 lutego Agnieszka Pachciarz stanęła na czele wielkopolskiego oddziału narodowego Funduszu zdrowia. 22 lutego Ze względu na bezpieczeństwo widzów zamknięto dla imprez masowych (do odwołania) halę arena. od teraz liczba widzów nie może przekroczyć 299 osób w czasie spotkań sportowych i 499 podczas imprez rozrywkowych. 27 lutego Poznańska Ogólnokształcąca Szkoła Muzyczna ii stopnia im. Mieczysława Karłowicza obchodziła 65-lecie powstania. aktualnie w ramach trzech specjalizacji uczy się w niej prawie 300 uczniów. 1 marca Po zimowej przerwie otwarto 88 stacji rowerów miejskich, których w tym roku jest 923. W minionym roku (marzec–listopad) były one wypożyczane ok. 388 tys. razy. 5 marca W niedzielne przedpołudnie i jak zawsze na Starym Rynku rozpoczął się Kiermasz przegląd wydarzeń 274 Kaziukowy. Był orszak Jagiellonów, a także występy muzyczne zespołów z Litwy, Białorusi i Polski, obwarzanki, wielki wybór palm, cepeliny, chleb wileński etc. nagrodę „Żurawina 2017” otrzymała irena Litwinowicz, dyrektorka Polskiego teatru w Wilnie. 10 marca Przez 10 dni trwały imprezy w ramach Dni św. Patryka. Były pokazy filmów irlandzkich, zajęcia w szkołach, warsztaty tańca, czytano poezje i bawiono się w pubach. 14–17 marca Na terenie MTP otwarto 9. imprezę arena Design, podzieloną w tym roku na strefy: Forum, top Design, Edukacja. Jednocześnie odbywały się targi Meble Polskie i wystawa wnętrz Home Decor. 16 marca Przez dwa tygodnie trwały imprezy w ramach XXVii Dni Kultury Francuskiej i Frankofonii, w tym roku pod hasłem: „Francja imigrantów”. 19 marca Lech Poznań obchodził 95-lecie powstania klubu. W jubileuszowym meczu, przy wypełnionych trybunach stadionu przy ul. Bułgarskiej, „Kolejorz” zremisował z Górnikiem Łęczna 0:0. W hotelu Andersia obradował przez dwa dni V Międzynarodowy Kongres Firm Rodzinnych. Uczestniczyło w nim ok. 300 osób obradujących w ramach dziewięciu tematów. 20 marca W Urzędzie Miasta odbyło się spotkanie przedstawicieli władz Wrocławia, Gdańska i Poznania, w czasie którego omawiano sprawy dotyczące integracji Romów. 21 marca O godz. 10.00 przed Publicznym Gimnazjum Katolickim im. św. Stanisława Kostki przy ul. Głogowskiej rozpoczęła się uroczystość odsłonięcia pomnika ks. Czesława Piotrowskiego, pedagoga i społecznika, budowniczego szkół (męskiej i żeńskiej) przy Głogowskiej. Pomnik autorstwa rzeźbiarza Krzysztofa Jakubika poświęcił abp metropolita poznański stanisław Gądecki. Z okazji Dnia Lasów w Lasku Marcelińskim sadzono młode buki. Kolejny tysiąc drzew posadzono na tym terenie 22 kwietnia br. Po raz czwarty z pl. Mickiewicza na pl. Wolności przeszedł kolorowy, roztańczony Marsz Na Tak, związany z obchodami Dnia osób z zespołem Downa. Dzień Motyla, organizowany corocznie przez wolontariuszy Hospicjum Palium, wypełniły tym razem warsztaty plastyczne w holu Urzędu Wojewódzkiego, holu Urzędu Marszałkowskiego i na dziedzińcu Urzędu Miasta. 21 marca–2 kwietnia W sobotnie południe na Starym Rynku otwarto Jarmark Wielkanocny. na licznych straganach znalazło się wszystko to, co powinniśmy mieć na stole w czasie Wielkanocy. Jarmarkowi towarzyszyły codziennie warsztaty, pokazy i koncerty. 22–23 marca Na terenie MTP otwarto Forum Kosmetyki Beauty Vision i Forum Fryzjerstwa Look. Poza licznymi pokazami rozstrzygnięto konkurs fryzjerski Master of Beauty, zorganizowano otwarte Mistrzostwa Polski w Makijażu Profesjonalnym i Mistrzostwa Polski w Barberingu, a także otwarte Mistrzostwa Fryzjerstwa Polskiego. 23 marca Podsumowano największy w Polsce pozarządowy program Wielkopolska onkologia o wartości 27 mln zł. Uznano go za najlepszy tego typu projekt w Europie. 24–26 marca Otwarto targi Poznań Sport Expo prezentujące dużą kolekcję odzieży sportowej, obuwia i sprzętu sportowego, a także suplementów diety i odżywek. Wstęp na targi był bezpłatny. Na terenie MTP przez trzy dni odbywały się Poznańskie targi Książki naukowej listopad 2016–kwiecień 2017 275 i Popularnonaukowej. W tym samym terminie trwały XXi targi Edukacyjne pod hasłem „Wiedza zaczyna się od pytań” oraz targi technologii i Wyposażenia dla szkół. Po raz pierwszy na terenie MtP (dotąd w Collegium Maius) otwarto XVi Poznańskie spotkania targowe – Książka dla Dzieci, Młodzieży i Rodziców, tym razem pod hasłem „Mazurek Dąbrowskiego”. 25 marca Przed halą Arena w parku Kasprowicza odbył się iii Festiwal smaków Food trucków. 26 marca W Zamku Przemysła po sześciu latach przerwy ponownie otwarto Muzeum Sztuk Użytkowych – oddział Muzeum narodowego w Poznaniu. zbiory podzielono w następujący sposób: Ceramika i szkło, Metale, Meble, tkaniny, Miniatury, Varia. 28 marca 10. PKO Poznań Półmaraton wygrał Marcin Chabowski z czasem 01:03:15, drugi był Kenijczyk Joel Maina Mwangi (01:03:49), a trzeci jego rodak Ezra Kering (01:03:51). najszybszą kobietą była Polka Karolina nadolska z czasem 01:09:53, na drugim miejscu przybiegła Kenijka teresa Flaviosu Kwamboka (01:13:30 ), na trzecim także Kenijka Betty Chepleting (01:12:42). O godz. 9.00 rozpoczęły się na Politechnice Poznańskiej XXi targi Pracy. W tym roku ofertę przygotowało ponad 100 firm. 29 marca Jury Konkursu Posnaniana 2016 o Nagrodę im. Józefa Łukaszewicza, obradujące pod przewodnictwem dyrektor Biblioteki Raczyńskich anny Gruszeckiej, przyznało ją Piotrowi Grzelczakowi za książkę Poznański Czerwiec 1956. Walka o pamięć w latach 1956–1989, alicji Przybyszewskiej za „Etyczny utylitarysta”. Edmund Rygier w Teatrze Polskim w Poznaniu (1896–1908) i tomaszowi sikorskiemu za Bal maskowy. Wojciech Bąk 1907–1961. Biografia pisarza. nagrodę czytelników otrzymał ponadto Filip Czekała za Historie warte Poznania. Od PeWuKi i Baltony do kapitana Wrony. Uroczystość wręczenia nagród miała miejsce w Bibliotece Raczyńskich. 31 marca Decyzją prezydenta Poznania Piotr Klimek będzie od września br. nowym dyrektorem teatru animacji. 3 kwietnia W Urzędzie Marszałkowskim odbył się Wielkopolski Kongres samorządowy pod hasłem „Prawa i kompetencje samorządu w świetle Konstytucji RP”. Na dziedzińcu Urzędu Miasta Poznania z okazji 20-lecia Konstytucji RP odbyło się głośne czytanie polskiej ustawy zasadniczej. Przybyłym rozdano 1000 flag narodowych. Pierwsza w Polsce grupa tzw. rowerowej drogówki rozpoczęła pracę na ulicach naszego miasta. 5 kwietnia W Forcie VII zainaugurowano Miesiąc Pamięci narodowej. 6–9 kwietnia Dniem dla profesjonalistów i mediów otwarto największą imprezę motoryzacyjną w kraju Poznań Motor show. 150 wystawców prezentowało nowe auta i motocykle. Jak zawsze obok najnowszych modeli pokazywano cieszące się dużym zainteresowaniem pojazdy zabytkowe. 7–9 kwietnia Poznań dla Syrii to akcja pomocowa dla tego ogarniętego wojną kraju, uruchomiona przez abpa metropolitę poznańskiego stanisława Gądeckiego, prezydenta Poznania Jacka Jaśkowiaka i przewodniczącego Rady Miasta Poznania Grzegorza Ganowicza. W zbiórkę pieniędzy zaangażowany były także Caritas i PCK. Środki zbierano do końca miesiąca w wielu miejscach i przy okazji rozmaitych wydarzeń. 8 kwietnia Na Cytadeli z udziałem około 50 tys. widzów odbyło się Misterium Męki Pańskiej. W tym roku w spektaklu wzięło udział ok. 300 aktorów, a w przygotowaniach brały udział osoby bezdomne i więźniowie. przegląd wydarzeń 276 Agencja ratingowa Fitch przyznała Poznaniowi najwyższą oceną „a” za dobre wyniki operacyjne, wiarygodność finansową i stabilność. 8–9 kwietnia Pod hasłem „Wielka MOC” na trzech kondygnacjach starego Browaru i na Dziedzińcu sztuki prezentowano przedmioty artystyczne. Była biżuteria, porcelana, ozdoby świąteczne etc. odbyły się też warsztaty artystyczne. 10 kwietnia Rozstrzygnięto konkurs Centrum warte Poznania. spośród 85 nadesłanych projektów jury wybrało 17 najlepszych. największe dofinansowanie, w wysokości 47,5 tys. zł, przyznano projektowi Kraina olimpia – skwer sąsiedzki. 12 kwietnia Mszą św. odprawioną w kościele oo. Dominikanów i uroczystością pod pomnikiem ofiar Katynia i sybiru uczcili poznaniacy 77. rocznicę zbrodni Katyńskiej. Pod koniec apelu pamięci ofiar katyńskich wspomniano o ofiarach katastrofy smoleńskiej z 10 kwietnia 2010 r. 18 kwietnia Motocykliści z całej Wielkopolski zainaugurowali swój sezon na polanie harcerskiej nad Maltą. Piknik zgromadził ponad 2,5 tys. osób. 19 kwietnia W 74. rocznicę wybuchu powstania w getcie warszawskim przewodnicząca poznańskiej filii związku Gmin Wyznaniowych Żydowskich w RP alicja Kobus wraz z uczniami Viii Lo złożyła żółte żonkile pod obeliskiem przy ul. Bema. Podzielono Budżet Obywatelski Poznania. Do wyboru w otwartym głosowaniu było 128 projektów, w tym 43 ogólnomiejskie i 85 dzielnicowych. W tym roku wydano na ten cel 17,5 mln zł. najwięcej głosów (4831) w kategorii projektów ogólnomiejskich zdobył projekt Trener osiedlowy i trener senioralny – darmowe zajęcia ruchowe dla mieszkańców Poznania. 21–23 kwietnia Na Hipodromie Wola zawodami kawaleryjskimi Militaria otwarto poznańską odsłonę Dni Ułana. Pod pomnikiem 15. Pułku Ułanów Poznańskich zorganizowano uroczysty capstrzyk połączony z apelem poległych. W niedzielę odprawiono mszę św. w kościele oo. Franciszkanów na Górze Przemysła, był też przemarsz kolumny konnej i zmotoryzowanej w centrum miasta. na Cytadeli przygotowano piknik rodzinny, prezentacje pojazdów wojskowych, inscenizacje historyczne i pokazy walki. 23 kwietnia Na Torze Poznań odbyły się zawody Drift Masters GP, otwierające tegoroczny cykl tych imprez w Europie. Kierowcy z całego kontynentu jeździli samochodami z prędkością powyżej 130 km/h. Wygrał James Deane. Przez cztery dni trwał XX Poznański Festiwal Nauki i Sztuki. Przygotowano 700 spotkań, wykładów, prezentacji, warsztatów, spektakli, wystaw i zajęć sportowych. organizatorami było siedem poznańskich uczelni, Pan i Fundacja UaM. 24 kwietnia W 90. rocznicę powstania Radja Poznańskiego kontynuator jego tradycji – Radio Merkury Poznań zmieniło nazwę na Radio Poznań. zmianę zaakceptowała Rada Mediów narodowych i Krajowa Rada Radiofonii i telewizji. Prezydent Poznania Jacek Jaśkowiak zgodził się na używanie nazwy „Poznań” w znaku towarowym. z okazji rocznicy życzenia złożył rozgłośni m.in. Prezydent RP andrzej Duda. Mszą św. w kościele św. Wojciecha uczczono 120-lecie powstania spółki Święty Wojciech Dom Medialny. Księgarnia i Drukarnia św. Wojciecha powstała z inicjatywy abpa Floriana stablewskiego. W Bibliotece Raczyńskich odbył się panel dyskusyjny (26 iV) Miłość do książki się nie starzeje wchodzący w skład imprez rocznicowych. 26 kwietnia Po raz 13. miasto przyznało nagrody najlepszym autorom prac doktorskich i magisterskich, których badania dotyczyły Poznania i Wielkopolski. zgłoszono: listopad 2016–kwiecień 2017 277 52 doktoraty i 82 prace magisterskie. W każdej z grup przyznano trzy nagrody po 8 tys. zł i pięć wyróżnień po 4 tys. zł. Na Politechnice Poznańskiej otwarto Centrum Badawcze nowego Jedwabnego szlaku. zakłada ono przede wszystkim transfer nauki i biznesu. 28 kwietnia Budynki starego Dworca Autobusowego przy ul. Matyi, m.in. dyspozytornia, warsztaty i portiernia, zostały rozebrane. odbudowany ze zniszczeń wojennych i otwarty 1 czerwca 1946 roku dworzec przestał tym samym istnieć. na jego miejscu stanie zespół budynków określany mianem nowego Rynku. 29 kwietnia–1 maja Na pl. Wolności odbył się kiermasz poznańskich wydawców, któremu towarzyszył festiwal kaligrafii. Prezentacjom wydawnictw towarzyszyły warsztaty i wykłady w Bibliotece Raczyńskich. Wielkopolski Urząd Wojewódzki przeznaczył w tym roku 500 tys. zł na pomoc finansową dla kombatantów Poznańskiego Czerwca 1956. Wnioski można było składać do końca kwietnia. Na terenie MTP otwarto Festiwal Fantastyki Pyrkon. około 40 tys. miłośników fantastyki już po raz 17. przyjechało do Poznania, by wziąć m.in. udział w konkursie „Maskarada”. 29 kwietnia–3 maja W trzecią rocznicę otwarcia Bramy Poznania ruszyła Wielka Majówka. Była wystawa, oprowadzanie po ekspozycji, wycieczki po ostrowie tumskim, warsztaty kulinarne, a w nocy ciche disco nad rzeką. Poznaniacy 10 listopada W kamienicy przy ul. Kolejowej odsłonięto tablicę upamiętniającą młodego poznańskiego dziennikarza Jacka ziętarę, zaginionego 1 września 1992 roku w niewyjaśnionych okolicznościach. 19 listopada Socjolog, prof. Zdzisław Krasnodębski stanął na czele Rady instytutu zachodniego. 8 grudnia Metropolita łódzki, zastępca przewodniczącego Konferencji Episkopatu Polski, abp Marek Jędraszewski został mianowany przez papieża Franciszka nowym metropolitą krakowskim. 15 grudnia Zmarł Bohdan Smoleń (69), poznańczyk z wyboru, aktor, piosenkarz, ale przede wszystkim bardzo znany artysta kabaretowy występujący w kabarecie tEY. 17 grudnia Zmarł dominikanin o. Tomasz Alexiewicz (68), związany w latach 80. z poznańską opozycją. 21 grudnia Prof. Jacek Kowalski, historyk sztuki, tłumacz literatury starofrancuskiej, bard, został odznaczony brązowym medalem zasłużony Kulturze „Gloria artis”. 7 stycznia Zmarł prof. Lech Trzeciakowski (85), wybitny historyk związany z instytutem Historii UaM, instytutem zachodnim, znawca historii Polski, w szczególności Wielkopolski i Poznania. Honorowy obywatel Miasta Poznania. został pochowany na Cmentarzu zasłużonych Wielkopolan na Wzgórzu św. Wojciecha. 9 stycznia W Leeds zmarł Zygmunt Bauman (92), wybitny socjolog i filozof, twórca koncepcji płynnej rzeczywistości. przegląd wydarzeń 278 10 stycznia Wacław Zimpel otrzymał Paszport „Polityki” w kategorii muzyka popularna za „przełamywanie granic w muzyce...”. 16 stycznia Zmarł prof. Józef Tomasz Pokrzywniak (70), filolog polski, wieloletni dyrektor instytutu Filologii Polskiej i Klasycznej UaM. 23 lutego Nowym dyrektorem Galerii Miejskiej Arsenał został prof. Marek Wasilewski z Uniwersytetu artystycznego. 14 marca W Centrum Kongresowo-Dydaktycznym UMP wręczono statuetki Człowieka Roku 2016 i Medale Młodej sztuki przyznawane przez „Głos Wielkopolski”. Człowiekiem Roku został zygmunt Jasiecki – przewodniczący związku Międzygminnego „Pilski Region Gospodarki odpadami Komunalnymi”. Medale Młodej sztuki przyznano już po raz 43. w sześciu kategoriach. otrzymali je: amelia Maszońska w kategorii muzyka klasyczna, organizatorzy spring Break showcase Festival & Conference w kategorii animacja kultury, Krzysztof Dys w kategorii muzyka popularna, igor Fijałkowski w kategorii teatr i Celina Kanunnikava w kategorii sztuki wizualne. 16 marca W Muzeum Archidiecezjalnym świętowano 90. urodziny prof. Józefa stasińskiego, znakomitego poznańskiego medaliera. Jubilat został wyróżniony srebrnym medalem zasłużony Kulturze „Gloria artis”. 23 marca Hubert Napierała wygrał w europejskim konkursie sony Fs7ii Documentary competition na krótki film. Jego 60-sekundowy dokument Mia the biker dog opowiada o podróży motocyklowej Michała i jego psa. 11 kwietnia W pierwszej edycji konkursu Wielkopolski Lekarz z sercem im. Kazimierza Hołogi zwyciężył twórca Hospicjum Palium prof. Jacek Łuczak. 24 kwietnia Krzysztof Ratajczak, dziennikarz sportowy Radia Poznań, został wyróżniony przez Polski Komitet olimpijski za zasługi dla sportu. Wykłady, prelekcje, spotkania 3–4 listopada Akademia Muzyczna była organizatorem X. Międzynarodowego Forum Kompozytorów pt. Kompozytor dzisiaj. Redefinicja?. 3–8 listopada Po raz drugi otwarto Festiwal Słowa w Piosence „Frazy”. W jego ramach przygotowano m.in. konferencję Nowe słowa w piosence. Etyka i estetyka, Dzień Czeski w Bibliotece Raczyńskich, finał Konkursu Piosenki autorskiej im. J. Kaczmarskiego, spotkania z artystami i recital Jaromíra nohavicy. 4 listopada Etos antropologa to tytuł wykładu wygłoszonego przez prof. Wojciecha Bursztę w Muzeum Etnograficznym. 5 listopada W Muzeum Etnograficznym Witold Przewoźny mówił na temat Kulturowego recyklingu, czyli drugiego życia przedmiotów. 7–10 listopada Od panelu dyskusyjnego na temat twórczości Eugeniusza Paukszty, zorganizowanego w Bibliotece Uniwersyteckiej, rozpoczął się 39. Międzynarodowy Listopad Poetycki. nagrodę im. Kazimiery iłłakowiczówny za debiut poetycki przyznano Dawidowi Mateuszowi za tomik Stacja wieży ciśnień. Poznański oddział zLP, w proteście przeciwko decyzji senatu RP, patronem tegorocznego festiwalu ogłosił Bolesława Leśmiana. listopad 2016–kwiecień 2017 279 9 listopada W Galerii Miejskiej Arsenał w związku z cyklem Arsenał filmów pokazano obraz Niebieskie kwiaty w reżyserii tadeusza Króla. 18 listopada W ramach XVI Festiwalu Sztuki Słowa Verba Sacra Henryk talar czytał w auli Lubrańskiego poezje Klemensa Janickiego, co było formą uczczenia 500. rocznicy urodzin poety. Komentarz przygotował prof. ignacy Lewandowski, oprawę muzyczną Henryk Kasperczak i Łukasz nazarczuk. 19 listopada Akademia Muzyczna była organizatorem Vii ogólnopolskiej Konferencji solfeżowej XXI wiek w kształceniu słuchu – style, tendencje, metody. 22–23 listopada Jazz: horyzonty, konteksty, perspektywy to tytuł ogólnopolskiej konferencji naukowej przygotowanej w akademii Muzycznej. 23 listopada W Teatrze Polskim obradował nadzwyczajny zjazd antropologów i Etnologów z udziałem ok. 350 osób. Dyskutowano o zagrożeniach powodowanych dyskryminacjami. 26–27 listopada Poznańska Akademia Muzyczna była organizatorem konferencji Oblicza harfy. W ramach cyklu Świat obrazów Małgorzata Baehr wygłosiła w Muzeum narodowym w Poznaniu wykład Leon Wyczółkowski – Morskie Oko z Czarnego Stawu (1905). 29 listopada 21. Spotkanie z arcydziełem w Bibliotece Raczyńskich poświęcone było XViii-wiecznemu rękopisowi Jana smolika. 1–3 grudnia Akademia Muzyczna zorganizowała Międzynarodową Konferencję Drogi wspierania muzyków i zawodowej edukacji muzycznej. 16 grudnia Galeria Miejska Arsenał zaprosiła na ogólnopolskie seminarium Abstrakcja malarska i pozamalarska w Poznaniu. 17 grudnia Iwona Rosińska wygłosiła w Muzeum narodowym wykład z cyklu Świat obrazów na temat Pogrzebu huculskiego Władysława Jarockiego. 11 stycznia Piotr Bernatowicz wygłosił w Galerii Miejskiej arsenał wykład Jerzy Piotrowicz spotyka Hioba. 14 stycznia Spotkanie Motocykle w wojsku zorganizowano w Wielkopolskim Muzeum Wojskowym. 15 stycznia Marek Krajewski wystąpił w Muzeum narodowym z wykładem Chłopiec z plakatu, czyli co może obraz?. 18–19 stycznia Dni Kazachstanu zorganizowano po raz pierwszy w Poznaniu. Przygotowano wystawę fotograficzną, wykłady, warsztaty językowe i kulinarne. 21 stycznia W cyklu Świat obrazów Michał Błaszczyński mówił w Muzeum narodowym o pracy teodora axentowicza Święto Jordanu. 22 lutego Ruszył projekt PTPN Poznański sposób na niepodległość. Powstał dla uczczenia 100. rocznicy wybuchu powstania wielkopolskiego, opiera się na ponad 40 wykładach, spacerach historycznych po mieście i sesjach. Ma się zakończyć w roku 2019. 3–5 lutego W lutym odbyły się dwa festiwale podróżnicze: Festiwal na szage i Festiwal Śladami Marzeń (17–19 ii). przegląd wydarzeń 280 11 lutego W cyklu spotkań w Muzeum Narodowym pt. Świat obrazów prof. Wojciech suchocki przygotował wykład o dziele J. Malczewskiego Wiosna – krajobraz z Tobiaszem. 26–28 lutego Akademia Muzyczna była organizatorem Międzynarodowej Konferencji Musica Archi. 10 marca W MNP ruszył nowy cykl spotkań Czego nie widać? Sekrety konserwacji. Pierwsze spotkanie poświęcono jedynemu w polskich muzeach obrazowi Claude’a Moneta Plaża w Pourville, poprowadziły je agnieszka Kunicka-Goldfinger i Kinga sibilska. W Teatrze Ósmego Dnia o godz. 19.00 rozpoczęło się spotkanie z rzecznikiem praw obywatelskich adamem Bodnarem. 11 marca Alina Sokołowska przygotowała w Wielkopolskim Muzeum Wojskowym spotkanie Wielkopolanie w powstaniu styczniowym 1863–1864. Generał Edmund Taczanowski w świetle listów i dokumentów. 13–15 marca W Akademii Muzycznej otwarto 4. międzynarodową konferencję naukową z cyklu Barwy instrumentów dętych – w kręgu muzyki słowiańskiej. 13–17 marca Polska Akademia Nauk przygotowała w ramach 9. tygodnia Mózgu dziesięć wykładów na temat m.in. wad rozwojowych mózgu, zapobiegania udarom, sposobów leczenia depresji. Wstęp był bezpłatny. 15 marca Były prezydent RP Lech Wałęsa spotkał się na os. Wichrowe Wzgórze z uczniami społecznej szkoły Podstawowej i Gimnazjum nr 2. 3 kwietnia UAM i UEP zapraszały na I Debatę Akademicką pt. Blaski i cienie samorządów terytorialnych w Polsce. 20–24 kwietnia Biblioteka Uniwersytecka była organizatorem drugiej edycji konferencji Troska i okrucieństwo. O zwierzętach, etyce, utopii i działaniu. 23 kwietnia W Teatrze Wielkim otwarto nowy cykl Herbatki z Pegazem. Raz w miesiącu sylwia Jarmuż poprowadzi spotkanie poświęcone solistom teatru Wielkiego. Bohaterką pierwszego była Monika Mych-nowicka. 27 kwietnia Rzecznik praw obywatelskich Adam Bodnar spotkał się z około 70 osobami w Centrum Wspierania organizacji Pozarządowych i Wolontariatu „Centrum Bukowska”. Drugie spotkanie odbyło się w ii Liceum ogólnokształcącym w ramach cyklu Śniadania w Dwójce. W siedzibie Estrady Poznańskiej odbyło się spotkanie dotyczące stworzenia systemu terenów zielonych w mieście. Teatr, muzyka, film 4 listopada W cyklu filharmonicznym Gwiazdy światowych estrad w auli UaM zaśpiewał Chór Filharmonii narodowej z solistami s. stagg (sopran) i n. nagym (baryton). 4–6 listopada Festiwal Nostalgia to w tym roku koncert w kościele oo. Jezuitów, w czasie którego wykonano Oratorium św. Wojciecha Sanctus Albertus Henryka Mikołaja Góreckiego w opracowaniu Marcina Maseckiego listopad 2016–kwiecień 2017 281 i Jerzego Rogiewicza. Były też filmy poświęcone H.M. Góreckiemu i spotkania z artystami. 4–12 listopada Na 6. Poznań Baroque Festiwal złożyło się 20 koncertów z muzyką kompozytorów XVii i XViii wieku. Koncertowano w salach zamku i w teatrze Polskim. 7 listopada W ramach cyklu Era Jazzu w Centrum Kongresowym Uniwersytetu Medycznego zaśpiewała amerykańska piosenkarka Lizz Wright. 11 listopada W Malarni Teatru Polskiego rozpoczęło się premierowe przedstawienie Myśli nowoczesnego Polaka Romana Dmowskiego w reż. Grzegorza Laszuka. Z okazji Święta Niepodległości na scenie teatru Wielkiego zagrano Króla wichrów Feliksa nowowiejskiego. 12 listopada Anna Baumgart wyreżyserowała w teatrze nowym sztukę O szczytach rozpaczy i uśmiechu stewardessy inspirowaną esejami Virginii Woolf i Emila Ciorana. 456. Koncert Poznański nosił tytuł Z Fary i Ostrej Bramy. 13 listopada Zespół Morphine przyjechał do sali Wielkiej CK zamek na jedyny w Polsce koncert. 16–20 listopada Otwarto 20. Międzynarodowy Festiwal Filmów Dokumentalnych off Cinema z 35 filmami (15 polskich), które oceniało jury pod przewodnictwem Pawła Łozińskiego. Pokazano retrospektywne przeglądy Łozińskiego i Bogdana Dziworskiego. „złoty zamek” przyznano Emi Buchwald za film Nauka. „srebrny zamek” Vicie Marii Drygas za Piano i „Brązowy zamek” zofii Kowalewskiej za Więzi. 16 listopada Na jedyny koncert w Polsce przyjechał do areny amerykański zespół rockowy Pixies. 23 listopada Listopadową premierą w Teatrze Animacji były Opowieści z niepamięci w reż. Dudy Paivy. 25 listopada Na Scenie Roboczej przygotowano premierę sztuki Nie mów nikomu w reż. adama ziajskiego. Zwyciężczyni Konkursu Piotra Czajkowskiego w 2015 r. Clara-Jumi Kang zagrała w auli UaM w czasie 121. Koncertu targowego. 26 listopada Alicja Morawska-Lubczak wyreżyserowała na scenie Wspólnej sztukę Blisko. 26 listopada–16 grudnia Poznański Festiwal Mozartowski rozpoczął się po raz 14. oprócz Poznania utwory Mozarta grano w Pleszewie i Kórniku. 27 listopada–4 grudnia Po raz 34. otwarto w Poznaniu Międzynarodowy Festiwal Filmów Młodego Widza Ale Kino!, na który w tym roku zgłoszono 3765 filmów w kilku sekcjach. ostatecznie do programu festiwalowego zakwalifikowano 50 filmów pełnometrażowych i 80 krótkometrażowych. „złote Koziołki” przyznano filmowi pełnometrażowemu dla dzieci Cały nasz świat w reż. Yoon Ga-Eun, pełnometrażowemu dla młodzieży Alias Mariá w reż. José Luisa Rugelesa. „Platynowe Koziołki” otrzymał prof. Jacek adamczak z Uniwersytetu artystycznego w Poznaniu (Katedra animacji). Koncertem w Auli Nova uświetniono 25-lecie Chóru Kameralnego Dysonans, prowadzonego przez Magdalenę Wdowicką-Mackiewicz. 2 grudnia Marc Minkowski dyrygował Orkiestrą Filharmonii Poznańskiej, która wykonała wraz z solistami i akt Walkirii Richarda Wagnera. przegląd wydarzeń 282 17 grudnia Aleksandra Jakubczak wyreżyserowała w teatrze Polskim (Malarnia) sztukę Krzysztofa szekalskiego Great Poland. Napisaną dla Teatru Nowego w Poznaniu sztukę Ambona ludu wystawiono na scenie Dużej w reż. Piotra Kruszczyńskiego. 457. Koncert Poznański nosił tytuł Symfonia na Boże Narodzenie. Wykonaniem utworów Feliksa Nowowiejskiego w Auli UAM zamknięto obchody Roku Feliksa nowowiejskiego. 18 grudnia W Auli Nova rozpoczął się koncert z okazji 50-lecia pracy artystycznej Chóru Kameralnego Motet et Madrigal. 26 grudnia–15 stycznia IX Poznańskie Kolędowanie rozpoczęto pod koniec grudnia koncertem w kościele pw. nawrócenia św. Pawła na os. Piastowskim. 27 grudnia O godz. 19.00 rozpoczął się w Auli UAM Koncert Marszałkowski w 98. rocznicę wybuchu powstania wielkopolskiego. 29 grudnia Spektakl Mosdorf. Rekonstrukcja Beniamina Bukowskiego zagrano na scenie nowej teatru nowego. 459. Koncert Poznański wypełniło Słowicze kolędowanie. 30 grudnia Zemstę nietoperza Johanna Straussa syna, operetkę w trzech aktach w reżyserii Krzysztofa Cicheńskiego, wystawiono premierowo w teatrze Wielkim. 13 stycznia Jian Wang zagrał w auli UaM na wiolonczeli w czasie koncertu Mistrzowie znad Sekwany. 21 stycznia Polski Teatr Tańca przygotował w sali Wielkiej CK zamek premierę Żniw w reż. igora Gorzkowskiego. 26 stycznia 459. Koncert Poznański Urokliwy skandalista wypełniła muzyka w wykonaniu orkiestry Filharmonii Poznańskiej i wiolonczelisty Juliana steckela. 4 lutego Sztukę Maliny Prześlugi Odlot wyreżyserował w teatrze animacji Janni Younge. 17 lutego Pierwszą w tym roku premierą na scenie teatru Wielkiego był Rozwód Figara z librettem i w reżyserii Davida Pountneya, muzyką Eleny Langer. operę w dwóch aktach napisano na podstawie sztuki La Mere coupable Pierre’a Beaumarchais’go i Figaro lässt sich scheiden Ödöna von Horvatha. W Auli Uniwersyteckiej odbył się 123. Koncert targowy Klasycy i kukułka. Grała orkiestra Filharmonii Poznańskiej, solistą był pianista Matthias Kirschnereit, dyrygentem ariel zuckermann. 18 lutego W pawilonie nr 2 MTP odbył się Rocket Festiwal. zagrały: Luxtorpeda, Lao Che, armia i Chupa. Koncert rozpoczął się o godz. 18.00, bilety kosztowały 79 i 90 zł. 24 lutego Węgierski skrzypek Kristóf Baráti wystąpił z orkiestrą Filharmonii Poznańskiej w auli Uniwersyteckiej w pierwszym koncercie poświęconym symfoniom Mendelssohna. 25 lutego Piotr Trojan był reżyserem spektaklu Na obraz i podobieństwo swoje, prezentowanego w teatrze nowym na scenie nowej. listopad 2016–kwiecień 2017 283 3 marca Scena Robocza wystawiła premierowo Złe miasto teatru Biuro Podróży w reżyserii Pawła szkotaka. W cyklu Gwiazdy Światowych Estrad w auli Uniwersyteckiej zagrał pianista i dyrygent olli Mustonen. 4 marca W Sali Wielkiej CK Zamek wystąpił legendarny angielski bluesman John Mayall. 5 marca Finałem kolejnej imprezy z cyklu Rezydenci w rezydencji (CK zamek) był koncert Michała Fetlera. 10 marca Skrzypek Marcin Herman zagrał wraz z orkiestrą Filharmonii Poznańskiej w czasie 124. Koncertu targowego. 10–12 marca Uczniowie-aktorzy ze szkół gimnazjalnych i licealnych z całej Polski przyjechali na Poznański Festiwal teatrów „Marcinek”. 10–22 marca W kinach Malta i Rialto przygotowano 7-filmowy przegląd horrorów Fest Makabra. 17 marca W Moim Teatrze wystawiono sztukę Mężczyzna o północy, czyli nagły przypadek (reż. Marek zgaiński). Drugi wieczór z symfoniami Mendelssohna odbył się w auli Uniwersyteckiej. symfonię iV i V grali poznańscy filharmonicy pod batutą Łukasza Borowicza. 19 marca–23 kwietnia W Poznaniu, Obornikach i Międzychodzie odbyły się koncerty w 500. rocznicę reformacji. zostały one zorganizowane w ramach XVii Festiwalu Muzyki Pasyjnej i Paschalnej „Chwilo życia krótka”. 21–26 marca Dziewiątą edycję Short Waves Festival otwarto pod hasłem „beyond borders”. W tym roku w programie znalazły się m.in. cykle: Familijny, Stary człowiek i Może, Dances with Camera, New Queer Visions. Pokazom filmowym towarzyszyła wystawa i warsztaty projektowania plakatów filmowych. 24 marca Trzeci koncert prezentujący symfonie Feliksa Mendelssohna-Bartholdy’ego wypełnił występ skrzypaczki Ji Young Lim, Chóru Filharmonii narodowej, orkiestry Filharmonii Poznańskiej oraz solistów: W. Chodowicz, M. Rozynek-Banaszak, a. Glaser. 25 marca Na Scenie Dużej Teatru Nowego wystawiono w marcu sztukę Będzie pani zadowolona, czyli rzecz o ostatnim weselu we wsi Kamyk (reż. agata Duda-Gracz). Anna Maria Jopek wraz z brazylijskimi muzykami jazzowymi wystąpiła w sali ziemi w koncercie Minione. 25–27 marca 49 młodych skrzypków z ośmiu krajów wzięło udział w XiV Międzynarodowym Konkursie skrzypcowym im. G.P. telemanna. Jury pod przewodnictwem Michała Grabarczyka wyróżniło nagrodą Grand Prix Marie Duenas z Wiednia. Pierwszą nagrodę przyznano sarze Dragan z Legnicy. 26 marca Maja Kleczewska w oparciu o powieść Jerzego Kosińskiego wyreżyserowała w teatrze Polskim (we współpracy z warszawskim teatrem Żydowskim im. E. Rachel i i. Kamińskiej) spektakl Malowany ptak. 27 marca–3 kwietnia W czasie 46. Międzynarodowego Festiwalu Muzyki Współczesnej „Poznańska Wiosna Muzyczna” wysłuchano siedmiu koncertów. przegląd wydarzeń 284 31 marca Pasję wg św. Mateusza Jana sebastiana Bacha wykonano w auli Uniwersyteckiej w czasie koncertu z cyklu Gwiazdy światowych estrad. 5–8 kwietnia W Auli Nova Akademii Muzycznej odbył się Festiwal Brahmsa. 5–9 kwietnia Przez pięć dni odbywały się w mieście koncerty w cyklu Era Jazzu: Aquanet Jazz Festival. zagrali m.in. gitarzysta John scofield ze swoim kwartetem, skrzypek Jean-Luc Ponty, trio wokalistki Patricii Barber oraz młodzi poznańscy muzycy. 7 kwietnia Ostatnie słowa Chrystusa to tytuł 460. Koncertu Poznańskiego w auli Uniwersyteckiej. 8 kwietnia Znany z wielkiego jazzowego tria Medeski Martin & Wood, John Medeski solowo wystąpił w klubie Blue note. 12 kwietnia W Kinepolis wystąpił Tomasz Stańko ze swoim zespołem, grając muzykę z najnowszej płyty December Avenue. 14–28 kwietnia Poznański Areszt Śledczy oraz instytucje artystyczne i naukowe były organizatorami iV ogólnopolskiego Konkursu Więziennej twórczości teatralnej. spektakle 12 grup teatralnych wystawiono w teatrze Polskim, teatrze Ósmego Dnia i CK zamek. 20–22 kwietnia Ponad 120 zespołów wystąpiło na scenach Poznania w czasie czwartej edycji Enea spring Break showcase Festival & Conference. 21 kwietnia Pianista Martin Stadtfeld wystąpił z orkiestrą Filharmonii Poznańskiej na koncercie z cyklu Gwiazdy światowych estrad. 22 kwietnia Julia Bilińska na podstawie tekstów literackich serhija Żadana wyreżyserowała w teatrze animacji Sen o lepszym kraju. Wystawy 1 listopada Christian Kosma Mayer pokazał w CK zamek swoją pracę Olympic Oak powstałą w ramach programu Rezydenci w rezydencji. 5 listopada Ukraiński artysta Danylo Movchan pokazywał swoje malarstwo inspirowane ikonami w Galerii U Jezuitów na wystawie czasowej Święci i ciało. W Galerii U Jezuitów otwarto również wystawę obrazów amerykańskiego artysty Ukjese Van Kampena inspirowaną sztuką indiańską. Malarstwo Michała Bartkowiaka wystawiano w Muzeum archidiecezjalnym. 7 listopada Irlandzkie baśnie i legendy przybliżała wystawa Samhain – irlandzka jesień, otwarta w Muzeum archeologicznym. 9 listopada Prace artystów z poznańskiego środowiska, powstałe w ostatnich dwóch latach, znalazły się w Galerii Profil na Vii Biennale sztuki identyfikacja. 15 listopada W pawilonie 6. MTP otwarto wystawę laureatów Konkursu artystycznego im. Marii Dokowicz. spośród tegorocznych dyplomów wybrano 34 prace. nagrody w 36. edycji konkursu przyznano listopad 2016–kwiecień 2017 285 w kategorii artystycznej Mateuszowi Piestrakowi i projektowej – annie Pilawskiej, najlepszy dyplom teoretyczny był autorstwa Dawida Marszewskiego. 100. rocznica śmierci Henryka Sienkiewicza. Laudacje i wspomnienia – to tytuł ekspozycji otwartej w Muzeum Literackim Henryka sienkiewicza. 18 listopada Motyw tkaniny pojawił się w pracach sześciorga artystów prezentujących swoje prace w Galerii Miejskiej arsenał na wystawie Tkanki. W Galerii Rodríguez swoje malarstwo prezentowała Dorota Buczkowska. 21 listopada Niemiecki artysta Marc Tobias Winterhagen pokazał swoje prace na wystawie O piękna niepełnosprawności! w Galerii Miejskiej arsenał. 27 listopada 72 prace niemieckiego plakacisty Uwe Loescha, wyróżnionego nagrodą im. Jana Lenicy, pokazano w salach Muzeum narodowego. 30 listopada W Bibliotece Uniwersyteckiej otwarto wystawę Wojsko Polskie 1831 w litografii K.A. Simona. 3 grudnia Tradycyjnie na początku grudnia w Muzeum Etnograficznym prezentowano ekspozycję szopek bożonarodzeniowych nagrodzonych w XViii edycji konkursu dziecięcego. 9 grudnia W Galerii Miejskiej Arsenał otwarto czasową wystawę fotografii sławomira Decyka Pole widzenia. 13 grudnia W Fotoplastykonie pokazano dwuczęściową wystawę stereofotografii przedstawiającą bożonarodzeniowe zwyczaje w państwach anglosaskich oraz zdjęcia szopek wykonane przez ottona schonsteina w roku 1949. Konteksty – wystawę malarstwa Katarzyny słuchockiej zaprezentowano w Galerii Profil. W cyklu prezentacji muzealnych Bliskie spotkania z... w Muzeum archeologicznym przygotowano ekspozycję Niezwykłe formy ceramiki z okresu wpływów rzymskich. 21 grudnia Wystawę ex KATEDRA otwarto w Galerii Miejskiej arsenał. swoje prace prezentowali na niej pedagodzy-artyści z poznańskiego Uniwersytetu artystycznego. 5 stycznia Dwie kolejne wystawy otwarto w arsenale: ceramiczne rzeźby Kazimierza Kalkowskiego Kruchość materii i Miejsca do wypełnienia Pawła Polusa. 9 stycznia W Arsenale odbył się wernisaż wystawy Marka Chlandy 12 kroków AA. 10 stycznia W Fotoplastykonie zaprezentowano widoki tatr sfotografowanych przez Katarzynę i Borysa Wasiuków. 11 stycznia Muzea Archeologiczne z Gdańska i Poznania zapraszały do Pałacu Górków na otwarcie wystawy Każdy krok zostawia ślad. Malarstwo Gossi Zielaskowskiej pokazano w Galerii Profil na wystawie Lost map. 27 stycznia Osiemnastu artystów brało udział w wystawie #biblioteka, otwartej w sali Wystaw CK zamek, poruszającej zmiany zachodzące we współczesnym gromadzeniu „wiedzy książkowej”. przegląd wydarzeń 286 Tego samego dnia w zamkowej Galerii Fotografii pf otwarto wystawę Heidi specker Detal w cyklu Kreatywne ćwiczenie oka. 6 lutego W Muzeum Archeologicznym w ramach cyklu Bliskie spotkania z... otwarto ekspozycję Mamut i jego myśliwi. 19 lutego–2 kwietnia Wystawy prac Jerzego Piotrowicza otwarto w Muzeum narodowym – Piotrowicz i goście, Galerii Garbary 48 – Grafika i gwasze, Galerii Ego – Czarne i białe, Galerii Miejskiej arsenał – Arka, Galerii FWD – Zuzanna, teatrze Ósmego Dnia – Sztandary spektaklowe. 3 marca Najnowsze prace Mariusza Kruka pokazano na wystawie Pion w Galerii Miejskiej arsenał. 8 marca W CK Zamek otwarto wystawę Zła płeć piękna. 10 marca Maciej Haufa pokazał swoje prace na wystawie Kreska do sztuki, słowa na wiatr w Galerii Piekary. Wystawę artystów poznańskich i studentów UaP Inter – Przestrzenie otwarto w Galerii U Jezuitów. 14 marca Unikatowe tkaniny Bogumiła Koszałka prezentowała Galeria Profil w czasie wystawy Multiplikacje – dotrzeć, dotknąć, doznać. 18 marca Pielgrzym. Retroryty Romana Terzyka to wystawa dedykowana św. Janowi Pawłowi ii otwarta w Muzeum archidiecezjalnym. 20 marca W Bibliotece Uniwersyteckiej przygotowano w marcu ekspozycję pamiątek z czasów Wielkiej Emigracji pt. Polski Paryż romantyczny. 23 marca Wystawę Pamięć – Jessica Backhaus otwarto w Galerii Fotografii pf. 30 marca W Galerii U Jezuitów otwarto ekspozycję czasową Pro memoria. Artyści Okręgu Poznańskiego ZPAP 1945–1989. Odsłona I. 6 kwietnia W ramach cyklu Bliskie spotkania z... w Muzeum archeologicznym przygotowano wystawę Owieczki – krajobraz archeologiczny. 7 kwietnia W Galerii Miejskiej Arsenał otwarto wystawę pokonkursową (nagroda artystyczna UaP) Nowy obraz/Nowe spojrzenie. 8 kwietnia W salach Muzeum Etnograficznego otwarto wystawę czasową Romowie ≠ Cyganie. 21 kwietnia Galeria Miejska Arsenał pokazała na wystawie 30/30 najlepsze okładki płytowe 2016 roku. 23 kwietnia Rzeźby, reliefy, rysunki, kolaże, razem około 60 prac znalazło się na wystawie A-geometria. Hans Arp i Polska. Prace niemieckiego artysty skonfrontowano z dziełami artystów polskich, m.in. Marii Jaremy, Władysława strzemińskiego i Henryka stażewskiego. 25 kwietnia Katarzyna Krakowiak i Mirosław Bałka zaprezentowali swoje prace na wystawie Jutro nie przyjdzie nigdy otwartej w Galerii Miejskiej arsenał. listopad 2016–kwiecień 2017 28 kwietnia Na wystawę fotografii prasowej World Press Photo 2017 nadesłano 80 408 zdjęć autorstwa 5034 fotografów. Jury w ośmiu kategoriach wyróżniło 41 autorów. nagrodzone prace prezentowano w CK zamek. 29 kwietnia O godz. 16.00 rozpoczął się w Wielkopolskim Muzeum Wojskowym wernisaż wystawy czasowej Legia Cudzoziemska (Légion étrangère) – Polacy w służbie Francji. Varia listopad W listopadzie Poznań po raz ósmy przystąpił do kulinarnego programu slow Food Polska Gęsina na Świętego Marcina. W kilku poznańskich restauracjach podawano ją bardzo tradycyjnie z modrą kapustą, ale też np. z grzybami shitake. Władze miasta pozwały do sądu cztery kluby go-go, które wg urzędników szkodzą wizerunkowi Poznania. 17 listopada Poznań City Center ma nową nazwę: avenida. 23 listopada Do Warty wpuszczono w Poznaniu milion rybek, m.in. bolenie, szczupaki i miętusy. 12 marca Przy moście Chrobrego ponad 130 osób z Klubów Morsów z całego kraju przepłynęło Wartę wpław przy temperaturze wody 5°C. Pięć dni później Poznański Klub Morsów powitał wiosnę kąpielą w Jeziorze Kierskim. 17 marca Przed Centrum Handlowym Posnania zbudowano olbrzymi statek z klocków Lego – ważył 3 tony, miał 12 m długości i 2 m wysokości. 19 marca 5 minut przed 12.00 kolorowo przebrani uczestnicy „Pogrzebu zimy” spotkali się przed ratuszem. Marzannę zrzucono do Warty z mostu Rocha. 22 marca Rozpoczęto rozbiórkę małej hali targowej przy ul. Bema. Duża zostanie zmodernizowana. kwiecień W początkach kwietnia w koszarach przy ul. Bukowskiej, w których mieści się 14. Wojskowy oddział Gospodarczy, zaczęto składować amerykański sprzęt wojskowy dla oddziałów tej armii stacjonujących w Polsce zachodniej. 4 kwietnia Uczniowie Szkoły Podstawowej nr 11 zwyciężyli w konkursie twórczego, nieszablonowego rozwiązywania problemów „odyseja umysłów”. 17 kwietnia Na Osiedle Ławica wrócił zwyczaj wielkanocny – chodzenie żandarów. Przebierańcy „napadają” na mieszkańców osiedla, którzy wykupują się słodyczami lub drobnymi pieniędzmi. 23 kwietnia Przed Inea Stadionem zainaugurowano sezon spotkań właścicieli zabytkowych samochodów Poznańskie Klasyki Nocą. DRUK NA ZAMÓWIENIE Wydawnictwo Miejskie Posnania oferuje druk poszczególnych tytułów w technologii cyfrowej Książki dostępne w druku na zamówienie* Cytadela Zawady i Główna KMP 4/2011, cena katalogowa 39 zł KMP 2/2002, cena katalogowa 45 zł Od Komandorii do Antoninka Górczyn KMP 4/2010, cena katalogowa 45 zł KMP 1/2002, cena katalogowa 45 zł Starołęka, Głuszyna, Krzesiny Rataje i Żegrze KMP 4/2009, cena katalogowa 45 zł KMP 3/2001, cena katalogowa 45 zł Okupacja I Jeżyce KMP 2/2009, cena katalogowa 39 zł KMP 2/2000, cena katalogowa 45 zł Okupacja II Wspomnienia z powstania KMP 3/2009, cena katalogowa 39 zł wielkopolskiego Poznańscy Żydzi cena katalogowa 35 zł KMP 3/2006, cena katalogowa 45 zł Z dni powstania wielkopolskiego Poznańscy Żydzi II autor: Daniel Kęszycki KMP 1/2009, cena katalogowa 45 zł cena katalogowa 20 zł Winiary Obraz historyczno-statystyczny KMP 4/2008 (wydanie bez płyty CD) miasta Poznania w dawniejszych cena katalogowa 41 zł czasach, t. li II Dębiec autor: Józef Łukaszewicz KMP 1/2004, cena katalogowa 45 zł cena katalogowa każdego tomu 34,50 zł *Publikacje można zamówić na sklep.wmposnania.pl lub w Salonie Posnania, ul. F. Ratajczaka 44. Termin wykonania do 5 dni roboczych. Warunkiem realizacji zlecenia jest wpłata pełnej kwoty za zamówione książki. Ceny obowiązują do końca 2017 roku.

• Odpowiedź na wniosek o informację publiczną zał. 6 przez Poznań 1 października 2018 16:33

  Nr rej.: 06091802782

  Państwo

  Szymon Osowski

  Katarzyna Batko-Tołuć

  Bartosz Wilk

  Sieć Obywatelska Watchdog Polska

  Znak sprawy: Or-V.1431.18.2018

  Poznań, 06-09-2018 r.

  Pozostałe załączniki do odpowiedzi.

  Barbara Szymendera

  koordynator UMP ds. informacji publicznej
  Wydział Organizacyjny
  Urząd Miasta Poznania
  plac Kolegiacki 17
  61-841 Poznań
  tel. (61) 8785 346, 604 609 243

  e-mail: {{ email }}
  ........................................................................
  **POZnan ***
  [ **www.poznan.pl**](http://www.poznan.pl/)
  [ **www.fotoportal.poznan.pl**](http://www.fotoportal.poznan.pl/) ** **

  Załączniki

  KMP_2017-03.pdf

  POŹZnan Patronat Honorowy Prezydenta Miasta Poznania Patronat honorowy Przewodniczący Rady Miasta Poznania Grzegorz Ganowicz KRoniKa Miasta Poznania 2017/3 Wielkie Garbary redaktor prowadząca Magdalena Mrugalska-Banaszak Wydawnictwo Miejskie Posnania Wydawca: Wydawnictwo Miejskie Posnania ul. F Ratajczaka 44, 61-728 Poznań tel. 61 854 07 62, www.wmposnania.pl Kwartalnik wydawany pod patronatem Rady Miasta Poznania Kolegium redakcyjne: Przemysław Matusik (przewodniczący i redaktor naczelny), Magdalena Mrugalska-Banaszak (zastępca redaktora naczelnego), Jerzy Borowczyk, Tomasz Jurek, Piotr Korduba, Piotr Marciniak, Maria Teresa Michałowska-Barłóg, Krzysztof Podemski, Jan Skuratowicz, Bogdan Walczak Przedstawiciel Rady Miasta: Antoni Szczuciński Sekretarz redakcji: Piotr Grzelczak piotr.grzelczakQwm.poznan.pl Redaktor prowadząca: Magdalena Mrugalska-Banaszak Redakcja: Piotr Grzelczak Korekta: Anna Nowotnik Projekt okładki: Joanna Pakuła, Studio Graficzne Wydawnictwa Miejskiego Posnania Na okładce: ulica Wielkie Garbary, przed 1914 r., ze zb. Biblioteki Uniwersyteckiej w Poznaniu Skład i przygotowanie do druku: Wojciech Szybisty, Studio Graficzne Wydawnictwa Miejskiego Posnania ISSN 0137-3552 UI POZnan spis treści od redakcji ............................................................................................................................. 7 Garbary staropolskie tomasz Jurek Smród, garbusy, dewotki i szubienica. Najdawniejsze Garbary .............................. 11 Karolina Pachuta, Beata Pietrzak Dawny klasztor Dominikanów w Poznaniu. Odzyskiwanie barokowej świetności południowego skrzydła krużganków ............ 30 Beata Pietrzak Badania architektoniczne furty dawnego klasztoru dominikańskiego .................... 42 Garbary obronne zbigniew Pilarczyk Garbary obronne w okresie staropolskim ................................................................... 51 andrzej Kusztelski Dwie bramy wodne i system obronny Garbar ........................................................... 63 Waldemar Karolczak Arsenał artyleryjski ....................................................................................................... 75 tomasz Kanoniczak Wielka Śluza. 185 lat problemów ................................................................................ 83 Garbary miejskie Hanna Hałas-Rakowska Plac Bernardyński ........................................................................................................ 95 Urszula Baszczyńska-Gosz Żłóbek po franciszkańsku. Inscenizacja bożonarodzeniowa w kościele pw. św. Franciszka z Asyżu w Poznaniu ..................................................................118 Dorota Leśniewska „Dwoma rzędami domów porządnie zabudowana”. O historycznej zabudowie mieszkalnej dzisiejszej ul. Garbary .............................127 Waldemar Karolczak Od Bolwerku Kleemanna do przeładowni. Powstanie portu rzecznego w Poznaniu (do 1914 roku) .........................................149 Monika Piotrowska Piękne obrazy z okresu powodzi ...............................................................................160 Justyna Żarczyńska Rzeźnicy, kupcy i wdowy. Mieszkańcy ul. Garbary w przedwojennych księgach adresowych ........................171 alina Kucharska Leitgeberowie z Garbar ..............................................................................................187 Magdalena Mrugalska-Banaszak Ulica Garbary i okolice na drukach reklamowych ..................................................197 Waldemar Karolczak Antoni Krzyżanowski i jego fabryka .........................................................................217 Magdalena Mrugalska-Banaszak Złota Kula Józefa Czepczyńkiego ..............................................................................233 Jarosław Mulczyński O dwóch pracowniach artystycznych .......................................................................242 Katarzyna Pietrzak O budowaniu obiektów sportowych dla szkół na przełomie XIX i XX wieku Sala gimnastyczna przy ul. Garbary 20 ...................................................................249 Grażyna sobierajska-Mormol Szkoła przy Wielkich Garbarach 25 .........................................................................258 Janusz Karwat Ruch sokoli i skauting na Garbarach .......................................................................263 Hanna Cytryńska Apteka Przy Grobli .....................................................................................................273 Jarosław Mulczyński Galerie sztuki na Garbarach .....................................................................................281 Wspomnienia Monika Piotrowska Kawa. Interes życia ....................................................................................................301 O masonach, pajęczarzach, Diablicy i królowej koksu z andrzejem Popiakiem, poznańskim artystą malarzem, o dawnych Garbarach i Grobli rozmawia Barbara Kęcińska-Lempka ................320 Wacława Małecka Garbary. Moja droga do szkoły..................................................................................329 Grażyna sobierajska-Mormol Moja „Dąbrówka” .......................................................................................................336 „Miejscem mojego urodzenia jest ukochany Poznań...” Wspomnienia z Garbar i okolic we fragmentach książki Opowieści Rodzinne Witolda Wachowskiego ........................................................344 Kronika andrzej Król Przegląd wydarzeń (maj–lipiec 2017) .......................................................................355 od redakcji Wielkie Garbary. Dlaczego „wielkie”? taką nazwę ulica Garbary nosiła przed ii wojną światową i jeszcze wcześniej, choć nie z powodu swojej długości, wszak były to zaledwie dwa kilometry. W Poznaniu były wówczas zdecydowanie dłuższe ulice, jak choćby Wielka Berlińska, czyli dzisiejsza ulica Dąbrowskiego. Garbary były Wielkie dlatego, że od końca XViii wieku dodano ten przymiotnik, aby odróżnić je od Małych Garbar. i tak już zostało na następne dziesięciolecia. ale słowo „wielkie” – zgodnie ze Słownikiem języka polskiego – to także „ogromne”, „obszerne”, „prze- kraczające zwykłą miarę”, „mające duże znaczenie”. We wszystkich tych synonimach zamyka się opowieść o Garbarach, zawarta w najnowszym numerze „Kroniki Miasta Poznania”. Garbary to nie tylko ulica, to najstarsze rzemieślnicze przedmieście Poznania. W  średniowieczu położone było pomiędzy wschodnimi murami Poznania a Chwaliszewem i zamknięte kilkoma odnogami Warty. W środkowej części Garbar niemal każda posesja miała dostęp do wody, nic więc dziwnego, że ulokowane były tutaj liczne warsztaty garbarzy. to od nich wzięła się nazwa przedmieścia. Do gar- bowania skór rzemieślnicy potrzebowali niezliczonej ilości wody, więc w pewnym sensie było to dla nich „naturalne środowisko”. W pobliżu Bramy Wielkiej znajdował się kutlof, czyli rzeźnia, drugi uruchomiono nieopodal Bramy Wrocławskiej. tutaj uśmiercano zwierzęta, wstępnie je oprawiano, a skóry transportowano na Garbary. Można sobie łatwo wyobrazić, jak strasznie wyglądały te dwa miejsca spływające krwią, pełne okrucieństwa, ryku zwierząt i smrodu, szczególnie latem. smród przez wieki towarzyszył Garbarom. na początku XViii wieku, w czasie gdy w rejonie południowym prowadzono prace fortyfikacyjne, Garbary oddzielone zostały kanałem wodnym i zamienione w wyspę między Wartą a miejskimi fosami. sytuacja uległa zmianie na początku XiX wieku, kiedy fosy zasypano. Wtedy też wytyczono dzisiejszą ulicę Garbary, która przecina tereny historycznych osad: Piasków, Przed Bernardynów i Garbar oraz należących do klasztoru Dominikanów łąk rozciągających się na wschód od Wzgórza św. Wojciecha w kierunku Warty. W  najnowszym numerze „Kroniki Miasta Poznania” Czytelnicy przeczytają o średniowiecznej historii Garbar, o tym, co działo się tutaj w czasach nowożytnych i w późniejszych wiekach. znajdą odpowiedź na pytanie, jak fortyfikacje miejskie kształtowały tę przestrzeń i jak wpłynęła na nią decyzja o utworzeniu z Poznania miasta twierdzy. Garbary XiX-wieczne to przede wszystkim opowieść o zabudowie ulicy, początkowo domami o skromnej architekturze, a od końca tegoż wieku kamie- nicami o wielkomiejskim charakterze. Garbary to także plac Bernardyński, którego założenie sięga XV wieku i nierozerwalnie związane jest z budową kościoła i klasz- toru Bernardynów (obecnie Franciszkanów) oraz klasztoru Bernardynek. Cóż jeszcze znajdą Czytelnicy w tym numerze? opowieści o mieszkańcach i ludziach, którzy tworzyli historię tej przestrzeni miasta. o Balbinie Mirskiej, pierwszej poznańskiej kobiecie-fotografce, która dzielnie przemierzała Wielkie Garbary podczas powodzi w 1888 roku i skrupulatnie zatrzymywała w kadrze to tragiczne wydarzenie. o dru- hach z towarzystwa Gimnastycznego „sokół” i o skautingu, o kupieckich rodzinach Leitgeberów i Czepczyńskich, przedsiębiorcy budowlanym Ludwiku Frankiewiczu, o antonim Krzyżanowskim – przemysłowcu, budowniczym i działaczu społeczno- -gospodarczym, właścicielu „najstarszej i  największej polskiej fabryki wyrobów z  marmuru, granitu i  piaskowca”, i  wreszcie o  rzeszy znanych jedynie z  imienia i nazwiska mieszkańców Garbar żyjących tutaj w latach międzywojennych i tworzą- cych ich historię. nie zabrakło również wspomnień osób, które związały swoje życie z tą częścią miasta. Kto chodził do szkoły powszechnej przy ul. Estkowskiego, jak zapisała się w pamięci „Dąbrówka”, gdzie była ul. Wietrzna, dla kogo kawa była inte- resem życia, kim była królowa koksu? odpowiedź na te i wiele innych pytań kryje się na kartach najnowszego tomu „Kroniki”. a czego w nim nie ma? Historii rzeźni miejskiej, materiałów o architekturze garbarskich szkół, o komunikacji publicznej, o dworcu na tamie Garbarskiej, czy o stacji pomp. nie ma ich dlatego, że były tema- tami artykułów w poprzednich numerach naszego pisma1. nie wyczerpujemy tematu Wielkich Garbar – nie taki był zamysł. numery poświęcone określonym rejonom miasta, ulicom i placom Poznania mają przede wszystkim przypomnieć ich historię i zachęcić do dalszych badań. zależy nam rów- nież na zdopingowaniu mieszkańców, w tym przypadku Wielkich Garbar, zarówno tych dawnych, jak i obecnych, do zbierania materiałów o swojej „małej ojczyźnie”, do spisywania wspomnień własnych i sąsiadów. Być może będą one początkiem kolej- nej opowieści o Wielkich Garbarach. Magdalena Mrugalska-Banaszak 1 z. Pałat, Architektura poznańskich szkół podstawowych z początku wieku, KMP, 1995/4, s. 343–376; J. Woj- cieszak, Tramwaje elektryczne w Poznaniu, cz. i, KMP, 1998/2, s. 329–348; cz. ii, KMP, 1998/3, s. 279–299; cz. iii, KMP, 1998/4, s. 234–250; M. Urbaniak, Dzieło architektury inżynierii sanitarnej. Stacja pomp i mecha- niczna oczyszczalnia ścieków na Garbarach, KMP, 2012/3, s. 67–76; z. Pałat, Rzeźnia miejska przy Tamie Garbarskiej, KMP, 2012/3, s. 77–98; W. Karolczak, Z dziejów dworca kolejowego Poznań Tama Garbarska (do 1914 roku), KMP, 2013/4, s. 157–171. GARBARY STAROPOLSKIE Na poprzedniej stronie: widok na zabudowania bernardynów we wschodniej i bernardynek w południowej pierzei placu Bernardyńskiego, 1833 r., litografia wg rysunku Juliusa von Minutolego, ze zb. Miejskiego Konserwatora Zabytków w Poznaniu 11 tomasz Jurek smród, garbusy, dewotki i szubienica Najdawniejsze Garbary Poznańskie Garbary1 wydają się ulicą, jakich wiele na starym Mieście. Geometrycznie prosta jak strzała, wpisuje się w  regularny układ szachownicy, stanowiąc jakby naturalny element rozplanowania nadanego miastu przy okazji średniowiecznej lokacji. a jednak miejsce Garbar w historycznym układzie urba- nistycznym jest specyficzne. Przez całą epokę staropolską, póki istniały mury wyznaczające w  wyrazisty sposób zasięg miejskiej przestrzeni, była to osada odrębna, położona już extra muros, a więc jakby na zewnątrz miejskiego świata. i dziś przypominają o tym ceglane intarsje ułożone w poprzek nawierzchni ulic Wielkiej i Wodnej, oznaczające przebieg dawnych umocnień. Gdy idziemy nimi od Rynku ku wschodowi, nim dotrzemy do Garbar, przekraczamy – choć często sobie tego nie uświadamiamy – linię murów i tym samym granice najdawniej- szego miasta. Dziś jednak otoczenie wygląda zgoła inaczej niż przed wiekami. Średniowieczne Garbary stanowiły wysunięty ku północy wąski kraniec rozle- glejszej piaszczystej łachy nadwarciańskiej, znanej, nomen omen, jako Piaski. Jej najważniejsza część, zabudowana już w późnym średniowieczu, rozciągała się bar- dziej na południe, w okolicach klasztoru i kościoła Bernardynów (ufundowanego w 1455 r.), i sięgała aż po osadę Rybaki, po której pamiątkę stanowi dziś ulica tej samej nazwy, świadczącej o ówczesnym położeniu nad wodą. od wschodu obszar ten zamykała Warta, płynąca wówczas na wysokości Poznania kilkoma odnogami, z których główne koryto stanowiła ta zachodnia, przebiegająca na tyłach klasztoru Bernardynów i domów wschodniej pierzei Garbar. Dopiero szwedzi, oblegający miasto w czasach potopu, zmienili, jak to często przy takich okazjach robiono, bieg rzeki, skierowując jej główny nurt do odnogi wschodniej, którą płynie i dzisiaj. z drugiej strony teren ograniczała struga zwana dawniej notecią lub Kamionką, płynąca od strony klasztoru Bożego Ciała, poprzez wspomniane Rybaki i w okolicy wylotu ul. Wrocławskiej wpadająca do fosy miejskiej, po czym opływająca wzdłuż biegu murów, pod dziedzińcem późniejszego kolegium jezuickiego (gdzie dziś mieści się Urząd Miasta) i dalej ku północy, by wpaść ostatecznie do Warty opodal klasztoru Dominikanów (dziś Jezuitów) w pobliżu wylotu ul. Wielkiej. nie wiemy 1 teksty poświęcone najdawniejszym dziejom poszczególnych części miasta pisał z reguły dla „Kroniki” w niezrównany sposób prof. Jacek Wiesiołowski (zm. 2016). on też w swej klasycznej książce o socjo- topografii Poznania zawarł znakomitą charakterystykę Garbar, którą przyjdzie mi w wielu rysach tylko powtarzać. Korzystałem też wreszcie z  wykonanych przez niego odpisów średniowiecznych ksiąg ławniczych (maszynopis złożony w  Bibliotece PtPn, rkps 1545). Świadom tych wszystkich długów, chciałbym niniejszy szkic poświęcić nieodżałowanej pamięci Profesora. 'TOMASZ JUREK p Ti = POĘŻ r m 1. Poznań 1617 r., sztych z dzieła Georga Brauna i Fransa Hogenberga, Civitates orbis terrarum [w:] Plany Poznania, oprac. D. Książkiewicz-Bartkowiak, Poznań 2010 co prawda, czy struga ta płynęła tak samo już w czasach przed lokacją miasta, czy też, co wydaje się bardziej prawdopodobne, dopiero potem sztucznie zmieniono jej bieg, aby zaadaptować ją w roli fosy miejskiej. Od XIII lub XIV wieku przyjęła już w każdym razie opisany kształt, znany też z najdawniejszych planów miasta. Interesujący nas cypel garbarski miał zatem w średniowieczu postać wąskiego jęzora piaszczystego gruntu, długiego na kilkaset, a szerokiego zaledwie na nieco ponad 100 m (od Piasków odcięto go przekopem w początku XVIII wieku, zamie- niając wtedy Garbary w wyspę oblaną zewsząd wodami)”. Takie położenie — tuż za murami i tuż przy bieżącej wodzie — nie było bynaj- mniej przypadkowe. Odpowiadało potrzebom rzemiosła, jakim zajmowano się na Garbarach. Wyprawa skór wymagała stosowania technologii pochłaniających ogromne ilości wody. Szacuje się, że na oporządzenie jednej tylko skóry zużywano nawet 1000 l. Nosić takie ilości wody byłoby nie sposób. Garbarze musieli funk- cjonować na brzegu rzecznym. Zapewniał on też łatwe pozbywanie się pozosta- jących po wyprawianiu skór odpadów. Były to zaś odpady, które dziś zaliczaliby- śmy do uciążliwych. Łatwo psujące się resztki organiczne powodowały na pewno paskudny fetor. Już w średniowieczu korzystano z różnych substancji (jak sól, 2 Rekonstrukcję dawnych stosunków wodnych dał A. Kaniecki, Poznań. Dzieje miasta wodą pisane, Poznań 2004, s. 51-149; o nazwach strugi zob. Nazewnictwo geograficzne Poznania. Zbiór studiów, red. Z. Zagórski, Poznań 2008, s. 307, 314, gdzie jednak nie zadbano o poprawną identyfikację obiektów, a Noteci przypisano materiał źródłowy odnoszący się do znanej rzeki (dopływu Warty)! 12 SMRÓD, GARBUSY, DEWOTKI I SZUBIENICA 2. Poznań 1655 r., plan Erika Dahlberga [w:] Plany Poznania... ałun, mleko wapienne mieszane z popiołem”, a także psie odchody) nieobojęt- nych dla otoczenia. Garbarstwo było rzemiosłem brudnym i smrodliwym. Nic więc dziwnego, że specjalistów tego fachu w większości miast chętnie usuwano na margines miejskiej przestrzeni, często poza właściwy zasięg miejskiej zabudowy, gdzie zresztą najłatwiej było na ogół o bieżącą wodę. Pamiątką tego zjawiska są do dziś nazwy ulic czy części miast, w których skupiało się niegdyś garbarstwo. Tak samo było w Krakowie, gdzie również istniała osada zwana Garbary, położona poza miastem, za to w pobliżu okolicznych strug”. Poznań nie był więc pod tym względem wyjątkiem. %'To kadzie z tą substancją kryją się pod pojęciem Ascher, wymienianym w ugodach poznańskich garbarzy i szewców (zob. przyp. 8); o dawnych technikach garbarskich i znaczeniu wody zob. I. Turnau, Garbarstwo na ziemiach polskich w XVI-XVIII wieku, Wrocław 1975; tejże, Polskie skórnictwo, Wrocław 1983, s. 41-85; A. Kaniecki, Poznań..., s. 327-332; U. Sowina, Woda i ludzie w mieście późnośredniowiecznym i wczesno- nowożytnym. Ziemie polskie z Europą w tle, Warszawa 2009, s. 81-82. 4 Q Garbarach krakowskich: Słownik historyczno-geograficzny województwa krakowskiego w średniowieczu, cz. I, Wrocław 1980-1986, s. 693-706; J. Laberschek, Sieć wodna średniowiecznego Krakowa i jej gospo- darcze wykorzystanie, Warszawa 2016 (według indeksu). 13 'TOMASZ JUREK 3. Poznań ok. 1772 r., plan S.E von Geyera [w:] Plany Poznania... Produkcyjna funkcja i położenie w stosunku do zabudowy miejskiej świadczą jednoznacznie, że mamy do czynienia z obiektem powstałym na pewno po lokacji miasta na lewym brzegu Warty (która nastąpiła w 1253 r.). Podnoszone niekiedy sugestie, jakoby Garbary miały być „osadą służebną” — jakie tworzono w pobliżu grodów wczesnopiastowskich — nie mają większego sensu. Czynią je niekiedy języ- koznawcy, którym forma Garbary kojarzy się z analogicznymi nazwami służeb- nymi (w rodzaju rozmaitych Szczytników, Grotników, Kobylników, Świniar itp.)*. Z historycznego punktu widzenia osady służebne należą jednak do zupełnie innej epoki i innego systemu społecznego. Nie ulega natomiast najmniejszej wątpliwości genetyczny związek Garbar z miastem lokacyjnym i jego życiem ekonomicznym. Co było w tym miejscu wcześniej, zanim na lewym brzegu Warty urządzono mia- sto — nie wiadomo. Zapewne nie było nic. Jałowa łacha nadbrzeżna, zatapiana czę- stymi wylewami rzeki, na pewno nie zachęcała do osadnictwa. Wymowny jest też fakt, że archeologicznie nie stwierdzono tu żadnych śladów aktywności ludzkiej z czasów przedlokacyjnych. Mamy co prawda znaleziska, głównie przypadkowe, gdyż w ściśle zabudowanej okolicy nie prowadzono bardziej systematycznych 51. Nobis, Służebne nazwy miejscowe w Polsce Piastowskiej, Kraków 2013, s. 99-100, 112, uwzględnia Gar- bary krakowskie (jako Garbarze) i poznańskie (jako Garbary). O nazwie zob. też Nazewnictwo geograficzne Poznania..., s. 32; Nazwy miejscowe Polski. Historia, pochodzenie, zmiany, red. K. Rymut, t. III, Kraków 1999, s. 81. 14 smród, garbusy, dewotki i szubienica 15 wykopalisk, ale wszystkie odkryte zabytki pochodzą z późnego średniowiecza lub czasów nowożytnych. najstarszy stanowi ostroga, wykopana podczas prac kana- lizacyjnych pod dzisiejszą ulicą, datowana na XiV wiek6. nic wcześniejszego nie udało się odsłonić. swoją szansę miejsce dostało dopiero w ramach miejskiego podziału pracy. nie wiemy dokładnie, kiedy powstały Garbary. Pierwsze wzmianki o tej osa- dzie czy ulicy posiadamy dopiero w  źródłach XV-wiecznych, ale też przekazy z Xiii i XiV wieku są w przypadku Poznania bardzo skąpe. „Ulica garbarzy za miastem” pojawia się po raz pierwszy w zapisce w księgach miejskich z 6 lipca 1431 roku7. Data ta nie wyznacza jednak oczywiście w żaden sposób powstania interesującej nas osady. zapiska dotyczy sprzedaży przez Hanusza sobotę na rzecz Jakuba zwanego Crik (Krieg? Krzyk?) domu w tym miejscu, opisanego jako poło- żony między domami Gokerchena i Rotnikla (czyli Rudego Mikołaja). obszar był więc już wtedy zabudowany. o tym, że osadnictwo garbarzy w tej okolicy rozwijało się od dawna, świadczą ugody zawierane przez nich z cechem szewców (którzy też pracowali w branży skórzanej, co rodziło konkurencyjne napięcia). Ugody takie znamy z lat 1403, 1422 i 1425. Jednym z ich punktów było pozwole- nie na posiadanie przez cech szewski własnej, wspólnej garbarni. o jej wyznacze- niu przez władze miasta mowa jest w 1422 roku, natomiast w roku 1425 opisano dokładnie jej lokalizację: „między Bramą tumską [czyli Wielką] a Bramą Wodną, przed miastem, nad rzeką Wartą”8. odpowiada to położeniu Garbar, które już wówczas były zatem tradycyjnym miejscem produkcji skórzanej. tradycja ta musiała być dużo starsza. Przyjmuje się powszechnie9, że to właśnie skórnic- two stanowiło najprężniejszą gałąź gospodarki naszego miasta w średniowieczu. Poznań był też znaczącym centrum handlu skórami na międzynarodową skalę. Rzemiosła skórnicze były, ze względu na skomplikowanie procesu technologicz- nego, stosunkowo rzadkie – na naszych ziemiach większe ich skupiska znajdo- wały się w Krakowie i Poznaniu, w obu przypadkach skutkując osobnymi osa- dami podmiejskimi. nie jest przypadkiem, że cech garbarski poświadczony jest w Poznaniu jako jeden z pierwszych (w 1403 r.)10. samo wyodrębnienie garbarzy w  jednym miejscu świadczy o  ich znacznej liczbie (zwiększającej ekologiczną uciążliwość tego rzemiosła). szewstwo i  inne rzemiosła skórzane skupiały się w przyległej części miasta, między Bramą Wielką a ul. szewską11. Wolno przy- puszczać, że dyslokacja ta nastąpiła najpewniej już w początkowej fazie rozwoju 6 J. Kaczmarek, Archeologia miasta Poznania, t. i, cz. 1, Poznań 2008, s. 286–289. 7 Stadtbuch von Posen, wyd. a. Warschauer, Posen 1892, s. 259, nr 252. 8 tamże, s. 124–125, nr 359 (sullen dy schwert von dem gemeynen gerbhawse gabin, den wir yn vorlegin habin, von eynem iczlichin aschir eyne marg – – und eyn iczlich aschir sal behaldin XXIIIIer rinderyren ladir addir eyn hundirt schof fale, mer sal her nicht instossen); s. 148–150, nr 431 (Item ouch habe wir den schwirtin eyn gerbhouff ewiclich unde erblich czu beseczin, der czwisschin dem Thumtore unde Wasirtore ist, vor unser stat an der Wortin ist gelegin). 9 a. Gąsiorowski [w:] Dzieje Poznania, t. i, cz. 1, Warszawa–Poznań 1988, s. 272–273; z. zaleski, Prze- mysł skórzany w średniowiecznym Poznaniu, „Kronika Miasta Poznania” (dalej: KMP), 1928/4, s. 298–313; a. Kaniecki, Poznań…, s. 332–333. 10 Stadtbuch von Posen, s. 48–49, nr 39. 11 J. Wiesiołowski, Socjotopografia późnośredniowiecznego Poznania, Warszawa–Poznań 1982, ryc. 9. tomasz Jurek 16 ekonomicznego i przestrzennego miasta w drugiej połowie Xiii wieku. Poszlakę źródłową dla takiego przypuszczenia stanowi pochodzący z 1280 roku dokument księcia Przemysła ii, w którym potwierdził on sprzedaż na rzecz władz miejskich pewnych korzystnych dla nich uprawnień, w tym prawa do posiadania „dworu rzeźniczego, w  którym zabija się zwierzęta”12. Poznański kutlof, jak nazywano wtedy rzeźnię (z niem. Kuttelhof, od Kuttel – wnętrzności) znajdował się póź- niej – choć przyznać trzeba, że nie mamy absolutnej pewności, czy chodzi cały czas o jeden i ten sam obiekt – właśnie tuż przy Garbarach, najpewniej na ich pół- nocnym krańcu, w pobliżu Bramy Wielkiej (drugi powstał w XV wieku w poło- żonej przed Bramą Wrocławską osadzie Czapniki)13. Lokalizacja taka wydaje się w pełni naturalna. i to była instytucja nieprzyjazna ekologicznie, którą warto było postawić za murami, w pobliżu rzeki. istniał też oczywisty związek między rzeź- nią, gdzie wstępnie oprawiano zabite zwierzęta, a garbarzami, korzystającymi od razu z dostarczanego surowca. Umieszczenie kutlofu w sąsiedztwie miejsca zwa- nego później Garbarami wskazuje, że już w Xiii wieku rejon ten skupiał najpew- niej miejscową produkcję skórzaną. Garbary są więc niewiele młodsze od samego miasta lokacyjnego. Że są jednak młodsze, wskazuje ich przynależność para- fialna. nie należały potem mianowicie do miejskiej parafii św. Marii Magdaleny, której zasięg wyznaczały mury miejskie, ale – podobnie jak wszystkie przedmie- ścia przytykające do miasta od południa – podlegały parafii związanej ze starym, przedlokacyjnym kościołem św. Marcina. Gdyby istniały w momencie erygowa- nia fary (najpewniej w 1263 r.)14, to jej niewątpliwie zostałyby podporządkowane. W XV-wiecznych przekazach miejskich mowa jest potem najczęściej o „ulicy garbarzy” (platea cerdonum, Gerbergasse). niekiedy jednak pisano po prostu o „garbarzach” (cerdones) – co oznaczało całą ich osadę15. Po polsku oddawano to na pewno jako Garbary. Poświadcza to glosa zawarta w dokumencie królew- skim z 1443 roku, gdzie czytamy o łące miejskiej leżącej post cerdones aliter za garbari – czyli za Garbarami16. tak nazywano więc to przedmieście już w średnio- wieczu. Choć osada owa położona była za murami, podlegała na pewno miej- skiej zwierzchności. szczególnie wyraźnie mówi o tym wspomniany przed chwilą 12 Kodeks dyplomatyczny Wielkopolski, t. i [wyd. i. zakrzewski], Poznań 1877, nr 494. 13 W 1470 r. Marcin Czepel sprzedał stefanowi rzeźnikowi dwa domy in platea cerdonum in pede pontis ex opposito kottilhoff, archiwum Państwowe w Poznaniu, akta miasta Poznania (dalej: amP), sygn. i 296, k. 182v; najpewniej chodzi o most Chwaliszewski, przy którym Czeplowie budowali domy. J. Wiesiołowski, Socjotopografia, ryc. 9, lokalizuje jednak stary kutlof na Piaskach. 14 t. Jurek, Wokół zagadek najdawniejszych dziejów poznańskiej fary, KMP, 2003/3, s. 46–51, a ostatnio odmiennie M. słoń, Fundacja Poznania. Dominikanie, fara, szpital i lokacja miasta [w:] Ambona. Teksty o kulturze średniowiecza ofiarowane Stanisławowi Bylinie, Warszawa 2016, s. 81–107. 15 Platea cerdonum: amP i 291, k. 53, 53v, 58v; i 292, k. 65v; i 293, k. 15v, 79v; i 294, k. 44, 86v, 143, 163v; i 296, k. 182; i 298, k. 104v, 161; i 299, k. 2v, 34v itd.; Akta radzieckie poznańskie, wyd. K. Kaczmarczyk, t. i–iii, Poznań, tu t. iii, nr 2192; wersja niemiecka: tamże, t. i, nr 77 (1436: Garbergasse vor dem Wasserthore); amP i  294, k. 79 (1453: Garbergassin). Inter cerdones: amP i  291, k. 42, 90; i  292, k. 49v; i 294, k. 107, 115, 135v, 142, 153v; Akta radzieckie…, t. ii, nr 1432 (1485). In cerdonibus: amP i 293, k. 81. 16 Kodeks dyplomatyczny Wielkopolski, t. X, wyd. a. Gąsiorowski, t. Jasiński, Poznań 1993, nr 1615; Przy- wileje miasta Poznania XIII–XVIII  wieku, wyd. W. Maisel, Poznań 1994, nr 43; zob. też tamże, nr 50 (potwierdzenie Kazimierza Jagiellończyka z 1447 r., wskazujące jednoznacznie, że chodziło o nową Groblę). SMRÓD, GARBUSY, DEWOTKI I SZUBIENICA LA ę 2) ko pACĘT ZE wh 7 AE GA i = "Tp z, Flac,Ge »k | IT zz jak rnardwriski fa łka Gz a trec JA OKZZE ike Meu F zł |.Dkiqgą r +, Km 4. Średniowieczny układ urbanistyczny na tle współczesnego planu Poznania, rys. W. Szybisty „Ea. dokument monarszy. Władysław III (Warneńczyk) zezwolił w nim władzom miej- skim na wznoszenie domów we wszystkich miejscach należących do miasta, tak w jego granicach, jak i na przedmieściach, konkretnie wskazując właśnie ową łąkę za Garbarami. Miejska zwierzchność jest zresztą potwierdzona wieloma innymi przekazami. Dowód koronny stanowi okoliczność, że wszystkie transakcje doty- czące garbarskich nieruchomości załatwiano przed władzami miejskimi i wpisy- wano do miejskich ksiąg. To zresztą zupełnie zrozumiałe, skoro mieszkańcami byli w zasadzie obywatele miasta. Nie wiemy, jaki stosunek ustrojowy łączył Garbary z rozciągającymi się dalej na południe Piaskami, które były wyraźniej wyodręb- nione jako osada przedmiejska. Być może istotny jest fakt, że w 1405 roku gar- barz Janusz wystąpił jako ławnik na Piaskach” — ale nie wiemy na pewno, czy rzeczywiście był to (jak wskazywałby zawód) mieszkaniec Garbar. Wyodrębnienie Garbar od miasta (choć wyrażające się także w sferze stosunków parafialnych) 17 Stadtbuch von Posen, s. 55-56, nr 72. 17 'TOMASZ JUREK 5. Garbarz przy pracy, miniatura z Kodeksu Baltazara Behema, 1505 r., ze zb. Jagiellońskiej Biblioteki Cyfrowej miało przede wszystkim wymiar ekonomiczno-ekologiczny. Działalność pewnych ludzi usuwano poza mury, ale nie przestawali oni przez to być członkami miesz- czańskiej wspólnoty. W tym sensie Garbary, choć oddzielone murem i fosą, to jednak jakby część społecznej tkanki miasta. Staropolskie Garbary rozciągały się wzdłuż wschodniej krawędzi murów mia- sta'*, Specyficzny charakter miała część północna, przed Bramą Wielką, znajdującej się u wylotu prowadzącej od rynku ul. Wielkiej. Główną oś tego miejsca wyznaczała stara droga na przedłużeniu wspomnianej ulicy ku wschodowi, w stronę mostu na Warcie wiodącego na Chwaliszewo i dalej do katedry. Trakt był tu wybruko- wany”. Odcinek był krótki, rozciągając się między wspomnianym mostem ku kate- drze a mostem na fosie, przed Bramą Wielką. Miejsce to traktowano potem jako osobną osadę i nazywano ją Międzymosty, Międzymoście itp., czego pamiątką jest do dziś nazwa odchodzącej w tym właśnie miejscu ku południowi ul. Mostowej. Równoleżnikowa droga między mostami biegła prostopadle w stosunku do połu- dnikowej osi Garbar, co nadawało organizacji przestrzeni tego miejsca rys odręb- ności. Miejsce to długo pozostawało słabo zabudowane. Znajdowała się tu bowiem miejska szubienica, zlikwidowana dopiero w związku z budową nowego obiektu (poświadczonego od 1403 r.) przy drodze na Wrocław (w okolicy dzisiejszej ul. 1 Charakterystykę przestrzeni i ludności Garbar dał J. Wiesiołowski, Socjotopografia..., s. 223-228. 19'W 1493 r. miasto płaciło brukarzom pracującym koło kutlofu (Stadtbuch von Posen, s. 362). 18 smród, garbusy, dewotki i szubienica 19 Krzyżowej), gdzie położenie na stoku terasy zapewniało dużo lepsze warunki obser- wowania spektakli kaźni20. smutna funkcja miejsca przed Bramą Wielką powodo- wała obarczenie go społecznym tabu. nieprzypadkowo zapewne już w Xiii wieku zlokalizowano w pobliżu wspomniany wyżej kutlof – również uznawany za obiekt nieczysty. Długo były to chyba jedyne budowle w tej okolicy. szerzej zaczęto ją zabudowywać dopiero w XV wieku, gdy pamięć o szubienicy ulegała już stopniowo zatarciu. Bogaty patrycjusz Kasper Fafko zbudował za pozwoleniem władz miejskich (w których sam wtedy zasiadał) młyn na fosie, u jej ujścia do Warty, na północ od Bramy Wielkiej i drogi. W związku z tą inwestycją Fafko otrzymał od miasta obydwa brzegi tej fosy aż po Bramę Wodną21. Jest charakterystyczne, że powstanie młyna, a potem kolejnych domów w sąsiedztwie wywołało spór kompetencyjny plebanów z kościołów św. Marcina i św. Wojciecha, których parafie właśnie tu się schodziły22. Wskazuje to, że wcześniej teren ten nie był zasiedlony. Kilkadziesiąt lat później (1499) nowy właściciel młyna, Wojciech Widawski, zapewnił sobie pozwolenie na ogrodzenie całej przestrzeni wokół młyna i przyległych domków wraz z zamknię- ciem jej „trzecią bramą” (dwie pozostałe to Brama Wielka w murach miejskich oraz brama u wejścia na most Chwaliszewski). Konieczność takiego kroku motywowano faktem, że dotąd obcy ludzie mieli zwyczaj znosić swe śmieci na prywatny grunt Widawskiego23. ta brzydka praktyka zdaje się świadczyć o utrzymującej się wciąż tradycji nieczystego charakteru tego miejsca. W połowie XV wieku zabudowano też południową stronę drogi. naprzeciwko młyna Fafków powstał wreszcie zielstatt, a więc strzelnica, służąca pewnie poznańskiemu bractwu kurkowemu24. Właściwy trzon garbarskiej osady wyznaczała ulica rozciągająca się od Bramy Wielkiej do Bramy Wodnej (znajdującej się u  wylotu ul. Wodnej). to te dwa punkty orientacyjne wymieniano często, opisując zasięg Garbar. Ulica zabudo- wana była po obu stronach. Jedne domy wychodziły tyłami na fosę, inne – na brzeg Warty25. ze względu na ogólną szczupłość miejsca działki nie mogły być zbyt rozległe. Wszystkie miały jednak dostęp do bieżącej wody i nadawały się do prowadzenia produkcji garbarskiej. Mamy więc w źródłach liczne wzmianki o warsztatach tego rzemiosła. określano je niemieckim terminem technicznym 20 Położenie starej szubienicy określa zapiska z 1418 r., gdzie mowa o młynie Kaspra Fafki bey deme aldin gerichte gelegin (Stadtbuch von Posen, s. 104, nr 284). o poznańskich szubienicach zob. W. Maisel, Sądow- nictwo miasta Poznania do końca XVI wieku, Poznań 1961, s. 255–257. 21 Kodeks dyplomatyczny Wielkopolski, t. Viii, wyd. a. Gąsiorowski, t. Jasiński, Warszawa–Poznań, nr 809. 22 Słownik historyczno-geograficzny województwa poznańskiego w średniowieczu, cz. V, Poznań 2011–2016, s. 172. 23 Akta radzieckie…, t. ii, nr 1719. 24 amP i 292, k. 60v (1445: garbuz post celstat); i 293, k. 101v (1449: garbusz in postico czelstat); i 296, k. 167v (1470: młyn Fafków ante portam Summi in fossato civitatis – iuxta locum czelstadt). 25 amP i 291, k. 58 (1441: garbhus dorso ad fossatum civile versum), 58v (1441: curia in platea cerdonum ante walvam Acquaticam cum dorso ad Summum verso), 89v (1441: domus postico ad Summum versa), 90 (1442: garbhus dorsum ad Summum versus), 94 (1442: domus dorso ad Summum versa), 101v (1442: domus ad aquam fluvii attingens); i 293, k. 79v (1448: in cerdonum platea area versus civitatem super fos- sato); i 294, k. 79 (1453: en hauws off der garbergassin ab man geet von Tumthore off der linken hanth), 118 (1456: domus sita tergo ad civitatem); i 296, k. 128 (1468: domus supra fluvium); i 298, k. 104v (1488: super fossato). tomasz Jurek 20 Garbhaus. W tekstach łacińskich występuje on w formie garbusz lub garbus – i jest to niewątpliwie postać spolszczona, używana pewnie w ówczesnej mowie potocznej poznaniaków26. owe „garbusy” zaczynały się już od północnego skraju ulicy (czytamy o warsztacie stojącym na tyłach strzelnicy), a stały po obu jej stronach. niekiedy określenie to pojawia się w połączeniu z terminem area (lub hofstatt), oznaczającym w zasadzie pustą parcelę. Być może więc bywały też działki, na których znajdowały się wyłącznie warsztaty, bez domów mieszkalnych. istniał ponadto specjalny garbus cechu szewców. Garbusy, których kluczowy ele- ment stanowiły otwarte kadzie z mieszaniną wapna i popiołu, w której moczyły się świeże skóry, nadawały pewnie ton krajobrazowi, wizerunkowi i atmosferze całej okolicy. Było to prawdziwe zagłębie industrialne i niewątpliwie naprawdę tu śmierdziało. zabudowa stale gęstniała, a liczba domów rosła. ok. 1430 roku było ich 30, w 1500 – 39, w 1534 – już 55 (31 po jednej, 24 po drugiej stronie drogi), a w roku 1549 – aż 84 (i 21 „między mostami”)27. Rozwoju nie wstrzy- mywały kataklizmy w rodzaju straszliwego pożaru, jaki strawił całe miasto (wraz z Garbarami) w 1447 roku. Wzrost ten osiągano przez zabudowywanie wspomnia- nych pustek, likwidowanie przejść między parcelami, zapewne także w wyniku podziałów pierwotnych działek, przede wszystkim jednak chyba poprzez prze- dłużanie zabudowy ku południowi, ku Piaskom. W ciągu domów występowało kilka „przejść do wody”, a więc w kierunku Warty28. Jedno znajdowało się na krańcu północnym, przy Bramie Wielkiej, drugie w części południowej. z tym pierwszym identyfikować można „drogę miejską zwaną przestanią”29, być może prowadzącą do przystani rzecznej, która mieściła się zatem nieco powyżej mostu Chwaliszewskiego. najważniejsza była jednak przerwa zabudowy na wysokości Bramy Wodnej. Wychodząca z niej droga (na przedłużeniu ul. Wodnej) prze- cinała ulicę garbarską i przechodziła przez most (zwany nowym) na Warcie na następną wyspę warcianą. W połowie XV wieku usypano tam długą groblę, po której prowadziła droga na drugi brzeg, do wsi Rataje, a potem na Środę i dalej, do Krakowa, Lwowa czy Warszawy. stała się ona jednym z najważniejszych szla- ków wylotowych z miasta, umożliwiając ominięcie uciążliwego przejazdu przez 26 staropolszczyzna znała potem słowo „garbuz” (Słownik polszczyzny XVI wieku, t. Vii, Wrocław 1973, s. 195–196; M. arct, Słownik staropolski, opr. a. Krasnowolski, W. niedźwiedzki, Warszawa 1920, s. 78), oznaczające zarówno garbarnię jako cały warsztat, jak i konkretne naczynie garbarskie, a do tego także arbuza. Używam jednak dalej formy „garbus”, bliższej piętnastowiecznym zapisom źródłowym. 27 J. Wiesiołowski, Socjotopografia…, s. 224; a. Warschauer [w:] Stadtbuch von Posen, s. 70*; J. Łukaszewicz, Obraz historyczno-statystyczny miasta Poznania w  dawniejszych czasach, Poznań 1838, wyd. 2: Poznań 1998, t. i, s. 16. 28 amP i 292, k. 38v (1444: dwór ante walvas Summi – – penes transitum ac gradendum ad aquam transe- untem); i 296, k. 143 (1469: działka przed Bramą Wielką obok transitum), 172v (1470: Cunradt et Hynek seniores fraternitatis cerdonum suo et dicte fraternitatis nominibus vendiderunt – – aream ipsorum in platea cerdonum inter transitum et hereditatem N. Wilda – – provido Johanni Gecz), 218 (Jan Giecz zapisuje czynsz na domku między Mikołajem Wildą et transitum ad aquam); i 298, k. 127v (1490: domek penes ambitum eundo ad aquam obok domu Mikołaja Wildy); działka Wildy znajdowała się w południowej części Garbar. 29 amP i 298, k. 15v, 21 (1484: kamienica na ul. Wielkiej z browarem retro curiam in platea cerdonum penes przestanie civitatis), 108 (1489: curia inter cerdones penes viam civitatis dictam przestanye), 209 (1496: curia inter cerdones in sinistra manu eundo ad platheam de porta Summi penes transitum); zob. J. Wiesiołowski, Socjotopografia…, s. 224 (nieco nieściśle). SMRÓD, GARBUSY, DEWOTKI I SZUBIENICA 6. Garbarz przy pracy, sztych Josta Ammana z dzieła Das Standebuch, 1568 r., fot. Wikimedia osady kościelne. Wzdłuż tej drogi rozwijała się zabudowa, tworząc przedmieście zwane Nową Groblą (w nawiązaniu do założonego krótko przedtem miasteczka Grobla Kapitulna, czyli Chwaliszewa). Zezwolenia na tę właśnie inwestycję doty- czył cytowany przywilej królewski z 1443 roku, w którym mowa o „łące za gar- barzami” na której miasto zaczęło już pierwsze prace budowlane. O narożnik na skrzyżowania tej drogi z Garbarami chodziło w zapisce z 1446 roku, gdzie czy- tamy o domu „przy ulicy garbarzy na rogu, jak idzie się do secretum, po prawej stronie”. Owe secretum, czyli „miejsce ustronne) to nic innego jak wychodek. O ile jednak tego rodzaju obiekty wzmiankowane są w źródłach miejskich zawsze w związku z konkretnymi posesjami, o tyle tu mamy do czynienia z wiodącą „na stronę” drogą publiczną. Chodzi więc najpewniej o szalet publiczny. Domyślać 30 AmP I 293, k. 15v: Andreas Ponyeczsky resignavit — — Nicolao Schubert domum in cerdonum platea in acie eundo ad secretum in dextra manu sita. W innej zapisce położenie tego samego domu mamy określone: super domo sua in platea cerdonum in acie ex opposito aree Kamner cerdonis in dextra manu sita contigue penes pontem eundo de civitate in Srzodam (1 294, k. 105). 21 tomasz Jurek 22 się należy, że znajdował się nad samą Wartą, na tyłach garbarskich domów, przy moście na nową Groblę, a może już nawet na nowej Grobli – gdzie miał potem swą działkę kat miejski31, który z urzędu troszczył się o takie miejsca (inny sza- let miejski znajdował się obok publicznego domu rozpusty w baszcie katowskiej w murach miejskich przy ul. Woźnej). zlokalizowanie tego przybytku w tej wła- śnie okolicy, skądinąd zbrukanej, wydaje się całkowicie logiczne. zabudowa ulicy stopniowo posuwała się ku południowi, w stronę założonego w latach 20. XV wieku nowego Cmentarza i stojącego na nim kościoła Wszystkich Świętych, który wprawdzie dawno już zniknął z  poznańskiej przestrzeni, ale zostawił po sobie ślad w postaci nazwy ul. Wszystkich Świętych. Być może i tego kierunku dotyczy wspomniana wzmianka z  1443  roku o  rozciągającej się za Garbarami łące. Charakterystyczne, że pochodząca z tego samego roku zapiska o sprzedaży „domku przed Bramą Wodną, idąc w stronę Wszystkich Świętych” nie wspomina wcale ulicy garbarzy. terenu tego widocznie jeszcze do niej nie liczono. Kilkanaście lat później czytamy już o położonym przy ulicy garbarzy dworze za nowym Cmentarzem (1454) albo domu przy bramie nowego Cmentarza (1458)32. Rozbudowujące się w tę stronę Garbary traciły już, jak się zdaje, swój produkcyjny charakter. W rejonie tym stykały się z domami i działkami innych przedmiejskich osad – Gaski, czyli po prostu „uliczki” (chodzi o dzisiejszą ul. za Bramką), oraz Piasków. zdecydowane ożywienie tej okolicy i rozwój jej zabudowy przyniosła fundacja na Piaskach klasztoru Bernardynów, dokonana w 1455 roku, a będąca pokłosiem wizyty w Polsce charyzmatycznego kaznodziei Jana Kapistrana, który swe kazania (ponoć wielogodzinne) głosił wprawdzie w Krakowie, ale poruszył nimi cały kraj. Mamy więc jakby trzy różne Garbary – w środku te właściwe, przemysłowe, garbarskie, na północy zaś młyn i trochę domów wzdłuż drogi do katedry, na połu- dniu z kolei powstające wciąż nowe domy na przedłużeniu starej ulicy. zabudowa wszędzie była niewątpliwie drewniana. o pierwszych bernardynach opowiadano, że długo nie chcieli budować murowanego klasztoru, trzymając się zasady, aby żyć tak samo jak okoliczna ludność33. Budynki nie były imponujące. inwentarz majątku po mieszkającym tu Janie samsonie z 1565 roku opisuje jego dom z kil- koma zaledwie pomieszczeniami: na dole izba, „przed nią łóżko” (a więc osobna komora do spania), obok stajnia, a „na górze” – dodatkowa izdebka. W tym samym czasie pojawiać się zaczęły pierwsze domy murowane34. Gęstniejąca zabudowa na właściwych Garbarach nadawała im zapewne już miejską postać, ta nowa nato- miast, rozwijająca się ku Piaskom, zachowywała wciąż raczej luźniejszy, bardziej 31 amP i 298, k. 126v (1490: dwór na nowej Grobli obok kata Michała), 130v (1490: Michałowa wdowa po kacie Michale sprzedaje dom na nowej Grobli). 32 amP i 292, k. 13v (1443: domunculum ante valvam Aquaticam ad Omnes Sanctos eundo in manu dextra); i 294, k. 86v (1454: curia retro cimiterium nowum in platea cerdonum), 143v (1458: dom in platea cerdonum – – penes walwam cimiterii); i 296, k. 43 (1464: domus in platea cerdonum retro novum cimiterium). 33 Memoriale Ordinis Fratrum Minorum a fr. Ioanne de Komorowo compilatum, wyd. X. Liske, a. Lorkiewicz [w:] Monumenta Poloniae Historica, t. V, Lwów 1888, s. 176. 34 najstarszy był dom beginek z 1559 r. (o którym niżej); zob. też Inwentarze mieszczańskie z lat 1528–1625 z ksiąg miejskich Poznania, wyd. s. nawrocki, J. Wisłocki, Poznań 1961, s. 84–85 (1565), 272 (1591: „dom ten, który na Garbarach jest, cztery lata temu jako go z gruntu swem kosztem murem wywiodła”). SMRÓD, GARBUSY, DEWOTKI I SZUBIENICA O AEO NSS 7. Garbarze Płuczą skóry w rzece, fragment widoku Grodna, sztych Matthiasa Ziindta, 1568 r., fot. Wikimedia wiejski charakter (w księgach miejskich mówi się niekiedy o ogrodach, dworach lub nawet folwarkach, choć przeważnie nie sposób dokładnie określić, w którym miejscu ulicy lokalizować należy dany obiekt). Te różnice w charakterze przestrzeni znajdowały swe odbicie także w zróż- nicowaniu społecznym. Na Garbarach żyło — sądząc z przytoczonej liczby 30-80 domów (do czego należałoby zapewne doliczyć osobno 10-20 domów na wąskim Międzymościu) - kilkuset do tysiąca mieszkańców. Każda z trzech części miała także pod względem społecznym odrębne oblicze. Najbardziej specyficzne były właściwe, środkowe Garbary jako stara osada rzemieślnicza, naszpikowana garbusami. Trzon mieszkańców stanowili tu rzeczywiście garbarze. Zauważyć trzeba zresztą ich zróżnicowanie. Piętnastowieczne zapiski z ksiąg miejskich obok najliczniejszych garbarzy zwykłych, bezprzymiotnikowych, rozróżniają także garbarzy białych (albi cerdones, weifgerber) i czerwonych (ruffi cerdones, rotgerber). To świadectwo postępującej specjalizacji zawodowej. Biali, zwani po polsku białoskórnikami, zajmowali się wyprawianiem delikatnych skór służących do produkcji galanteryjnej (na rękawiczki itp.). Czerwonych z kolei (czerwono- skórnicy) nie rozróżniano dobrze od garbarzy „prostych, wytwarzających skóry grube i twarde, co stanowiło zresztą podstawową gałąź działalności tej branży. W zasadzie więc wydaje się, że garbarze w swej masie byli czerwonoskórnikami, a tylko niektórzy, wąsko wyspecjalizowani — białoskórnikami. Terminologia źró- dłowa nie jest zresztą w tym zakresie całkiem jasna — czego przykładem niech 23 tomasz Jurek 24 służy łacińskojęzyczna zapiska (1451), w której obok siebie występują Michał Konrad rotgarber, Piecz garbarz (zapisany po polsku) i Michał Hannus weys- garber35. Miarą koncentracji odpowiednich fachowców na Garbarach jest fakt, że tutaj mieszkali wszyscy starsi cechu garbarskiego. Całe niemal życie tego cechu koncentrowało się więc w tym miejscu; wiemy, że miał tu nawet własną działkę36. nie wiemy jedynie, gdzie realizował on swe zadania religijne (stano- wiące wszak istotny element cechowej aktywności) – czy w  tak bliskiej prze- cież farze miejskiej, czy też jednak raczej we własnej parafii świętomarcińskiej. Wiemy, że garbarze poczuwali się do związku z jednym z ołtarzy u św. Marcina, ale o patronat nad nim musieli toczyć spory z bractwem ubogich. na bractwo to dokonywali zresztą zapisów (a więc i z nim się identyfikowali), szczególnie zaś ciekawe świadectwo złożonych stosunków między obu gremiami daje sprawa fundacji Langhannusa (Długiego Jana) z Garbar na rzecz scholarów uświetniają- cych śpiewem liturgię u św. Marcina (1465); opiekę nad wypłatami powierzył on bractwu ubogich, grożąc jednak, że jeśli zaniedba ono swych powinności, to cech garbarski (w imieniu którego widocznie działał) przeniesie fundację do kościoła Bernardynów37. z kolei przykład Katarzyny wdowy po Łukaszu siodlarzu, która sprzedała (1497) swój garbus na pobożne zapisy po równo na rzecz św. Marii Magdaleny, dominikanów, Bożego Ciała i bernardynów38, pokazuje raczej słabą identyfikację z własną parafią. obok obu rodzajów garbarzy w tę samą okolicę ściągali także przedstawiciele innych rzemiosł skórzanych, a więc szewcy (mający tu zresztą, przypomnijmy, swój wspólny garbus), rymarze, siodlarze, rękawicznicy, paśnicy (produkujący pasy), kuśnierze, a także pergameniści, choć w przypadku wszystkich tych zawo- dów nigdy nie wchodziło w grę masowe przenoszenie się na Garbary, tak że nie tworzyły się tu ich większe skupiska. skórnicze specjalizacje ulegały w dodatku łatwemu mieszaniu. Przykładem służyć może występujący w latach 1451–1452 stefan noszący wprawdzie przydomek schubert (a więc szewc), ale określany do tego jako garbarz lub czerwonoskórnik39. Mamy tu niewątpliwie człowieka z szew- skiej rodziny, który osiadłszy na Garbarach, zmienił wykonywany zawód. inny przykład stanowi szewc Piotr Hotzer sprzedający swój garbus innemu szewcowi, Wawrzyńcowi sinko (1441)40. Widać też rymarzy przejmujących warsztaty garbar- skie. Rymarz Piotr miał swój garbus zaraz przy strzelnicy (1449), a kilkadziesiąt lat później słyszymy o garbusie pozostałym po zmarłym rymarzu Mikołaju (1497)41. Jeszcze ciekawszy przypadek opisuje inna zapiska (1505), dotycząca ugody mię- dzy Dominikiem ze Lwowa i  Mikołajem rymarzem z  Krakowa a  poznańskim rymarzem Janem Wróblem w  sprawie działki z  garbusem pozostałej po zmar- 35 amP i 294, k. 26v; zob. też przyp. 39. 36 zob. zapiskę z 1470 r., przytoczoną w przyp. 28. 37 Słownik historyczno-geograficzny województwa poznańskiego, cz. V, s. 186 (proces o  obsadę altarii w 1486 r.), 189 (zapisy dla bractwa), 190 (fundacja dla śpiewaków). 38 amP i 299, k. 5. 39 amP i 294, k. 12v (cerdo), 34 (ruffus garbar). 40 amP i 291, k. 58. 41 amP i 293, k. 101v; i 299, k. 2v. smród, garbusy, dewotki i szubienica 25 łym zającu42. to nie tylko świadectwo brania się rymarzy do garbowania skór. odsłaniamy tu rąbek niejasnych dla nas powiązań, może rodzinnych, może zaś tylko finansowo-zawodowych, wiążących całe środowisko rzemiosł skórzanych w skali ogólnopolskiej. Całe to dość barwne towarzystwo różnych specjalistów od skór miewało co prawda konkurencyjne interesy – jak pokazują zwłaszcza długie i chyba ostre spory garbarzy i szewców na początku XV wieku. Miały one wymiar nie tylko zasadniczy i grupowy, ale niekiedy i personalny. W czasie ich trwania zdarzyło się np. (1421), że cech szewski oskarżył niejakich niklosa Molnera i Jana Polskiego w sprawie o garbowanie (umme des garbins wegin), aczkolwiek rada miej- ska uniewinniła wtedy oskarżonych43. od czasu ugody z 1425 roku spory te jednak wygasły. na Garbarach nie słychać potem o zawodowych konfliktach. Dominował raczej duch więzi sąsiedzkiej. znakomitą jej ilustrację przynosi sprawa z roku 1430, kiedy to pewien ziegelstreicher (ceglarz) trafił w miejskie dyby. za jego uwolnie- nie zgodnie poręczyli wtedy Witke Gerber (garbarz), Mikołaj Meurer (murarz), Mikołaj Hanczkemecher, Bederman schubert (szewc), Paweł satteler (siodlarz) i Piotr Helisch44. Wszyscy ci poręczyciele to mieszkańcy Garbar. także nieszczęsny ceglarz był na pewno stąd (mieszkali tu jacyś zieglerowie). Mamy tu piękny przy- kład sąsiedzkiej solidarności ponad zawodowymi podziałami. Mieszkańcy Garbar stanowili, niezależnie od wykonywanej profesji, jedną wspólnotę. W skali całej społeczności miasta nie odgrywali natomiast wybitniejszej roli. Wśród mieszkańców Garbar nie spotykamy w XV wieku żadnego przedstawiciela władz miejskich, ławy czy rady. Reprezentowali niezbyt imponujący poziom mająt- kowy. to pochodna statusu zawodowego. Garbarstwo nie gwarantowało wielkich dochodów, naznaczone za to było piętnem niechęci – typowej wobec wszystkich stykających się z krwią i nieczystościami. nie była to praca ciesząca się wielkim szacunkiem45. Mimo to Garbary (obok Czapników, rozciągających się  przed Bramą Wrocławską, w okolicy dzisiejszej ul. strzeleckiej) zajmowały wśród przed- mieść poznańskich szczególną pozycję, wyróżniając się pewną zamożnością i sto- sunkowo wysokim prestiżem społecznym – przy czym zauważyć jednak trzeba, że  w  skali miasta nawet najbogatsi załapywali się tylko do warstwy średniej, a miarą prestiżu było zasiadanie we władzach cechowych (co wynikało wszakże z oczywistej okoliczności, że wszyscy mistrzowie garbarscy skupieni byli w tym właśnie miejscu). zdarzały się jednak wśród garbarzy, acz rzadko, zamożniejsze i  bardziej rzutkie jednostki, które wychodziły z  zaklętego kręgu zawodowego przedmieścia. Jacyś garbarze (cerdo 1432, Jerzy 1451, Jan Lichtenberg 1455) mieli domy przy ul. Żydowskiej, czyli sukienniczej, Jan Langhannus przy ul. Wielkiej, Wit Gerber przy ul. Wodnej i na Piaskach, Rotnikel przy ul. Wodnej, Jakub Garber zaś – winnicę na Świętym Wojciechu i ogród koło cegielni na Glinkach, na zachód 42 Akta radzieckie…, t. iii, nr 2192. W 1484 r. rymarz Mikołaj Wróbel (pewnie ojciec Jana) kupił hered- itatem dictam garbusz in platea cerdonum inter aream desertam fraternitatis sutorum et Nicolai Wapner cerdonis od wdowy po Wojciechu zającu (amP i 298, k. 30). 43 Stadtbuch von Posen, s. 121, nr 351. 44 tamże, s. 186, nr 524; por. amP i 293, k. 50v (1447: Hannus Cziglar odstępuje ojcu Hannusowi dom in platea cerdonum). 45 J. Wiesiołowski, Socjotopografia…, s. 30–62, 129. tomasz Jurek 26 od miasta (w okolicach dzisiejszego placu Wolności)46. Maciej Gerber posiadał w mieście jatkę rzeźniczą, którą po jego śmierci (1430) sprzedali opiekunowie jego syna Marcina, może na koszty nauki chłopca. Już bowiem w semestrze zimowym 1430/1431 zapisał się on na Uniwersytet Krakowski, gdzie uzyskał z czasem baka- laureat sztuk wyzwolonych (jesienią 1434  r.). Wróciwszy do Poznania, Marcin Gerber został altarystą w farze św. Marii Magdaleny (1436–1450), jak wielu innych mieszkał w  „domku” (domunculum) na Piaskach, a  umierając (1450), zostawił niewielki kapitał, przeznaczony na kolejną fundację ołtarzową w farze47. Jest to jedyny znany nam człowiek, który wyszedłszy z Garbar, zrobił karierę duchowną, niezbyt zresztą świetną. Mniej wyraźnie sprofilowane było oblicze społeczne mieszkańców obu krań- ców Garbar. na północy, przy Bramie Wielkiej, stanęły domy przeznaczone na sprzedaż i wynajem, więc mieszkali tam różni ludzie. Podobnie było w odniesieniu do części południowej. Mniej było tam już garbarzy i ich garbusów. Panowała za to większa różnorodność profesji48. zdarzali się nawet malarze, wśród nich Klemens, chyba biegły w swym artystycznym rzemiośle, skoro powierzano mu zamówie- nia z opactwa lubińskiego49. Jako właściciele domów pojawiali się też poznańscy patrycjusze, którzy jednak niewątpliwie nie mieszkali w tej niezbyt przyjemnej okolicy. i to były domy stawiane z myślą o podnajmowaniu. na krańcach przy- ległych do Piasków i Gaski infiltrował już element specyficzny dla tamtych oko- lic, będących – jak ujął to Jacek Wiesiołowski – „skupiskiem kleru i dewotek”50. znajdujące się tam domki duchownych farnych zaliczano już zresztą niekiedy do rozwijających się w tę stronę Garbar. Dotyczyło to także domu beginek bernar- dyńskich, pobożnych kobiet, nieskładających wprawdzie właściwych ślubów, ale wiodących wspólnotowe życie podług reguły trzeciego zakonu i zasad pobożno- ści franciszkańskiej51. Jego twórczynią była w 1458 roku, a więc na fali fascynacji 46 Stadtbuch von Posen, s. 274, nr 365; amP i 291, k. 96v; i 292, k. 18, 64v; i 293, k. 80v, 99, 101v; i 294, k. 20, 101v, 121. 47 Stadtbuch von Posen, s. 228–229, nr 16–17, s. 231, nr 38, s. 255, nr 216; P. Dembiński, Altaria rodziny Beme w  kościele parafialnym Św. Marii Magdaleny w  Poznaniu w  XV  wieku [w:] Homi- nes et societas. Czasy Piastów i  Jagiellonów. Studia historyczne ofiarowane Antoniemu Gąsio- rowskiemu w  sześćdziesiątą piątą rocznicę urodzin, Poznań 1997, s. 510; amP i  291, k. 75 (kupuje czynsz); i  292, k. 36, 41 (zakupy czynszów), 42 (prokurator altarystów farnych), 44v, 52v; i 293, k. 31v (prokurator), 55 (sprzedaje domek); i 294, k. 5v (sprawa legatu testamen- towego). studia: Metryka Uniwersytetu Krakowskiego z  lat 1400–1508, wyd. a. Gąsiorowski, t. Jurek, i. skierska, R. Grzesik, Kraków 2004, t. i, s. 154 (nr 30h/224: Martinus Mathie de Pozna- nia); Najstarsza księga promocji Wydziału Sztuk Uniwersytetu Krakowskiego z  lat 1402–1541, wyd. a. Gąsiorowski, t. Jurek, i. skierska, Warszawa 2011, s. 209 (nr 34/21: Martinus de Poznania). 48 zestawienie daje J. Wiesiołowski, Socjotopografia…, s. 226. 49 Acta capitulorum nec non iudiciorum ecclesiasticorum selecta, wyd. B. Ulanowski, t. ii, Kraków 1902, nr 1559, 1582. Klemens mieszkał na południowym krańcu Garbar (amP i 298, k. 96). 50 J. Wiesiołowski, Socjotopografia…, s. 217. 51 o beginkach na Garbarach: J. Łukaszewicz, Krótki opis historyczny kościołów parochialnych w dawnej diecezji poznańskiej, t. i, Poznań 1858, s. 168–169; K. Kantak, Bernardyni polscy, t. i, Lwów 1933, s. 267; J. nowacki, Dzieje archidiecezji poznańskiej, t. ii, Poznań 1964, s. 777–778; o beginkach w ogóle zob. ostat- nio: Proces beginek świdnickich w 1332 roku. Studia historyczne i edycja łacińsko-polska, oprac. P. Kras, t. Gałuszka, a. Poznański, Lublin 2017. SMRÓD, GARBUSY, DEWOTKI I SZUBIENICA 8. Przywilej króla Władysława III z 1443 r., w 4 wierszu od dołu czytamy: „Signanter tamen in prato alias na blonyv civili post / cerdones aliter za garbari iacente” [Mianowicie zaś na łące miejskiej czyli na błoniu za garbarzami czyli za garbary leżącej], ze zb. Archiwum Państwowego w Poznaniu charyzmatem przybyłych niedawno bernardynów, mieszczka Katarzyna Pniewska w budynkach otrzymanych od bogatego patrycjusza Mikołaja Peszla. Były to nie- wątpliwie jedne z owych domów czynszowych, które zdecydowano się jednak tym razem przeznaczyć na zbożny cel. Dom znajdował się wtedy tuż przy Nowym Cmentarzu, po północnej stronie dzisiejszej ul. Wszystkich Świętych. Beginki (obecne w Poznaniu już wcześniej w innych domach, związanych z farą i domini- kanami) odgrywały wielką rolę społeczną, dając schronienie samotnym kobietom, które nie chciały lub nie mogły wiązać się ślubami zakonnymi, ściągając je nie tylko z samego miasta, ale także z całej Wielkopolski, mieszczki i szlachcianki. Beginki spotykały się też jednak często z niechęcią zarówno kleru (zwłaszcza niż- szego, parafialnego), jak i otoczenia świeckiego — które zarzucało im różne podej- rzane praktyki, rozwiązłość, a nawet herezję. W Poznaniu nie dochodziło do tak poważnych konfliktów, ale też nie obywało się bez pewnych napięć. Przed preten- sjami miejscowego plebana od św. Marcina (który ściągał od nich jakieś opłaty) pobożne kobiety bronić musiał sam biskup. Przez kilkanaście lat wspólnota cał- kiem dobrze się rozwijała, czytamy bowiem o nabywaniu kolejnych przyległych 27 tomasz Jurek 28 posesji (1466, 1471, 1476)52, potem jednak wiadomości się urywają, co wskazuje chyba na kryzys. Wydaje się charakterystyczne, że pewien wielkopolski glosator już około 1500 roku jako synonim pojęcia „beginka” utrwalił pogardliwe słowo „klepka” (czyli fałszywa mniszka, klepiąca bezmyślnie modły)53. Miasto (wówczas już ulegające wpływom reformacji) gwałtownie protestowało, gdy siostry posta- wiły sobie murowaną siedzibę (1559). Dom beginek (zwanych też bernardyn- kami bądź właśnie klepkami) przetrwał jednak, przeniesiony później (po pożarze z 1549 r.?) w bezpośrednie sąsiedztwo klasztoru Bernardynów, w miejsce utrwa- lone do dziś kaplicą Przemienienia Pańskiego, aż do zniesienia go przez władze pruskie na równi z innymi klasztorami. Południowy kraniec Garbar naznaczony był więc w  późnym średniowieczu dewocją, promieniującą z  bernardyńskich Piasków. to jakby przeciwwaga dla tradycyjnie niechętnej opinii o tej ulicy, koja- rzącej się z brudem i smrodem. to nie jedyna sprzeczność w  dziejach najdawniejszych Garbar. na wąskiej przestrzeni kilkuset metrów znajdujemy tam bowiem różne światy. W ogóle było to jakby miasto niemiasto: niby osobna osada, odcięta od miejskiego świata fosą i murami, a jednak wrośnięta w ekonomiczną i społeczną codzienność miasta. Już opis stanu Poznania po strasznej wojnie północnej w początkach XViii wieku ujmuje Garbary nie między przedmieściami, ale wśród kwartałów właściwego miasta w murach54. Właśnie w tym zawieszonym między różnymi sferami miej- scu skupiać się łatwo mogły niczym w soczewce różne konflikty i emocje targa- jące całymi społeczeństwami tamtych epok. ten przejściowy i stykowy charakter zatarły dopiero zmiany urbanistyczne wprowadzone po rozbiorach przez władzę pruską, która rozbiła średniowieczny układ, obaliła mury obronne, zasypała fosę i  w  pełni inkorporowała Garbary do miejskiego organizmu. Kiedy szedł nimi Marceli Motty – w ostatniej zresztą ze swoich przechadzek – była to już dość zwy- czajna ulica w mieście, choć jeszcze on pamiętał, że tutejsze „kamienice” stawiano 52 amP i 294, k. 143v (1458: Nicolaus Peschel resignavit domum suam in platea cerdonum penes Janowa telificem penes valvam cimiterii – – et domum sitam penes Janowa in novo cimiterio – – virtuose virgini Katherine begude Pnyewska); i 295, k. 29v (1461: Elisabeth Grabska condescendit – – omnem sortem suam sue domus in platea cerdonum – – religiose Anne Cubaczka); i 296, k. 66 (1462: generosa et religiosa domina Barbara Ziliczka resignavit domum suam penes monasterium s. Bernhardini – – honeste et nobili Elisabeth Grabska habendam post mortem suam – – pro conventu feminarum ordinis prefati excepta tamen pro se libera et pacifice habitacione ad vitam suam); i 296, k. 92 (1466: Katherina filia olim Michaelis Vermeloff – – vendidit – – aream suam ante portam Aquaticam inter hereditates Petri Luce et begudas de tercia regula b. Bernhardini in platea cerdonum – – famoso Nicolao Wilde conconsuli nostro); i 296, k. 209v–210 (1471: tutores ecclesie s. Bernardini vendiderunt – – domum – – in platea cerdonum – – retro novum cimiterium et domum Janowey – – prout ex testamento olim religiose Anne Cubaczka ad dictam ecclesiam spectare dinosce- batur, honorabilibus et religiosis Katherine Mikuschewska, Barbare Szamarzewska, Katherine de Grodzisko et Katherine de Przeprostyna sororibus de tercia regula s. Bernardini – – resignaverunt); i 297, k. 15v (1476: tutores testamenti olim Johannis Weisbecker altariste ad Omnes Sanctos vendiderunt – – domum eiusdem olim Johannis Weisbecker in cimiterio novo penes domum altaristarum – – circumspecto Hintcza Rabe consuli nostro tanquam tutori honestarum et devotarum begudarum de tercia regula). 53 B. Erzepki, Przyczynki do średniowiecznego słownictwa polskiego, „Roczniki towarzystwa Przyjaciół nauk Poznańskiego” 34 (1908), s. 29, do czego ważna recenzja a. Brücknera, „Prace Filologiczne” 7 (1909), s. 241; zob. Słownik staropolski, t. iii, Wrocław 1960–1962, s. 286. 54 J. Łukaszewicz, Obraz…, t. i, s. 22–23. smród, garbusy, dewotki i szubienica 29 przeważnie dopiero „za pierwszej okupacji”, czyli zaraz po przyjściu Prusaków. Wiek XiX w dziejach Garbar, które wydłużyły się wtedy znacznie w obie strony, ku północy i południowi, a do tego uzyskały młodszą siostrę w postaci poprzecznych Małych Garbar, to już całkowicie nowa epoka. Stinking tanneries, zealots and gallows: early days of the Garbary District Garbary today is a street in Poznań’s old town with a history dating back to the Middle ages, when it was a tanner settlement outside of the city walls inserted between the former bank of the Warta River and the city moat. The choice of its location was a direct result of the tanning process, which required access to run- ning water and produced nasty odours and contamination. During that period, many European cities moved tanners to their very fringes. as the leather industry was a pillar of all Medieval economies, Poznań’s Garbary must have been around since at least the 13th century, included in the spatial plan within the early decades after the city’s foundation under German law in 1253. it is no coincidence that Garbary was adjacent to other facilities that were deemed impure such as the city gallows and abattoirs. The article discusses the spatial development and expansion of medieval Garbary and its unique social fabric. in addition to tanners proper, the area was populated by other leather-related craftsmen (such as shoe-makers and saddlers) as well as people of many other trades. some of the local buildings were rented out, among them a few referred to as zealot houses, set up in the mid-15th century, providing dwellings to devout women influenced religiously by the popu- lar Franciscan observant friars (known in Poland as the Bernardine order) who were brought to Poznań shortly before that time. translated by Krzysztof Kotkowski 30 Karolina Pachuta, Beata Pietrzak Dawny klasztor Dominikanów w Poznaniu Odzyskiwanie barokowej świetności południowego skrzydła krużganków Kompleks budynków dawnego klasztoru ojców Dominikanów w Poznaniu położony jest w  północnej części starego Miasta, w  kwartale ulic szewskiej, Dominikańskiej, Garbary i  stawnej. od 1920  roku stanowi własność Domu zakonnego towarzystwa Jezusowego. zespół podominikański tworzą obecnie kościół pw. najświętszego serca Pana Jezusa i Matki Bożej Pocieszenia (dawniej św. Dominika) z usytuowaną prostopadle do niego od strony północnej kaplicą Matki Bożej Różańcowej oraz przylegające do nich dwa skrzydła klasztorne: połu- dniowe, zespolone z północną ścianą prezbiterium kościoła, i zachodnie, połą- czone ze wschodnią ścianą kaplicy. Jest to niewątpliwie jedno z najstarszych miejsc sakralnych po lewej stronie Warty. Pierwszy kościół w tym miejscu, wzniesiony pod wezwaniem św. Gotarda, został najpewniej ufundowany przez Bolesława Krzywoustego. W 1135 roku w trakcie podróży na spotkanie z cesarzem Lotarem iii w Merseburgu odbył on pielgrzymkę do Hildesheim, którego patronem był właśnie św. Gotard. Ów benedyktyn i biskup Hildesheim został kanonizowany zaledwie cztery lata wcześniej, a jego kult dość szybko stał się popularny także na ziemiach polskich1. Pomimo wieloletnich badań dokładna lokacja poznańskiego kościoła św. Gotarda wciąż nie jest jednak znana. Pierwsza wzmianka o  nim pochodzi z dokumentu Przemysła i z 1244 roku, w którym książę nadał teren na lewym brzegu Warty dominikanom. W zamian za kościół św. Gotarda oraz dla uzyskania rozleglejszego gruntu pod budowę klasztoru Przemysł i przekazał wówczas bisku- powi poznańskiemu Bogufałowi patronat nad książęcym kościołem św. Wojciecha „na górce”. Był to prawdopodobnie jeden z pierwszych kroków zmierzających do rozplanowania miasta na lewym brzegu Warty2. Budowę klasztoru rozpoczęto przypuszczalnie w połowie Xiii wieku od skrzydła południowego, które połączono ze wzniesionym w tym samym czasie prezbiterium nowego kościoła3. W 1258 roku dominikanie otrzymali od papieża aleksandra iV przywilej odpustowy, dzięki któremu zgromadzili środki na budowę korpusu nawo- wego. Gotycka świątynia, początkowo pod wezwaniem pierwszego męczennika 1 t. tyc, O  kościółku św. Gotharda w  Poznaniu i  kulcie tego świętego, „Kronika Miasta Poznania” (dalej: KMP), 1924/7/8, s. 125–133. 2 B. Kürbis, Poznań jako gród rezydencjonalny i osada z kościołami [w:] Dzieje Poznania, t. 1, red. J. topolski, Warszawa–Poznań, 1988, s. 77–78. 3 Historia zespołu wg Katalog Zabytków Sztuk, Miasto Poznań, cz. ii: Śródmieście. Kościoły i klasztory, red. z. Kurzawa, a. Kusztelski, Warszawa 2002, s. 28–39. Dawny klasztor Dominikanów w Poznaniu 31 zakonu – św. Piotra z Werony, przyjęła w XiV wieku patronat założyciela zgroma- dzenia, św. Dominika. zachowane do czasów obecnych mury obwodowe ukazują jej pierwotny kształt w postaci dwóch połączonych i wydłużonych prostopadło- ścianów: trójprzęsłowego prezbiterium oraz nieco szerszego, pięcioprzęsłowego korpusu nawowego. Całość przykrywał wysoki dach, prawdopodobnie z otwartą więźbą nad nawą i sklepieniem nad prezbiterium. zabudowania klasztorne stop- niowo rozbudowywano wokół czworobocznego wirydarza. Do połowy XV wieku wzniesiono skrzydło wschodnie, mieszczące kuchnię z  refektarzem na parterze i dormitorium na piętrze, oraz skrzydło zachodnie zespolone z kaplicą Matki Bożej Różańcowej. Całość zamykał krużganek ulokowany od strony północnej. zespół klasztorny był wielokrotnie niszczony przez dotykające miasto klę- ski żywiołowe. W 1464 roku fragment zabudowań uległ uszkodzeniu na skutek pożaru, który objął znaczną część miasta4. Dopiero przywilej odpustowy nadany w 1467 roku umożliwił odbudowę kościoła oraz przykrycie krużganków otaczają- cych klasztorny wirydarz czteroramiennymi sklepieniami gwiaździstymi. znaczne przekształcenia budynków konwentu przyniósł początek XVii wieku. Wiązało się to z kanonizacją w 1594 roku pierwszego polskiego dominikanina – św. Jacka odrowąża, która przyczyniła się do wzrostu powołań zakonnych. Wizytator gene- ralny Damian Fonseca, odwiedzając w  1617  roku Prowincję Poznańską, zastał w Poznaniu konwent liczący około stu zakonników5. Być może tak duża liczba braci zamieszkujących klasztor wpłynęła na decyzję o jego przebudowie. Przeor Łukasz z szamotuł, przy wsparciu swojej matki sabiny, przeprowadził w latach 1615–1622 prace budowlane, którymi kierował Krzysztof Bonadura starszy. Przebudowano skrzydło południowe oraz zachodnie. Wzdłuż północnej ściany prezbiterium powstała ponadto nowa zakrystia, nad którą na wysokości pierwszego piętra wzniesiono trójkopułową kaplicę poświęconą św. Jackowi. Połączono ją z  arka- dową loggią otwartą na wirydarz klasztorny. Elewacja północna pierwszego pię- tra uzyskała wówczas swój obecny wertykalny podział pięcioosiowy. Przęsła arkad wsparto na filarach o profilowanych głowicach. Dostawiono do nich półkolumny toskańskie o wysokich prostopadłościennych cokołach wzniesionych na ceglanych przyporach krużganków przyziemia. skrzydło zachodnie klasztoru podwyższono dodatkowo o piętro mieszczące bibliotekę. Dodajmy, że kolejna rozbudowa miała miejsce w drugiej połowie XVii wieku, gdy do północnego krużganka klasztoru dobudowano część mieszkalną i całość podwyższono o jedną kondygnację. W 1698 roku na skutek wielkiej powodzi, która nawiedziła Poznań, runęły sklepienia i  podpierające je filary kościoła6. odbudowę świątyni powierzono Janowi Catenazziemu, który zastosował we wnętrzu system ścienno-filarowy oraz nadał mu zupełnie nowy, barokowy charakter. W tym samym czasie do północno- -zachodniego narożnika nawy dobudowano dzwonnicę zwieńczoną hełmem. Kolejna klęska dotknęła kościół w 1725 roku, gdy silny huragan zwalił dach i skle- pienie. Ówczesny przeor konwentu Kandyd nadoliński „przyprowadził gmachy 4 Opisy i lustracje Poznania z XVI–XVIII wieku, red. M. Mika, Poznań 1960, s. 90. 5 J.a. spież oP, Dominikanie w Poznaniu, KMP, 2004/3, s. 14–15. 6 J. Łukaszewicz, Obraz historyczno-statystyczny miasta Poznania w  dawniejszych czasach, t. ii, oprac. J. Wiesiołowski, Poznań 1998, s. 111. Karolina Pachuta, Beata Pietrzak 32 dominikańskie do dawnej pory, a nadto kaplicę św. Jacka przyozdobił malowi- dłem al fresco, wystawiającym życie i  cuda świętego”7. Wielki pożar Poznania w  1803  roku przyniósł z  kolei ogromne zniszczenia północnej i  wschodniej części miasta oraz przyległych przedmieść, w  tym także kościoła i  klasztoru Dominikanów8. z  powodu pożaru runęło sklepienie prezbiterium oraz dachy klasztorne. z czasem rozebrano uszkodzone kopuły kaplicy św. Jacka, całość przy- krywając nowym dwuspadowym dachem i zasłaniając fasadę wysoką kruchtą9. W roku 1833 rząd pruski wydał nakaz kasaty klasztorów, w tym także domi- nikanów, znajdujących się na terenie dawnych ziem polskich. Południowe skrzy- dło poznańskiego założenia oddano wówczas administracji kościelnej, natomiast zachodnie wraz z kaplicą Matki Bożej Różańcowej przekazano bractwu różańco- wemu. skrzydło wschodnie i północne rozebrano ostatecznie przed rokiem 1868, tworząc miejsce pod nowy budynek arsenału artyleryjskiego10. W  1901  roku z  inicjatywy abpa Floriana stablewskiego pomieszczenia skrzydła południo- wego zaadaptowano na potrzeby towarzystwa trzeźwości i czytelnię katolicką. zamknięto arkady loggii i wstawiono w nie okna, a barokowy wystrój elewacji usunięto. od strony wschodniej wybudowano ponadto klatkę schodową. 22 grudnia 1920  roku kościół i  kaplicę wraz z  pozostałościami klasz- toru przejęli ostatecznie ojcowie jezuici. Kierownictwo nad renowacją wnętrz kościoła powierzono zaś niebawem poznańskiemu architektowi stefanowi Cybichowskiemu. W  trakcie prac odkryto m.in. wczesnogotycki portal kamienno-ceglany o bogatym profilowaniu11. Jego ponowne odsłonięcie nastą- piło w  latach 1957–1958, podczas prac remontowych prowadzonych przez Eugeniusza Linette. Rozebrano wówczas kruchtę, odsłaniając tym samym ceglane gotyckie lico fasady z wysuniętym ostrołukowym portalem. na początku lat 70. XX wieku w ramach prac konserwatorsko-badawczych usunięto tynki na pozostałych elewacjach, odsłaniając mur gotycki i ślady ostrołukowych okien. W ciągu kolejnych działań konserwatorskich prowadzonych aż do lat 90. ubie- głego stulecia kościół odzyskał wczesnogotycki charakter elewacji przy zacho- waniu barokowo-klasycystycznego szczytu oraz wieży. Konserwacja i restauracja elewacji W  2014  roku Firma Konserwatorska Piotr Białko zabytki Malarstwa, Rzeźby, architektury sp. z  o.o., przy współpracy towarzystwa Jezusowego, podjęła pierwsze kroki konserwatorsko-restauratorskie związane z ratowaniem niszczejących pozostałości poznańskich krużganków podominikańskich. Prace 7 tamże. 8 tamże, s. 141. 9 Kontrakt z murarzem J. schultzem, archiwum Państwowe w Poznaniu (dalej: aPP), Klasztor Dominikanów w Poznaniu sygn. 205, mf. 0–71685; Kontrakt z 2 iV 1804 r. zawarty z cieślą andrzejem nergerem, tamże. 10 z budynku arsenału artyleryjskiego do dziś zachował się fragment skrzydła północnego przy ul. stawnej. Pozostałości rozebranych skrzydeł klasztornych odkryte w czasie badań archeologicznych prowadzonych w latach 1970–1971 pozwoliły na odtworzenie zarysu planu dawnego klasztoru. Jest on wciąż czytelny na terenie pomiędzy ulicami Garbary i stawną. 11 E. Linette, Zabytek wczesnogotyckiego budownictwa w Poznaniu, „Przegląd zachodni” 1953, z. 6–8, s. 469. Dawny klasztor Dominikanów w Poznaniu 33 rozpoczęto od elewacji północnej południowego skrzydła. zanim przystąpiono do działań in situ, szczegółowo rozeznano obiekt, analizując szereg zagrożeń dla zabytku obecnych w  obrębie założeń kościelno-klasztornych. Konkluzją kwerendy w zakresie dokumentacji powykonawczych oraz projektów i progra- mów prac konserwatorskich powstałych w poprzednich latach był fakt braku kompleksowego działania zmierzającego do usunięcia przyczyn niszczenia obiektu bądź błędnie wybrana technologia prac ratunkowych. skrajnie nie- prawidłowym zabiegiem zastosowanym praktycznie w każdym metrze murów obwodowych założenia okazało się wykonanie iniekcji mikrokrystalicznej, z założenia mającej zabezpieczyć obiekt przed działaniem wilgoci podciąga- nej kapilarnie z gruntu. niespełna dziesięć lat po wprowadzeniu opisywanej metody w życie liczne zespoły badawcze udowadniały kolejno, że mieszaninę iniekcyjną cechuje niska penetracja w  materiale, a  więc wytworzenie ciągłej bariery przeciwwilgociowej nie jest możliwe. z  różnych względów, zapewne także finansowych, obiekt coraz bardziej podupadał. spośród wielu proble- mów najpilniejszym do rozwiązania było skrajnie wysokie zawilgocenie fun- damentów, dolnych partii ścian kościoła, a także przylegającej do niego kaplicy Matki Boskiej Różańcowej. Dawały również o sobie znać skutki nieszczelnych dachów, zniszczonych obróbek blacharskich oraz niedrożnego systemu odpro- wadzania wody opadowej. Dodatkowo liczne przypadkowe remonty wprowa- dziły na przestrzeni lat szereg nieprawidłowych pod względem konserwator- skim materiałów: uszczelniające tynki cementowe, nawarstwienia malarskie, nieestetyczne i uszczelniające zabrudzenia natury przemysłowej. Dopiero lata 2013–2014 przyniosły początek odzyskiwania dawnej świetności opisywanego obiektu. Już w  2011  roku wykonano pierwsze naprawy dachów. natomiast w roku 2013 rozpoczęto działania zmierzające do zabezpieczenia przeciwwil- gociowego, ratując m.in. niszczejące wątki średniowieczne ścian kościoła. Wspomniane prace, ze względu na stopniowe pozyskiwanie środków finanso- wych z dotacji zewnętrznych, trwają do dziś. Południowe skrzydło klasztoru, którego elewacja jest przedmiotem niniej- szego artykułu, wraz z zachowanym skrzydłem zachodnim to pozostałości roze- branego krużgankowego założenia klasztornego. Jego ślad stanowi uczytelniony wtórnie zarys fundamentów budowli w  ramach rezerwatu archeologiczno- -architektonicznego utworzonego w latach 70. XX wieku. zmiana charakteru ściany z  wewnętrznej na zewnętrzną, bezpośrednio dostępną, umożliwiła współcześnie działalność wandalom: miały tutaj i nadal mają miejsce liczne kra- dzieże obróbek blacharskich oraz wykonywanie graffiti w obrębie dolnych par- tii elewacji. Poza mechanicznymi i estetycznymi zniszczeniami wynikającymi z działalności człowieka widoczne były także problemy powstałe wskutek dzia- łania różnorodnych czynników zewnętrznych. Do najpoważniejszych zniszczeń doszło pod wpływem wody – poza wspomnianym problemem jej podciągania z gruntu znacznym zagrożeniem stała się ta pochodząca z opadów atmosfe- rycznych. nakryte potężnym, dwuspadowym dachem południowe skrzydło klasztoru posiadało przez lata nieszczelny system odprowadzania deszczówki, co doprowadziło do znacznych uszkodzeń tynków. narażone na ciągłe zawilgo- cenie cegły (pod tynkiem) uległy osłabieniu i traciły spoistość, podobnie zresztą KAROLINA PACHUTA, BEATA PIETRZAK SED SZ] onym zzsccc22Z ZSSK> SS ZEŻ DŻ J Dj Ed I NIŻ 26) gl SZT ZEE a" ; ZS zost T- = ____——=—==— 1 LLL PM — —4 —— nil 0 Kiki a M LA 1. Rzut podominikańskiego założenia kościelno-klasztornego przy ul. Szewskiej 18, przerywaną linią oznaczono wyburzone skrzydła krużganków [w:] Katalog Zabytków Sztuki, Miasto Poznań, cz. II: Śródmieście. Kościoły i klasztory, red. Z. Kurzawa, A. Kusztelski, Warszawa 2002 1 1” I--=l tynki pokrywające zawilgocone strefy, które zostały całkowicie lub częściowo zniszczone. Ponadto cała elewacja na przestrzeni wieków uległa znacznemu zabrudzeniu i zaplamieniu. W ostatnich dziesięcioleciach wraz z rozwojem przemysłowym zjawisko tworzenia się patyny pochodzenia atmosferycznego uległo skądinąd nasileniu. Luźne cząstki zanieczyszczeń osiadały najpierw na powierzchni tynków i cegieł, a następnie pod wpływem wilgoci zostały zaabsorbowane w przypowierzchniowe partie materiałów, tworząc szczelną powłokę „sztucznej patyny”. Utrzymujące się miejscami zawilgocenie stworzyło korzystne warunki dla rozwoju mikro- i makroorganizmów, zintensyfikowane przede wszystkim w dolnych partiach. Pojawiły się zaplamienia, zielone i sine nawarstwienia porostów i mchów, a także rośliny zakorzenione w spoinach muru. Rysy i pęknięcia pojawiające się w obrębie elementów tynkowanych miały na szczęście zasięg lokalny. Przyczyną ich powstawania było miejscowe rozluźnienie wątków ceglanych i osypywanie się spoin. Na elewacji widoczne były również zaplamienia powodowane odchodami ptaków. Przesiadywały one na poziomych powierzchniach gzymsów i pozostałych elementów architekto- nicznych, zanieczyszczając je wydalinami powodującymi korozję chemiczną i biologiczną. Stada gołębi stały się zresztą niechlubną cechą charakterystyczną miejsca. Kraty oraz siatki znajdujące się w oknach uległy natomiast korozji i zostały pokryte grubymi warstwami nieestetycznych zabrudzeń. 34 DAWNY KLASZTOR DOMINIKANÓW W POZNANIU 2. Elewacja północna południowego skrzydła krużganków. Stan zachowania przed rozpoczęciem prac, widoczne znaczne zanieczyszczenia i zabrudzenia powierzchni oraz ubytki tynków, 2014 r., fot. K. Pachuta Po przeanalizowaniu zagrożeń oraz przedstawieniu proponowanego postę- powania konserwatorskiego'”? miejskiemu konserwatorowi zabytków w Poznaniu uzyskano niezbędne pozwolenie na rozpoczęcie prac. Ze względu na ograniczone środki finansowe zostały one podzielone na trzy etapy realizowane w latach: 2014, 2015 i 2017. Najważniejsze wnioski i założenia rzutujące na dalsze postępowa- nie konserwatorsko-restauratorskie przyniósł rok 2014 (kolorystyka elewacji), a w późniejszym etapie rok 2015 (rekonstrukcja sztukaterii oraz wykonanie tyn- ków w obrębie przypór). Wprowadzenie tych trzech elementów rozpoczęło proces przywracania elewacji jej barokowej szaty. Prace rozpoczęto od wykonania szczegółowej dokumentacji fotograficznej zasta- nego stanu zachowania obiektu, przeprowadzenia laboratoryjnych badań mikrobio- logicznych oraz dezynfekcji elewacji zgodnie z wytycznymi mikrobiologa. Był to etap niezbędny ze względu na duże zabrudzenia wypraw tynkarskich, m.in. odchodami gołębi. Faza przygotowawcza pozwoliła na przystąpienie do szczegółowych i rozległych odkrywek stratygraficznych w obrębie tynków oraz sztukatorskich dekoracji architek- tonicznych. Pierwsze odkrywki nie przyniosły spektakularnych wyników. Dopiero usunięcie wtórnych nawarstwień pozwoliło na odkrycie kilku miejsc, które stały się podstawą do dalszej dyskusji na temat barokowej i kolorystycznej aranżacji elewacji. 121. Piekacz, Firma Konserwatorska Piotr Białko Zabytki Malarstwa, Rzeźby, Architektury sp. z 0.0., Pro- gram prac konserwatorskich. Elewacja północna południowego skrzydła krużganków klasztoru podominikań- skiego przy kościele pw. Najświętszego Serca Jezusowego i Matki Bożej Pocieszenia w Poznaniu przy ul. Szew- skiej 18, Kraków 2013. 35 KAROLINA PACHUTA, BEATA PIETRZAK 3. Fragment elewacji północnej południowego skrzydła krużganków, widoczna silna destrukcja historycznych wypraw i cegieł wynikająca z wadliwego systemu odprowadzania wody opadowej, 2014 r., fot. K. Pachuta Oględziny odkrywek wykazały, że warstwą historyczną, powstałą najprawdo- podobniej w XVII wieku, jest wyprawa wapienno-piaskowa, na której znajdują się powłoki malarskie. Bezpośrednio na płaszczyźnie tynków gładkich jednego z przy- łuczy arkad okiennych zidentyfikowano co najmniej dwie warstwy szaro-ugrowe (niepotwierdzone laboratoryjnie, identyfikowane jako zabrudzenia), na których znajduje się pobiała, a następnie powłoka czerwieni. W obrębie półkolumny oraz pilastrów, gdzie odnaleziono kolejne relikty barokowych tynków, nie stwierdzono występowania czerwonych warstw malarskich. Potwierdzono natomiast występowa- nie co najmniej dwóch powłok szaro-ugrowych wykonanych na zaprawie wapienno- -piaskowej analogicznej do tej występującej w obrębie przyłucza. W ramach dodat- kowych odkrywek stratygraficznych szaro-ugrowe, historyczne warstwy zidentyfi- kowano także w obrębie pilastrów we wnętrzu loggii (dzisiejsza Galeria U Jezuitów). Z punktu widzenia dalszego postępowania kluczowa stała się opinia historyka sztuki dr. hab. Marcina Szymy: „W trakcie badań konserwatorskich przeprowadzonych w roku 2014 przez Firmę Konserwatorską Piotr Białko Zabytki Malarstwa Rzeźby Architektury sp. z 0.0. na elewacji stwierdzono występowanie kilku warstw kolory- stycznych. Najstarszą — zapewne pierwotną — stanowiły zachowane miejscowo ślady pobiały. Na podstawie istniejących reliktów nie da się wiarygodnie odpowiedzieć na pytanie, czy w tej fazie funkcjonowania skrzydła dekoracja elewacji miała charakter monochromatyczny, czy też była wielobarwna, a jeśli tak, to jak wyglądała. Więcej powiedzieć można o drugiej aranżacji. Tworzyła ją cienka warstwa czerwieni, zalega- jąca na opisanej wyżej pobiale, stwierdzona w przyłuczach arkad górnej kondygnacji. Współczesna czerwieni była warstwa zaprawy wapienno-piaskowej w ciepłym ugro- wym kolorze, zachowana w narożach pilastrów i półkolumn. [...] Rekonstrukcja 36 Dawny klasztor Dominikanów w Poznaniu 37 najstarszej stwierdzonej aranżacji kolorystycznej byłaby ryzykowna, gdyż ze względu na stan zachowania nie ma pewności co do jej szczegółów. W tej sytuacji proponuje się odtworzenie ii rozpoznanej aranżacji, z ciemnoczerwonymi przyłuczami arkad i ugrowymi elementami strukturalnymi (pilastry, arkady, półkolumny na cokołach, fryz podokapowy). aranżacja ta jest nie tylko najstarszą, możliwą do wiarygodnego odtworzenia, ale charakteryzuje się też wysokimi walorami estetycznymi, podkre- ślając artykulację elewacji, wyeksponowaną na ciemniejszym tle. Można przypusz- czać, że zrekonstruowana kolorystyka ożywi elewację, okaleczoną poprzez zmniej- szenie światła arkad, usunięcie części artykulacji i zniszczenie kontekstu w postaci dwóch pozostałych skrzydeł zabudowy wokół wirydarza. Proponuje się także kolo- rystyczne zróżnicowanie oryginalnych partii loggii i wtórnych zamurowań arkad, co uczytelni pierwotny wygląd loggii. aranżacja, której rekonstrukcja jest postulo- wana, pochodzi najwcześniej z roku 1690, w którym remontowano pokrycie kaplicy św. Jacka i loggię, ale mogła też powstać później, w XViii wieku. Jako analogię podać można odnoszone właśnie do XViii wieku polichromie architektoniczne elewacji kościoła Jezuitów (obecnej fary) i kolegium jezuickiego (obecnie budynku Urzędu Miasta), gdzie także występują ciemnoczerwone tła, na których eksponowana jest dużo jaśniejsza artykulacja. obie wspomniane aranżacje odtworzono – co prawda na podstawie wątłych, niekiedy intuicyjnych przesłanek – w czasie konserwacji obu budynków w latach 90. XX wieku”13. W trybie prac komisji konserwatorskich podjęto zatem następującą decyzję dotyczącą podziału kolorystyki w obrębie elewacji: • architektoniczne dekoracje sztukatorskie (w tym trzony kolumn i pilastry) – kolor ugrowy, tzw. piaskowy; • tynki gładkie (przyłucza okienne) oraz partie w obrębie parteru – kolor czerwony; • zamurowania arkad loggii (wokół otworów okiennych) – kolor szary imitu- jący historyczną głębię otwartych arkad loggii. Poszukiwanie podstaw przywrócenia historycznej kolorystyki nasunęło w następnym roku kolejną koncepcję powiązaną z barokową metryką elewacji. Wiązała się ona z  pomysłem przywrócenia usuniętych na początku XX wieku sztukatorskich dekoracji architektonicznych znajdujących się pod parapetem ówczesnej loggii oraz wprowadzeniem tynków w obrębie przypór wtórnie obli- cowanych cegłą maszynową. Wspomniany fryz oddzielał kondygnację parteru od kondygnacji piętra i jest przypisywany Krzysztofowi Bonadurze starszemu, który miał go wykonać około 1622 roku. Jest on bardzo wyraźnie widoczny na fotogra- fiach datowanych na rok 1870, przedstawiających wirydarz dominikański z zacho- wanymi wówczas wszystkimi skrzydłami krużganków oraz na rycinie Juliusa von Minutolego z roku 1842. Rozpoczęto zatem rozmowy w ramach komisji konserwa- torskich (z udziałem miejskiego konserwatora zabytków w Poznaniu i jego inspek- torów), a także konsultacje, w których uczestniczyli m.in. dr andrzej Kusztelski i mgr Beata Pietrzak – autorka badań architektonicznych w obrębie elewacji kruż- ganków. W ich efekcie koncepcja uzyskała ostateczną aprobatę. zainicjowano tym 13 M. szyma, Opinia dot. południowej elewacji dawnego wirydarza w klasztorze niegdyś dominikanów, obec- nie jezuitów w Poznaniu. Propozycja aranżacji kolorystycznej elewacji [w:] Dokumentacja pierwszego etapu prac konserwatorskich przeprowadzonych w 2014 r., Kraków 2014. KAROLINA PACHUTA, BEATA PIETRZAK 4. Fragment elewacji północnej południowego skrzydła oraz wschodniej zachodniego skrzydła krużganków, widoczna otwarta loggia pierwszego piętra oraz sztukatorskie dekoracje architektoniczne przed skuciem, ok. 1870 r., fot. ze zb. Biblioteki Uniwersyteckiej w Poznaniu samym etap przygotowawczy, w rezultacie którego powstał szczegółowy projekt rekonstrukcji sztukatorskiej dekoracji architektonicznej””. W tym samym cza- sie po raz kolejny zwrócono się do dr. hab. Marcina Szymy. Tym razem z prośbą o szczegółową analizę formy historycznej dekoracji: „Fryz dzielony był na sekcje przyporami opinającymi elewację. Każda sekcja, w osi okna krużganka i arkady I piętra, podparta była bogato profilowaną konsolą wspartą na wydatnej wolucie. Fryz stanowił jednocześnie pełną balustradę loggii I piętra południowego skrzydła klasztoru. W każdym przęśle dzielony był na krótsze odcinki za pomocą osiowo ustawionego pilastra, flankowanego dwiema wolutami. Wydzielone w ten sposób pola wypełnione były boniami o formie zaczerpniętej z tzw. rustyki diamentowej. Fryz zwieńczony był silnie wysadzonym, bogatym profilowaniem, nad którym w XIX wieku znajdował się spadzisty, ceramiczny daszek”". Analizując koncepcję 14D. Piekarczyk, Projekt odtworzenia sztukatorskich dekoracji architektonicznych w dolnych partiach elewa- cji północnej południowego skrzydła krużganków klasztoru podominikańskiego przy kościele pw. Najświęt- szego Serca Jezusowego i Matki Bożej Pocieszenia w Poznaniu przy ul. Szewskiej 18 [w:] Dokumentacja dru- giego etapu prac konserwatorskich przeprowadzonych w 2015 r., Kraków 2015. I5 M. Szyma, Opinia w sprawie projektu rekonstrukcji fryzu oraz otynkowania przypór na elewacji południo- wego skrzydła klasztoru dominikanów, obecnie jezuitów w Poznaniu [w:] Dokumentacja drugiego etapu prac konserwatorskich przeprowadzonych w 2015 r., Kraków 2015. 38 DAWNY KLASZTOR DOMINIKANÓW W POZNANIU 5. Fragment elewacji północnej południowego skrzydła krużganków, stan po zakończeniu prac, 2015 r., fot. K. Pachuta przywrócenia fryzu, uczony stwierdził, że jest ona mocno uzasadniona pod wzglę- dem zarówno historycznym, jak i estetycznym oraz że przywróci ona elewacji walory zabytkowe utracone w wyniku szeregu przypadkowych działań. M. Szyma pisał: „Przedstawiony projekt, oparty na wiarygodnych przesłankach źródłowych, poprawnie odtwarza kształt fryzu. Pewnych trudności przysparza jedynie rozmiar rekonstruowanych boni. Najlepsze z dostępnych zdjęć archiwalnych sugeruje, że były one różnej długości. Trudno jednak w tej sprawie o jednoznaczny werdykt, gdyż zdjęcie wykonane jest z ukosa i ukazuje tylko część elewacji. Nie dysponu- jąc wiarygodnymi danymi co do formatu wszystkich boni, w projekcie przewi- dziano, że będą one miały jednakowe rozmiary, co wydaje się być rozwiązaniem dopuszczalnym z konserwatorskiego punktu widzenia”'*. Nawiązując do koncepcji 16 Tamże. 39 KAROLINA PACHUTA, BEATA PIETRZAK 6. Fryz oddzielający parter od pierwszego piętra, stan po zakończeniu prac, 2015 r., fot. K. Pachuta z 2014 roku, zadecydowano wówczas o wprowadzeniu w obrębie fryzu będącego elementem dekoracji sztukatorskiej kolorystyki ugrowej. Ostatnim zagadnieniem związanym z przywracaniem barokowego charak- teru elewacji stała się kwestia przypór. Jak wspomniano już wcześniej, zachowana rycina z 1842 roku ukazuje ówczesną elewację w postaci tynkowanej (łącznie z przyporami). Fotografie wykonane około roku 1870 przedstawiają już odmienną aranżację z wyeksponowanym wątkiem ceglanym w postaci oblicowania cegłą maszynową. Analizując formę elewacji, przypory stanowią istotny element kon- strukcyjny i artykulacyjny — wprowadzają podziały pomiędzy poszczególnymi przęsłami dawnego krużganka w obrębie parteru. „Faktura i kolor cegły maszy- nowej — pisał M. Szyma — stwarzają przykry w odbiorze dysonans z resztą elewa- cji, osłabiają ponadto zamierzony przez twórcę XVII-wiecznej loggii efekt monu- mentalizmu i zakłócają klarowność podziałów elewacji. Obecna aranżacja ma charakter wybitnie dydaktyczny. W zamyśle twórców miała uświadomić odbiorcy dwufazowość założenia, składającego się z elementów późnośredniowiecznych i nowożytnych. Wobec całkowitego przemurowania lica przypór w XIX wieku nie możemy być jednak pewni, czy wątek ceglany przypór był wcześniej kiedykol- wiek eksponowany. Jeśli jednak rzeczywiście tak było, to należałoby konsekwent- nie odsłonić ceglane lico muru pomiędzy przyporami — co z kolei przekreśliłoby artystyczne walory XVIl-wiecznej koncepcji architektonicznej, dominującej w estetycznym odbiorze całości. Trudno przypuszczać, by po nadbudowie i otyn- kowaniu elewacji w XVII wieku przypory pozostały nieotynkowane - przeczy temu zresztą najstarsze źródło ikonograficzne”". Obserwując elewację, cenniejsze 17 Tamże. 40 Dawny klasztor Dominikanów w Poznaniu 41 wydało się więc przywrócenie jej utraconych wartości historycznych aniżeli pozo- stawienie świadka późniejszych faz budowy o wątpliwych walorach estetycznych. należy ponadto zaznaczyć, że rozwiązanie to nie niszczy dotychczasowego lica przypór, które pozostaje zachowane pod warstwą nowo wprowadzonego tynku. Po opisanym wyżej, czasochłonnym etapie przygotowawczym przystąpiono do prac konserwatorsko-restauratorskich. zdezynfekowano elewację oraz oczysz- czono ją z wtórnych nawarstwień. Do usunięcia zakwalifikowano z kolei tynki słabe, mechanicznie rozwarstwione, pozbawione wartości historycznej i zaburzające este- tykę obiektu. W obrębie historycznych wypraw oraz warstw malarskich przeprowa- dzono konserwację zachowawczą: podklejono odspojone fragmenty, wzmocniono strukturę osłabionych partii, a powierzchnię reliktów pokryto pobiałą wapienną. Usunięto odsłonięte i zniszczone cegły oraz spoiny. Większe zniszczenia narzu- ciły konieczność lokalnych uzupełnień wątków ceglanych. zlikwidowanie tynków w partii, gdzie historycznie znajdował się fryz dzielący parter od pierwszego piętra, pozwoliło na odsłonięcie śladów po skutej dekoracji architektonicznej. na kolejnym etapie przystąpiono do uzupełniania tynków elewacji. W tym celu wykorzystano mineralne zaprawy tynkarskie. ze względu na długoletnie nara- żenie na działanie wody oraz widoczne zniszczenia nasilone w dolnych partiach konieczne stało się zastosowanie systemu tynków renowacyjnych magazynujących sole rozpuszczalne w wodzie (tynki gładkie – pomiędzy przyporami). W obrębie przypór zastosowano tynk wapienno-piaskowy. Równolegle zrekonstruowana została sztukatorska dekoracja architektoniczna. sztukaterie wykonano metodą cią- gnioną w pracowni oraz metodą odlewów. Dekorację precyzyjnie wykończono po zamontowaniu poszczególnych elementów na elewacji. Po uzupełnieniu ubytków tynków wykonano obróbkę blacharską w obrębie zrekonstruowanej dekoracji sztu- katorskiej oraz nakryw przypór. niezabezpieczone obróbką dolne gzymsy uskoków przypór (ze względu na nagminne kradzieże) zabezpieczono zaprawą, a następnie uszczelniono preparatem zatrzymującym przenikanie wody. Po odczekaniu okresu karencji potrzebnego do związania tynków przystąpiono do rekonstrukcji dekora- cji malarskiej, bazując na zatwierdzonym rozkładzie kolorów. W tym celu zastoso- wano farby krzemianowe. Powierzchni nadano rozwibrowany charakter poprzez wprowadzenie systemu malowania laserunkowego. zabieg poprzedzono licznymi próbami kolorystycznymi. Uzyskany efekt pozwolił na przywrócenie zabytkowych walorów elewacji. W końcowym etapie, w celu szybkiej identyfikacji najcenniej- szych miejsc, zarysowano na powierzchni nowych tynków (delikatnym rytem) miejsce występowania barokowych wypraw z  powłokami malarskimi. Ważnym momentem było także zabezpieczenie elewacji przed działaniem dzikiego ptactwa. Prace konserwatorsko-restauratorskie ze względu na etapowość zadania zostaną zakończone jesienią roku 2017. Już teraz wiadomo, że koncepcja rekon- strukcji barokowej szaty elewacji przywróciła obiektowi walory historyczne i este- tyczne. Jednoczesne zahamowanie postępującej destrukcji zabytku i  eliminacja przyczyn jego niszczenia pozwoliły na uwypuklenie wielu charakterystycznych barokowych cech w  zakresie dekoracji, formy i  kolorystyki. Warto podkreślić, że efekt końcowy opisanych działań jest znakomitym przykładem kompleksowych prac konserwatorsko-restauratorskich, możliwych dzięki interdyscyplinarnej współpracy wielu specjalistów. 42 Beata Pietrzak Badania architektoniczne furty dawnego klasztoru dominikańskiego Położony w północnej części starego Miasta kompleks budynków dawnego klasztoru ojców Dominikanów przy ul. szewskiej 18 jest istotnym elementem wizerunku tej części Poznania. Ceglana bryła kościoła, niegdyś pw. św. Dominika, a  obecnie najświętszego serca Pana Jezusa i  Matki Bożej Pocieszenia, tworzy pomiędzy ulicami szewską i  Garbary północną pierzeję ul. Dominikańskiej. Przez bramę znajdującą się za prezbiterium można z kolei wejść do prowadzonej przez towarzystwo Jezusowe Galerii U Jezuitów, które od lat 20. XX wieku jest właścicielem zespołu podominikańskiego. zabudowania klasztorne widoczne od strony ul. Garbary stanowią tło dla utworzonego w latach 70. XX wieku rezerwatu archeologiczno-architektonicznego. zarośnięte trawą i mocno zniszczone mury rezerwatu dają wyobrażenie o kształcie dwóch nieistniejących klasztornych skrzy- deł, rozebranych przez władze pruskie w połowie XiX wieku. zespołowi podominikańskiemu w Poznaniu poświęcono w literaturze przed- miotu sporo miejsca. ze względu na swoją wartość artystyczną, historyczną i użyt- kową tematem kolejnych opracowań były przez lata przede wszystkim główne obiekty założenia: kościół, kaplica Matki Bożej Różańcowej oraz nieistniejąca już kaplica św. Jacka. nieco mniej uwagi poświęcano dotąd niepozornemu ceglanemu budynkowi furty, stojącemu na tyłach pierwszej z kaplic, który został wzniesiony na planie prostokąta w XVii wieku. zwartą, dwukondygnacyjną bryłę budynku z wysokim kominem przy wschodnim szczycie nakryto stromym dwuspadowym dachem. Prowadzą doń dwa wejścia usytuowane przy ścianie wschodniej: od strony północnej i południowej. Piętro dostępne jest jedynie poprzez klatkę scho- dową usytuowaną w zachodnim przęśle północnego skrzydła klasztoru. o podjęciu badań architektonicznych opisywanego budynku zadecydował przypadek. W 2011 roku ojcowie jezuici rozpoczęli bowiem prace remontowe, które wynikały ze złego stanu technicznego dachów kryjących budynki zespołu. osuwające się dachówki stanowiły zagrożenie dla przechodniów, a przecieka- jące pokrycie powodowało stopniową destrukcję zabytkowej substancji. z kwe- rendy przeprowadzonej w zasobach archiwum Państwowego w Poznaniu wyni- kało, że pochodzenie więźby dachowej należy datować na początek XiX wieku i wiązać z wielkim pożarem, który wybuchł w Poznaniu w 1803 roku. Przyniósł on ogromne zniszczenia północnej i  wschodniej części miasta, w  tym także kościoła i klasztoru Dominikanów. nowy dwuspadowy dach „od prezbyterium do wieży i na kaplicy Matki Boskiej”, zgodnie z kontraktem zawartym w kwietniu BADANIA ARCHITEKTONICZNE FURTY DAWNEGO KLASZTORU DOMINIKAŃSKIEGO 1. Furta dawnego klasztoru Dominikanów w Poznaniu, ul. Szewska 18, widok od południowego zachodu, 2014 r., fot. B. Pietrzak 1804 roku zbudował cieśla Andrzej Nerger'. Wskazaną datację potwierdzało ponadto zastosowanie więźby stolcowej (taki układ konstrukcji rozpowszech- nił się w XIX w.)”, sposób obróbki drewna oraz system znaków montażowych wykorzystywanych przez cieśli do oznaczania poszczególnych elementów. Niespodzianką okazał się jednak dach kryjący niewielki budynek furty znajdu- jący się przy północnej ścianie kaplicy. Już pierwsze, wstępne oględziny pozwa- lały przypuszczać, że jego konstrukcja nie powstała w XIX wieku, lecz znacznie wcześniej. Więźbę furty wykonano bowiem w konstrukcji storczykowej, ten sys- tem wiązania rozwinął się zaś w średniowieczu”. Uznano wówczas, że potwier- dzenie owych przypuszczeń byłoby niezwykle cennym rozszerzeniem wiedzy na temat historii całego zespołu. ! Kontrakt zawarty 2 IV 1804 r. z cieślą Andrzejem Nergerem, Archiwum Państwowe w Poznaniu, Klasztor Dominikanów w Poznaniu, sygn. 205, mf. 0-71685. 2 J. Tajchman, Propozycja systematyki i uporządkowania terminologii ciesielskich konstrukcji dachowych występujących na terenie Polski od XIV do XX w., „Monument” 2005, nr 2, s. 20. 3'Tamże, s. 13. 43 BEATA PIETRZAK 2. Więźba furty, wiązar VII, połączenie mieczy stopowych ze storczykiem oraz storczyka z podwaliną i belką wiązarową, 2014 r., fot. B. Pietrzak Wszelkie badania, których przedmiotem jest zabytkowa architektura, mają na celu jej kompleksowe rozpoznanie. Oznacza to nie tylko wyodrębnienie kolejnych faz budowy obiektu i określenie aktualnego stanu konstrukcyjnego, ale również, a może przede wszystkim, identyfikację wartości materialnych i niematerialnych, które należy chronić i zachować jako dokument przeszłości. Pierwszym etapem tego rodzaju działań powinno być zawsze rozpoznanie dziejów badanego budynku na podstawie dostępnej literatury i dokumentów archiwalnych. Są to metody nieinwazyjne pozwalające świadomie zaplanować zakres i miejsca eksploracji in situ, ograniczając do niezbędnego minimum ich niszczące działanie*. Prace badawcze prowadzone w zabytkowym obiekcie należy dodatkowo poprzedzić *B. Zimnowoda-Krajewska, Analizy i metody badań struktury historycznego budynku. Badania historyczno- -architektoniczne. Graficzna interpretacja analizy styków murów [w:] Problemy konserwacji i badań zabyt- ków architektury, Studzienka 2007, s. 135-137. 44 Badania architektoniczne furty dawnego klasztoru dominikańskiego 45 sporządzeniem dokumentacji fotograficznej i  rysunkowej stanu istniejącego. Dopiero potem można przystąpić do bezpośrednich terenowych badań struktury zabytku, począwszy od poziomu jego posadowienia (to zakres działania archeo- logów), po ściany szczytowe i dach. Każdej ingerencji w substancję historyczną winno towarzyszyć sporządzenie dokumentacji opisującej i  przedstawiającej w sposób graficzny (rysunkowy i fotograficzny) prowadzone działania i uzyskane rezultaty. Efektem końcowym badań architektonicznych jest odtworzenie historii budowlanej obiektu wraz z jego wartościowaniem, które będzie podstawą do opra- cowania wytycznych konserwatorskich dla dalszych działań w jego obrębie. W przypadku budynku furty zakres badań architektonicznych, które podjęto jesienią 2014 roku, został ograniczony do więźby dachowej oraz wnętrz pomiesz- czeń przyziemia i piętra5. Pewnego rodzaju utrudnieniem w czasie poprzedzają- cej je kwerendy było samo określenie obiektu mianem „furty”6. Bo choć obecnie budynek pełni w pewnym sensie tego rodzaju funkcję, umożliwia bowiem przejście z dziedzińca klasztornego zlokalizowanego po zachodniej stronie kaplicy Matki Bożej Różańcowej w stronę ulicy stawnej, to jednak pierwotne założenie klasz- torne z czworokątnym wirydarzem znajdowało się po wschodniej stronie kaplicy z furtą w skrzydle wschodnim. Dodajmy, że istniała również furta w dzielnicy żydowskiej7. Być może o owej „dawnej furcie”, w miejsce której przedłużono na północ prezbiterium kaplicy Różańcowej, wspominają autorzy Vii tomu Katalogu Zabytków Sztuki w Polsce8. informacje pochodzące ze źródeł i opracowań archi- walnych, mówiąc o „furcie”, dotyczą często wschodniego wejścia na teren klasz- torny. W trakcie badań pojawiło się zatem pytanie o pierwotną funkcję obiektu. Eksplorację zabytku rozpoczęto od jego piwnic w  części dostępnej z  przy- ziemia zachodniego przęsła północnego skrzydła klasztoru. szybko okazało się, że pomieszczenie piwniczne ma jedynie 3,2 m długości w kierunku zachodnim i nie sięga murów furty. Badania ściany zamykającej piwnicę od strony zachodniej wykazały jednak brak przewiązania ze ścianą północną i południową, a jedynie jej dostawienie, co pozwala przypuszczać, że istnieje dalszy ciąg pomieszczenia. Być może rozebranie fragmentu ściany i otwarcie przejścia umożliwi w przyszłości dotarcie do piwnicy furty. o jej istnieniu informuje plan inwentaryzacyjny spo- rządzony w 1822 roku9. Eksploracja pomieszczeń przyziemia i piętra okazała się mocno ograniczona ze względu na otynkowane ściany pomieszczeń. zauważalne przekształcenia w  poziomie przyziemia polegają głównie na współczesnym podziale dawnej izby (zamkniętej sklepieniem krzyżowym): na pokój mieszkalny 5 B. Pietrzak, K. Pietrzak, Badania architektoniczne dawnego klasztoru oo. Dominikanów w Poznaniu. Furta oraz zachodnie przęsło skrzydła północnego, Poznań 2015. 6 Biuro Miejskiego Konserwatora zabytków w  Poznaniu, Karta ewidencyjna zabytków architektury i budownictwa, oprac. a. Pryszczewski, Poznań 2004. 7 Furta Dominikańska, „Kronika Miasta Poznania” 1996/1, s. 159. 8 Katalog Zabytków Sztuki, Miasto Poznań, cz. ii: Śródmieście. Kościoły i  klasztory, red. z. Kurzawa, a. Kusztelski, Warszawa 2002, s. 34. 9 inwentaryzacja z 1822 r. autorstwa mierniczego scholtza [w:] W. Błaszczyk, Wyniki badań archeologicz- nych w strefie osady św. Gotarda na Starym Mieście w Poznaniu, „Fontes archaeologici Posnanienses” 1972, t. XXiii. BEATA PIETRZAK 0. 1 5m 0: .. M .,__ 5m 3. Więźba furty: a) połączenie krokwi z belką wiązarową na czop skośny z gniazdem w nakładce belki wiązarowej w kształcie jaskółczego ogona, przypustnica mocowana na wrąb; b) połączenie mieczy stopowych z belką wiązarową na czop skośny kołkowany oraz ze storczykiem na nakładkę z zaciosem kołkowaną; c) przekrój podłużny; d) wiązar VII z widoczną uciętą krokwią i wtórnie wprowadzonymi elementami usztywniającymi konstrukcję, rys. Katarzyna Pietrzak (4x) i sień przechodnią. Wejścia do sieni zostały wykute w murze północnym oraz południowym na styku z kaplicą Matki Bożej Różańcowej. Obecne okno w ścia- nie południowej pomieszczenia mieszkalnego jest prawdopodobnie dawnym wej- ściem do przyziemia budynku furty. Sposób, w jaki dostępne było pierwotnie pię- tro budynku, pomimo badań nie jest jeszcze znany. Podobnie jak w przyziemiu, otynkowane ściany zdecydowanie ograniczyły możliwość obserwacji zmian struk- tury murów. Interesującym elementem pomieszczenia jest sklepienie kolebkowe z trzema lunetami nad otworami okiennymi. To nietypowe rozwiązanie jak na tak 46 BADANIA ARCHITEKTONICZNE FURTY DAWNEGO KLASZTORU DOMINIKAŃSKIEGO skromny obiekt. W pozostałych pomieszczeniach klasztornych, z wyjątkiem kaplicy św. Jacka i biblioteki, zastosowano na pię- ALA trze strop drewniany. Istniejące AA obecnie wejście do pomieszcze- nia na piętrze powstało poprzez wykucie otworu w ścianie wschodniej i jednoczesne pod- FFF FFrrr Kkkk kkk Frr FFFF rrr Frrr + . kucie sklepienia kolebkowego. / Najciekawszym _ etapem SBS GB A 788 badań budynku furty okazała ) "0 się eksploracja rozpoznanej Na ad już wstępnie więźby dacho- m wej. Analizie poddano układ 0 1 5m elementów drewnianych, spo- | | | | | sób ich łączenia oraz system 4. Więźba furty, znaki ciesielskie wiązara VII, znakowania poszczególnych widoczny brak oznakowania elementów wtórnie części konstrukcji używanych dodanych, rys. K. Pietrzak przez cieśli w trakcie montażu. Więźba furty została wykonana na rzucie prostokąta jako konstrukcja jednostorczykowa, zredukowana podłuż- nie, z wiązarem środkowym zredukowanym poprzecznie". Tworzy ją siedem wiązarów, w tym dwa pełne, jeden zredukowany poprzecznie i cztery niepełne. Wszystkie elementy układu zostały zachowane. Jedynie w pierwszym wiązarze od strony wschodniej krokiew południowa jest przycięta poniżej jętki w miejscu, gdzie dochodzi mur kaplicy Różańcowej. Konstrukcja tego wiązara jest wzmoc- niona słupem podpierającym jętkę w jej południowym końcu oraz dodatkowym usztywnieniem w postaci elementu równoległego do krokwi z zastrzałem opartym na podwalinie. Nieco inny jest także sposób obróbki tych elementów. Wykonano je z ćwierci drzewa i obrobiono piłą ręczną. Natomiast najważniejsze części więźby, takie jak: murłaty, storczyki, belki wiązarowe, podwalina i rygle ramy wzdłużnej, wykonano z całego drzewa wykończonego ręcznie (wstępnie siekierą, a następnie toporem). Krokwie, jętki, zastrzały i miecze sporządzono z połówki drzewa obro- bionego ręcznie i mechanicznie (wstępnie siekierą, następnie toporem, wreszcie podzielono piłą na pół). Elementy konstrukcji połączono ze sobą za pomocą róż- nych złączy ciesielskich, w większości kołkowanych. Najciekawszym i zarazem rzadko spotykanym jest połączenie krokwi wiązarów z belkami wiązarowymi na 1 Uporządkowania nazewnictwa opisującego konstrukcje dachowe występujące na terenie Polski pod- jął się prof. Jan Tajchman w przytoczonej już publikacji. Zgodnie z jego wyjaśnieniem termin „storczyk” oznacza główny pionowy (lub prawie pionowy) element wiązara, który sprawia wrażenie stojącego (choć w rzeczywistości jest zawieszony), czyli sterczącego na belce wiązarowej. W przypadku konstrukcji zre- dukowanej podłużnie storczyk występuje w co drugim wiązarze lub rzadziej. Mówimy wtedy o wiązarach niepełnych. Występuje również redukcja poprzeczna elementów wiązara polegająca na niezastosowaniu zastrzałów utrzymujących storczyk w osi poprzecznej. 47 Beata Pietrzak 48 czop skośny. W tym przypadku gniazdo na czop znajduje się w nakładce belki wiązarowej w kształcie jaskółczego ogona. Wszystkie elementy więźby dachowej, z wyjątkiem trzech w obrębie pierw- szego wiązara (obciętej krokwi, dodatkowego zastrzału i  słupa podpierającego jętkę w jej południowym końcu), a także usztywnienia pomiędzy dwoma pierw- szymi wiązarami od strony wschodniej, posiadają oznaczenia w postaci nacięć. ich kompletność pozwoliła rozpoznać system symboli, jaki zastosowali cieśle, by usprawnić montaż konstrukcji dachowej z przygotowanych wcześniej elementów. Wiązary liczono od zachodu na wschód, od i do Vii. W systemie rozróżniona została numeracja krokwi południowych (oznaczanych kreskami) i  północ- nych (oznaczanych trójkątnymi nacięciami w rzędach poziomych i pionowych). Wyjątkiem jest wiązar iV, środkowy, którego krokwie południowe oznaczono analogicznie jak północne (trójkątnymi nacięciami). W  ramach tego samego schematu oznaczone zostały także belki i krawędziaki tworzące wiązary. osobny system znaków ciesielskich dotyczy ramy wzdłużnej, gdzie liczono tylko pełne wiązary od zachodu na wschód (od 1 do 3). Elementy oznaczone zostały trójkąt- nymi nacięciami w rzędach poziomych i pionowych. analiza układu elementów więźby oraz systemu znaków ciesielskich pozwo- liła stwierdzić, że jest ona kompletna (z wyjątkiem obciętego końca południowej krokwi wiązara znajdującego się w miejscu styku z murem kaplicy Różańcowej). Jedynie dodatkowy zastrzał i słup podpierający jętkę w jej południowym końcu oraz usztywnienie pomiędzy wiązarami to elementy wtórne. Dodano je prawdo- podobnie w momencie dobudowy muru wspomnianej kaplicy. oznacza to, że jej rozbudowa miała miejsce już po wystawieniu dachu kryjącego budynek furty. By uściślić datację więźby, próbki drewna pobrane z jej elementów poddano bada- niom dendrochronologicznym11. Wykazały one, że wszystkie fragmenty zostały wykonane z sosny zwyczajnej (pinus sylvestris), i określiły datę ścięcia drzew na lata 1613–1633. Ponieważ konstrukcje dachów wykonywano zwykle z  drewna niesezonowanego, tzw. zielonego, można przyjąć, że badana więźba powstała w 1633 roku. ze względu na brak możliwości rozpoznania zmian struktury murów budynku opisane badania architektoniczne miały siłą rzeczy dość ograniczony zakres. i choć poszerzyły one wiedzę na temat historii obiektu, wiele jej elementów wciąż pozostaje niewiadomych. nieodzowne są dalsze prace, które mogą przy- nieść informacje na temat różnych aspektów funkcjonowania budynku oraz nowe dane pozwalające na uszczegółowienie chronologii faz jego budowy. W przypadku prowadzenia w jego obrębie jakichkolwiek prac budowlano-naprawczych badania winny być zatem kontynuowane. Warto byłoby je także rozszerzyć o kaplicę Matki Bożej Różańcowej, gdyż historia budowlana obu obiektów miała niewątpliwie wzajemny wpływ na ich obecną formę. 11 M. Krąpiec, Datowanie dendrochronologiczne próbek drewna z więźby dachowej furty klasztornej dawnego zespołu klasztornego dominikanów przy ul. Szewskiej 18 w Poznaniu, Kraków 2015. GARBARY OBRONNE Na poprzedniej stronie: linia wodna Wielkiej Śluzy, po 1900 r., fot. ze zb. F.E. Józefowicza 51 zbigniew Pilarczyk Garbary obronne w okresie staropolskim Gdy dzisiaj oglądamy niewielki fragment muru obronnego na skwerku w obrębie skrzyżowania ulic Garbary i  stawnej, trudno uwierzyć, że rejon ten pełnił niezwykle ważną funkcję obronną w dziejach Poznania. nieodżałowanej pamięci znawca historii miasta prof. zbigniew zakrzewski tak pisał o początkach ulicy Garbary: „[…] Powstały w głębokim średniowieczu, skupiając wielu garba- rzy. Mogli korzystać do swego rzemiosła z obfitych zasobów wody, od wschodu warcianej, a od zachodu z fosy, która przebiegała wzdłuż wschodniego odcinka muru obronnego. Do chwili zniesienia dawnych obwarowań okalających mia- sto oraz zasypania fosy Garbary rozmieściły się jakoby na przesmyku czy nawet wąskiej, wydłużonej wyspie”1. Przytoczony cytat zdaje się logicznie wywodzić nazwę tej części przedmieść średniowiecznego Poznania, wskazując zarazem na jej najważniejszych lokatorów. Próba odtworzenia pierwotnych warunków fizjograficznych okolic Poznania wskazuje na to, że mieliśmy tutaj do czynienia z sytuacją, w której woda i tereny podmokłe niejako sugerowały miejsce osadnicze2. Warta, przeciskając się pomiędzy Wysoczyzną Poznańską i Gnieźnieńską, płynęła na wysokości stolicy Wielkopolski stosunkowo szeroką doliną. z jednej strony wspomniane okolicz- ności nie sprzyjały osadnictwu, jednak z  drugiej to właśnie one paradoksalnie powodowały, że na tym obszarze notujemy aktywność osadniczą sięgającą neolitu. Ukształtowanie terenu spowodowało bowiem, że krzyżowały się tutaj szlaki komu- nikacyjne, a także miało istotne znaczenie w zakresie obronności. analiza warun- ków naturalnych panujących we wczesnym średniowieczu wskazuje na miejsca, które stały się centrami osadniczymi. Mowa tu o ostrowie tumskim, Śródce oraz o wysoczyźnie na lewym brzegu Warty, na którym w 1253 roku lokowano Poznań. Miejsce owej lokacji zostało skądinąd wybrane bardzo starannie, zwłaszcza pod kątem warunków strategicznych. W dwóch trzecich było ono otoczone natural- nymi ciekami wodnymi ze starorzeczem Warty na czele, która to przestrzeń zna- komicie zabezpieczała miasto od wschodu. Wcześniejszy rozwój osadnictwa spo- wodował jednak, że nie można było jej zostawić w stanie naturalnym. W połowie Xiii wieku ostrów tumski wciąż wszak odgrywał bardzo ważną rolę polityczną i komunikacja z nim była koniecznością. z tej przyczyny szybko powstały tutaj dwie przeprawy mostowe, które wiodły do miasta przez bramy: Wodną i Wielką. 1 z. zakrzewski, Ulicami mojego Poznania. Przechadzki z lat 1918–1939, Poznań 1985, s. 165–166. 2 Problemem tym szeroko i  wnikliwie zajął się a. Kanecki, Poznań. Dzieje miasta wodą pisane, Poznań 2004. zbigniew Pilarczyk 52 Wydawało się zatem, że przestrzeń pomiędzy ostrowem tumskim i Poznaniem długo będzie się bronić przed inicjatywą osadniczą, co dotyczyło zwłaszcza Chwaliszewa, Grobli i właśnie Garbar. Ów teren leżał w bezpośrednim sąsiedztwie miejsca, w którym w latach 80. Xiii wieku pojawiły się mury miejskie. W tamtym czasie obowiązywała zasada, że przestrzeń za fortyfikacjami była wolna od jakiejkolwiek zabudowy, a nawet większej roślinności. Przyczyny były proste. By móc skutecznie prowadzić obronę stałego punktu oporu, obrońcy powinni dysponować nie tylko fortyfikacjami, za którymi mogli się schronić, ale także czystym przedpolem. Wszystko po to, aby przeciwnik nie mógł wykorzystać ewentualnych zabudowań czy roślinności jako osłony. takie były założenia, jednak praktyka, nie tylko zresztą w przypadku Poznania, pokazuje, że niekiedy bywało zupełnie inaczej. Rzemiosło garbarskie, które prędko zaczęło się rozwijać w interesującym nas miejscu, wymaga – jak wia- domo – użycia dużych ilości wody, stąd też lokalizacja warsztatów w bezpośred- nim sąsiedztwie Warty miała głębokie uzasadnienie. nieobojętne było też to, że procesowi garbowania skór towarzyszył bardzo nieprzyjemny zapach, stąd trudno się dziwić, że garbarze zostali niejako „wyrzuceni” poza miasto. zaawansowane stadium zabudowy Garbar w początkach XVii wieku możemy prześledzić dzięki pierwszemu ikonograficznemu opisowi stanu miasta. W cen- trum jego reprodukowanego fragmentu wyraźnie skądinąd widać obiekty two- rzące interesującą nas ulicę. ilustruje on zarazem sposób, w jaki owa zabudowa nie- malże do zera niwelowała możliwość obrony stosunkowo dużego odcinka murów miejskich pomiędzy bramami Wodną i Wielką. W tym miejscu warto zwrócić uwagę na pewien ciekawy szczegół, który, jak się zdaje, umknął wszystkim (łącznie z autorem tych słów) piszącym do tej pory o fortyfikacjach Poznania. omawiany widok służył dotąd najczęściej do odtwarzania stanu średniowiecznych fortyfika- cji okalających Poznań. zakładano, że w przeciwieństwie do wielu innych miast Poznań w 1618 roku nie posiadał nowożytnych umocnień. Jeśli jednak przyjrzymy się zabudowaniom Grobli, to dostrzeżemy dwa fragmenty, które w moim prze- konaniu są elementami mającymi na celu obronę Grobli i Garbar. autor owego widoku w sposób schematyczny nakreślił dwa odcinki muru. Pierwszy z nich nie przebiega w linii prostej, ale został kilkakrotnie złamany. Powodem tego zabiegu było stworzenie pasa obrony opartego na linii redanowej. Poniżej mamy podobny mur, być może wał tworzący narys klasycznego fortu otwartego. Rysunek jest schematyczny, stąd też trudno być zupełnie przekonanym o racji tegoż założenia. Wypada jednak zauważyć, że autor w taki sam sposób zaznaczył tzw. trzecią linię muru obronnego na odcinku pomiędzy Bramą Wroniecką i zamkiem. Podobnie rzecz się ma z murami wokół kościoła pw. św. Marcina i na ostrowie tumskim. Możemy zatem przypuszczać, że w roku 1618 Garbary były chronione urządze- niami fortyfikacyjnymi. tak czy inaczej trudno dziś odtworzyć proces powstawa- nia urządzeń obronnych broniących rejonu Garbar, gdyż praktycznie nie dyspo- nujemy ich większymi fragmentami, które ocalały do naszych czasów. Postępująca urbanizacja tego rejonu miasta oraz fakt, że dzieła fortyfikacyjne epoki nowożyt- nej wykonywano z materiałów nietrwałych, takich jak ziemia i drewno, sprawiły, że ich żywot był niezwykle krótki. szczęśliwie zachowało się kilkanaście planów i widoków miasta z XVii i XViii wieku, dzięki którym interesujące nas urządzenia Garbary obronne w okresie staropolskim 53 są możliwe do uchwycenia. swoistym paradoksem opisywania wojennej prze- szłości Poznania jest zarazem fakt, że w przypadku fortyfikacji średniowiecznych przetrwało sporo reliktów umożliwiających ich w miarę wierną rekonstrukcję3. należy założyć, że Poznań otrzymał swoje pierwsze obiekty w zakresie fortyfi- kacji nowożytnej w połowie XVii wieku. W tym czasie Garbary nie były bronione żadnym dziełem fortyfikacyjnym, mimo że owe suburbium zostało nakreślone na planie Puffedorfa z 1655 roku jako obszar intensywnie zabudowany. Jeśli szukać sposobu zabezpieczenia podejścia do tego miejsca, należałoby jedynie wskazać na bastion Ciemnej Bramki. na kolejny plan trzeba czekać kilkadziesiąt lat. W tym czasie poczyniono szereg inwestycji fortyfikacyjnych, z  których największym, choć znacznie opóźnionym, było dosypanie tzw. szańca Garbarskiego4. Był on ze wszech miar potrzebny, gdyż zamykał dostęp do Garbar oraz uniemożliwiał podejście do Bramy Wielkiej i Wodnej. narys tego szańca-bastionu znajdujemy po raz pierwszy na planie Faberta z 1704 roku. Jego budowę rozpoczęto praw- dopodobnie w roku 1703, na jego zaś bezsporne funkcjonowanie wskazują póź- niejsze plany. Prawdopodobnie w związku z tą inwestycją zmienił się też system wodny. Wcześniej fosa od strony południowej docierała do Bramy Wrocławskiej, gdzie jej wody zasilało przełożone koryto odnogi Warty, tzw. noteć lub struga Rybacka. W późniejszym okresie, w związku z rozbudową umocnień przed Bramą Wrocławską, fosa została częściowo zasypana, a jej nurt skierowano do kanału starej Warty. ta ostatnia stanowiła odcinek fosy wschodniej. skutkiem owego zabiegu hydrotechnicznego ukształtowała się na Warcie kolejna wyspa, na któ- rej powstała ulica Garbary5. Woda oblewała w tej sytuacji czoło szańca, stając się dodatkowym elementem obrony. sposób i tempo budowy tegoż dzieła nie wskazy- wały bynajmniej na to, by współcześnie zachowały się po nim jakiekolwiek ślady. Wiadomo również, że w późniejszych czasach niemalże każdy dowódca wcho- dzących do Poznania wojsk rozkazywał niszczenie umocnień wzniesionych przez jego poprzedników. sytuacja zmieniła się diametralnie w 2014 roku, gdy podjęto decyzję o budowie parkingu podziemnego w rejonie ulic za Bramką i Wszystkich Świętych, gdzie brały swój początek stare Garbary. Jak zawsze przy tego rodzaju inwestycjach, przeprowadzono badania archeologiczne, które doprowadziły do znakomitych ustaleń dotyczących głównie fortyfikacji nowożytnych. ich unika- towość polegała przede wszystkim na tym, że po raz pierwszy w Poznaniu udało się odnaleźć elementy tego typu umocnień. odkryto sporą ilość materiału drew- nianego w postaci słupów i bali, których wiek, dzięki badaniom dendrochrono- logicznym, ustalono na lata 1551–17026. W efekcie potwierdzono istnienie relik- tów szańca o  konstrukcji drewniano-ziemnej położonego przy ul. za Bramką, jednoznacznie utożsamianego z szańcem za Ciemną Bramką. szaniec stanowiła konstrukcja piaszczystego kopca nakrytego grubym płaszczem ziemnym. W celu 3 Przykładem może być zrekonstruowany fragment średniowiecznych fortyfikacji miasta od Bramy Wronieckiej do tzw. baszty armatniej narożnej przy ul. Masztalarskiej. 4 K. Jarochowski, Oblężenie miasta przez Patkula w 1704 roku. Epizod kampanii roku 1704, Poznań 1879, s. 10. 5 Kanecki, dz. cyt., s. 155. 6 Wyniki te znajdują się w dokumentacji powstałej po zakończeniu badań terenowych. ZBIGNIEW PILARCZYK 1. Rejon Garbar na planie E.]. Dahlbergha, Ichnographia Posnaniae, 1655 r. [w:] Plany Poznania, oprac. D. Książkiewicz-Bartkowiak, Poznań 2010 zabezpieczenia wału przed osuwaniem się, skarpę zablokowano linią trzech rzędów palików. Całość dodatkowo stabilizowano mieszaniną piasku i gliny. Ciekawym zabiegiem konstrukcyjnym było wzmocnienie naroża szańca drewnianymi słu- pami wbitymi w strop jego podstawy”. Badania archeologiczne potwierdziły zara- zem tezę o konieczności zwężenia fosy miejskiej, aby uzyskać zamierzony rozmiar opisywanego dzieła. Miejsce tego przewężenia dodatkowo zabezpieczono linią gęsto wbitych palików (ostrokołu?), która broniła przedpola szańca. Wszystko to pozwala twierdzić, że w tej części miasta omawiane plany notowały nie tylko zamierzenia fortyfikacyjne, ale i ich realizacje. Do 1709 roku ukończono również, doprowadzając do pełnego profilu, Szaniec Garbarski, który tylko w niewielkim stopniu ucierpiał w wyniku oblę- żenia z 1704 roku. Było to bez wątpienia największe przedsięwzięcie fortyfika- cyjne ówczesnego Poznania. Umocnienia tego dzieła rozpoczynały się na wyso- kości szańca przed Ciemną Bramką i jednym skrzydłem przylegały do Strugi Karmelitańskiej, następnie czterokrotnie załamane zamykały całą przestrzeń między Strugą a zalewem Warty i dalej dwukrotnie załamane przebiegały wzdłuż zalewu Warty. Bastion ochraniał głównie Garbary, od tej strony ulokowano także wejście do niego. Wspomniane wyżej badania archeologiczne bez wątpienia uchwyciły fragment Szańca Garbarskiego. Stanowi to nie tylko potwierdzenie ist- nienia tego dzieła, ale pozwala również na jego dokładne umiejscowienie, nawet 7M. Ignaczak, Najstarsze ślady osadnictwa, fortyfikacje miejskie przy Ciemnej Bramce oraz cmentarz przy ulicy Wszystkich Świętych (kwerenda historyczna, korelacja danych historycznych z wynikami badań archeo- logicznych), Poznań 2015, s. 24. 54 GARBARY OBRONNE W OKRESIE STAROPOLSKIM 2. Umocnienia Garbar na planie z 1704 r., Belagerung der Stadt Posen von D. 4 October Bis D. 24 Oct. 1704, miedzioryt PS. Faberta, ze zb. Biblioteki Uniwersyteckiej w Poznaniu jeśli współczesna zabudowa oraz zakres założonych prac nie pozwoliły na rozsze- rzenie wykopalisk. Ów fragment umożliwia przede wszystkim ustalenie konstruk- cji szańca, która opierała się na skrzyniach podpartych głęboko wbijanymi palami. Całość zasypana była mocno zbitym piaskiem. Badanie drewna wskazuje na datę jego budowy oscylującą wokół 1655 roku, choć fakt, że znajdują się tam również bale pochodzące z końca XVII i początków XVIII wieku, może świadczyć o regular- nej konserwacji dzieła, a to z kolei o jego wadze w systemie obrony miasta. Ważnym spostrzeżeniem jest zarazem fakt istnienia przejazdu przez Szaniec Garbarski. Na planie z 1704 roku wyraźnie widać przerwy w środkowym odcinku wału szańca i połączenie z mostem przerzuconym przez fosę. Konieczność szczególnej obrony Garbar nie spowodowała zatem jego zamknięcia. Podobnie rzecz się ma z odkry- tym fragmentem traktu komunikacyjnego prowadzącego od ul. Garbary do pobli- skiego cmentarza. O tym, że był to element systemu obronnego, świadczy chro- niąca go palisada. Archeolodzy twierdzą, nie bez racji, że w XVII wieku istniał tutaj jeszcze nasyp ziemny*. Występowanie owej drogi i jej solidne wykonanie świadczą o tym, że nowożytne dzieła fortyfikacyjne zbudowane w Poznaniu nie należały być może do fundamentalnych, ale zrealizowane były bardzo fachowo i solidnie. W moim przekonaniu świadczy to także o stworzeniu całego logicznego systemu obrony tego rejonu miasta. Pewną ciekawostką jest przy tym fakt wyremontowania odcinka średniowiecznej fosy, która tutaj przebiegała. Było to o tyle ważne, że — jak już wspomniano - średniowieczne urządzenia były już bardzo zniszczone. Na północnym skraju wyspy garbarskiej,j nieco poniżej Młyna Dominikańskiego, zbudowano natomiast Szaniec Młyński, którego zadaniem było bronienie Furtki Dominikańskiej oraz ryglowanie dostępu do Garbar od strony północnej. Można przypuszczać, że reduta ta kontrolowała szlak wodny na Warcie. Ostatnim elementem wymagającym obrony był wschodni brzeg wyspy. Na planie Faberta jedynym urządzeniem obronnym w tym miejscu jest palisada wybudo- wana na odcinku między mostami Chwaliszewskim i Wielkim, wzmocnionymi 8Tamże, s. 79. 55 ZBIGNIEW PILARCZYK [AŁ[_ [AF] p REG 3. Szaniec za Ciemną Bramką, fragmenty odkryte w czasie badań archeologicznych prowadzonych w latach 2014-2015, fot. Z. Pilarczyk 4. Szaniec za Ciemną Bramką, fragmenty odkryte w czasie badań archeologicznych prowadzonych w latach 2014-2015, fot. Z. Pilarczyk 56 Garbary obronne w okresie staropolskim 57 dodatkowo przedmościami. Być może była ona uzupełniona wałem ziemnym, który obok funkcji obronnej mógł przeciwdziałać wylewom Warty. Wszystkie wspomniane dzieła w  pewnym stopniu opierały się na systemie średniowiecz- nych murów miejskich i stanowiły ich wzmocnienie. W dalszym ciągu Poznań nie posiadał bowiem nowoczesnego i kompletnego systemu nowożytnych fortyfikacji. swoistym uzupełnieniem planu Faberta jest widok miasta dokumentujący jego oblężenie z  1704  roku prowadzone przez wojska saskie, który dobrze pokazuje urządzenia obronne Poznania tamtej doby, w tym dwa duże dzieła obronne: szaniec Garbarski i Bastion Dominikański9. są one wprawdzie inaczej przedstawione niż na planie Faberta, ale jeszcze raz potwierdzają, że w tym czasie były to już realizacje, a nie zamierzenia budowlane. W lutym 1711 roku przybył do Poznania generalny kwatermistrz armii saskiej Gravert. Pod jego kierownictwem prowadzono prace fortyfikacyjne w latach 1711–1713 i to właśnie jego uważa się za autora nowego planu obwarowań miasta. Co ciekawe, umieszczono na nim wyłącznie obiekty fortyfikacyjne, nie uwzględniając zabudowy mieszkalnej. Jest to zarazem pierwszy plan, w ramach którego zaprojektowano jednolity system obrony obejmujący całe miasto, choć w dalszym ciągu widniały na nim fortyfikacje średniowieczne. za jego sprawą należne miejsce uzyskały również Garbary, gdyż obok istniejących już tutaj wcześniej fortyfikacji pojawiły się kolejne, niewątpliwie wzmacniając ten ważny strategicznie rejon miasta. od południowej i wschodniej strony miasta przebudo- wano szańce za Ciemną Bramką oraz wyremontowano szaniec Garbarski, budując lewe wschodnie skrzydło (bark) aż do Bramy Wodnej. Usypano je wzdłuż odnogi Warty na miejscu linii palisad wykonanych przez szwedów. Cały bastion został podwyższony i rozbudowany. inną poważną inwestycją wykonaną na tym odcinku było przedłużenie strugi Karmelitańskiej i połączenie jej z odnogą Warty. W ten sposób powstała fosa wokół szańca Garbarskiego. W ramach wzmocnienia obrony Garbar zaprojektowano również nowoczesne fortyfikacje na Grobli10. składały się one z bastionu oraz wału o narysie bastio- nowym. Bastion miał narys nieregularny o podstawie prostokątnej, której barki były prostopadłe do podstawy. Przed samym bastionem wysunięto podwójny wał oblany fosą, przez którą przerzucono most zwodzony, mniej więcej na środku prawego skrzydła czoła bastionu, wiodący do jego wnętrza i  dalej do miasta. Bastion na Grobli spełniał bardzo ważną rolę w  całym systemie obrony mia- sta, ponieważ opierając się na Warcie, chronił je od strony wschodniej i współ- działał z  Bastionem Garbarskim. z  kolei Bastion Młyński został wzmocniony nowym dziełem w postaci szańca Żydowskiego broniącego podejścia do furtki w murze. tym sposobem Garbary uzyskały nowoczesny system obronny. Całość urządzeń fortyfikacyjnych wybudowanych wokół Poznania przez sasów wzoro- wana była na systemie vaubanowskim. W tym kanonie utrzymane zostały narysy bastionów, chodniki, wały i place broni. Pewnym odstępstwem od owego systemu było to, że rolę wewnętrznego pierścienia bastionowego spełniały podwójne mury 9 Widok Poznania w  czasie oblężenia w  1704 r. z  dzieła Stragona Abo Stołeczne Miasto Poznań…, ze zb. Biblioteki Kórnickiej Pan. 10 H. Münch, Plany Poznania przed rokiem 1793 i ich wartość dla badań nad topografią miasta, „Kronika Miasta Poznania” 1937/1, s. 32. ZBIGNIEW PILARCZYK 5. Oblężenie Poznania przez wojska saskie w 1704 r. [w:] Stragona Abo. Stołeczne Miasto Poznań Oraz Tabula accuratissima Tam per totam Maiorem Poloniam quam Extra Regnvm iak wiele Do Cudzoziemskich Miast mil rachować się ma Wystawiona w Roku Pańskim 1707 miejskie. Poznań, mimo że umocniony był w całym obwodzie, nie otrzymał formy klasycznej fortecy. Na przeszkodzie stanęły m.in. stara zabudowa miasta i średnio- wieczny system obrony (mury miejskie), a także ukształtowanie terenu, które nie pozwalało na równomierne rozmieszczenie bastionów. Nie bez znaczenia pozo- stawały również ciągłe braki środków finansowych na ten cel. Trudno jednoznacznie ocenić, czy plan Graverta został zrealizowany w całości. Fortyfikacje saskie miały jednak zdać egzamin w roku 1716 w czasie konfederacji tarnogrodzkiej wymierzonej w Augusta II. Oficjalnie Wielkopolska przystąpiła do niej 27 kwietnia 1716 roku, jej marszałkiem obrano zaś Andrzeja Skórzewskiego. Przystąpiono wówczas do formowania wojska, na które ogłoszono pobór specjal- nego podatku w wysokości 100 tys. złotych. W efekcie tych działań w końcu maja konfederaci dysponowali kilkoma tysiącami dobrze uzbrojonego i umundurowa- nego wojska. Wszystko to spowodowało, że prace fortyfikacyjne w Poznaniu zostały wznowione. Można przypuszczać, że ich zakres nie był wielki i prowadzono je przede wszystkim na dziełach zewnętrznych, gdyż protokół Sesji Trzech Porządków z dnia 1 lipca 1716 roku głosił m.in.: „Wszędzie ruina, mury i bramy potrzebują remontu”". Siły konfederackie liczące 5 tys. żołnierzy i cztery działa polowe pode- szły pod Poznań od strony Chwaliszewa 17 lipca 1716 roku, zajmując po drodze podpoznańskie wsie: Wildę, Górczyn i Sołacz. Oblężenie rozpoczęło się 21 lipca ostrzałem artyleryjskim, prowadzonym ze Wzgórza św. Marcina. Ostrzeliwano głównie bastion Bramy Wrocławskiej i Szaniec Garbarski. Szturm na miasto nastą- pił w nocy z 23 na 24 lipca 1716 roku w czterech punktach jednocześnie: na Szaniec 1 Archiwum Państwowe w Poznaniu, Akta miasta Poznania, sygn. I 283, k. 207. 58 GARBARY OBRONNE W OKRESIE STAROPOLSKIM Mi cya 4 6. Umocnienia Garbar na planie z 1734 r. [w:] Źródła kartograficzne do dziejów Poznania. Katalog wystawy, Poznań 1978 Garbarski, Bramę Wrocławską, wyłom w murach między Bramą Wrocławską i zam- kiem oraz na Bramę Wroniecką. Dodatkowo od strony Chwaliszewa zamierzano uderzyć na Bramę Wielką. Tak przygotowany atak zakończył się powodzeniem. Najdłużej Sasi bronili się w ruinach zamku, który był stosunkowo dobrze ufortyfi- kowany, będąc swego rodzaju cytadelą. Same fortyfikacje, które niezbyt ucierpiały w czasie oblężenia, tuż po zdobyciu miasta spotkał srogi los, gdyż polecono znisz- czyć wszystkie obwarowania wzniesione przez Sasów, pozostawiając jedynie mury i bramy miejskie”. Chciano przez to zdeprecjonować Poznań jako punkt strate- giczny i twierdzę. Zniszczenia nie objęły jednak wszystkich elementów. Zachowane zostały bastiony bram Wronieckiej i Wrocławskiej, Szaniec Garbarski oraz bastion na Grobli. Najbardziej ucierpiały dzieła zewnętrzne: pojedyncze reduty, wał oraz dwa fragmenty fosy i palisady. Wydarzenia te bardzo mocno odbiły się na tak zło- żonym organizmie, jakim jest miasto, stając się początkiem jego długiego regresu. Warto też dodać, że Poznań w tamtym czasie liczył sobie zaledwie 4 tys. mieszkań- ców, na których wciąż nakładano podatki na rzecz trwającej wojny, później zaś na utrzymanie garnizonu saskiego, który wrócił do miasta na przełomie lat 1716-1717. Źródła pisane i ikonograficzne z lat 20. XVIII wieku podają, że w tamtym czasie Garbary w dalszym ciągu chronione były dziełami fortyfikacyjnymi, choć z drugiej strony nie notujemy ich na planach miasta. Przykładem jest plan z 1728 roku, gdzie oprócz linii średniowiecznych fortyfikacji nie dostrzegamy żad- nych umocnień, które powstały w ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat. Być może 12H. Miinch, dz. cyt., s. 33. 59 ZBIGNIEW PILARCZYK 7. Widok Poznania z 1740 r., rys. F.B. Werner, ze zb. Muzeum Historii Miasta Poznania przyczyną takiego stanu rzeczy jest fakt, że plan został wykreślony dla celów kata- stralnych, jego autor zaś próbował w miarę dokładnie odwzorować zabudowę miasta i przedmieść, pokazując poszczególne działki i ich właścicieli. Takie ujęcie jest skądinąd dowodem na nie najlepszy stan interesujących nas urządzeń, trudno bowiem przypuszczać, aby w pierwszym, rodzimym planie autorstwa poznań- skiego ławnika nie pochwalono się nimi, gdyby tylko nadawały się do użytku. Potrzeba obrony Poznania ponownie stała się koniecznością w latach 1733-1734, kiedy na kraj spadły niepokoje wynikające z wyboru nowego króla po śmierci Augusta II. Kandydatów było dwóch: Stanisław Leszczyński i August III. Powszechna opinia była zaś zgodna, że wobec braku porozumie- nia dojdzie do konfrontacji zbrojnej, w której Poznań miał odegrać poważną rolę. Stanowiło to bezpośrednią przyczynę, mimo wielu problemów finanso- wych, leżącą u podstaw decyzji o energicznej i szeroko zaplanowanej napra- wie fortyfikacji. Pierwszą czynnością było zamurowanie mniej ważnych bram miejskich oraz wzmocnienie załogi miasta prywatnym wojskiem szlachty wielkopolskiej”. Jednocześnie opierając się na starych planach i zachowanych fragmentach fortyfikacji ziemnych, opracowano schemat ich odbudowy i uzu- pełnienia'*. O zakresie owych prac informuje plan Poznania datowany na rok 1734", W zasadzie mamy tu do czynienia z dziełami istniejącymi już wcześniej. 137. Pilarczyk, Obronność Poznania w latach 1253-1793, Warszawa-Poznań 1988, s. 196. 14H. Miinch, dz. cyt., s. 34. 15 Plan de Posen, Deutsche Staatsbibliothek Berlin, x32190. Reprodukcja: Źródła kartograficzne do dziejów Poznania. Katalog wystawy, Poznań 1978, poz. kat. 9. 60 GARBARY OBRONNE W OKRESIE STAROPOLSKIM 8. System obronny Garbar w połowie XVIII w., rekonstrukcja, rys. Z. Pilarczyk Oglądamy zatem Szaniec Garbarski ze znacznie rozbudowanymi, przedłużo- nymi kurtynami od strony Warty i fosy, wiążącymi go mocno z Bastionem Ciemnej Bramki. Tym sposobem tworzyły one solidny front broniący połu- dniowego podejścia do miasta. Powiększono również obronny program Grobli, czyniąc jego centralnym punktem bastion broniący mostu Wielkiego. Dodatkowo na jego przedpolu odnajdujemy złamaną w kilku miejscach linię wału. Podobnie jak w przypadku poprzednich planów od północy Garbary miały być bronione przez Szaniec Młyński i Żydowski. Jeśli przyjąć, że źródła ikonograficzne dokumentowały faktyczny stan miasta, to należy przypuszczać, że ambitny plan z 1734 roku nie został ostatecznie zreali- zowany. Potwierdzeniem tej tezy jest widok miasta z 1740 roku. Na pierwszym pla- nie owej panoramy pokazana jest Grobla, a na drugim właśnie Garbary. Jedynym nowożytnym dziełem obronnym jest tutaj Bastion Ciemnej Bramki, nie utrwalono przy tym żadnych umocnień mających zabezpieczać same Garbary. Obiektem mogącym aspirować do dzieła obronnego jest tylko dwuwieżowa brama stojąca u wylotu mostu Wielkiego. Warto też zwrócić uwagę na intensywną zabudowę oko- licy w żaden sposób niesprzyjającą obronie. Potwierdzeniem tego stanu rzeczy jest lustracja przeprowadzona w 1736 roku, w której stwierdzono znaczne zniszczenia Bastionu Garbarskiego, szańców osłaniających mosty na Grobli i Chwaliszewie, reduty za dominikanami i szańca za Ciemną Bramką. Zrujnowane zostały także palisady nad Wartą od Bastionu Garbarskiego do Bramy Wielkiej, wiele odcinków 61 zbigniew Pilarczyk 62 muru zaś uległo zawaleniu16. Był to kolejny, wielki cios zadany miastu i jego urządze- niom obronnym. następne lata nie wniosły nic szczególnego w zakresie militarnej historii Poznania. zanotowano jedynie systematyczne niszczenie urządzeń obron- nych, czego dobitnym przykładem są efekty dwóch lustracji przeprowadzonych w roku 1753 i 1756. Po okresie głębokiego regresu około 30 lat później nastąpiła jednak szansa przekształcenia Poznania w  twierdzę. tym razem za sprawą Rosjan. ich kor- pus przybył do miasta w sile 8 tys. żołnierzy i, co zrozumiałe, niemalże natych- miast przystąpili oni do prac fortyfikacyjnych stanowiących de facto zaplecze w czasie konfliktu z Prusami. Były one realizowane według planu i.G. Daumanna z 1761 roku. tym razem Garbary nie znalazły jednak uznania u rosyjskiego forty- fikatora. Powrócono bowiem do pomysłu z 1703 roku i przewidziano w tym rejo- nie miasta istnienie jedynie szańca Garbarskiego. Podobnie rzecz się miała z pla- nami późniejszymi, co każe sugerować, że przez cały wiek XViii, mimo ambitnych projektów, na Garbarach zdołano zrealizować tylko ów jeden szaniec. Pozostałe obiekty nie zostały zrealizowane wcale bądź ich żywot był niezmiernie krótki. Poznań, mimo że nie stracił swojego strategicznego położenia, nie miał specjal- nego szczęścia i nowoczesną twierdzą wówczas nie został. Dodajmy, że szaniec Garbarski po raz ostatni pojawił się na planie w 1788 roku i po sposobie jego przedstawienia trudno ocenić, czy pełnił jakąkolwiek militarną funkcję. Wydaje się, że autor planu po prostu zaznaczył nasyp, który mógł pozostać po licznych przebudowach i rozbiórkach tegoż dzieła. Podobny los spotkał inne nowożytne obiekty fortyfikacyjne wokół miasta. Można przyjąć, że wkraczające w 1793 roku do Poznania oddziały pruskie zastały stolicę Wielkopolski praktycznie bezbronną, a jedynymi obiektami fortyfikacyjnymi były mury i baszty sięgające korzeniami Xiii wieku. 16 J. Łukaszewicz, Obraz historyczno-statystyczny miasta Poznania w dawniejszych czasach, t. 1, wyd. 2, Poznań 1998, s. 54. 63 andrzej Kusztelski Dwie bramy wodne i system obronny Garbar zdziwić się może Czytelnik że, w tomie „Kroniki” poświęconym Garbarom pojawia się tekst o Bramie Wodnej. Bo choć znajdowała się ona bardzo blisko Garbar, to rozgraniczenie było tam dość jednoznaczne: Garbary to obszar po wschodniej stronie fosy broniącej dostępu do murów miejskich, Brama Wodna stała natomiast na zachód od niej. Jej wpływ na przedmieście garbarskie był jed- nak w średniowieczu pierwszorzędny. Początkowo, jak się zdaje, może jako furta, służyła ona tylko mieszkańcom Garbar w szybkim dostaniu się na rynek czy na przedmieście za Bramą Wrocławską. na Garbarach znalazła wreszcie swą następ- czynię, kontynuatorkę. Wielu zaskoczy fakt, iż jak wskazują XViii-wieczne przekazy1, w owym cza- sie na terenie Garbar również istniała Brama Wodna. Czy obie budowle istniały równocześnie? Czy też jedna zastąpiła drugą? Dlaczego używano tej samej nazwy? Wiadomo wprawdzie, kiedy mniej więcej powstała brama w pierwszym murze, nazywanym wysokim, kiedy jednak wybudowano jej imienniczkę z Garbar? Warto zatem zebrać wszelkie informacje dotyczące Bramy Wodnej, sprawdzając, do któ- rego z dwóch wspomnianych obiektów mogą się one odnosić. Pozwoli to uniknąć nakładania ich na siebie, jak to – moim zdaniem – nastąpiło w artykule zbigniewa Karolczaka, relacjonującym wyniki badań archeologicznych w 1992 roku2. Wydaje się, że ów tekst, który wprowadził do obiegu naukowego szereg nieznanych dotąd informacji i  stał się podstawowym opracowaniem do historii Bramy Wodnej, powinien być skorygowany zarówno w zakresie późniejszej historii obiektu, jak i form architektonicznych obu nośników tej nazwy. Dodać należy, że wymieniony autor nie jest w swym przekonaniu odosobniony. także w innych publikowanych ostatnio opracowaniach znane od dawna informacje, np. o rozbiórce bramy, trak- towane są jako relacje o destrukcji bramy średniowiecznej w ciągu wewnętrznych (starszych) murów miejskich. Jeszcze przed ćwierćwieczem Bramę Wodną traktowano jako jedną z czterech nieomal identycznych w zakresie formy bram w ciągu wewnętrznego (pierwotnego) muru obronnego Poznania: wieża z przejazdem na dole oraz niezbyt długie przed- bramie. skłaniały do tego niezwykle skromne źródła pisane, a zwłaszcza wygląd tej bramy oraz trzech pozostałych miejskich bram na widoku panoramicznym 1 Choćby plan wykonany przez s.F. Geyera z 1772 r. i plan K. Grunda z 1780 r. oraz inne źródła, o których niżej. 2 z. Karolczak, Średniowieczna Brama Wodna w Poznaniu – wyniki badań archeologicznych, „Kronika Mia- sta Poznania” (dalej: KMP), 1993/3–4, s. 351–361; przedruk (ze skrótami): KMP, 1996/1, s. 182–187. andrzej Kusztelski 64 Poznania z drugiej połowy XVi wieku. został on opublikowany w formie podkolo- rowanej ryciny w 1618 roku w szóstym tomie powszechnie znanego Civitates Orbis Terrarum Brauna i  Hogenberga, wydawanego na przełomie XVi i  XVii  wieku w  Kolonii [il. 1]. Dużym zaskoczeniem dla badaczy musiały być zatem wyniki badań archeologicznych, które ujawniły, że forma wieżowa była dość późną fazą istnienia Bramy Wodnej. istotne wydaje się też niezwykłe położenie bramy w linii muru miejskiego. Łączyła ona jego odcinki, które się mijały. Jest to kolejne tego rodzaju miejsce w murach miejskich Poznania, gdzie mur z jednej strony obiektu umieszczonego w obwodzie obronnym nie zbiegał się z murem przychodzącym z drugiej. Pierwszym był i jest poznański zamek, tam linie obu odcinków rozcho- dzą się znacznie szerzej, co dowodzi, że zamek istniał wcześniej niż obwód muru miejskiego. Jak wykazały badania z ostatnich lat3, odcinki muru obronnego mijały się także, choć minimalnie, w przypadku Bramy Wielkiej. W jaki sposób wytłuma- czyć to zjawisko w przypadku obu bram? Jest to z całą pewnością ślad etapowego, rozciągniętego na lata wznoszenia muru. Budowa pierwszego obwodu obron- nego lewobrzeżnego Poznania była podzielona na odcinki. naturalnymi obiektami rozdzielającymi kolejne fragmenty muru, ale też je spajającymi, były bramy, a być może także niektóre furty, które z pewnością wykonywano na końcu. Badania archeologiczne wykazały, że Brama Wodna miała początkowo formę długiej szyi zamkniętej od wschodu arkadą przejazdową, wyprowadzającą ruch zapewne bezpośrednio na most nad fosą. taka szyja jest znaczną odmianą w porównaniu do wszystkich innych węzłów obronno-transportowych poznań- skiego średniowiecznego obwodu obronnego. ta różnica, mimo potwierdzenia jej istnienia już wiele lat temu, nie uzyskała dotąd wytłumaczenia. Wydaje się, że wydłużona forma szyi oraz fakt mijania się obu odcinków muru obronnego dochodzących do Bramy Wodnej spowodowane były znaczną niestabilnością fosy. W  średniowiecznym obwodzie obronnym lewobrzeżnego Poznania jako fosy służyły odcinki naturalnych cieków: od północy dopływ Warty – Bogdanka, zwana też Flisą, której wylotowy odcinek, jak się przypuszcza, został przy zakładaniu miasta dość znacznie przesunięty na północ, służąc następ- nie jako zabezpieczenie północnego fragmentu muru miejskiego. od południa i wschodu podejście pod mur utrudniała tzw. noteć, najdalej płynąca na zachód odnoga Warty, odłączająca się od głównego nurtu rzeki daleko na południu i pod- pływająca pod zachodni stok terasy doliny Warty. Wzdłuż tego stoku kierowała się na północ, po drodze oddając tzw. strugę Karmelicką4, nad którą rychło powstała 3 z. Karolczak, Średniowieczna Brama Wielka. Studium historyczno-archeologiczne, ze zb. Miejskiego Kon- serwatora zabytków w Poznaniu (dalej: MKz). 4 należy podkreślić błędność stosowania przez większość badaczy zajmujących się murami obronnymi Poznania nazwy „struga Karmelicka”, zapewne za adolfem Warschauerem i jego studium Stadtbuch von Posen, na określenie cieku zabezpieczającego mur obronny miasta od południa i wschodu. Ważnym iden- tyfikatorem jest przymiotnik „karmelicka” w nazwie owego cieku. odnosi się on do klasztoru Karmelitów starej obserwancji (trzewiczkowych) przy kościele pw. Bożego Ciała. struga oddzielała błonia, na których stał klasztor, od terenów, gdzie znajdowały się służebna wieś Rybaki oraz przedmieście Piaski. Była ona swoistym łącznikiem wspomnianej odnogi noteci z zachodnim ramieniem Warty (dziś ulica Mostowa). Śladem strugi Karmelickiej we współczesnej przestrzeni miasta są ulice Łąkowa i św. Marii Magdaleny, wytyczone wzdłuż linii jej przebiegu. DWIE BRAMY WODNE I SYSTEM OBRONNY GARBAR "E4 ; e ROZA 4 R. kC 1. Fragment widoku Poznania od północy: Garbary, wg G. Braun, F. Hogenberg, Civitates Orbis Terrarum, t. VI, 1617 r. [w:] Plany Poznania, oprac. D. Książkiewicz-Bartkowiak, Poznań 2010 wieś Rybaki. Sama Noteć natomiast zdążała dalej na północ i po kilkuset metrach szerokim łukiem podchodziła w okolicy Bramy Wrocławskiej pod mury miasta. Jej bieg był naturalny, prawie nieograniczany ingerencją człowieka, przez co ów ciek podlegał wszelkim sezonowym fluktuacjom. Przy wysokich stanach wody sprzy- jało to zmianom przebiegu koryta Noteci. Doskonale można to zaobserwować na odcinku muru pomiędzy Bramą Wrocławską i Wodną, przy którym w XVI wieku osiedli jezuici, w późniejszych latach wykorzystujący wyraźny proces cofania się cieku na południe, a więc oddalania się fosy od muru miejskiego, co z kolei pozwoliło wydatnie poszerzać kompleks jezuicki poza pierwotną linię obronną miasta. Jeżeli jesteśmy w stanie dostrzec ów proces w XVI, a szczególnie w XVII i XVIII wieku, to wydaje się, że możemy się spodziewać podobnych sytuacji, może jeszcze bardziej gwałtownych, w wiekach XIII i XIV. Zapewne cofanie się Noteci od linii muru obronnego, realizowanego najpierw po południowej stronie przyszłej Bramy Wodnej, spowodowało, że gdy przyszło stawiać mur wschodni, po stronie północnej, trzeba było go przesunąć. Wszystko dlatego, że fosa, a tak naprawdę odnoga Warty, w wyniku kolejnych przybrań i okresowego wzmagania szybkości nurtu przeniosła swe koryto lekko na wschód, zostawiając pas ziemi przy plano- wanej linii muru. Oczywiście pozostawianie pasa ziemi na zewnątrz muru obron- nego było zjawiskiem ze wszech miar niekorzystnym, umożliwiającym rozwinięcie ataku na mur spod jego przyziemia, a więc osłabiającym jego zdolność obronną. 65 andrzej Kusztelski 66 na przykładzie Bramy Wodnej widzimy, że węzły bramne wznoszono jesz- cze później. Kiedy przyszedł czas na jej budowę, konieczność połączenia mostu przez fosę z progiem bramy sprawiła, że trzeba było wykonać szyję bramną, i to aż piętnastometrową. Podobnie jak w wypadku obu odcinków muru, chodziło oczywiście o to, aby nie pozostawiać terenu między bramą a mostem. Powstanie osady rzemieślniczej na wąskim obszarze między notecią a  głównym nurtem Warty, którą od specjalności osiadłych tu rzemieślników nazwano Garbarami, a także potrzeby obronne miasta spowodowały, że podejmowano działania sta- bilizujące przepływ nurtu w stałym miejscu. Wypada tu przypomnieć wydobytą przez Warschauera wzmiankę źródłową z 1417 roku o umacnianiu brzegów fosy między Bramą Wodną a klasztorem Dominikanów5. Ślady takich zabezpieczeń ekipa badawcza z. Karolczaka znalazła przy pozostałościach mostu wiodącego przez fosę6. zapewne tego typu działania spowodowały zmniejszenie przesunięć noteci. Gdy w XV wieku modernizowano obwód obronny Poznania, do Bramy Wodnej trzeba było dodać jedynie krótkie przedbramie7. Warto zarazem wskazać na jeszcze jedną jej cechę wyróżniającą ją na tle innych bram. Była ona ustawiona wyraźnie ukośnie w stosunku do osi ulicy, którą zamykała. takiej zasady właściwie nie obserwowano w przypadku pozostałych bram, co może wskazywać na późny czas jej budowy, realizowany zapewne przez inny warsztat. Dlaczego we wczesnej fazie istnienia Bramy Wodnej nie została ona zwień- czona wieżą, jak pozostałe bramy? Wydaje się, że zdecydował brak terenu tuż przed nią. Wieża służyła do rażenia większego obszaru przedpola bramy, którego nie można było osiągnąć z murów. W miejscu jej posadowienia, jak zdaje się wska- zywać pierwotna forma tej bramy, nie można było rozwinąć szerszego ataku na nią. W pierwszym rzędzie decydowała o tym wielce prawdopodobna nieprzekra- czalność terenu z Piasków na Garbary. Było to wynikiem, jak należy przypusz- czać, obniżenia terenu i znacznego nawodnienia, powodującego jego grząskość i nieprzejezdność, co czyniło z osady garbarskiej rodzaj wyspy. Być może było to miejsce okresowego łączenia się noteci z Wartą w czasie wysokiego stanu wód. zatem wyjazd z miasta przez Bramę Wodną mógł być powodowany raczej jaki- miś lokalnymi potrzebami, właściwie tylko na przedmieście Garbary. Dopiero ukształtowanie się w XV wieku nowego wyjazdu z miasta na południowy wschód8, w kierunku niebagatelnym – do stolicy państwa, sprawiło, że na sąsiedniej wyspie wyrosło przedmieście Grobla, czego konsekwencją było powstanie mostów: mniejszego przez zachodnie ramię Warty i większego przez główny nurt rzeki. Musiało to być znaczne osiągnięcie inżynierskie, skoro przez następne lata most ten nazywano Wielkim. inną konsekwencją było podniesienie waloru obronnego Bramy Wodnej, a w owych czasach także splendoru architektonicznego, za sprawą 5 a. Warschauer, Opis murów i fos miejskich Poznania, KMP, 1996/1, s. 19. 6 z. Karolczak, Średniowieczna Brama Wodna w  Poznaniu…, s. 357. Jeszcze większe ślady umocnień brzegów noteci znaleźli archeolodzy na odcinku fosy po północnej stronie Bramy Wielkiej, o czym piszą P. Pawlak i P. Wawrzyniak, Sprawozdanie z badań u zbiegu ulic Dominikańskiej, Garbary i Wielkiej na prze- łomie lat 2000 i 2001, Poznań 2001, ze zb. MKz. 7 z. Karolczak, Średniowieczna Brama Wodna w Poznaniu…, s. 354. 8 a. Ryżyński, Południowo-wschodnia przeprawa mostowa, KMP, 1996/1, s. 188–205. DWIE BRAMY WODNE I SYSTEM OBRONNY GARBAR NPS TY Ó:; „i. DZE s”.>:. 2. Fragment planu Poznania E. Dahlbergha z 1655 r.: przedmieście Garbary, plan orientowany na zachód [w:] Plany Poznania... wbudowania wieży w zachodni kraniec szyi bramnej. Osiągnęła ona wówczas zapewne podobną skalę jak wieże w innych bramach (choć rysownik podkładu ryciny z księgi Brauna i Hogenberga każe wierzyć, że była wynioślejsza) i była kryta dwuspadowo, ze schodkowymi szczytami od wschodu i zachodu. Niezwykłe jest, że nie wymusiło to wznoszenia dodatkowych skarp, a jedynie przemurowanie krótkiej ściany łączącej bramę z południowym odcinkiem muru miejskiego, co jak należy się domyślać, zadziałać musiało jak wielka skarpa. W XV wieku, wraz z budową na kluczowych dla bezpieczeństwa miasta odcin- kach nowoczesnych murów obronnych, na terenie „wyspy” garbarskiej (u nasady mostu Chwaliszewskiego) wzniesiono wspaniałą bramę w formie półrondla. Był to swoisty mały barbakan mający kontrolować most”. O ile wiadomo, brama ta nie była połączona z obwodem obronnym miasta. Owe nowe dzieła mogły prowadzić obronę artyleryjską. 9 Brama ta odkryta została przed ponad dwudziestu laty, wyniki jej badań archeologicznych nie zostały dotąd opublikowane i zinterpretowane. Nie miały też szansy wejść do literatury przedmiotu. 67 ANDRZEJ KUSZTELSKI s s ZMJEWTYGCE Z 3. Fragment widoku Poznania z 1704 r. w ujęciu od południa: Garbary [w:] Stragona Abo. Stołeczne Miasto Poznań... Należałoby zarazem postawić pytanie, jak zabezpieczono drugie podej- ście na Garbary, przez most z Grobli. Wszak obronny przyczółek przy moście Chwaliszewskim mógłby spełniać swoją rolę tylko w sytuacji, w której nie był zagro- żony atakiem od tyłu, z Garbar. Niestety, na przyczółku mostu na Groblę niczego nie wzniesiono, copokazujewspomnianywidokPoznaniawdzieleBraunai Hogenberga. Niewiele więcej wykazuje następny przekaz, czyli plan Poznania z 1655 roku Dahlbergha [il. 2]. Mamy więc, jak się wydaje, przykład niekonsekwencji w pro- wadzeniu prac fortyfikacyjnych. XV-wieczne działania zabezpieczające miasto prowadzono bowiem pod wpływem zagrożenia, jakiego spodziewano się ze strony rosnącej w siłę i odnoszącej kolejne zwycięstwa Turcji (zajęcie Konstantynopola). Kiedy tureckie uderzenie nie nastąpiło i niebezpieczeństwo uznano za malejące, prace wokół Poznania przerwano. Tak czy inaczej, jeżeli wniosek przedstawiony wyżej byłby prawdziwy, mielibyśmy do czynienia ze śmiałą próbą włączenia 68 DWIE BRAMY WODNE I SYSTEM OBRONNY GARBAR A |Męs=f BU m pa i = = 11 3 || 3= 4. Fragment planu Poznania ]. Rzepeckiego z 1728 r.: Garbary; plan orientowany na wschód [w:] Plany Poznania... K— |——+ E Garbar w system obronny miasta jako części zintegrowanej z systemem obronnym Poznania. Możemy przypuszczać, że przewidywano budowę muru obronnego między obiema bramami mostowymi oraz jakieś połączenia z pozostałymi ele- mentami twierdzy. Jak dotąd jednak poza Bramą Chwaliszewską nie stwierdzono śladów istnienia innych średniowiecznych elementów obronnych na Garbarach. Rysujący się wyraźnie zamiar włączenia Garbar w system obronny lewobrzeż- nego Poznania podjęto na nowo w okresie naprawdę poważnego zagrożenia mia- sta. Na widoku Poznania [il. 3] ukazującym jego oblężenie w roku 1704 u nasady mostu przechodzącego przez zachodnie ramię Warty widzimy sylwetkę wieży przykrytej stromym dachem. Podobnego dachu nie ma natomiast na wieży sta- rej bramy wyłaniającej się zza wyniosłej bryły kolegiaty św. Marii Magdaleny. Za pomocą kilku kresek rytownik ukazał prostą bryłę wieży bramnej. Zastrzec trzeba jednak, że niekoniecznie może to oznaczać utratę dachu przez bramę. Wzorem pozostałych bram przy którymś z kolejnych remontów być może obniżono jedy- nie dach nowożytny. Na wspomnianym widoku z oblężenia nazwa Brama Wodna Poznania pojawia się natomiast w odniesieniu do tego nowego obiektu. Widok z 1704 roku jest chyba rzeczywistym portretem Poznania, w przeciwień- stwie do powstających w tym samym czasie planów miasta (z tolerancją do kilku lat). Jak z naciskiem podkreśla Zbigniew Pilarczyk, znawca wszelkich aspektów obronnych Poznania od początku jego istnienia, zachowane do dziś plany z XVII i XVIII wieku są szwedzkimi, rosyjskimi, saskimi oraz pruskimi zapisami projek- tów przekształcenia Poznania w nowoczesną twierdzę, które w niewielkim stopniu zostały później zrealizowane. Chcąc zapisać swoje pomysły w zakresie nowożytnej obrony miasta, trzeba było posłużyć się podkładem, czyli planistycznym zapisem tego, co rzeczywiście istniało. Dziś dość trudno wyłuskać z owych planów to, co funkcjonowało w miejskiej przestrzeni, i to, co było tylko wizualizacją pomysłów 69 ANDRZEJ KUSZTELSKI 5. Fragment planu Poznania anonimowego kartografa saskiego z 1734 r.: Garbary; plan orientowany na północ [w:] Źródła kartograficzne do dziejów Poznania. Katalog wystawy, Poznań 1978 projektanta. Na istnienie wieży mosto- wej nad zachodnim ramieniem Warty wskazują oba plany z 1704 roku". Jak się wydaje, jej powstanie należy łączyć z usypaniem szańca na zachod- nim krańcu Grobli oraz drugiego na południowym krańcu Garbar (w pobliżu obecnego skrzyżowania z ul. Wszystkich Świętych), które w zasadniczy sposób wpłynęły na obronność terenu przedmieścia. W ten sposób intencje fortyfikacyjne, których się domyślamy w trakcie wznoszenia Bramy Chwaliszewskiej, zostały doprowadzone do końca. Garbary stały się tym samym inte- gralną częścią twierdzy poznańskiej", cokolwiek miałoby to wówczas zna- czyć. W tym momencie obie bramy we wschodnim odcinku pierwszego muru stały się zbędne i jak można przypuszczać, zaprzestano zamyka- nia ich na noc. Z czasem zawisła nad nimi groźba rozbiórki, choć ta nie nastąpiła natychmiast. Na planie Jana Rzepeckiego (1728) Brama Wodna jest jeszcze widoczna [il. 4], ale przy opisie słownym została już pominięta. Opisując zabudowę Garbar, pisze on: „Ulica publiczna z Wodnej ulicy do Bramy ku rzece druga poprzeg Garbarska alias na krzyż idzie, kroków 2077, co oznacza, że obie ulice, krzy- żując się, miały po 20 kroków szero- kości. Podkreślić trzeba, że owa „Brama ku rzece” jest jedyną wymienioną w ciągu ul. Wodnej. Bramę przy fosie ukazuje zarazem plan saski z roku 1734 [il. 5]. Z kolei na widoku Poznania Wernera z 1740 roku [il. 6] mamy tylko bramę na przyczółku 10 Zarówno odręczny, przechowywany dziś w Bibliotece Państwowej w Berlinie, jak i znacznie popularniejszy plan Fabera. Zob. A. Rogalanka, T. Ruszczyńska, Źródła kartograficzne do dziejów Poznania, Poznań 1978, poz. 23. U Budowa szańca garbarskiego wpłynęła zasadniczo na funkcjonowanie fosy po wschodniej stronie śre- dniowiecznego miasta w murach. Została ona przedzielona na dwa odcinki. Woda napływająca Notecią od południa znalazła ujście w zachodnim ramieniu Warty, płynąc u podnóża szańca. Pozostały odcinek fosy, w znacznym stopniu zasypany śmieciami, jak podają wizje urządzeń obronnych, mógł być zaopatrywany jedynie od północy, przez dawny odcinek wylotowy Noteci. Przynajmniej czasami jakaś woda musiała się pojawiać w fosie w czasie wysokiego stanu Warty. 12M. Mika, Opis Poznania z roku 1728, KMP, 1950/3, s. 266. DWIE BRAMY WODNE I SYSTEM OBRONNY GARBAR "BAZA 6. Fragment widoku Poznania w ujęciu od wschodu: Brama Wodna przed mostem przez zachodnie ramię Warty na Groblę, F.B. Werner, ze zb. Muzeum Historii Miasta Poznania (dalej: MHMP) mostu na Groblę, a wieży bramnej znajdującej się z tyłu już nie widzimy. Bardzo cie- kawy obraz Bramy Wodnej odnajdujemy na stosunkowo późnym planie Daumanna z 1761 roku [il. 7, 8]. Nadspodziewanie dokładnie przedstawiona jest tam szyja bramna przedzielona kilkoma parami filarów. Pogrubiony mur bramy od południa oznacza, że dobudowano do niej dom znany z fotografii z końca lat 80. XIX stulecia. Rekapitulując, można więc stwierdzić, że bramę rozbierano etapami. Do najwcze- śniejszych należy rozbiórka górnych partii wieży, co mogło nastąpić między rokiem 1734 a 1740. Najpewniej to właśnie wtedy jakiś sprytny kamienicznik postanowił wykorzystać stojące mury i w oparciu o nie wzniósł wspomnianą kamienicę. Tak potraktowana brama, trochę obudowana, wtopiona w swej południowej stronie w nowy budynek, a w pozostałych fragmentach popadająca w ruinę, trwała jeszcze długo, niewykluczone, że do akcji znoszenia murów miejskich przez władze pruskie po zaborze Poznania. Jeszcze Inwentarz Poznania z 1779 roku wspomina: „Brama Wodna pusta””. W tymże inwentarzu dobudowaną doń kamienicę wzmiankuje się następująco: „Kamieniczka przy tejże bramie między murami miejskimi Daniela Gelinga. Dokładniejszy ogląd wspomnianej fotografii z końca XIX wieku ujaw- nia, że południowa ściana wieży została włączona w strukturę północnej elewacji kamienicy. Stąd brak okien w tym miejscu. Także południowa partia szyi bramnej, czy inaczej mówiąc — pierwszego przedbramia, została włączona w konstrukcję par- teru budynku. Utrzymywano odsłonięty ceglany wątek na całej długości północnej elewacji kamienicy. 3 Lustracje i opisy miasta Poznania z XVI-XVIII wieku, oprac. M. Mika, Poznań 1960, s. 269. 71 ANDRZEJ KUSZTELSKI 7. Fragment planu Poznania I.G. Daumanna z 1761 r.: Garbary; plan orientowany na zachód Zupełnie inaczej przebiegały dzieje „przedniej” Bramy Wodnej. Na planie saskim, datowanym na rok 1734, zabudowa Garbar jest przedstawiona szczegól- nie starannie. Jednak budynku bramnego u wylotu krótkiej uliczki prowadzącej na most na Groblę tam nie znajdziemy. Widać więc, że w ostatnich latach pano- wania Augusta Mocnego wieżę zdecydowano się rozebrać, zastępując ją obiek- tem lekkim i łatwym do szybkiego wzniesienia. W wizji przedmieść Poznania po powodzi z 1736 roku i huraganie z roku następnego pod nagłówkiem „Grobla” czytamy: „Brama z pruska wybudowana idąc na most znacznie nadrujnowana i most pierwszy od Wielkiej Bramy [...] reparowany”. Niestety, zdanie to nie daje pełnej jasności w sprawie identyfikacji obiektu, choć jak widzimy na planie saskim, most na Groblę był jedynym z Garbar, zatem innej bramy tam nie było. Brama fachwerkowa była najpewniej jakąś nową konstrukcją (być może tymcza- sową) o charakterze kontrolnym. Pozostaje pytanie, co mogło spowodować roz- biórkę wieży bramnej znanej nam z widoku z roku 1704. Nie można wykluczyć, że był to wynik oddziaływania rzeki. Sprawa jednak wymaga dalszych badań. W 1748 roku Garbary spłonęły. Po owym nieszczęściu sporządzono wizję tego fragmentu miasta, w której zapisano: „Brama Wodna niedawno znacznym sumptem wystawiona; na jej dach cały przez ratowanie, aby się ogień nie szerzył, zrujnowany; ściana od Wielkich Garbar na pół przepalona, tudzież i schody idąc do rzeki”*, Mając w pamięci informację z 1736 roku, a także widok bramy na 14'Tamże, s. 208. Po raz pierwszy tę cenną notkę wykorzystał A. Ryżyński, dz. cyt., s. 192, choć i on nie dostrzegł istnienia dwóch bram określanych tą samą nazwą. 72 DWIE BRAMY WODNE I SYSTEM OBRONNY GARBAR p BRE Soblen. z HT LATTE BARTWIE = z == 8. Ul. Wodna, 1888 r. [?], fot. w ujęciu na zach. ze skrzyżowania z ul. Garbary , ze zb. MHMP rycinie Wernera z roku 1740, można zaproponować następującą kolejność zda- rzeń. Fachwerkowa brama wspominana w 1736 roku, a nieistniejąca jeszcze dwa lata wcześniej, została najpewniej rozebrana ze względu na poziom jej zniszczenia w wyniku powodzi bądź huraganu. W jej miejscu stanęła kolejna Brama Wodna, którą znamy z reprodukcji niezwykle popularnego widoku Poznania J.B. Wernera z roku 1740. Nastąpić to musiało niedługo przed tą datą, skoro jeszcze w roku 1748 określa się ją jako niedawno wzniesioną. Budynek bramny flankowany był dwiema wieżami przykrytymi wysokimi, spiczastymi hełmami. Ale i ten budynek był tylko epizodem w historii Garbar. W trakcie pożaru w 1748 roku, jak czytamy w notatce, zrzucono cały dach, aby nie dopuścić do przeniesienia się ognia. Sam budynek jednak ucierpiał, ściana zaś od Wielkich Garbar, a więc od zachodu, została zniszczona. Można przypuszczać, że mimo poniesionych wcześniej kosz- tów bramę zdecydowano się wówczas rozebrać i na budowę następnej czekano dłużej. W roku 1779 na przyczółku mostu na Groblę bramy już się nie wspomina. Kolejna Brama Wodna musiała powstać później. To zapewne ona została opisana 73 andrzej Kusztelski 74 w trakcie rozbiórki w końcu stulecia15. Miała mieć wówczas cylindryczną nadbu- dowę oraz ołowiany dach (wynik zniszczenia poprzedniej bramy przez pożar?). skądinąd również grubość muru w tym miejscu, liczącego sobie 75 cm, mimo że akceptowana przez badaczy średniowiecznych urządzeń obronnych, wydaje się wątpliwa dla Xiii czy XiV wieku i w moim przekonaniu wskazuje na nowożytne pochodzenie tej struktury. Podsumowując, „pierwsza” Brama Wodna stanęła jako jeden z  najpóź- niej wzniesionych obiektów pierwotnego obwodu obronnego lewobrzeżnego Poznania. Być może stało się to nawet w XiV stuleciu. Jednak o datowaniu tej, jak i innych części obwarowania miasta po lokacji niezwykle trudno coś autory- tatywnego napisać. istnieją przesłanki, że w XV wieku zamierzano wznieść bramę przednią na przyczółku mostu na Groblę, do czego jednak nie doszło. Brama utra- ciła jakąkolwiek rolę obronną czy też kontrolną w początkach XViii wieku. idea jej budowy przy moście na Groblę wróciła w momencie pospiesznego przygotowy- wania miasta do działań obronnych w czasie wojny północnej. Wraz z fortyfika- cjami południowych Garbar i zachodniej Grobli na wschodnim przyczółku mostu wzniesiono na Garbarach wysoką wieżę, która poza funkcją kontrolną mogła peł- nić jedynie rolę obserwacyjną. nazwę „Brama Wodna” przeniesiono wówczas na ów nowy, drugi obiekt. oznacza to, że stara brama straciła całkowicie znaczenie i powoli była rozbierana. W ciągu XViii stulecia kolejne bramy stawiane na obsza- rze Garbar były regularnie niszczone (jedna była nawet wzniesiona z fachwerku) przez żywioły natury. ostatnią rozebrali okupanci w 1795 roku w ramach pełnej defortyfikacji miasta. 15 R. Prümers, Die Stadt Posen in südpreussicher Zeit, Posen 1912, s. 166. 75 Waldemar Karolczak arsenał artyleryjski Pierwszy w  Poznaniu arsenał artyleryjski Landwehry, czyli pruskiej obrony krajowej, wybudowano w  roku 1821 przy ul. Wronieckiej 12 (naroż- nik ul. stawnej). Budynek ten nie zachował się jednak i nie jest nam znany jego wygląd. Prawdopodobnie miał klasycyzującą formę, powszechną w  tamtym czasie w  budownictwie wojskowym1. Przestał on spełniać swoje funkcje, gdy w 1869 roku ukończono budowę nowego gmachu wielkiego arsenału artyleryj- skiego, o którym niżej. od tego czasu pomieszczenia starej zbrojowni służyły już tylko do przechowywania siodeł z przyborami etc. Kilka lat później budynek nie był już użytkowany i stał pusty. Wreszcie 11 marca 1878 roku został sprzedany wraz z gruntem na publicznej licytacji. nabywcą był kupiec august Meyerstein, który wkrótce wzniósł w tym miejscu okazałą trzypiętrową kamienicę ze skle- pami na parterze2. o budowie nowego arsenału artyleryjskiego, który zaspokajałby potrzeby wiel- kiej twierdzy, w jaką pruskie władze przekształciły Poznań, myślano tuż po ukoń- czeniu prac fortyfikacyjnych. Projekt wykonał berliński architekt i tajny naczelny radca budowlany w  Ministerstwie Wojny – august Ferdinand Fleischinger (1804–1885). arsenał miał stanąć w  miejscu częściowo rozebranego klasztoru Dominikanów, położonego na rozległym narożniku ówczesnych Wielkich Garbar (ob. ul. Garbary) i ul. stawnej, a także fragmentu starego miejskiego muru obron- nego. skasowany w 1835 roku klasztor był własnością fiskusa wojskowego, który z większym lub mniejszym powodzeniem starał się zagospodarować ten teren do własnych celów. W 1855 roku „celem przemienienia broni dla piechoty” urządzono w nim m.in. wielkie warsztaty wojskowe, gdzie pracowali liczni ślusarze i puszka- rze. Później zamierzano urządzić tutaj wielki wojskowy lazaret3. ostatecznie jed- nak planu tego nie zrealizowano, a gmach służył głównie dla celów mieszkalnych. W związku z planowaną rozbiórką części dawnego klasztoru wszyscy użytkownicy znajdujących się tam pomieszczeń, wśród których przeważali lokatorzy nieopła- cający czynszu, dostali nakaz ich opuszczenia w terminie do 1 stycznia 1865 roku. Pięć miesięcy później przeznaczone do rozbiórki zabudowania klasztorne zostały sprzedane na licytacji publicznej za kwotę 585 talarów4. zanim bezpo- wrotnie zniknęły one z przestrzeni miejskiej, nadworni fotografowie i właściciele 1 P. Maćkowiak, Arsenał artyleryjski [w:] Atlas architektury Poznania, Poznań 2008, s. 284. 2 „Posener zeitung” (dalej: Pz), nr 142 z 26 ii 1878 r.; nr 577 z 20 Viii 1878 r. 3 „Gazeta Wielkiego Księstwa Poznańskiego”, nr 136 z 15 Vi 1855 r. 4 Pz, nr 4 z 5 i 1865 r., nr 127 z 2 Vi 1865 r. WALDEMAR KAROLCZAK 1. Budowa arsenału artyleryjskiego przy ul. Wielkie Garbary (ob. Garbary), narożnik ul. Stawnej, po prawej fragment skweru na pl. Stawnym, fot. A. i F Zeuschner, 1869 r., ze zb. Biblioteki Uniwersyteckiej w Poznaniu (dalej: BU) renomowanego poznańskiego atelier - August i Friedrich Zeuschnerowie posta- nowili „w interesie sztuki i historii naszego miasta” utrwalić dla potomności ich wygląd na fotografiach. W tym celu od 25 do 30 maja 1865 roku Carl Oehlschliger, fotograf zatrudniony w zakładzie Zeuschnerów, który był faktycznym pomysło- dawcą sporządzenia tego rodzaju dokumentacji, wykonał serię zdjęć przedsta- wiających klasztor Dominikanów z jego pięknym dziedzińcem oraz położony w pobliżu stary mur obronny. Dwanaście najlepszych zdjęć umieszczono póź- niej w albumie „w gustownej, w barwach miasta utrzymanej oprawie”, który bra- cia Zeuschnerowie podarowali do zbiorów Archiwum Miejskiego, mieszczącego się wówczas na drugim piętrze ratusza”. 6 września 1865 roku Zgromadzenie Reprezentantów podczas posiedzenia Rady Miejskiej wyraziło darczyńcom swoją wdzięczność za przekazanie gminie tak cennego daru'. W połowie czerwca 1865 roku przystąpiono do rozbiórki wschodniego i pół- nocnego skrzydła klasztoru, a późną jesienią tegoż roku zakończono budowę fun- damentów pod gmach przyszłego arsenału. Zbyteczną ziemię przewieziono na wznoszone w tym samym czasie wały forteczne w pobliżu katedry. Na budowę fundamentów zużyto około 600 prętów szachtowych kamieni polnych, przy czym około 400 prętów tegoż budulca wydobyto ze starych podstaw. Aby zapobiec zawilgoceniu murów, na fundamentach ułożono grubą, asfaltową warstwę izola- cyjną. Prowadzone od wiosny 1866 roku prace budowlane szybko zostały jednak 5 Archiwum Państwowe w Poznaniu, Akta miasta Poznania, sygn. 722. PZ, nr 209 z 7 IX 1865 r.;nr211z91IX 1865 r. 76 ARSENAŁ ARTYLERYJSKI 2. Arsenał artyleryjski na rogu Wielkich Garbar (ob. Garbary) i ul. Stawnej, litografia Roberta Geisslera, 1871 r., ze zb. BU przerwane z powodu wybuchu wojny prusko-austriackiej. Wznowiono je dopiero w czerwcu 1867 roku, gdy z Ministerstwa Wojny nadeszło długo oczekiwane zarządzenie zezwalające na ich kontynuowanie. Budowa prowadzona była pod naczelnym kierownictwem królewskiego budowniczego Meyera. Roboty budow- lane wykonywało przedsiębiorstwo mistrza murarskiego Christopha Wihrmanna seniora, a prace stolarskie prowadziła firma mistrza stolarskiego Wilhelma Hennesa. W pierwszej kolejności wzniesiono budynek mieszkalny dla urzędników arsenału artyleryjskiego, którego budowę ukończono w październiku 1868 roku. Stanął on na rogu Wielkich Garbar i ul. Dominikańskiej, i z jednej strony przy- legał do powstającego gmachu właściwego arsenału, a z drugiej do wschodniego szczytu kościoła podominikańskiego. Ten trzykondygnacyjny budynek (zacho- wany do dziś przy ul. Garbary 73) wzniesiono z czerwonej cegły klinkierowej dostarczonej z cegielni Ephraima w Goślince, nieopodal Murowanej Gośliny. Na uwagę zasługiwały z pewnością dekoracyjnie wykonane, podwójne drew- niane drzwi oraz szczebliny pojedynczych drzwi i łukowych okien skrzynko- wych z tzw. zamknięciem Pasquille (Pasquille-Verschluss), czyli mechanizmem składającym się z jednej obrotowej dźwigni dwuramiennej z ryglującym prętem. Znajdujące się w tym domu piece przywieziono aż z Głogowa”. Na parterze opisy- wanego budynku mieściła się kasa, biuro, a od strony ul. Dominikańskiej kuźnia. Na pierwszym piętrze ulokowano obszerne mieszkanie przeznaczone dla majora 7PZ, nr 179 z 4 VIII 1868 r. 77 Waldemar Karolczak 78 i oficera artylerii, na drugim zaś mieszkanie kapitana i podporucznika zbrojowni. Pierwszymi lokatorami byli: major otto schüssler oraz podporucznicy zbro- jowni: Friedrich Wilhelm Müller i Bruno Franke. Kilka lat później zamieszkali tam major Robert von sichart i kapitan zbrojowni Haak. W tym czasie na par- terze urządzono skromne izby mieszkalne dla podoficerów: sierżanta zbrojowni Carla zilischa i sierżanta magazynu Juliusa Hähnela. Dwa lata później na parte- rze i pierwszym piętrze małej oficyny zamieszkało jeszcze dwóch zatrudnionych w arsenale artyleryjskim feldfebli8. Budowę właściwego gmachu arsenału artyleryjskiego ukończono jesienią 1869 roku i już 25 listopada tegoż roku oddano go do użytku9. Dodajmy, że w tym czasie sfinalizowano także brukowanie ulic wzdłuż arsenału (stawna i  Wielkie Garbary), gdzie położono nowe płyty chodnikowe i granitowe rynny. zeughaus mieścił się pod tym samym adresem, co budynek mieszkalny dla urzędników, czyli przy ul. Wielkie Garbary 24 (także stawna 8). ogólne koszty budowy tego monu- mentalnego gmachu wyniosły 195 tys. talarów. Był on wzorcowym przykładem wariantu ceglanej architektury wojskowej o charakterze Rundbogenstil, czyli stylu bliskiemu budownictwu przemysłowemu10. Ów ogromny i  niezwykle okazały gmach zrealizowano na planie litery L. Kompozycja nie tylko podkreślała naroż- nikowe położenie budowli, istotne ze strategicznego punktu widzenia, lecz także uwydatniała jej militarną funkcję11. z tego względu położone pośrodku, pięcio- bocznie ścięte trzykondygnacyjne naroże z trzema głównymi wejściami wieńczyła nieco cofnięta dwunastoboczna wieża z kopułą (tambur) z szeregiem półkoliście zamkniętych okienek. Dwupiętrowe skrzydła boczne, nakryte dwuspadowymi dachami, zamknięto potężnymi blokami podwyższonych o  jedną kondygnację ryzalitów z dachami namiotowymi (ryzalit zachodniego skrzydła przy ul. stawnej 8 zachował się do dzisiaj). Dodajmy, że dach posiadał konstrukcję drewnianą, pła- twiowo-kleszczową i był kryty łupkiem12. Wykonane z czerwonej klinkierowej cegły zrytmizowane elewacje arsenału rozczłonkowywały głębokie i  wysokie wnęki arkadowe, rozdzielone prostymi lizenami, które przechodziły przez wszystkie piętra gmachu. Elewacje na wyso- kości parteru były masywne, boniowane i spoczywały na wysokim cokole, nato- miast okna zamknięto półkoliście, a  w  górnych kondygnacjach zgrupowano w pary. nad oknami ostatniego piętra w ceglanych tondach umieszczono tera- kotowe pruskie orły. Gmach wieńczył wykonany z czerwonego piaskowca arkad- kowy gzyms na machikułowych wspornikach. Uwagę przyciągały także wytwor- nie wykute kraty oraz świetliki nad trzema głównymi wejściami do arsenału (łącznie było ich osiem). struktura wewnętrzna budynku z racji swojego przeznaczenia została spe- cjalnie wzmocniona. Jego potężna konstrukcja wspierała się na ścianach i filarach 8 Książki adresowe miasta Poznania z lat 1872, 1876 i 1879. 9 Pz, nr 285 z 4 Xii 1869 r. 10 z. ostrowska-Kębłowska, Architektura i budownictwo w Poznaniu w latach 1780–1880, Poznań 2009, s. 357. 11 P. Maćkowiak, dz. cyt. 12 K. Jodłowski, Karta ewidencyjna nr 615 w Biurze Miejskiego Konserwatora zabytków w Poznaniu. ARSENAŁ ARTYLERYJSKI 7h baŚr ice ej; (rad A m ć dm Fota Z Soma Parr 07 wśf mat 3. Widok arsenału artyleryjskiego na rogu Wielkich Garbar (ob. Garbary) i ul. Stawnej, pocztówka, przed 1899 r., ze zb. BU wykonanych z najtwardszych cegieł klinkierowych łączonych z cementem, które z powodzeniem przeszły test wytrzymałości przy użyciu prasy hydraulicznej w Gliwicach”. Na wyższych kondygnacjach umieszczono żeliwne słupy z zamon- towanymi na nich podwójnymi dźwigarami, na których osadzono z kolei żeliwne belki stanowiące element nośny podłóg. Dźwigary i belki, wykonane z żelaza wal- cowanego lub sztabowego, posiadały profil dwuteownika. Wszystkie żeliwne ele- menty nośne dostarczyła słynna Kónigshiitte z Królewskiej Huty (ob. Chorzów), która przysłała nawet własnych monterów. Wnętrza ulokowane na parterze posia- dały masywne sklepienia beczułkowe (bóhmische Kappe), a na piętrach sklepie- nia odcinkowe, które wykonano z doskonałej jakości pustaków ceramicznych spajanych cementem, co czyniło je odpornymi na ewentualne zniszczenia. Do budowy owych sklepień użyto cegieł pochodzących z polskiej cegielni na Starołęce należącej do prof. Brunona Józefa Szafarkiewicza'*, Dodajmy, że w owym czasie była to jedyna cegielnia w okolicach Poznania produkująca tego rodzaju cegły ceramiczne”, Podłogi na parterze wybrukowano kostką granitową, na wyższych kondygnacjach były one drewniane. Elementy żelazne pomalowano zieloną 13 PZ, nr 111 z 15 V 1869 r. 14 Zob. Wielkopolski Słownik Biograficzny, red. A. Gąsiorowski, J. Topolski, Warszawa-Poznań 1981, s. 724-725. 15 Cegielnia wykorzystywała do produkcji swych wyrobów wybornej jakości glinę septarię (z okresu star- szego trzeciorzędu), której znaczne pokłady J. Szafarkiewicz odkrył na Starołęce. Jego wielka cegielnia posiadała nowoczesny piec pierścieniowy zbudowany według metody Hoffmanna-Lichta. Wypalano w nim nie tylko zwykłe cegły, lecz także ceramiczne pustaki, rury drenarskie etc. Zob. PZ, nr 132 z 10 VI 1869 r. 79 WALDEMAR KAROLCZAK 4. Rozbiórka zniszczonego arsenału artyleryjskiego, po lewej zachowany fragment skrzydła północnego, fot. 1945 r., ze zb. Muzeum Historii Miasta Poznania (dalej: MHMP) 5. Prace rozbiórkowe arsenału artyleryjskiego, po lewej zachowany dawny dom mieszkalny dla oficerów i podoficerów zbrojowni, fot. 1945 r., ze zb. MHMP 80 ARSENAŁ ARTYLERYJSKI 6. Widok bramy wejściowej do dawnego budynku mieszkalnego dla oficerów i podoficerów arsenału artyleryjskiego, 2011 r., fot. A. Dolczewska 7, 8. Zabytkowe drzwi zachowane w dawnym budynku mieszkalnym dla oficerów i podoficerów arsenału artyleryjskiego, 2011 r., fot. A. Dolczewska 81 Waldemar Karolczak 82 farbą olejną, a nieotynkowane ściany wewnętrzne – jasnoszarą farbą klejową. na wyższe piętra prowadziły cztery klatki schodowe, w tym podwójne ogniotrwałe kręte schody usytuowane w środkowej części budynku. W gmachu zamontowano łukowe okna konstrukcji skrzynkowej (czteropodziałowe), a na klatce schodo- wej – krosnowe16. ze względów bezpieczeństwa okna na parterze posiadały od wewnątrz stalowe okiennice17. W  wysoko położonej wieży wyciągowej, usytuowanej w  środkowej części arsenału, zainstalowano potężny dźwig służący do wciągania na poszczególne pię- tra dział na lawetach. ta specjalnej konstrukcji wciągarka pochodziła z Fabryki Urządzeń Dźwigowych Weddinga w Berlinie. Parter oraz dwie, względnie trzy wyższe kondygnacje zbrojowni służyły do przechowywania dział, wysoki strych był zaś magazynem broni. W ryzalicie usytuowanym na końcu północnego skrzy- dła budynku znajdowały się artyleryjskie warsztaty naprawcze, w których praco- wali kołodzieje, siodlarze, stolarze, tokarze i rusznikarze. zapewne mieściła się tutaj również montownia sprzętu artyleryjskiego. oprócz wspomnianych wyżej funkcji poznańska zbrojownia była niekiedy wykorzystywana do innych celów. W styczniu 1871 roku w arsenale artyleryjskim urządzono m.in. interesującą wystawę broni historycznej i  współczesnej, którą „w celach patriotyczno-dobroczynnych” zorganizowano na polecenie Ministerstwa Wojny18. Wśród zgromadzonych eksponatów najliczniejszą grupę stanowiły róż- nego rodzaju mitraliezy, czyli kartaczownice umieszczone na lawetach. Można było także obejrzeć pruskie 4-, 6-, 12- i 24-funtowe granaty do gwintowanych dział wraz z należącymi do nich zapalnikami perkusyjnymi, iglice ciężkich karabi- nów etc. szczególnie duże zainteresowanie wśród zwiedzających wzbudziło wów- czas francuskie działo z wygrawerowanym monogramem „n.” (napoleon). W grudniu 1918 roku arsenał artyleryjski został opanowany przez powstań- ców wielkopolskich. Przetrwał nienaruszony niemal do końca ii wojny świato- wej, która przyniosła kres jego istnieniu. na przełomie stycznia i lutego 1945 roku w trakcie niezwykle zaciętych i krwawych walk ulicznych gmach doznał bowiem poważnych zniszczeń i  wkrótce został rozebrany. Pozostawiono jednak dwa budynki: dawny dom mieszkalny dla urzędników i fragment północnego skrzy- dła, które po dziś dzień nieprzerwanie służą do celów mieszkalnych. Jak wspo- mina Janisław osięgłowski, jeszcze w latach 60. XX wieku były w tym miejscu widoczne zarysy murów przyziemia oraz symboliczne działa wkopane w bramę19. zachowany boczny człon dawnej zbrojowni ze sklepionymi wnętrzami jest świadectwem ogromu dawnego arsenału, który skalą dorównywał podobnym budowlom berlińskim. Gdy istniał w całej swej okazałości, stanowił niewątpliwą ozdobę dzisiejszej ulicy Garbary. Dziś pozostało po nim już tylko wspomnienie. 16 K. Jodłowski, dz. cyt. 17 P. Maćkowiak, dz. cyt. 18 Pz, nr 10 z 6 i 1871 r. 19 J. osięgłowski, W dawnym Poznaniu, Gniezno–Poznań 1995, s. 34–35. 83 tomasz Kanoniczak Wielka Śluza 185 lat problemów W mroźne popołudnie 17 lutego 1833 roku tłum gapiów zgromadził się u stóp Wzgórza Winiarskiego w pobliżu Wielkiej Śluzy. Wśród zebranych mieszkańców Poznania znajdowało się wielu robotników prowadzących prace ziemne przy budowie Cytadeli i żołnierzy miejscowego garnizonu. Powodem zgromadzenia była zapowiedziana kilka dni wcześniej widowiskowa akcja wysadzania przez saperów zatoru lodowego przyniesionego pod samą śluzę przez wody Warty. zarówno niebezpieczny zator, jak i wysoki poziom rzeki wynikały m.in. z obec- ności istniejącego zaledwie od pół roku potężnego jazu, będącego najważniejszym elementem militarnego budownictwa wodnego wzniesionego w tym czasie w pru- skiej twierdzy w Poznaniu. nikt wówczas jeszcze nie przypuszczał, że ta wielka budowla przegradzająca w poprzek Wartę stanowić będzie dla miasta poważne zagrożenie i stanie się przyczyną wielu kłopotów, w tym powodzi regularnie nęka- jących miasto przez następne dziesięciolecia. Już najwcześniejsze pruskie plany fortyfikowania Poznania wskazują na fakt, że ówcześni inżynierowie zwrócili należytą uwagę na przepływającą przez mia- sto rzekę oraz na istniejące wokół cieki wodne. Efektywne wykorzystanie wód jako naturalnych przeszkód w znaczący sposób mogło podnieść walory obronne twierdzy. Projektowany system zapór wodnych dla Poznania pozwalał na stwo- rzenie w miarę szerokiej bariery dla chcącego zdobyć miasto przeciwnika, a także na częściowe zalanie odcinków fos wokół niżej położonych obiektów fortecznych. najważniejszym elementem skomplikowanego systemu poznańskich budowli wodnych był najdalej na północ wysunięty jaz zwany przez Prusaków Wielką Śluzą (Groβe schleuse). Konieczność jego budowy, a także jego lokalizację usta- lono niemal na początku prac projektowych nad twierdzą. oprócz zasadniczego zadania, jakim było piętrzenie wód Warty, przewidziano możliwość przejazdu górą jazu na jej drugi brzeg, co pozwoliło na zapewnienie komunikacji z Cytadelą tumską i resztą prawobrzeżnych umocnień. tym samym Wielka Śluza miała się stać pierwszym, choć wojskowym, solidnym mostem Poznania. Przygotowany przez pruskich inżynierów, niezwykle ciekawy projekt Wielkiej Śluzy przewidywał budowę całego ufortyfikowanego odcinka przebiegającego od Cytadeli Winiarskiej aż na drugi brzeg Warty. Wyjątkowość konstrukcji polegała na wykonaniu ciągu umocnień położonych na mocno pochyłym stoku z różnicą poziomów sięgającą 21 m, a także na konieczności połączenia skazamatowanego korytarza i fosy z Bramą szelągowską oraz odcinkiem wodnym śluzy z fortem przyczółkowym, który miał zabezpieczać całą konstrukcję wodną już od strony drugiego brzegu rzeki. tomasz Kanoniczak 84 Część wodna Wielkiej Śluzy, o długości 82,5 m i szerokości 18,8 m, została rozpięta między dwoma długimi przyczółkami i oparta na 11 murowanych fila- rach1. Każdy z przyczółków i filarów zaopatrzony został w trzy rzędy pionowych prowadnic, które umożliwiały ustawianie belek zaporowych ograniczających przepływ wody przez jaz. na górze sklepionych kolebkowo przepustów wykonano od strony północnej ciąg kazamat ze strzelnicami artyleryjskimi. Podobny układ strzelnic znalazł się po stronie południowej jazu (od strony miasta), gdzie zain- stalowano strzelnice w wolnostojącym murze. Środkiem tak umocnionego jazu przebiegał brukowany przejazd mostowy i pomost techniczny do obsługi zapór wodnych2. Wjazd na śluzę od strony Garbar poprzedzały niewielkie kaponiery z  mostem uchylnym i  bramą. natomiast od strony wschodniej wybudowano przyczółkowy Fort Roon z okazałą owalną, dwukondygnacyjną redutą. Budowę Wielkiej Śluzy zaplanowano na okresowo podmokłych Łąkach Bonińskich, leżących wówczas z  dala od istniejącego koryta rzeki. zostało to wymuszone geometrią twierdzy, a także chęcią wykorzystania możliwości posta- wienia śluzy (z punktu widzenia techniki budowlanej) w zdecydowanie łatwiej- szy i  tańszy sposób. Budowę tak wielkiej konstrukcji bezpośrednio w  wodach rzeki (gdzie szybki nurt i znaczna głębokość utrudniają kładzenie fundamentów) ograniczono tym samym do minimum. oczywiście natychmiast po zakończe- niu prac budowlanych przekopano nowe koryto Warty, znacznie bliżej Cytadeli Winiarskiej, a następnie skierowano wodę już bezpośrednio do śluzy. Prace budowlane rozpoczęto w marcu 1829 roku od zgromadzenia sporych ilości materiałów budowlanych, głównie bloków granitowych na czoła filarów oraz dębiny na pale fundamentowe i  ruszt kratownicy, na której miały stanąć przyczółki i filary jazu. o ile sprowadzenie drewna i kamieni budowlanych nie stanowiło problemu, o tyle rozwijający się dopiero przy okazji budowy twierdzy przemysł mineralny uniemożliwiał dokonanie zakupu dużej ilości odpowiedniej jakości cegieł. Część cegieł, kształtek ceglanych oraz dachówek ściągano z cegielni działającej na pobliskim Przepadku. natomiast brakujące materiały zamawiano aż w Gorzowie Wielkopolskim i następnie barkami sprowadzano do Poznania. Roboty przy tej ważnej budowli wyraźnie starano się przyspieszyć i ułatwić zada- nie pracownikom, sprowadzając do pomocy 12 wbijaczy pali i cztery czerpaki wraz z pompą do usuwania wody z wykopów3. W celu stabilizacji budowli posta- nowiono posadowić całą śluzę z przyczółkami i Fortem Roon na pionowo wbi- tych 12-metrowych palach, które pokryto kratownicą wykonaną z krawędziaków drewnianych. Dopiero na tak przygotowanym fundamencie rozpoczęto murowa- nie konstrukcji. Ukończenie prac przy budowie śluzy nastąpiło 30 października 1832 roku, co uświetniła uroczystość wmurowania ostatniego zwornika w sklepie- niu jednego z przepustów przez majora Johanna Brese, współprojektanta twierdzy 1 Dla porównania, długość Śluzy Katedralnej wynosiła 55,88 m, szerokość 11,94 m. zob. t. Kanoniczak, J. stiller, Śluzy Cybińskie – Śluza Katedralna, cz. II, „Poznańskie zeszyty Fortyfikacyjne” 2011, nr 5, s. 3–12. 2 Geheimes staatsarchiv Preussischer Kulturbesitz Berlin – Dahlem (dalej: GstaPK), Dokumentacja pro- jektowa twierdzy Poznań, sygn. 4811, 4819, 4913. 3 H. steinäcker, Geschichte der Entwicklung Posens als Festung, „Historische Monatsblätter für die Provinz Posen 1912”, t. 13, s. 138. WIELKA ŚLUZA 1. Linia wodna Wielkiej Śluzy, po 1900 r., fot. ze zb. F.E. Józefowicza Poznań. Ostatecznym zamknięciem prac było skierowanie wód Warty w nowe koryto, znajdujące się prawie 200 m bliżej Cytadeli. Gęsto rozmieszczone filary jazu, które zmniejszały światło przepływu rzeki między przyczółkami do około 61,5 m, spowodowały, że w trakcie wiosennych roztopów czy zimowych spiętrzeń Warty występowały tu zatory kry lodowej, które nanosiły wszelkie przedmioty zagarnięte wcześniej przez wysoką wodę. Wysokie stany wód Warty, wywoływane m.in. przez Wielką Śluzę, występowały wielokrotnie. Bezpieczne dla jazu poziomy rzeki, których pomiary prowadzono przy wodowskazie umieszczonym przy Forcie Roon, przekraczane były 48 razy w ciągu 87 lat jego istnienia. Duże niebezpieczeństwo dla miasta i samej śluzy wywoływały największe powodzie, z których dwie zapisały się w szczególny sposób w historii miasta. Powódź, która nadeszła w roku 1855, należała do najtragiczniej- szych. Wodowskaz przy moście Chwaliszewskim wskazywał 872 cm. Zalaniu ule- gła wówczas większa część miasta, a Warta przelewała się przez strzelnice Wielkiej Śluzy. Podobna sytuacja miała miejsce w czasie najczęściej opisywanej powodzi z roku 1888, gdzie wskaźnik chwaliszewski sięgnął 866 cm, a także w roku 1889 ze wskazaniem 856 cm. Główny użytkownik jazu zdawał sobie sprawę z problemów, jakie niosła ze sobą obecność tak charakterystycznej konstrukcji w korycie rzeki. Jednak w ocenie władz wojskowych znaczenie militarne zapory było zdecydowa- nie ważniejsze niż straty, jakie przynosiła. 85 tomasz Kanoniczak 86 Drugim utrudnieniem, które wywoływała śluza, była kwestia żeglugi. Początkowo dwa tory wodne wytyczone przez jej projektantów w  środkowych przepustach (szerokich na 580 cm) pozwalały na swobodną komunikację jedno- stek pływających. Jednak wraz z rozwojem techniki wielkość łodzi i barek stale rosła. Coraz częściej dochodziło do sytuacji, gdzie szerokie, masywne barki ocie- rały się niebezpiecznie o filary jazu. Również wysokość przepływających jednostek limitowana była konstrukcją budowli i poziomem rzeki. Początkowo próbowano temu zaradzić w sposób doraźny, pozwalając na przeładunek towarów w przystani Wielkiej Śluzy, czyli korycie fosy estakady, która przy wyższych stanach Warty sta- nowiła doskonałe miejsce rozładunkowe. Wraz z rozwojem żeglugi rzecznej zwiększała się także liczba jednostek pły- wających po Warcie. W drugiej połowie XiX wieku pod Wielką Śluzą przepływało w obie strony ponad 2200 statków rocznie4. Powodowało to utrudnienia w ruchu i zwiększało czas oczekiwania na kolejność przepływu pod większymi przepu- stami jazu. aby temu zaradzić, władze wojskowe podjęły decyzję o przebudowie Wielkiej Śluzy, jednak z zachowaniem możliwości spiętrzania rzeki na wypadek oblężenia miasta. Przygotowany w październiku 1880 roku projekt przewidywał rozebranie ponad 13-metrowej części jazu z dwiema kazamatami i środkowym filarem. Wolny odcinek konstrukcji uzupełniono do końca 1881 roku, zwiększając grubość dwóch sąsiednich filarów i odbudowując mur ze strzelnicami, choć bez przywrócenia kazamatowych pomieszczeń. W  ten sposób powstał pojedynczy, rozpięty na 10,5 m przepust, umożliwiający wahadłową komunikację szerszych jednostek pływających. Dużo trudniejszym zadaniem do rozwiązania była kwe- stia wykonania urządzenia do piętrzenia Warty w nowym przepuście. Ponieważ wojsko nie chciało odstąpić od takiej możliwości, zaprojektowano potężną kon- strukcję stalową pełniącą rolę ruchomej, uchylnej zapory, montowanej jednak wyłącznie w trakcie mobilizacji twierdzy. olbrzymia nitowana przegroda o szero- kości nowego przęsła przygotowana była do wytrzymania wielkiego naporu wody obliczonego przez inżynierów na dziesiątki ton5. Większym i  droższym przedsięwzięciem okazała się próba zmniejszenia ilości wody przepływającej przez śluzę w trakcie wysokich stanów Warty. z cie- kawym pomysłem wystąpiły cywilne władze miasta, które opracowały projekt skanalizowania połączonych strumieni Bogdanki i Wierzbaka i skierowania ich wylotu, nie jak dotychczas przed, a w niewielkiej odległości za śluzą. Koncepcja ta, przygotowana w  1898 roku, przewidywała wykonanie ponad 500-metro- wego kanału o  dużej, blisko 2,5 metrowej średnicy przebiegającego od zalewu Małej Śluzy, pod stokiem Fortu Winiary, do koryta fosy estakady Wielkiej Śluzy6. Podobny projekt, tym razem budowy kanału burzowego, pojawił się na początku XX wieku. odprowadzane z poznańskich domów i ulic ścieki trafiać miały daleko poza teren miasta, a  kanał miał wychodzić z  planowanej przepompowni ście- ków na Garbarach, biec wzdłuż ulicy i dalej pod nasypem rozebranej już Bramy 4 Dane za lata 1868–1869. zob. t. Dohnalowa, Żegluga na Warcie [w:] Dzieje Poznania, t. ii, cz. 1, red. J. topolski, L. trzeciakowski, Warszawa–Poznań 1994, s. 204. 5 Urządzenie przetrwało do 1919 r., kiedy trafiło ostatecznie na złom. 6 archiwum Państwowe w Poznaniu (dalej: aPP), akta zakładu siły, Światła i Wody, sygn. 218. WIELKA ŚLUZA TW ę* 2. Ściana zachodniego przyczółka Wielkiej Śluzy, 2016 r., fot. T. Kanoniczak Szelągowskiej. Ostatecznie oba kanały połączono, co zmniejszyło koszty prac i uprościło budowę. Konstrukcja Wielkiej Śluzy miała też pełnić funkcję ujęcia wody dla Cytadeli. Przygotowany, a następnie zrealizowany w marcu 1874 roku projekt wodociągu dla fortu obejmował wykonanie podpiwniczonego budynku zlokalizowanego bez- pośrednio przy Bramie Szelągowskiej, mieszczącego stację filtrów i pomp napę- dzanych maszyną parową, która tłoczyła oczyszczoną wodę wysoko do punktów czerpalnych rozmieszczonych na dziedzińcu koszar Cytadeli*. Różnica poziomów, z jaką musiała się zmagać stacja, okazała się jednak zbyt wielka. Zawodne urządze- nie często ulegało awarii, co sprawiło, że stację razem z budynkiem zlikwidowano pod koniec 1890 roku. Do dziś zachował się jedynie rurociąg położony w kory- cie fosy i okazała czerpnia wody, zabezpieczona mocno już skorodowaną kratą, w zachodnim przyczółku jazu. Zmiany, jakie zaszły w technice wojskowej w drugiej połowie XIX wieku, nie ominęły także budownictwa fortyfikacyjnego. Ukończona w 1869 roku budowa wielkiej twierdzy poligonalnej w Poznaniu, ściśle opasującej miasto, okazała się już pod koniec prac wykończeniowych przestarzała. Nowe rozwiązania w dziedzi- nie budownictwa fortowego sprawiły, że już w roku 1876 przystąpiono do budowy zupełnie nowej twierdzy, oddalonej od centrum miasta i opartej na samodziel- nych fortach. Wydarzenia te sprawiły, że pojawiła się możliwość rozbiórki prze- starzałych umocnień poligonalnych. Jak się jednak wkrótce okazało, ukończenie prac budowlanych i oddanie do użytku nowych fortów nie było jednoznaczne ze zmianą podejścia wojskowych władz do zadań stawianych Wielkiej Śluzie. Co najmniej do roku 1910, a więc do momentu zakończenia rozbiórki starych, 7'Tamże, sygn. 306. $ GStAPK, sygn. 5404. 87 'TOMASZ KANONICZAK 3. Elewacja reduty Fortu Roon, 2009 r., fot. T. Kanoniczak lewobrzeżnych fortyfikacji (prócz Fortu Winiary), Wielka Śluza spełniała swą naj- ważniejszą funkcję, czyli obiektu piętrzącego wodę. Później sprowadzono ją do roli mostu zapewniającego komunikację między Fortem Winiary a prawobrzeż- nymi umocnieniami. Nadal jednak był to most wyłącznie dla wojska, a nieliczne przypadki przepuszczania cywilów zdarzały się tylko w sytuacjach nadzwyczaj- nych, jakimi były np. powodzie. Nadal wykorzystywano też pomieszczenia kaza- matowe na jazie, które zaadaptowano na mieszkania i biura. Mimo przygotowania projektu przebudowy mniejszych obiektów hydrotech- nicznych poznańskiej twierdzy (np. Śluza Katedralna) na lekkie konstrukcyjnie mosty cywilne jaz na Warcie nie doczekał się takiego rozwiązania nawet na papie- rze. Z punktu widzenia władz miejskich ewentualna przebudowa wiązałaby się z dużymi kosztami, a lokalizacja takiego mostu z pewnością byłaby nie najlepsza. Sama śluza w coraz mniejszym stopniu interesowała wojsko, jednak nadal stwa- rzała zagrożenie powodziowe dla miasta pozbawionego ochrony w postaci wyso- kich wałów umocnień poligonalnych. Wszelkie negocjacje z pruskimi władzami wojskowymi, których podejmował się poznański magistrat, kończyły się próbą przerzucenia niemałych kosztów rozbiórkowych na mieszkańców miasta. Sytuacja uległa zmianie wraz z zakończeniem powstania wielkopolskiego. Departament Budownictwa Zarządu Wojskowego, nie czyniąc żadnych ograniczeń, zrezygnował z utrzymywania budowli hydrotechnicznych będących pozostałościami dawnej twierdzy i pozwolił na ich demontaż. Nowe cywilne władze miasta szybko podjęły decyzję o rozbiórce Wielkiej Śluzy i Śluzy Katedralnej. Na początku lipca 88 WIELKA ŚLUZA 4. Zachodni mur przyczółka Wielkiej Śluzy z widoczną (przy niskim stanie wody) fundamentową kratownicą wykonaną z dębowych belek, 2016 r., fot. T. Kanoniczak 1919 roku prezes rejencji nakazał przekazanie 120 tys. marek z Wydziału Drogowego na demontaż Wielkiej Śluzy z zaznaczeniem, że „rozbiórka śluzy musi zostać ukoń- czona w bieżącym roku, a co najmniej muszą być rozebrane wszystkie filary położone pomiędzy lewym przyczółkiem a głównym otworem śluzowym”. W tym celu 10 lipca 1919 roku w poznańskiej prasie ukazały się ogłoszenia o przetargu. Ostatecznie jesz- cze przed wskazanym terminem składania ofert (31 lipca) zmieniono projekt sub- misji i kolejny przetarg rozpisano na początek sierpnia. Wygrała go firma Aleksego Wolniewicza, mieszcząca się przy ul. Garbary 9. Początkowo prace nie posuwały się zbyt szybko, co było spowodowane wysokim stanem Warty. W rezultacie do połowy października usunięto zaledwie jeden filar, co było przedmiotem interwencji Inspekcji Dróg Wodnych, która jednocześnie zagroziła przekazaniem prac wybu- rzeniowych wojsku i obarczeniem miasta kosztami wszelkich robót. Przyspieszenie nastąpiło dopiero po uzyskaniu wsparcia technicznego w postaci statku nurkowego do robót podwodnych oraz pogłębiarki. Nie obyło się też bez wykorzystania materia- łów wybuchowych, których zużyto blisko 70 kg. Osobną kwestią była próba odzyskania i dalszej sprzedaży materiałów budow- lanych oraz konstrukcyjnych z Wielkiej Śluzy (ważącą 2645 kg kratę żelazną Bramy Szelągowskiej wyceniono na 7935 marek!). Granit, piaskowiec, belki dębowe i cegły sprzedawano wojsku lub przedsiębiorcom miejskim, celem odzyskania poniesionych nakładów na rozbiórkę. Do zbycia po okazyjnej cenie przekazano nawet gruz ceglany. Pod koniec 1921 roku zaniechano prowadzenia robót rozbiór- kowych. Usunięto ostatecznie całą linię wodną śluzy, pozostawiając jednak muro- wane przyczółki i Fort Roon, nazywany wówczas Redutą Czecha. Wyznaczono także nowy tor wodny dla jednostek pływających, przesuwając go pod zachodni przyczółek śluzy. Od strony jej wschodniego przyczółka, gdzie pozostawiono sporo gruzu rozbiórkowego, utworzono pas suchego lądu. W tym miejscu jeszcze 89 tomasz Kanoniczak 90 5. Rekonstrukcja widoku Wielkiej Śluzy, rys. T. Kanoniczak (2017 r.) kierunek przep³ywu rzeki Warty powódŸ w 1855 roku, 872 cm niski stan rzeki œredni stan rzeki wysoki stan rzeki widok Wielkiej Œluzy od strony miasta 1880 - 1920 widok Wielkiej Œluzy od strony miasta 1832 - 1880 kierunek przep³ywu rzeki Warty droga do Fortu Winiary Fort Roon rzut poziomy Wielkiej Œluzy 1832 - 1880 A - mieszkanie sier¿anta, B - inspekcja forteczna, C - biuro, D - umywalnia, E - pomieszczenie fortyfikacyjne, F - most zwodzony, G - fosa i przystañ roz³adunkowa statków, H - przejazd drogowy, I - czêœæ techniczna (dla szandorów), J - pomost techniczny A A B C D C E B D D F F G H I J droga do Cytadeli Tumskiej Rys. Tomasz Kanoniczak, 2017 r. WIELKA ŚLUZA Szerokości filarów i przepustów Wielkiej Śluzy [cm] 190 190 190 190 190 190 190 190 190 190 190 lata 1832 - 1880 "HH 580 | | 580 HU 190 190 190 190 340 340 190 190 190 190 lata 1880 - 1920 500| |500| |500| |500) | 1050 | 500| |500| |500| |500! 8250 6. Szerokości filarów i przepustów Wielkiej Śluzy, rys. T. Kanoniczak (2017 r.) do połowy lat 80. XX wieku można było oglądać dębowe pale z żelaznymi oku- ciami z konstrukcji śluzy. Wyburzenie jazu spowodowało przerwanie dogodnego szlaku komunikacyj- nego między Cytadelą a Fortem Roon, który zamieniono pierwotnie na laborato- rium wojskowe, a następnie w lipcu 1920 roku przekazano inwalidom wojskowym na wytwórnię koszyków”. Chcąc jednak zachować dogodną komunikację, już we wrześniu 1919 roku wykonano drogę wojskową dla pieszych na istniejącym nie- opodal moście kolejowym". Podobnie jak w przeszłości, gdy przy okazji wysadzania zatorów lodowych w pobliżu śluzy gromadził się tłum ciekawskich, tak i jej rozbiórce towarzyszyła rzesza poznaniaków na bieżąco śledzących postęp prac. Chcąc uniknąć nieszczę- śliwych wypadków, wymuszono na władzach miasta zabezpieczenie bezpośred- niego podejścia do wysokiej skarpy drucianym płotem”'. Co ciekawe, w rezulta- cie niechlujnie wykonanego zabezpieczenia jeden z mieszkańców Poznania rozdarł o wystające druty nogawkę spodni, co z kolei było przyczyną żądania odszkodo- wania i procesu sądowego. Ostatecznie wzdłuż korony zachodniego przyczółka ? APP, Akta miasta Poznania (dalej: AmP), sygn. 4792. 10]. Szłapka, Droga wojskowa dla pieszych na moście kolejowym przy Tamie Garbarskiej, „Poznańskie Zeszyty Fortyfikacyjne” 2002, nr 1, s. 38-41. U APP, AmP, sygn. 4791. 91 tomasz Kanoniczak 92 ustawiono wielometrowej długości wysoki mur zabezpieczający przed upadkiem do Warty, a druciany płot usunięto. obecnie Poznaniowi nie grożą już wielkie powodzie, podobne do tych z końca XiX wieku. Regulacja rzeki, wysokie wały i brak wielkich przeszkód w postaci śluz pozwalają miastu dość dobrze radzić sobie z wysoką wodą. Jednak mimo blisko stu lat od rozbiórki śluzy, która dla jednych znajdowała się na końcu, a dla innych na początku ulicy Garbary, zachowane fragmenty budowli nadal stanowią nie- małe zagrożenie dla przepływających w tym miejscu jednostek. W ostatnim czasie zaobserwowano pionowe pękanie muru zachodniego przyczółka, który odchylił się od pionu o ponad 25 cm w kierunku toru wodnego. tak więc pozostałości Wielkiej Śluzy nadal zagrażają miastu. (GARBARY MIEJSKIE Na poprzedniej stronie: ulica Garbary, 1960 r., fot. F. Maćkowiak, ze zb. Muzeum Historii Miasta Poznania 95 Hanna Hałas-Rakowska Plac Bernardyński Plac Bernardyński jako ostatnie ogniwo XiX-wiecznej struktury urbani- stycznej okresu Prus Południowych tworzy czytelną do dziś cezurę śródmiejskiej przestrzeni, która dalej na wschód przenikała w otwarty krajobraz łęgowy doliny Warty. Układ placu osnuty został na kanwie dwóch osi widokowych, gdzie surowe reguły geometrii uległy rozluźnieniu poprzez szczególnego rodzaju kontekst. Dominantą kompozycyjną placu jest bowiem kościół klasztorny Bernardynów, któremu zawdzięcza on swą nazwę. Jego skala i lokalizacja przesądziły o wyjąt- kowym walorze placu. Monumentalna bryła świątyni stała się zwornikiem spi- nającym wielką oś ul. Garbary, rozpoczynającą swój prosty bieg u stóp Wzgórza Winiarskiego, z wytyczoną w tym samym czasie i w zamyśle projektantów sięga- jącą równie daleko ul. Długą. Wielka reforma urbanistyczna z czasów pruskich, mimo że naruszyła układ osadniczy przedmieścia Piaski, poprzez nową siatkę ulic i zabudowę eksponowała w przestrzeni miejskiej kościoły i klasztory, dzięki czemu zachowana została ciągłość genius loci od późnego średniowiecza. Początki placu nierozerwalnie związanego z  kościołem bernardyńskim się- gają korzeniami późnego średniowiecza, kiedy w  południowo-wschodniej czę- ści przedmieścia Piaski rozwinęła się w drugiej połowie XV wieku osada zwana Przed Bernardyny1. Rozległe przedmieście wypiętrzone zostało na piaskowej łasze w zakolu rozlewisk Warty, pomiędzy zachodnią odnogą, zwaną strugą Karmelicką (Kamionka), i  jej północnym zasilającym fosę odgałęzieniem, zwanym strugą Rybacką (noteć)2. osadnictwo tej zalewowej wyspy, źródłowo poświadczone w roku 1435, skupiło się na obrzeżach północnych i zachodnich, tworząc gęstą tkankę zabu- dowy na Czapnikach i Rybakach, na południu zaś rzedło, przechodząc w podmo- kłe błonia miejskie3. W pierwszej połowie XV wieku zabudowa osady ograniczała się do grupy domów stojących nieopodal skrzyżowania traktów wiodących do Rybaków i sanktuarium Bożego Ciała, a także założonego na przedmurzu cmenta- rza Wszystkich Świętych. na południe od nekropolii wiodła droga zw. Gaską (ob. ul. za Bramką), wychodząca z Ciemnej Bramki w murach miejskich i przecinająca nieużytki, na których osiedliła się przybyła do Poznania w 1455 roku grupa francisz- kanów obserwantów. na jej czele stał Gabriel z Werony, towarzysz Jana Kapistrana i zwierzchnik wikarii austriacko-czesko-polskiej. Bracia obserwanci, zwani w Polsce 1 J. Wiesiołowski, Socjotopografia późnośredniowiecznego Poznania, Poznań 1997, s. 218. 2 a. Kaniecki, Poznań. Dzieje miasta wodą pisane, Poznań 2004, s. 107, 134. 3 Katalog Zabytków Sztuki. Miasto Poznań, cz. i, Ostrów Tumski i Śródka z Komandorią, red. E. Linette, z. Kurzawa, Warszawa 1983, s. 30. Hanna Hałas-Rakowska 96 bernardynami i stanowiący zreformowaną gałąź zgromadzenia, wznieśli tutaj swój klasztor, co wpłynęło na ożywienie osadnictwa i  rozwój sieci dróg. Wśród nich szczególne znaczenie miał trakt biegnący w kierunku klasztoru Karmelitów, którego przebieg utrwalił zwarty szereg kilkunastu domów sięgający do strugi Karmelickiej. Kilka kolejnych budynków powstało obok klasztoru Bernardynów, prawdopodob- nie przy dawnym brodzie. ze źródeł wiadomo, że bernardyńską część Piasków odci- nał od położonego na tej samej łasze przedmieścia Garbary ciek wodny opływający cmentarz przy Gasce, zapewne fragment zasypanego później starorzecza. „Grobla chroniąca zabudowania przy Gasce, mostek oddzielający Garbary od klasztoru – pozwoliły Jackowi Wiesiołowskiemu wysnuć przypuszczenie, że – znajdowały się tam mokradła, odnoga Warty czy nawet stawek połączony rowem z Wartą”4. Lokalizacja poznańskiej siedziby bernardynów poza murami miejskimi wynikała z konstytucji zakonnych ułożonych w 1430 roku przez Jana Kapistrana, według których mieli oni pełnić posługę ubogim na przedmieściach z dala od głównych dróg, zmieniając nieużytki bądź łąki i mokradła w urodzajne ogrody5. Pierwszy kościół pw. św. Bernardyna ze sieny wraz z  zabudową klasztorną wzniesiono zgodnie z założeniami owej reguły z drewna zakupionego z fundu- szy mieszczan, na gruncie ofiarowanym przez rajcę Macieja Czarnego. Budowę ukończono w 1458 roku dzięki wstawiennictwu bpa andrzeja z Bnina, zaledwie dwa lata po zatwierdzeniu przez niego fundacji. W roku 1465 na przyległych do klasztoru gruntach przekazanych przez stanisława, tomasza i ambrożego, synów Macieja, powstały kolejne budynki dla powiększonego konwentu. Położenie zabu- dowań nad strugą Karmelicką narażało je jednak na wylewy wód wezbraniowych, a nietrwały drewniany budulec nie odpowiadał ambicjom fundatorów. stąd też dzięki hojności bpa andrzeja z Bnina nieopodal pierwszego zespołu wybudowano w latach 1471–1473 masywny murowany kościół i klasztor. nową zabudowę uzu- pełniła wzniesiona ok. 1480 roku na przyklasztornym cmentarzu kaplica bracka św. anny służąca już w czasach przedrozbiorowych katolikom niemieckim6. Brak materiałów źródłowych uniemożliwia dokładne określenie położenia pierwszych zabudowań klasztoru. Można domniemywać, że stały one bliżej murów, na pół- nocno-wschodnim skraju placu, co mogłyby potwierdzić badania archeologiczne7. Bernardyni rozpoczęli proces kondensacji urbanistycznej, organizu- jąc w  sąsiedztwie swego otoczonego ogrodem klasztoru wzmiankowaną już w  1457  roku wspólnotę świeckich sióstr, zamieszkałych w  dwóch pobliskich domach, co nadało przestrzeni quasi-sakralny charakter. Murowane skrzydło południowe (ob. fragment skrzydła przy ul. Garbary) dla założonego w 1472 roku zgromadzenia tercjarek powstało po 1559  roku jako pierwszy element zabu- dowy klasztornej. Kiedy w 1594 roku na mocy decyzji papieskiej siostry przyjęły regułę św. Klary, przybierając nazwę klarysek (zwanych bernardynkami), zaszła 4 J. Wiesiołowski, dz. cyt., s. 119. 5 J. Kowalski, Gotyk wielkopolski. Architektura sakralna XIII–XVI wieku, Poznań 2010, s. 305. 6 J. Łukaszewicz, Obraz historyczno-statystyczny miasta Poznania w dawniejszych czasach, t. 2, Poznań 1998, s. 107. 7 a. Kusztelski, Pierwszy klasztor bernardynów w  Poznaniu, „Kronika Miasta Poznania” (dalej: KMP), 1991/1–2, s. 183. PLAC BERNARDYŃSKI 1. Widok na zabudowania bernardynów we wschodniej i bernardynek w południowej pierzei placu, 1833 r., litografia wg rysunku Juliusa von Minutolego, ze zb. Miejskiego Konserwatora Zabytków w Poznaniu (dalej: MKZ) konieczność budowy odrębnego skrzydła. W latach 1595-1599 z funduszy wstę- pującej do zakonu Zofii SŚmuszewskiej oraz zapisu testamentowego ks. Andrzeja Kościeleckiego (dziekana kapituły katedralnej) wzniesiono pod kierunkiem gwardiana o. Fabiana z Krobi kościół pw. Zbawiciela”. Według tradycji miał on przechowywać cudowną figurę Chrystusa Salwatora, sprowadzoną z bazyliki watykańskiej przez ks. Kościeleckiego, co miało tłumaczyć nadane mu wezwanie. Późnogotycka świątynia otrzymała jednoprzestrzenną formę salową, zamkniętą w obrysie nakrytej trójspadowym dachem bryły bez wyodrębnionego prezbite- rium, a jej surowe elewacje artykułowały oddzielone szkarpami ostrołukowe okna. Została ona rozbudowana o jednoprzęsłową najstarszą część zachodniego skrzy- dła, zdominowaną wysuniętą przed lico trzykondygnacyjną czworoboczną wieżą, zarysowując od południa kształt placu [il. 1]. Głębokie przeobrażenia w jego wizerunku wiązały się z fundacjami epoki baroku, które wynagrodziły miastu ogromne straty poniesione podczas najazdu wojsk szwedzkich w roku 1655. Po zajęciu miasta przez Szwedów położony blisko murów obronnych zespół bernardyński został w latach 1656-1657 celowo znisz- czony przez ich brandenburskich sojuszników. Po wyzwoleniu Poznania z rąk szwedzkich w 1658 roku bernardyni powrócili do ruin swego klasztoru z zamia- rem jego odbudowy. Napotkali jednak sprzeciw władz miejskich obawiających się, że wzniesiony w tym samym miejscu klasztor może stanowić zagrożenie dla miasta 87. Kurzawa, A. Kusztelski, Historyczne kościoły Poznania. Przewodnik, Poznań 2006, s. 171. 97 Hanna Hałas-Rakowska 98 w  murach jako przyczółek do ataku. na nową siedzibę obrali więc teren odda- lony na południe od obwarowań, możliwie blisko mniej zniszczonego klasztoru Bernardynek, tak aby w przyszłości można je było objąć wspólnymi fortyfikacjami9. Budowę klasztoru rozpoczęli w  1659  roku od skrzydła północnego, dostawio- nego od zachodu do ocalałej kaplicy św. anny. Wraz z ukończeniem prezbiterium kościoła, w latach 1663–1666 wznieśli przylegające doń skrzydło południowe. Dwa kolejne około roku 1744 zamknęły całość w czworoboku zabudowy z wirydarzem pośrodku. trzykondygnacyjne skrzydła otrzymały zwarte bryły nakryte dwuspa- dowymi dachami, a rytm oszczędnie opracowanym elewacjom nadawały prosto- kątne okna. najbardziej dekoracyjną postać uzyskała fasada zachodniego skrzydła, której oś kompozycji wyznaczał pseudoryzalit ujęty zdwojonymi pilastrami toskań- skimi wielkiego porządku, dźwigającymi trójkątny tympanon. skrzydło północne poprzedziła kaplica św. anny, która wraz z kościołem zakreśliła otwarty ku placowi dziedziniec. Fasadę kaplicy, zaakcentowaną dwoma arkadowymi oknami, wień- czył dekoracyjnie rozbudowany szczyt, którego pole ujęte dwoma parami spływów wolutowych różnicowały spiętrzone w dwóch strefach pilastry. najbardziej wyraziste piętno na wyglądzie placu odcisnął jednak górujący nad klasztorem kościół, który dla okazania niechęci wobec władz miejskich otrzymał dwie wyniosłe wieże. Świątynia została wzniesiona z  funduszy m.in. Leszczyńskich i  opalińskich, a  swą barokową szatę zawdzięcza Krzysztofowi Bonadurze starszemu, wybitnemu północnowłoskiemu architektowi, i jego zna- komitemu uczniowi Jerzemu Catenazziemu ze szwajcarskiego ticino. inspiracją dla Bonadury był wzorowany na kolegiacie zamojskiej kościół bernardyński w Lublinie, realizujący w nowożytnym kostiumie tradycyjny model architektury o silnie wydłużonym chórze zakonnym10. Wzorzec ten uległ znaczącej modyfi- kacji poprzez wprowadzenie nietypowych dla świątyń bernardyńskich wież. Budowa kościoła według projektu Bonadury, rozpoczęta w  latach 1661–1663, doprowadziła do założenia fundamentów i  wyprowadzonych z  nich oszkarpo- wanych murów korpusu nawowego wraz z dwuwieżowym przęsłem fasadowym oraz rozpoczęcia wznoszenia prezbiterium11. Przełomowym okazał się rok 1663, gdy bernardyni, będący prekursorami kultu Matki Boskiej z Loreto, uzyskali przy- wilej papieski na założenie bractwa loretańskiego, a do budowy przystąpił Jerzy Catenazzi. Bonadura ograniczył się wówczas do prac przy budowie prezbiterium, ukończonych w 1666 roku i wieńczących jego twórczość. Prace nad korpusem podjął w  latach 1665–1668 Catenazzi, dokonując istotnych zmian w  projekcie. aby uniknąć podtapiania kościoła, usytuował jego wnętrze ponad wysoko skle- pioną kryptą. Pośrodku nawy umieścił zaś domek loretański i  chcąc wiernym umożliwić jego obejście, zmienił pierwotny układ trójnawowy na halowy, stosując nowatorski system ścienno-filarowy12. Catenazziemu przypisuje się także wystrój elewacji frontowej, nawiązujący do fasad leszczyńskiej fary i kościołów cysterskich 9 a. Kusztelski, Pierwszy klasztor bernardynów…, s. 183. 10 tenże, Historia budowy i wyposażenia kościoła bernardyńskiego, KMP, 1994/3–4, s. 409. 11 z. Kurzawa, a. Kusztelski, dz. cyt., s. 179. 12 E. Linette, Życie artystyczne – sztuka baroku [w:] Dzieje Poznania, t. 1, red. J. topolski, Warszawa–Poznań 1988, s. 712; a. Kusztelski, Historia budowy…, s. 409–410. Plac Bernardyński 99 w Przemęcie, obrze i Lądzie. Po pożarze, który wybuchł w 1673 roku, środkowe przęsło kościoła dodał w 1693 roku jego bratanek Jan Catenazzi. W latach 1703– 1716 prace budowlane zostały przerwane, co było konsekwencją wojny północnej. Fasada kościoła swój ostateczny kształt otrzymała w  czasie drugiej fazy budowy, dzięki fundacji wojewody poznańskiego Władysława Radomickiego. W 1730 roku ozdobiły ją rzeźby świętych franciszkańskich i nMP niepokalanie Poczętej, odkute w  piaskowcu przez Franciszka Domusberga ze Wschowy. W latach 1733–1738 zwieńczył ją natomiast szczyt ulokowany pomiędzy nadbu- dowanymi o kondygnację wieżami, zakończonymi hełmami według projektu Jana adama stiera z Leszna, współpracownika Jana Catenazziego i Pompeo Ferrariego. W roku 1766 fasadę optycznie wyniosły ponad poziom placu dwa boczne biegi wachlarzowych schodów z tarasem otoczonym balustradą dekorowaną rzeźbami, dzięki którym rozwiązano problem wejścia do wysoko usytuowanego wnętrza, a także stworzono dlań doskonałe pendant13. Bryłę świątyni nakryły wysokie dachy, dwuspadowy w partii korpusu nawowego i trójspadowy nad prosto zamkniętym prezbiterium. Boczne elewacje zostały podzielone szkarpami na przęsła, których dwustrefowy układ wyznaczyły owalne, a  poniżej arkadowe okna z  ostrołuko- wym laskowaniem jako reminiscencją form późnogotyckich. Barokowe decorum wybrzmiało najsilniej w ukształtowaniu imponującej trzykondygnacyjnej fasady. Jej wyróżnioną zagęszczonym rytmem przęseł środkową część ujęły dwie wto- pione dołem w korpus wieże. tworzyło to wyważoną całość, gdzie wertykalny rytm pojedynczych i zdwojonych pilastrów jońskich, osi okiennych i aediculo- wych konchowych nisz o zróżnicowanych naczółkach równoważyły silnie wyła- mane gzymsy. zarówno okna, jak i wypełnione rzeźbami nisze zdobiły uszakowe obramienia. Uspokojonym dwóm niższym kondygnacjom przeciwstawiało się rozedrgane późnobarokowe zwieńczenie, co wynikało z odmienności późniejszej fazy stylowej. tworzył je ujęty kulisowo wieżami lekko wybrzuszony szczyt, roz- bity w dolnej strefie trzema arkadowymi niszami, z największą mieszczącą posąg nMP, którą trójłuczny gzyms oddzielił od falistego tympanonu. nad całością dominowały dwie czworoboczne wieże, opięte w narożach ukośnie ustawionymi wolutowymi pilastrami. Wieńczące je spiętrzone uskokami gzymsy, przerwane pośrodku ślepymi oculusami, stanowiły doskonałe przejście do rozwibrowanych prześwitami i bańkami dwukondygnacyjnych hełmów. Barokowy zespół wzbogaciła kaplica loretańska, która po rozbiórce domku wewnątrz nawy w 1742 roku została ok. 1747 roku dostawiona od południa do pierwszego przęsła za masywem wieżowym kościoła14. Pośrodku mieściła domek wyniesiony ponad otaczające niższe obejście i  osobno przekryty, dzięki czemu przysadzista dwukondygnacyjna bryła otrzymała malowniczy łamany dach (tzw. polski). otwierającą się na plac rozłożystą fasadę zróżnicowały pseudo- pilastry toskańskie dźwigające belkowanie rozszczepione wokół ślepego oculusa, pomiędzy którymi widniały prostokątne okna w  dekoracyjnych obramieniach. 13 Katalog Zabytków Sztuki. Miasto Poznań, cz. ii, Śródmieście. Kościoły i klasztory, 1, red. z. Kurzawa, a. Kusztelski, Warszawa 1998, s. 99. 14 a. Kusztelski, Trzy kaplice loretańskie w Poznaniu. Z prac nad katalogiem zabytków m. Poznania, KMP, 1993/1–2, s. 366. Hanna Hałas-Rakowska 100 Całość zwieńczył szczyt flankowany szerokimi spływami i  zamknięty ponad oknem trójkątnym tympanonem z blaszanymi sylwetami Matki Boskiej z Loreto w asyście dwóch aniołów. Wraz z kaplicą domykającą plac od wschodu skrysta- lizowała się jego południowa pierzeja, gdzie do 1660 roku odbudowano klasztor i kościół Bernardynek, który przyjął wówczas wezwanie Przemienienia Pańskiego. Po pożarze w roku 1767 skrzydło zachodnie klasztoru, rozbudowane do lat 30. XViii wieku w formie dwukondygnacyjnej bryły nakrytej wysokim trójspadowym dachem, uzyskało swój obecny barokowy wystrój. zwrócona ku placowi fasada, bliska stylistyce dzieł Jana Catenazziego, została gęsto podzielona pilastrami toskańskimi w wielkim porządku, pomiędzy którymi otwierały się prostokątne okna w  zróżnicowanych na każdej kondygnacji obramieniach. W  przyziemiu ozdobiły je uszakowe obramienia o wypełnionych kolistymi medalionami naczół- kach, naprzemiennie z wolutowych esownic i spływów zakończonych gzymsami o łuku nadwieszonym. na piętrze okna ujęły faliste opaski w kształcie półtralki. Barokowych cech nabrał także kościół poprzez wzbogacenie go ok. 1780  roku wolutowymi szczytami w partii górującego nad klasztorem dachu i nad kruchtą dobudowaną od północy do środkowego przęsła. Przed rokiem 1753 symetrię tego rozwiązania zaburzyło wpisanie w przęsło prezbiterialne bezstylowej zakry- stii o pulpitowym dachu15. Barokowe budowle zdominowały osadę, będąc zaczynem formowania przed nimi przedpola, co ukazują XViii-wieczne plany. Jego znaczenie podkreśliła wielka kreacja urbanistyczno-architektoniczna okresu Prus Południowych z  lat 1793– 1794 autorstwa Davida Gilly’ego, tajnego nadradcy budowlanego w naczelnym Departamencie Budownictwa. odzwierciedlała ona wilhelmińską ideę miasta otwartego z dostępem do zielonych przestrzeni przedmieść. Wyrazem dążeń do jej przeszczepienia na poznański grunt było zburzenie u schyłku lat 90. XViii wieku średniowiecznych obwarowań, przyłączenie lewobrzeżnych miasteczek i  jury- dyk, a  nade wszystko powiększenie Poznania o  regularnie rozplanowany teren pomiędzy średniowiecznym grodem a  ogrodowymi przedmieściami Kundorfu i  nowych ogrodów. Chęci upodobnienia nowej dzielnicy do miast pruskich, szczególnie Berlina, sprzyjały rygorystyczne przepisy budowlane, które uległy jeszcze zaostrzeniu po katastrofalnym pożarze, jaki w 1803 roku strawił dzielnicę żydowską oraz pokaźną część Garbar i Grobli. odtąd dziełem odbudowy i roz- budowy kierowała Retablissement Kommission, na czele której stał bliski uczeń Gilly’ego – Ferdinand triest z  naczelnego Dworskiego Urzędu Budowlanego. Komisja jako podstawę działania przyjęła koncepcję Gilly’ego, będącą rezulta- tem ścierania się dwóch tendencji w ówczesnej urbanistyce. Podporządkowanie kompozycji przestrzennej regułom geometrii znalazło wyraz w perspektywicznie wykreślonych, prostych, powiązanych obszernymi placami ulicach i zwartej zabu- dowie wypierającej stojące w rozproszeniu budynki. W rozplanowaniu uchwytna była także przeciwstawna tendencja, wywodząca się ze sztuki ogrodowej, zmierza- jąca do zastąpienia monotonii sztywnej kompozycji widokowością. obie tenden- cje, zarówno poszukiwanie efektu malowniczości, jak i skłonność do racjonalnego 15 Katalog Zabytków Sztuki. Miasto Poznań, cz. ii, Śródmieście. Kościoły i klasztory, 2, red. z. Kurzawa, a. Kusztelski, Warszawa 2002, s. 62. PLAC BERNARDYŃSKI | I f ] Em Jora JD Cza 2. Plan sytuacyjny Poznania, 1803 r., ze zb. MKZ porządkowania przestrzeni, wpłynęły na układ pl. Bernardyńskiego. Widnieje on na zamknięciu Garbar, wraz z ul. Długą zakreślającą od południa ramę urbani- styczną, na planie regulacyjnym miasta z 1803 roku!" [il. 2]. Plac Bernardyński jako odrębny element rozplanowania południowo-wschod- niej części miasta pojawił się w roku 18047. Projektowana wraz z jego regulacją ul. Długa miała biec w linii prostej daleko na zachód ku Nowym Ogrodom. Utknęła jednak tuż za ul. Półwiejską, napotykając stromo wypiętrzoną skarpę górnej terasy. Wytyczenie ul. Długiej, nawet w tym skróconym odcinku, otworzyło widok na fasadę kościoła Bernardynów, co stanowiło nawiązanie do barokowych układów osiowych. Jednocześnie wyprostowano i poszerzono bieg ul. Garbary, wijącej się dotąd na przedpolu murów miejskich, która stworzyła od południa kulisowe ujęcie dla wydo- bytej w perspektywicznym skrócie fasady kościoła. Układ placu i przyległych doń ulic, opracowany przez Triesta i zrealizowany w latach 1804-1806, stanowił ostatni etap prac kierowanej przez niego komisji. Nowoczesna struktura przestrzenna była inspiracją dla działalności rejencji, która rozważała przedłużenie ul. Garbary w kie- runku planowanego mostu nad odnogą Warty (tzw. Rów Austriacki). Jednak dopiero po usunięciu w 1823 roku schodów opinających kościół Bernardynów wytyczono na południe alejowy odcinek ul. Garbary, wzbogacając założenie o jeszcze jedną oś 16W. Czarnecki, Plany historyczne miasta Poznania, Poznań 1961, poz. 25; A. Wędzki, Rozwój przestrzenny miasta w latach 1793-1815 [w:] Dzieje Poznania, t. 2, red. J. Topolski, L. Trzeciakowski, Warszawa-Poznań 1994, s. 99. 17w. Czarnecki, Rozwój urbanistyczny Poznania na przełomie XVIII i XIX wieku, Poznań 1968, s. 40; tenże, Plany historyczne..., poz. 31. 101 Hanna Hałas-Rakowska 102 widokową na kościół, tym razem poprzez nadrzeczne łęgi. Urbanistyczny przełom przyniósł nie tylko nowe ramy kompozycyjne, ale również odmienną w kształcie i  wyłącznie murowaną zabudowę. triest przygotował znormalizowane projekty domów, które po 1803 roku wypełniły obszerne, znacznie większe od staromiejskich parcele. Miały one zwarte kubiczne bryły nakryte wysokimi dachami, a ich syme- tryczne, pozbawione podziałów fasady, pokryte boniowaniem lub gładkie z ostro wyciętymi oknami, „nie nosiły rysów barokowej czy klasycystycznej tradycji – jak pisze zofia ostrowska-Kębłowska – lecz były wyrazem surowej czysto architekto- nicznej tendencji łagodzonej starannie rysowanym ornamentem sztukatorskim”18. Kalenicowe, zazwyczaj piętrowe domy tworzyły wzdłuż ulic zwarte kurtyny, przesła- niając widok na założone w głębi parcel obszerne podwórza gospodarcze i ogrody. Długie ciągi wyrównanych gabarytowo domów o  zbliżonych fasadach zdradzały bliskie pokrewieństwo z  zabudową berlińskiego Friedrichstadt, która podobnie jak w  Poznaniu sprawiała wrażenie wręcz koszarowe. Kontrastowe zestawienie niskiej szeregowej zabudowy z przepychem monumentalnego kościoła aż do lat 80. XiX wieku decydowało o obliczu placu. o ile jednak w pierwszej połowie XiX wieku jego wschodnią pierzeję wypełniła tkanka ciągnąca się niemal nieprzerwanie na odcinku ul. Garbary do ul. Wszystkich Świętych, o tyle kwartały zamykające plac od północy i zachodu były zabudowane w znikomym procencie. Wpisywały się weń jedynie pojedyncze domy na parcelach u wlotu ul. za Bramką [il. 3]. Jednym z pierwszych elementów nowej kalenicowej zabudowy był nieistnie- jący już dom wzniesiony ok. 1805 roku dla złotnika Eigela przy ul. Garbary 55, w  sąsiedztwie klasztoru Bernardynów. W  roku 1865 przeszedł on w  ręce Jana Rymarkiewicza, historyka, powstańca listopadowego, nauczyciela, badacza lite- ratury i  publicysty, wreszcie członka wielu organizacji patriotycznych, który spędził w  nim ponad 20 lat19. W  latach 1886–1917 budynek należał do dr. Celichowskiego, a  w  okresie międzywojennym był w  posiadaniu spółdzielni Budowlanej Urzędników Państwowych20. Prosty, piętrowy dom kryty dwuspado- wym dachem miał skromnie opracowaną fasadę z regularnie rozmieszczonymi prostokątnymi oknami bez obramień, urozmaiconą w skrajnych osiach ramowo- -płycinowymi  podziałami. znacznie bogatszy wystrój architektoniczny uzyskał scalony z nim szczytem dwupiętrowy dom przy ul. Garbary 26 (Gerberstrasse 54), zbudowany przed 1825 rokiem dla zamożnego garncarza Fiałkowskiego21. Kiedy w  latach 80. XiX  wieku jego właścicielem został antoni Kromolicki, mieszkał tutaj m.in. Kazimierz Kantak, zasłużony dla sprawy polskiej działacz polityczny i  społeczny. W  roku 1901 kamienica przeszła w  ręce Pornitz R. Goldwaagen- Fabrik, a od 1906 roku stanowiła własność spółki budowlanej Gniazdo22. nakryta dwuspadowym dachem kamienica o  graficznym sposobie opracowania fasady 18 z. ostrowska-Kębłowska, Architektura i budownictwo w Poznaniu w latach 1780–1880, Poznań 2009, s. 130. 19 archiwum Państwowe w Poznaniu (dalej: aPP), akta towarzystwa Ubezpieczeń ogniowych, sygn. 565. 20 Adressbuch der Provinzial-Hauptstadt Posen, 1886–1917; Księga Adresowa m. stołecznego Poznania, 1929, 1933. 21 M. Motty, Przechadzki po mieście, t. 2, Poznań 1999, s. 314. 22 Adressbuch der Stadt Posen 1886; Adressbuch der Provinzial-Hauptstadt Posen, 1900–1911; Adressbuch der Residenzstadt Posen, 1912–1917. PLAC BERNARDYŃSKI 3. Plan Poznania, 1856 r., wyk. E Corvinus, lit. E. Hesse, ze zb. Biblioteki Uniwersyteckiej w Poznaniu (dalej: BU) i dyskretnej dekoracji sztukatorskiej nawiązywała do wzorców Triesta. Gładką fasadę, otwierającą się prostokątnymi oknami o wyodrębnionym boniowaniem przyziemiu, urozmaicił pośrodku płytki ryzalit wejściowy zwieńczony rozetowym fryzem z modylionami. Jego główny akcent stanowiło duże prostokątne okno w dekoracyjnej aediculi dźwigającej naczółek w formie konchowej wnęki wypeł- nionej płaskorzeźbioną dekoracją figuralną przedstawiającą konia, łuczniczkę i amforę. Dopełnieniem wystroju sztukatorskiego stała się stosowana na zasadzie aplikacji dekoracja z par kolistych tond z płaskorzeźbionymi główkami w dwóch płycinowych pasach ornamentalnych [il. 4]. Zmiany, jakie nastąpiły w okresie Wielkiego Księstwa Poznańskiego, nie zagę- ściły zabudowy placu, ale zmieniły jej funkcję, co wiązało się z nasiloną w latach 20. i 30. XIX wieku akcją kasacyjną klasztorów i ich adaptacją na cele użyteczno- ści publicznej. W zlikwidowanym w 1835 roku klasztorze Bernardynów powstał w roku 1842 alumnat Gimnazjum św. Marii Magdaleny. Rok później rozebrano ruiny przylegającej doń kaplicy św. Anny, która spłonęła w 1838 roku. Na mocy edyktu królewskiego z 1822 roku klasztor zniesionego rok wcześniej zgromadze- nia bernardynek przekazano szarytkom sprowadzonym z Prowincji Warszawskiej, wraz z sumą fundacyjną pochodzącą z kasaty zakonów dominikanek, karmeli- tanek i karmelitów bosych przeznaczoną na urządzenie pierwszego świeckiego zakładu leczniczego”. W 1822 roku zachodnie skrzydło klasztoru zaadapto- wano na dom Zgromadzenia Sióstr Miłosierdzia Bożego św. Wincentego a Paulo, 3Ą. Wojtkowski, Zapis Edwarda Raczyńskiego dla Sióstr Miłosierdzia w Poznaniu, KMP, 1932/4, s. 414. 103 HANNA HAŁAS-RAKOWSKA 4. Dom przy ul. Garbary 54 (ob. 26) i fragment domu przy ul. Garbary 55, 1934 r., fot. J. Orańska, ze zb. MKZ spisując zarazem akt erekcyjny Instytutu Przemienienia Pańskiego. W skład kom- pleksu wchodził dom zgromadzenia, właściwa lecznica, urządzona w przedłu- żonym w 1823 roku skrzydle południowym, obejmująca oddziały: chirurgiczny, internistyczny i dermatologiczny, a także kościół spinający w narożu oba skrzydła. W dobie Prus Południowych pojawił się zamysł przekształcenia nowo powsta- łych placów w powiązane cienistymi alejami, ogrodowo urządzone wnętrza, który udaremniły wydarzenia okresu napoleońskiego. Realizacji doczekał się on w 1835 roku, kiedy krótko po zawiązaniu Towarzystwa do Upiększania Miasta i Jego Okolic na placu posadzono jesiony i kasztanowce”. Ponadto od zachodu otuliły go szerokim pasmem płynnie przenikające się założenia zieleni. Jednym z nich był ogród pojezuicki, który po likwidacji średniowiecznych murów został przekształ- cony w romantyczny park krajobrazowy, od południa łącząc się z najstarszym miej- skim zieleńcem założonym w latach 1837-1838 pomiędzy ulicami Długą i Zieloną. Zieleniec ten osnuty na kanwie krajobrazowej, z miękko wijącymi się cienistymi alejkami, stanowił przedłużenie placu od zachodu. Wiodąca od niego do kościoła Bernardynów ul. Długa otrzymała w 1840 roku formę lipowej alei, która przeła- mywała monotonię długiego ceglanego muru otaczającego poklasztorny Szpital Przemienienia Pańskiego”. W jego zagłębieniu przy wejściu do szpitala powstała 24W. Karolczak, Zieleń publiczna w Poznaniu w I połowie XIX w., KMP, 1996/3, s. 153. 25 'Tenże, Długa historia „Zielonych Ogródków” w Poznaniu, „Kronika Wielkopolski” 2009, nr 1, s. 5. 104 PLAC BERNARDYŃSKI POZNAŃ Kościół Zakład Sióstr | | Piac Bernardyfński bemardyński Mitosierdzia 5. Studnia Edwarda Raczyńskiego na tle skrzydła klasztornego bernardynek (wówczas domu zgromadzenia szarytek) przy ul. Długiej, pocz. XX w., pocztówka ze zb. BU w latach 1844-1846 z inicjatywy hr. Edwarda Raczyńskiego jedna z czterech studni zasilanych wodą źródlaną ze Wzgórza Winiarskiego”*. Zgodnie z intencją Raczyńskiego studnia ze względu na sąsiedztwo klasztoru stanowiła dzieło o cha- rakterze religijnym, odwołujące się do najwybitniejszych osiągnięć sztuki dawnej”. Stąd wybór formy gotyku katedralnego, który według ówczesnych poglądów najpeł- niej wyrażał chrześcijańską duchowość. Kształt neogotyckiej aediculowej kapliczki z piaskowca, ażurowo rozrzeźbionej kwiatonami, pinaklami i maswerkami z nie- wielkim basenem u dołu, nadał studni berliński rzeźbiarz Christian Gottlieb Cantian. W ostrołukowej przesklepionej niszy zwieńczonej wimpergą umiesz- czono wzorowany na Madonnie Sykstyńskiej Rafaela i odlany z brązu posąg Marii z Dzieciątkiem, dłuta Augusta Fischera, ucznia Christiana Raucha [il. 5]. Ważną cezurę w wizerunku placu przyniosła trzecia ćwierć XIX wieku, kiedy instytut leczniczy po znaczącej rozbudowie przybrał ogrodową formułę, a w głębi wschodniej pierzei pojawił się w roślinnej oprawie nowy gmach gimnazjalny. Nadały one nowy wyraz placowi, współbrzmiąc z założeniami zieleni rozciągają- cymi się od zachodu. Gimnazjum i nowe skrzydła zespołu szpitalnego powstały według koncepcji Friedricha Wilhelma Butzkego, rządowego radcy budowla- nego, który był także autorem projektu przebudowy starych skrzydeł szpital- nych. Kompleksową rozbudowę szpitala powierzonego w 1850 roku Prowincji Poznańskiej, związaną z otwarciem w 1851 roku oddziału okulistycznego, umoż- liwiła subwencja miejska udzielona w zamian za grunt przylegający do ul. Długiej 26 4, Kaniecki, dz. cyt., s. 635. 277. Ostrowska-Kębłowska, dz. cyt., s. 208. 105 Hanna Hałas-Rakowska 106 i wniesiony przez wstępującą do zgromadzenia s. Daleszyńską. W wyniku zreali- zowanej w latach 1854–1864 rozbudowy, prowadzonej pod kierunkiem budowni- czego Weyera, na miejscu trzech szkieletowych budynków gospodarczych powstał spójny trójskrzydłowy, otwarty na zachód zespół szpitalny. składał się on z dwóch trzykondygnacyjnych skrzydeł od ul. Garbary, połączonych bryłą kościoła z dwu- kondygnacyjnym domem zakonnym przy ul. Długiej. Jako pierwsze zostało roz- budowane stare skrzydło południowe, którego wieloosiową fasadę od ul. Garbary ujednoliciła artykulacja gzymsami i prostokątnymi oknami. W latach 1862–1864 dowiązano doń poprzecznie skrzydło ogrodowe tzw. nowego szpitala według pro- jektu poznańskiego architekta stanisława Hebanowskiego28. architekt konsultował go z dr. teofilem Mateckim, dla którego zaprojektował kamienicę (1859–1860) przy ul. Święty Marcin 1129. nowe skrzydło, w którym oprócz sal dla chorych i gabine- tów zabiegowych urządzono wielką kolumnową jadalnię dla ubogich, otrzymało klasycyzującą, oszczędną w wyrazie stylistykę. Gładko tynkowaną fasadę, opiętą gzymsami i zrytmizowaną oknami, wzbogacił prostokątny ryzalit wejściowy o deli- katnych podziałach ramowo-płycinowych ujmujących środkową oś dużych okien klatki schodowej. Równolegle doń, za podwórzem i szczytem do ul. Garbary usytu- owano budynek gospodarczy mieszczący na parterze m.in. stajnię, oborę i remizę dla powozów, a na piętrze mieszkania i spichlerz30. W latach 1869–1870 wzniesiono nieopodal parterową kostnicę i salę sekcyjną. znamienną cechą nowego, rozcią- gającego się do strugi Karmelickiej założenia szpitalnego było odwrócenie go od placu i rozplanowanie wokół zacisznego dziedzińca w formie kwaterowej kompo- zycji roślinnej wywodzącej się z wirydarzowej tradycji klasztornej. W  bezpośrednim sąsiedztwie klasztoru Bernardynów powstała w  latach 1852–1855 nowa siedziba katolickiego Gimnazjum św. Marii Magdaleny. z dwóch alternatywnych wersji rozplanowania odrzucono propozycję przewidującą wpi- sanie budynku w szeregową zabudowę ul. Garbary, a wybrano tę, w której cof- nięty w głąb parceli gmach poprzedzał dziedziniec rozwiązany w formie centralnej alei z rozciągającymi się po bokach murawami. zwycięska koncepcja, ujawniając niechęć do jednostajnego kształtowania pierzei, wprowadziła malownicze uroz- maicenie silnie zarysowanych brył, a  nade wszystko otworzyła plac na zieleń, nawiązując harmonijnie do ogrodowego wnętrza przed klasztorem. Masywna, przysadzista sylweta piętrowego i nakrytego spłaszczonymi dachami gmachu była zbliżona do rozwiązań schinkla. W latach 1872–1873 została ona wzbogacona dostawionym od wschodu bocznym skrzydłem z  salą gimnastyczną31. Gmach kontrastował z  istniejącą zabudową także poprzez swą stylistykę, utrzymaną w formach Rundbogenstil o elewacjach z czerwonej klinkierowej cegły, zawdzię- czając jej fakturze i barwnemu zróżnicowaniu estetyczny wyraz. W symetrycznie 28 H. Hałas, Zarys historyczno-architektoniczny Szpitala Przemienienia Pańskiego Zgromadzenia Sióstr Miło- sierdzia św. Wincentego à Paulo do 1939 [w:] Szpital Przemienienia Pańskiego 1823–2003. 180 lat działal- ności, Poznań 2003, s. 48. 29 z. ostrowska-Kębłowska, Architektura i  budownictwo [w:] Dzieje Poznania, t. 2, red. J. topolski, L. trzeciakowski, Warszawa–Poznań 1994, s. 504. 30 aPP, akta towarzystwa Ubezpieczeń ogniowych, sygn. 762. 31 z. ostrowska-Kębłowska, dz. cyt., s. 366. PLAC BERNARDYŃSKI POZNAŃ, Gymnazinm Maryi Magdaleny 6. Widok na fasadę Gimnazjum Marii Magdaleny, pocz. XX w., pocztówka ze zb. BU ukształtowanych elewacjach rytm podziałów wyznaczały półkoliście zamknięte okna, których oś kontynuowały górne oculusy. Rozciągniętą kalenicowo fasadę zdominował głęboki ryzalit wejściowy, w którym wyróżniały się trzy obszerne okna umieszczonej na piętrze auli przekrytej stropem belkowym i ozdobionej malowidłami ściennymi. Puryzm elewacji łagodziła skromna ceramiczna deko- racja w formie delikatnie zarysowanych, wspartych na konsolkach półkolistych łuków nadokiennych i wieńczącego całość fryzu arkadkowego. Dekoracyjną aran- żację roślinności, z główną aleją wysadzaną robiniami i murawami porośniętymi swobodnie drzewami i krzewami, otoczył ażurowy parkan rozpięty pomiędzy ceglanymi filarami, który zamknął wówczas dziedziniec klasztoru służącego jako alumnat [il. 6]. W latach 1878-1879 po przeciwległej stronie placu powstała Miejska Hala Gimnastyczna (ob. biurowiec) złożona z dwóch budynków opracowanych w klin- kierowej okładzinie i nakrytych wspólnym płaskim dachem, do których przylegało otoczone parkanem boisko ze stajnią. Ustawiony szczytowo do placu główny dwu- kondygnacyjny budynek frontem zwracał się ku zieleńcowi na pl. Zielonym, któ- rego wnętrze w latach 1880-1881 ozdobiła fontanna, a szatę roślinną uzupełniły cenne gatunki drzew krajowych i egzotycznych. Po 1890 roku wraz z nową aranża- cją w formie kobierców kwiatowych zieleniec wzbogaciły dęby, jodły i żywotniki, a jego ramy ukształtowały ciągnące się aż do pl. Bernardyńskiego dęby posadzone przy ul. Długiej oraz klony i platany wzdłuż ul. Zielonej”. Oblicze placu odmienił schyłek XIX wieku, kiedy na skutek eksplozji ruchu budowlanego niska zabudowa ustąpiła miejsca kamienicom czynszowym, 32 W. Karolczak, Długa historia..., s. 10-13. 107 HANNA HAŁAS-RAKOWSKA Poznań m , Kościół pobernardyński. Zakład Sióstr Miłosierdzia. 7. Południowa pierzeja placu z kościołem Przemienienia Pańskiego i nadbudowanym domem zgromadzenia szarytek, lata 20.-30. XX w., pocztówka ze zb. BU tworzącym jego wielkomiejską oprawę. W tym okresie nastąpiła dalsza przebu- dowa i rozbudowa szpitala, której twórcą był poznański przedsiębiorca i budowni- czy, rajca Ludwik Frankiewicz. Jego układ przestrzenny nasycono wolnostojącymi budynkami, m.in. zbudowaną w 1891 roku piętrową willą przeznaczoną na hospi- cjum dla zamożnych kobiet, wtopioną kalenicowo w mur przy ul. Długiej. Istniejący do dziś dawny „dom pań emerytek” odznaczał się zwartą, nakrytą czterospadowym dachem bryłą urozmaiconą prostokątnym ryzalitem ogrodowym z tarasem i balko- nem. Na zachodnim krańcu powstał w 1898 roku parterowy pawilon dla zakaźnie chorych. Istotnej przemianie uległ dom zgromadzenia, który w 1893 roku podwyż- szono o półtorej kondygnacji, nakrywając spłaszczonym dachem, ograniczonym od zachodu trójkątnym szczytem ożywionym oknem przerywającym linię gzymsu. Delikatnie zarysowane na gładkich elewacjach proste opaski okienne zwieńczone odcinkami gzymsów wyraźnie odróżniały część nadbudowaną od plastycznie wyodrębnionych podziałów barokowej budowli. Fasadę zdominowała podwyż- szona w 1894 roku o dwie kondygnacje klasztorna wieża. Dzięki nadbudowie dom zgromadzenia zrównano wysokością z przedłużonym w 1910 roku skrzydłem połu- dniowym, a cały kompleks architektoniczny uzyskał zbliżoną estetykę [il. 7]. Spośród wielkomiejskiej zabudowy mieszkalnej jako pierwsza powstała w 1887 roku nieistniejąca obecnie kamienica przy pl. Bernardyńskim 3 (Griinestrasse 6), kształtująca naroże placu u wlotu ul. Za Bramką**. Wzniósł ją dla siebie budowni- czy i mistrz ciesielski Adam Stiibber na parceli zakupionej w 1886 roku od Szymona 33 APP, Akta Towarzystwa Ubezpieczeń Ogniowych, sygn. 743. 108 Plac Bernardyński 109 Kantorowicza34. nakryta spłaszczonym dachem bryła złożona została z  dwóch zróżnicowanych wysokością skrzydeł, z wyższym czteroipółkondygnacyjnym od strony placu. oba zostały płytko opięte na skrajach parami prostokątnych ryzalitów, a spinające je ścięte naroże wzbogaciły balkony o kutych balustradach. Wyważone w  rozłożeniu akcentów elewacje przyjęły stylistykę klasycyzującą. ich plastykę wydobywało boniowanie w  partii przyziemia i  pozornych ryzalitów, pomiędzy którymi w gładkich środkowych przęsłach wyróżniały się dekoracyjne obramienia prostokątnych okien zwieńczone trójkątnym naczółkiem lub odcinkiem gzymsu, a u dołu zaakcentowane płycinami. Budynek ten zapoczątkował zwartą zabudowę północnej pierzei placu. Jej kontury dopełniły na przełomie XiX i XX wieku dwie silnie rozczłonkowane kamienice o całkowicie odmiennej artykulacji, gdzie hory- zontalny rytm osi okiennych przerwały wykusze, a wielopołaciowe dachy ożywiły lukarny, szczyty i wieżyczki. owe realizacje, które prezentowały nowe tendencje w architekturze, zarówno w doborze materiału i technik zdobienia, jak i w reper- tuarze form, stanęły na obszernych parcelach przejętych od kupca salomona Rosenberga, zamieszkującego dom z 1867 roku przy ul. Garbary 29 (Gerberstrasse 2). W 1899 roku przy pl. Bernardyńskim 4 (d. Grünestrasse 7) na miejscu kale- nicowego domu należącego w  1804  roku do niewieckiego, a  od 1878  roku do Rosenberga, powstała kamienica dla kolejnego właściciela – B. Błociszewskiego35. nabyta w 1912 roku przez gorzelnika Leona Bogajewskiego, przez okres między- wojenny pozostała w rękach jego rodziny. Jej okazała pięciokondygnacyjna bryła składała się z budynku frontowego, oficyny bocznej i tylnej, nakrytych mansar- dowym dachem, którego frontową krytą łupkiem połać ożywiły gęsto rozmiesz- czone lukarny. Główny akcent frontowego budynku wyznaczył prostokątny wykusz wsparty na dwóch ozdobnych wspornikach i ujęty po bokach parami dekoracyjnie wybrzuszonych, kutych balustrad balkonowych. symetrycznie zakomponowana fasada oparta została na dwubarwnym kontraście klinkierowego lica z czerwonej cegły, bogatej dekoracji sztukatorskiej obramień i opracowanego w tynku bonio- wanego przyziemia stanowiącego jej wizualną podbudowę. Regularny rytm pro- stokątnych okien z odmiennie ukształtowanymi na każdej kondygnacji naczółkami rozbijał pośrodku wykusz z  podwójnymi oknami we wspólnych obramieniach, gdzie pola zróżnicowanych naczółków wypełniła płaskorzeźbiona wić wolutowo -akantowa z motywem maski męskiej, a całość zwieńczyła płycina z medaliono- wym fryzem. niszczejąca kamienica do dziś zachowała pierwotny wystrój fasady, począwszy od dekoracji sztukatorskiej, poprzez snycerskie ozdoby stolarki okien- nej, a kończąc na takich detalach jak metalowe lambrekiny kryjące zaciągane żalu- zje. Jej wnętrze skrywa paradną sień o ścianach podzielonych pilastrami jońskimi podtrzymującymi otaczającą sufit fasetę wypełnioną dekoracją sztukatorską. Północną pierzeję placu domknęła w 1901 roku dwuskrzydłowa kamienica przy ul. Garbary 27 (d. Gerberstrasse 1), zbudowana na eksponowanym narożu według projektu poznańskiego architekta Gustava Kartmanna jako dom własny36. 34 Adressbuch der Stadt Posen 1886. 35 aPP, akta towarzystwa Ubezpieczeń ogniowych, sygn. 744; Adressbuch der Stadt Posen 1899. 36 J. skuratowicz, Architektura Poznania 1890–1918, Poznań 1991, s. 346; aPP, akta towarzystwa Ubezpie- czeń ogniowych, sygn. 614. Hanna Hałas-Rakowska 110 Bogato rozczłonkowana pięciokondygnacyjna kamienica złożona została z dwóch nakrytych dwuspadowymi ceramicznymi dachami skrzydeł, spiętych w ściętym narożu ośmiobocznym wykuszem wieżowym zwieńczonym ostrosłupowym ceramicznym hełmem. Każde skrzydło wzbogacił od frontu asymetrycznie wto- piony prostokątny wykusz zamknięty półszczytowym dachem, a pomiędzy nimi od strony placu rozpięte zostały długie zdwojone balkony otoczone kutymi balu- stradami. Elewacje artykułowały prostokątne okna i blendy ujęte w klinkierowe biforia o zróżnicowanym wykroju. nowoczesny wyraz architektoniczny osiągnął Kartmann nie tylko poprzez dwubarwny kontrast tynkowanych płaszczyzn i klin- kierowych okładzin, ale przede wszystkim stosując dekorację z kształtek ceglanych w formie ornamentów i fryzów. Dzięki klinkierowej dekoracji fasada dostroiła się do wyglądu sąsiedniej kamienicy. Jednak w odróżnieniu od jej neorenesansowej stylistyki, historyzujący kostium nasyciła motywami pseudogotyckimi widocz- nymi w ostrołukowym wykroju obramień okiennych i blend. W fasadzie od strony ul. Garbary przykuwała natomiast uwagę kutą secesyjną dekoracją dwojga meta- lowo-szklanych drzwi w formie wici słonecznikowej, niosącą zapowiedź wystroju sieni, gdzie zachował się fragment przedstawiającej słoneczniki polichromii [il. 8]. oprawa architektoniczna placu skrystalizowała się u progu XX wieku, kiedy w  zachodni kwartał zabudowy pomiędzy ulicami Długą i  zieloną wpisał się zespół mieszkalny przy pl. Bernardyńskim 1/1a/2, oddzielając plac od zieleńca na pl. zielonym. tworzyły go neobarokowe kamienice powiązane w jednorodne stylistycznie czteroskrzydłowe założenie realizujące niemiecką ideę Wohnanlage, które stało się przeciwwagą kompozycyjną dla barokowego kompleksu bernar- dynów37. skrzydła od strony zadrzewionych ulic poprzedzały ogródki otoczone kutymi ogrodzeniami. okazały zespół wzniósł w latach 1900–1902 jako dom wła- sny twórca wcześniejszej rozbudowy szpitala Ludwik Frankiewicz. W tym celu połączono kilka parcel, m.in. narożną (d. Grünestrasse 9) wykupioną od szymona Kantorowicza38. składał się on z jednolicie ukształtowanych kamienic, spiętych od strony placu w partii ściętych naroży dwoma prostokątnymi wykuszami, które ponad falistymi szczytami przechodziły w czworoboczne, obite blachą wieżyczki nakryte hełmami. Bryły wyróżniały w przęsłach środkowych pary prostokątnych wykuszy w obramieniu balkonów o kutych balustradach, a nakrywające je man- sardowe dachy z łupka wzbogaciły obejmujące je trójłuczne szczyty i blaszane lukarny. symetrycznie opracowane fasady zrytmizowane odcinkowo zamknię- tymi oknami ożywiało boniowanie pokrywające dwie dolne kondygnacje, wyku- sze i lizeny. Całości wystroju dopełniła bogata dekoracja sztukatorska złożona m.in. z kartuszy herbowych, wieńców i festonów laurowych, skupiona głównie wokół okien, w zwieńczeniach wykuszy i polach szczytów, gdzie pojawiły się peł- noplastyczne sowy i daty budowy. Wnętrza kamienic zachowały reprezentacyjny wystrój sieni o wzorzystych terakotowych posadzkach i klatek schodowych osło- niętych tralkowymi balustradami. Wzorując się na nowoczesnych rozwiązaniach berlińskich, Frankiewicz stworzył rodzaj osiedla mieszkalnego rozplanowanego wokół wewnętrznego dziedzińca przeznaczonego na zieleń [il. 9]. 37 J. skuratowicz, dz. cyt., s. 163. 38 aPP, akta towarzystwa Ubezpieczeń ogniowych, sygn. 932, 933, 934; Adressbuch der Stadt Posen 1886. PLAC BERNARDYŃSKI Posen Bernhardiner Platz, Nordseite 8. Północna pierzeja placu z kamienicami przy pl. Bernardyńskim 3, 4 i ul. Garbary 1 (ob. nr 27), pocz. XX w., pocztówka ze zb. BU W opisanych powyżej konturach architektonicznych ziścił się nowy kształt placu. Jego zachodnia pierzeja przesłoniła założenia zieleni, które wyzierały odtąd jedynie w prześwitach ulic. Zastąpić je miała aranżacja roślinna wnętrza odzwierciedlająca nowe tendencje w sztuce ogrodowej, jakim hołdował znany ogrodnik-planista Hermann Kiibe, piastujący od 1898 roku stanowisko dyrek- tora Ogrodów Miejskich. Archiwalna koncepcja utworzenia ozdobnego zie- leńca na placu zdradzała bliskie analogie z przekształconym po 1912 roku zieleńcem na pl. Zielonym, który uzyskał regularną centralną kompozycję z powiększonymi murawami, gdzie starodrzew uzupełniły skupione na obrze- żach krzewy”. Jego nowe założenie opierało się na rozplanowanej wokół fon- tanny owalnej obwodnicy przechodzącej w dwa placyki w kształcie eksedry, skąd rozchodziły się krótsze ścieżki powiązane z zewnętrzną, zadrzewioną aleją. W koncepcji dla pl. Bernardyńskiego z ok. 1900 roku centrum kompozycyj- nym miała być również kolista fontanna ogniskująca osie widokowe wytyczone ukośnie z czterech naroży. Plan przewidywał jej obramienie formowanymi żywopłotami, a w dalszej perspektywie obsadzenie trawiastych płaszczyzn swo- bodnie rozmieszczonymi na skrajach grupami drzew i krzewów. Całość miały ocienić szpalery oddzielające plac od ulic. Próba urzeczywistnienia spójnej kre- acji roślinnej z dwoma zieleńcami rozwiązanymi niemal w formie lustrzanego odbicia nie powiodła się. W 1902 roku zarys placu podkreśliły lipy krymskie, dosadzone w roku 1913, kiedy w południowym odcinku ul. Garbary powstała aleja z robinii akacjowych”. 39 APP, Akta miasta Poznania, sygn. 7334. 40 Informacje uzyskane od p. Waldemara Karolczaka. 111 Hanna Hałas-Rakowska 112 szczególną cezurę w kompozycji placu stanowił okres międzywojenny, który na początku lat 30. XX wieku zwieńczył jego zabudowę wyjątkową kreacją architek- toniczną, u ich schyłku zaś zaważył na układzie komunikacyjnym. Po zakończeniu i wojny światowej zrodziła się myśl przeznaczenia szpitala na uniwersytecką kli- nikę chirurgiczną (ob. szpital Kliniczny nr 1), którą w 1923 roku objął prof. antoni Jurasz, światowej sławy chirurg. około 1925  roku pod kierunkiem budowni- czego Maksymiliana Garsteckiego skrzydło „nowego szpitala” rozbudowano od zachodu, doprowadzając w 1932 roku do powstania ogromnego wieloskrzydło- wego i spiętego rotundą kompleksu. nawiązując w typie rozplanowania do pała- cowego układu jardin avant cour, był on dziełem trzech warszawskich architektów: Edwarda Madurowicza, Juliana Putermana i Lucjana Weicherta. Jego architekturę określiła doktryna akademickiego klasycyzmu, przejawiająca się w rozczłonkowa- niu bryły kolumnowymi portykami przy jednoczesnym uproszczeniu dekoracji architektonicznej. W pełni monumentalnie rysował się on nie tylko w prześwicie od strony placu z owalnym podjazdem przed środkową częścią fasady rozwiązaną jako kopułowa rotunda, ale także w widoku z ul. Garbary, gdzie otwierał się rozło- żystą elewacją południową poprzedzoną rozległym ogrodem [il. 10]. od południa jego trzykondygnacyjną bryłę urozmaicał centralny arkadowy podcień wysunięty eliptycznie pośrodku, który przechodził w  dwukondygna- cyjny portyk z tarasem widokowym, a attykę z herbowym kartuszem w osi miały wieńczyć cztery rzeźby świętych. Pierwotny projekt przewidywał spotęgowanie tego monumentalnego waloru poprzez dwukrotne powtórzenie motywu joń- skiego portyku w szczytach skrzydeł bocznych, gdzie był wsparty na dwukondy- gnacyjnym parterze, a jego attykę wieńczyły antykizujące wazy. od frontu bryłę wzbogaciła rotunda w kulisowej oprawie dwóch środkowych skrzydeł. W jej fasa- dzie oś boniowanego parteru wyznaczył okazały portal w formie aediculi z oculu- sem w  płaskorzeźbionej oprawie z  lilii, zwieńczonej trójkątnym tympanonem. Wyższe, gładkie kondygnacje opięły kompozytowe pilastry w wielkim porządku dźwigające bogato profilowany gzyms koronujący, nad którym górowała cofnięta, nakryta kopułą nadbudowa opięta pilastrami oddzielającymi od frontu okrągłe oculusy, a  od tyłu prostokątne okna. Pozostałe elewacje cechowała oszczędna artykulacja prostokątnymi oknami w prostych obramieniach spiętych w kluczu klińcem. zewnętrznej sylwecie odpowiadało utrzymane w  stylistyce neoklasy- cyzmu wnętrze, którego układ zdominowała część środkowa w obrysie rotundy o niemal pałacowym rodowodzie pomieszczeń. tworzył ją od ogrodu poprze- dzony parą paradnych schodów trapezoidalny salon, a od frontu owalny westybul o wachlarzowych schodach i dwa hole rekreacyjne wsparte na parach lotosowych kolumn. nad nimi koliste wnętrze kopułowej nadbudowy podzielono na kaplicę w części północnej i zrealizowaną w 1926 roku od południa nowoczesną amfi- teatralną salę wykładową oddziału chirurgii. istotnym elementem założenia był także rozciągający się z tyłu geometryczny ogród kwaterowy z parterem zdobio- nym fontanną w centrum, na którego zamknięciu znalazł się podwyższony parter w kształcie eksedry z umieszczoną w osi figurą św. Wincentego à Paulo na tle oprawy z drzew i kulisowo skomponowanych żywopłotów. W zachodniej części ogrodu pojawiła się grota Matki Boskiej z Lourdes, a jeszcze inny zakątek ozdo- biła kolumna maryjna. PLAC BERNARDYŃSKI Bernkardinerplatz. Posen. 9. Zachodnia pierzeja placu z wieloczłonową kamienicą przy pl. Bernardyńskim 1/1a/2, pocz. XX w., pocztówka ze zb. BU W przededniu wybuchu II wojny światowej zmieniła się struktura przestrzenna placu, czerpiąca inspirację z pruskich rozwiązań urbanistycznych powiązanych z projektami regulacji nurtu Warty po katastrofalnych powodziach w latach 1888— 1889. Jako główny dojazd do historycznej przeprawy mostowej na szlaku kali- skim wytyczono w 1896 roku ul. Mostową. Biegła ona śladem opływającej Groblę tzw. Zgniłej Warty, zasypanej wraz z innymi ciekami (m.in. Strugą Karmelicką) w związku z budową sieci kanalizacyjnej”. Jak pokazuje plan z 1897 roku, prze- widywano bezpośrednie połączenie ul. Mostowej z pl. Bernardyńskim na wprost dawnego, spalonego ostatecznie w roku 1771 mostu Łacina (Wielkiego). Impulsem do jego przywrócenia stała się rozpoczęta w 1902 roku rozbiórka wewnętrznego pierścienia fortyfikacji”. Joseph Stiibben, projektując rok później w miejscu obwa- łowań obwodnicę (Ringpromenade), dowiązał doń kwartały niezrealizowanej dzielnicy nadwarciańskiej z dwoma placami jako kompozycyjnymi przyczółkami planowanych mostów*. Jednym znich był pl. Mostowy u rozwidlenia ulic Mostowej i Grobli przy przeprawie na Święty Roch. Most ostatecznie powstał w latach 1911- 1913, w pierwszym etapie zaprojektowanej w 1906 roku przez inż. S. Schultza regu- lacji Warty**. Do zamysłu powrócono w okresie międzywojennym, kiedy koncep- cją miejskiej arterii średnicowej objęto zarówno niezrealizowane połączenie placu z mostem św. Rocha, jak i nowo planowane przebicie ku pl. Świętokrzyskiemu (ob. Wiosny Ludów). Sylwester Pajzderski jako magistracki architekt przewidywał 4LĄ. Kaniecki, dz. cyt., s. 154, 260; M. Jaffe, Poznań pod panowaniem pruskim, Poznań 2012, s. 367. 42], Borwiński, Most św. Rocha, KMP, 2014/1, s. 270. 43H. Grzeszczuk-Brendel, Śródmiejskie brzegi Warty w 1. połowie XX w., KMP, 2014/1, s. 291. 44/4. Kaniecki, Zmiany układu sieci rzecznej w dolinie Warty w sąsiedztwie Poznania, KMP, 2014/1, s. 40. 113 Hanna Hałas-Rakowska 114 otwarcie szerokich osi widokowych w  celu rozluźnienia gęstej śródmiejskiej zabudowy z  nasyceniem jej światłem i  zielenią. Rada Miejska już w  1927  roku zatwierdziła jego projekt utworzenia nowego odcinka ul. Podgórnej, zakładający modernizacje siatki ulic w harmonii z zastaną strukturą. W 1934 roku architekt Marian spychalski z  Pracowni Urbanistycznej, projektując arterię średnicową od ul. zwierzynieckiej poprzez Święty Marcin do mostu, włączył w nią przebicie ul. Wrocławskiej, umożliwiające bezpośrednie połączenie pl. Bernardyńskiego ze Świętokrzyskim. Do realizacji projektu przystąpiono w 1938 roku, kiedy z uwagi na katastrofalny stan techniczny rozebrano dwie kamienice po wschodniej stro- nie  ul.  Wrocławskiej (nr 16 i  17)45. zburzono także sąsiadujący z  gimnazjum dom przy ul. Garbary 55, aby umożliwić przedłużenie ulicy do mostu św. Rocha. sprzeciw wobec realizacji zamierzenia wniosła jednak dyrekcja Miejskiej szkoły Realnej i dopiero po jego wycofaniu, wskutek interwencji władz wojskowych, wio- sną 1939 roku powstał nowy odcinek ul. Podgórnej. od załamania ul. Wrocławskiej przecinał on łukiem teren szkoły i obrzeża ogrodu pojezuickiego, krzyżując się z ul. Garbary, skąd nowo wytyczoną ulicą (ob. ul. Dowbora-Muśnickiego) docho- dził do mostu, łącząc płynnie śródmieście z prawobrzeżnymi gminami. Ukończone przed wybuchem ii wojny światowej połączenie otrzymało brukowaną nawierzch- nię, chodniki i oświetlenie46. Dzięki niemu odsłonięty został widok na południowe elewacje fary i kolegium pojezuickiego, a perspektywę ul. Podgórnej zamknęły od wschodu strzeliste wieże kościoła Bernardynów. okres ii wojny światowej pl. Bernardyński przetrwał w prawie niezmienio- nej formule, choć jego zabudowa sakralna doznała ogromnych zniszczeń w lutym 1945 roku [il 11]. W kościele Bernardynów wybuchł wówczas pożar, powodu- jąc zawalenie sklepień, runięcie dachów i hełmów wież. W kaplicy loretańskiej wybuch pocisku rozerwał dach i  uszkodził fasadę. z  klasztoru ocalały jedynie mury obwodowe do drugiego piętra i kilka pomieszczeń przyziemia. Podczas jego odbudowy zrekonstruowano trzy skrzydła, z których południowe w 1985 roku przedłużono do zakrystii, a  północne w  1987  roku rozbudowano od zachodu, przywołując rozwiązaniem architektonicznym elewacji szczytowej kształt dawnej kaplicy św. anny. odrzucono natomiast projekt zamknięcia klasztoru od wschodu dla odtworzenia pierwotnego wirydarza. Rolę reprezentacyjnego wnętrza prze- jął otwarty ku placowi dziedziniec z wyeksponowanym w 1957 roku dzwonem Świętych Franciszka i  Jana Kapistrana, który otoczony został murem z  trzema arkadowymi wejściami. odbudowany kościół (ob. pw. św. Franciszka z asyżu) odzyskał w latach 1957–1959 górne kondygnacje wież, które w 1982 roku ukoro- nowały nowe hełmy. Mniej ucierpiał zespół bernardynek, w  którym zniszczona została jedy- nie górna kondygnacja wieży klasztornej. W latach 1946–1948 podwyższono ją o szóstą kondygnację dzwonnicy i jednocześnie rozebrano przykościelną zakry- stię. Śladem po zniszczeniach wojennych jest opustoszała narożna parcela po kamienicy w  północnej pierzei placu oraz załom muru przy ul. Długiej, gdzie znajdowała się studnia Raczyńskiego. nie przetrwał ozdobny betonowy słup 45 s. Kubiak, Modernizm zapoznany. Architektura Poznania 1919–1939, Poznań 2014, s. 293. 46 W. Czarnecki, To był też mój Poznań, Poznań 1987, s. 291. PLAC BERNARDYŃSKI 10. Widok na południową elewację Szpitala Przemienienia Pańskiego, lata 20.-30. XX w., fot. ze zb. MKZ ogłoszeniowy z początku XX wieku, który stał przed klasztorem Bernardynów. Z centrum placu zniknęła również żeliwna latarnia oświetleniowa, a jego kamienną nawierzchnię zastąpiły płyty betonowe, pod którymi w części północno- -wschodniej kryją się średniowieczne relikty. Udaną próbą odzyskania dawnego klimatu placu było wyeliminowanie ruchu kołowego w związku z ukończonym w 2007 roku drugim etapem realizacji trasy tramwajowej od ul. Szkolnej poprzez pl. Bernardyński i most św. Rocha do ul. Jana Pawła II. Na odcinku ul. Podgórnej pomiędzy placami wybrukowano nawierzchnię jezdni, obsadzając ją szpalerem ozdobnych grusz, a na placu postawiono wiatę przystankową w otoczeniu pasa zieleni. Kompozycyjnym rozwinięciem stanie się niebawem zabudowa północnej pierzei ul. Dowbora-Muśnickiego, która zasłoni widok na oficyny i podwórza. Estetykę wnętrza poprawi z pewnością podjęty niedawno zamysł modernizacji targowiska poprzez zmianę nawierzchni i uporządkowanie pawilonów i straga- nów. Ostatnio powróciła także zrodzona w 2002 roku cenna inicjatywa odtworze- nia studni Raczyńskiego, której makieta widnieje przy wejściu na teren szpitala. Szczególnego blasku nabierze plac, kiedy przewidywana w najbliższych latach renowacja fasady kościoła Bernardynów wydobędzie pierwotną tonację tynków i przywróci utracone elementy dekoracji. Plac Bernardyński poprzez swój sakralny kontekst miał szczególne znaczenie w dziejach miasta. Regularny kształt, jaki nadała mu pruska reforma urbanistyczna u zarania XIX wieku, włączając w obręb Nowego Miasta, utrwalił rolę świątyni bernardyńskiej jako dominanty kompozycyjnej i spójnego akcentu powiązań prze- strzennych z ulicami Garbary i Długą. Narastająca sukcesywnie tkanka architek- toniczna harmonijnie wpisała się w ramy placu, wzbogacając go zarówno o ważne 115 HANNA HAŁAS-RAKOWSKA 11. Zespół klasztorny bernardynów po zniszczeniach wojennych, 1945 r., fot. R. Ulatowski, ze zb. MKZ gmachy użyteczności publicznej, jak i okazałe kamienice. Otoczony zróżnicowaną w charakterze i stylistyce zabudową z wnikającą weń zielenią ogrodowych wnętrz, plac stworzył niepowtarzalny całościowy układ urbanistyczny, snując swe bogate dzieje od średniowiecza po okres międzywojenny. Abstract Bernardine Square Plac Bernardyński (Bernardine Square) was established in 1804-1806 as a centrepiece of Poznańs 19"-century urban design reform, which transformed the space between the medieval settlement proper and its garden-filled suburbs. In contrast to other squares in the New Town, Plac Bernardyński was shaped by the settlers who began arriving here in the late Middle Ages. Among them were the Franciscan Observers, known in Poland as the Bernardines, who settled to the south-west of the city walls on the edge of the suburb of Piaski. The Baroque monastic church of the Bernardines became a compositional keystone of the squ- are and a centrepiece of the spatial layout of the new district, visually linking the recently established ul. Garbary with the newly marked out ul. Długa. The squares 116 117 modern features were shaped by subsequent urban development, which harmo- niously suited earlier sacral buildings while reflecting the architectural trends that dominated successive periods. in the first half of the 19th century, such features were the pitched-roof on typically single-story buildings with Cubist shapes and sparsely articulated façades. in the early 20th century, such buildings were replaced with large-city highly-fragmented, stylistically-diverse townhouses. The square’s architectural fabric was enhanced in the mid-19th century by major public edifices framed by outstanding vegetation. an example is Mary Magdalene High school set right next to the Bernardine monastic complex. a Bernardine convent was expanded by the addition of a vast hospital compound. some of the final touches augmenting the square’s appearance came in the inter-War Period with two pro- jects that emphasized its significance in the city centre. The hospital grounds gained a dominant, monumental, multi-winged complex of the university surgical clinic that alluded to neo-Classicist doctrine. access from the square to the city centre and st. Roch Bridge was made possible by a new street, which has included a tram line since 2007. translated by Krzysztof Kotkowski 118 Urszula Baszczyńska-Gosz Żłóbek po franciszkańsku Inscenizacja bożonarodzeniowa w kościele pw. św. Franciszka z Asyżu w Poznaniu Święta Bożego narodzenia w polskich miastach przybierają co roku szczególną oprawę. nie inaczej jest w Poznaniu, gdzie przy ul. Garbary główną atrakcję stanowi w tym okresie ogromnych rozmiarów ruchomy żłóbek znajdujący się w kościele pw. św. Franciszka z asyżu. od wielu lat przyciąga on zarówno poznaniaków, jak i turystów, którzy przyjeżdżają do Poznania, nie tylko zresztą z Polski. sam żłó- bek został przez media okrzyknięty największym ruchomym żłóbkiem w Europie. Czy tak jest rzeczywiście? Jaka jest geneza jednej z największych, bożonarodzenio- wych wizytówek Garbar? W niniejszym artykule chciałabym uchylić rąbka owej tajemnicy, a więc dociec m.in., skąd zaczerpnięto inspirację, jak powstaje szopka oraz w jaki sposób jest ona odbierana przez współczesnych poznaniaków (i nie tylko). W odkrywaniu kulis jej budowy bardzo pomocna okazała się rozmowa z ojcem Dobiesławem nieradzikiem, franciszkaninem od dwudziestu lat miesz- kającym w poznańskim klasztorze mieszczącym się przy ul. Garbary 22, który jest pomysłodawcą, opiekunem projektu, jednym z wykonawców, wreszcie nadzorcą budowy żłóbka1. Św. Franciszek buduje pierwszy żłóbek inspiracja i pomysł na stworzenie żłóbka zostały zaczerpnięte od założyciela zakonu, czyli samego Świętego Franciszka z asyżu, który w 1223 roku we włoskiej miejscowości Greccio urządził w grocie nieopodal miejscowego kościoła pierw- szą inscenizację bożonarodzeniową. Według tomasza z Celano, pierwszego bio- grafa św. Franciszka, około piętnastu dni przed Bożym narodzeniem wezwał on swego przyjaciela Jana Velito z Greccio i rzekł mu: „Pośpiesz się i pilnie przygotuj wszystko, co ci powiem. Chcę bowiem dokonać pamiątki Dziecięcia, które naro- dziło się w Betlejem. Chcę naocznie pokazać Jego braki w niemowlęcych potrze- bach, jak został położony w żłobie i jak złożony na sianie w towarzystwie wołu i osła”. zagłębienie w skale, poza żłobem i zwierzętami, mogło pomieścić zaledwie kilka osób: celebrującego mszę i ministrantów (Franciszek służył jako diakon). tomasz z Celano stwierdza, że za ołtarz posłużył żłób, i wydaje się, że należy to rozumieć dosłownie2. W następstwie pozytywnego oddźwięku wśród wiernych dzieło św. Franciszka było kontynuowane, szopki zaś wystawiano w wielu franciszkańskich kościołach. 1 za uzyskane informacje serdecznie ojcu Dobiesławowi dziękuję. 2 Leksykon duchowości franciszkańskiej, Kraków–Warszawa 2016, kol. 6. Żłóbek po franciszkańsku 119 nadrzędną misją, jaką niesie ze sobą inscenizacja narodzin Chrystusa w interpre- tacji franciszkanów, powinien być ewangeliczny obraz mający pobudzać odbior- ców do refleksji nad tajemnicą Wcielenia. Franciszkanie przybywają do Poznania Wedle zakonnych kronik pierwsi franciszkanie zostali wprowadzeni do tym- czasowego klasztoru w Poznaniu w Boże narodzenie 1457 roku3. W czasie potopu szwedzkiego (1655–1660) zakonnicy zostali jednak zmuszeni do opuszczenia klasztoru. szwedzi spalili kościół i klasztor, a najcenniejsze zbiory, w tym księ- gozbiór, zostały wywiezione do szwecji. Po dziś dzień znajdują się w bibliotekach w  sztokholmie i  Uppsali. odbudowa zrujnowanego klasztoru zakończyła się w 1668 roku. Wtedy też bp Maciej Marian Kurski dokonał poświęcenia obiektu i nadał mu wezwanie niepokalanego Poczęcia najświętszej Maryi Panny. Budynek kościoła stał się z czasem ważnym elementem w topografii miasta. W  1835 roku władze pruskie przeprowadziły kasatę klasztoru, a  obiekty poklasztorne oraz kościół przekazały najpierw wojsku pruskiemu, a  następnie pobliskiemu Gimnazjum św. Marii Magdaleny, które przeznaczyło zabudowania na cele dydaktyczne4. Do 1939 roku budynek kościoła przetrwał jednak w dobrym stanie. W czasie ii wojny światowej został on zamieniony przez niemieckich oku- pantów na pracownię dekoracji malarskich dla opery Poznańskiej, natomiast w podziemiach klasztornych urządzono warsztaty rzemieślnicze. W czasie walk o Poznań w 1945 roku kościół i klasztor zostały zniszczone w 75 proc. W 1947 roku w okolicach Bożego narodzenia (które – jak zauważa ojciec Dobiesław – na stałe wpisało się w  dzieje poznańskich franciszkanów, często w sposób znaczący przeplatając się z ważnymi wydarzeniami z ich historii) ruiny kościoła i klasztoru przejęli franciszkanie z Prowincji Wniebowzięcia najświętszej Maryi Panny. ich pojawienie się nie wywołało większego entuzjazmu, głównie ze względu na to, że mocno zniszczony obiekt nie rokował nadziei na szybkie podję- cie jego odbudowy. Ówczesny metropolita poznański abp Walenty Dymek wyraził zgodę na osiedlenie się w Poznaniu franciszkanów i zaproponował im prowadze- nie tzw. pogotowia spowiedziowego, innymi słowy tzw. spowiedzi na dzwonek. istotny wydaje się fakt, że po dziś dzień poznański kościół św. Franciszka z asyżu znany jest z pełnienia całodniowych dyżurów spowiedziowych, co jest szczegól- nie widoczne w  okresie świąt Bożego narodzenia oraz triduum Paschalnego. W tym samym roku, już w murach kościoła, dokładnie w kaplicy Matki Bożej Loretańskiej, została odprawiona pierwsza pasterka. Rok później przystąpiono do odbudowy zniszczonego zespołu klasztornego. Już w 1951 roku odbyła się konse- kracja wyremontowanej świątyni5, a 5 października 1958 roku arcybiskup poznań- ski antoni Baraniak przewodniczył uroczystościom upamiętniającym 500-lecie przybycia pierwszych franciszkanów do Poznania. 3 informacje o datach oraz towarzyszących im wydarzeniach historycznych istotnych dla dziejów francisz- kanów w Poznaniu pochodzą z witryny internetowej: http://www.franciszkanie.net [dostęp: 23 Vi 2017 r.]. 4 stało się to w 1841 r., po śmierci ostatniego zakonnika zamieszkującego obiekt – o. Juliana Fujarskiego, http://www.franciszkanie.net/artykul/263,poznan/ [dostęp: 23 Vi 2017 r.]. 5 J. sobczak, Kościoły Poznania, Poznań 2006. URSZULA BASZCZYŃSKA-GOSZ 1. Jeden z pierwszych żłóbków franciszkańskich w Poznaniu, lata 50. XX w., http://www.franciszkanie.net O budowie pierwszego żłóbka szczegółowo wspomina kronika klasztorna: „Pierwszy żłóbek zbudowano w Boże Narodzenie 1949 roku. Figury Matki Bożej, św. Józefa oraz Aniołów wykonał rzeźbiarz p. Masorz z Rybnika, a pasterzy brat Leonard Bannert. Żłóbek bardzo podobał się kapłanom i ludziom. Tłumy z Poznania i okolicy codziennie przychodziły go oglądać, a w niedziele w tym cza- sie ludzi znacznie było więcej”. Prawdopodobnie w latach 1951-1952 przygoto- wano żłóbek o większych rozmiarach, który jednak nie wychodził poza granice wyznaczane przez tabernakulum. Był zbudowany w klasycznej inscenizacji, czyli skupiał się tylko wokół sceny Bożego Narodzenia, a liczba figur ograniczała się do Świętej Rodziny, pasterzy i Trzech Mędrców [il. 1]. Zdarzały się jednak odstępstwa 6D. Nieradzik, dz. Cyt., S. 4. 120 ŻŁÓBEK PO FRANCISZKAŃSKU 2. Żłóbek milenijny 1966/1967, ze zb. klasztoru Franciszkanów w Poznaniu od tej reguły, kiedy żłóbek wpisywał się w szczególny historyczny czas, ważny dla Polaków lub zgromadzenia franciszkanów. Przykładem jest rok 1966, gdy przy okazji uroczystych obchodów Milenium Chrztu Polski żłóbek został udekoro- wany godłem państwowym oraz sceną chrztu Mieszka I. Z kolei spora liczba figur zakonników franciszkańskich pojawiających się w kolejnych żłóbkach w latach 2013-2015 była związana z jubileuszem otrzymania odpustu Porcjunkuli” przez św. Franciszka. Dodajmy, że w kościele na Garbarach znajduje się kaplica Matki Bożej Anielskiej nawiązująca do tego wydarzenia [il. 2]. W latach 1982-1984 nastąpiła trzyletnia przerwa, w czasie której nie przygo- towywano kolejnych żłóbków. Wiązało się to z remontem prezbiterium, które od czasów powojennych nie posiadało stabilnego stropu, a jedynie drewnianą, prowi- zoryczną konstrukcję. Począwszy od 1997 roku, inscenizacja bożonarodzeniowa 7 Porcjunkula - kaplica pw. Matki Bożej Anielskiej, którą w XIII w. św. Franciszek przyjął w darze od zakonu benedyktynów z zamiarem odbudowy jej własnymi siłami. Po dziś dzień wiąże się to z możliwością uzyskania tzw. odpustu zupełnego. Warunkiem jest nawiedzenie kościoła franciszkańskiego oraz spełnie- nie określonych przez papieża wymagań. 121 Urszula Baszczyńska-Gosz 122 zaczęła sukcesywnie powiększać swoją objętość. oprócz stopniowej rozbudowy pod względem szerokości rozpoczęło się jej wznoszenie w górę, a przez to pod- wyższenie całej konstrukcji. Mniej więcej w tym samym czasie odkryto pęknię- cia i zniszczenia w drewnianym rusztowaniu podtrzymującym całą kompozycję (o jego powstawaniu zob. niżej). zdecydowano się zastąpić je wersją metalową, co umożliwiło kolejne powiększenie wymiarów żłóbka. obecnie stosowane rusz- towanie sięga nawet 10 m ponad poziom tabernakulum. W czasie gdy żłóbek zaczął się rozrastać, pojawiły się też pierwsze ruchome figury i elementy dekora- cji. W tej chwili szopka posiada ok. 40 elementów, wprawianych w ruch na różne sposoby8, a jej wymiary to ok. 16–17 m wysokości, 27 m głębokości oraz 14 m szerokości. Wszystkie narody oddają Mu hołd… Jak już wspomniano, w klasztornej kronice widnieje notatka mówiąca o tym, że większe figury do inscenizacji żłóbkowej zostały zamówione w 1949 roku. ich wykonawcą był rybnicki rzeźbiarz – Franciszek Masorz. spod jego dłuta wyszły postacie Świętej Rodziny, trzech aniołów i  cztery baranki. Do starszych figur zaliczają się jeszcze trzy wyobrażenia pasterzy: dwóch stojących i jeden klęczący, które wykonał franciszkanin, brat Leonard Bannert. Wszystkie wymienione dzieła do dziś umieszczane są w  żłóbku. Uwagę przykuwają zwłaszcza figury Świętej Rodziny, które pojawiły się w inscenizacji w latach 1999–2007. zamianę wymusiła niezwłoczna potrzeba konserwacji przedstawień Dzieciątka, Maryi i św. Józefa autorstwa F. Masorza. W 2008 roku, po prawie dziesięciu latach prac konserwatorskich, powróciły one do żłóbka [il. 3]. spora liczba pozostałych rzeźb cieszących dziś oko zwiedzających powstaje w Pracowni Figur Kultu Religijnego „Maria” w nowej soli. Co ciekawe, w roli trzech Mędrców ze Wschodu wystę- powały pierwotnie manekiny, które tuż po wojnie wyniesiono z ruin jakiegoś budynku. obecnie z uwagi na ich kiepski stan techniczny nie są one używane i wystawiane w żłóbku. zastępują je figury wykonane w daleko bardziej profe- sjonalny sposób. tłem oraz dekoracjami malarskimi zajmował się prawdopodobnie brat izydor, który dbał o elementy zdobnicze w klasztorze. ojciec Dobiesław wspo- mina, że jeszcze do niedawna w jego murach co rusz pojawiały się różnego rodzaju dzieła wykonane przez brata izydora (np. fragmenty motywu zdob- niczego z aniołami). Drugi z braci, snycerz, stworzył wspomniane już wyżej drewniane rusztowanie, sięgające nawet do sześciu metrów w górę, na którym opierała się bożonarodzeniowa konstrukcja. służyło ono poznańskim francisz- kanom do późnych lat 90. XX wieku. ten sam brat zajął się również dekoracją elementów drewnianych. najważniejsze figury są zazwyczaj wielkości dorosłego człowieka (ich wysokość podaje się w pięciu grupach: 180 cm, 130 cm, 90 cm, 60 cm oraz 50 cm). Do najwyższych należą postacie Świętej Rodziny autorstwa F. Masorza, natomiast najniższe stanowią owce i inne zwierzęta gospodarcze. 8 Jest to głównie system wykorzystywany na scenach estradowych, dopasowany do potrzeb żłóbka. Wyko- rzystuje on kolorowe światła typu LED, dzięki czemu żłóbek, mimo swych imponujących rozmiarów, jest energooszczędny. ŻŁÓBEK PO FRANCISZKAŃSKU e 1 ” RA, > A ) NJ | |_ m Plock ad Pl. Bernardyński 3. Inscenizacja z zaznaczeniem figur (środkowy prostokąt) zastępujących postacie Świętej Rodziny autorstwa F. Masorza, 2006 r., http://www.franciszkanie.net Warto dodać, że ulokowanie w inscenizacji figury św. Józefa wymaga zaan- gażowania sił czterech dorosłych mężczyzn. Fizjonomia i wygląd pozostałych rzeźb (w tym zwierząt, najczęściej kojarzonych z życiorysem św. Franciszka) powstały w wyniku interpretacji sceny Bożego Narodzenia dokonanej przez franciszkanów. Tło przygotowywane jest zazwyczaj w formacie trójwymiarowym. Na prze- strzeni lat, wraz z powiększającym się rusztowaniem, uzyskano możliwość odejścia od ręcznego malowania krajobrazu, a skupiono się na wznoszeniu go w przestrzeni. Stosowane są zamiennie dwa wystroje żłóbka: tzw. polski, gdzie widać m.in. młyn z wiatrakiem, żurawie, góry (np. Giewont, Tatry), dęby czy charakterystyczną dla polskich wsi zabudowę chat. Drugim jest panorama Ziemi Świętej. Odstępstwem od tej reguły była pojawiająca się dwukrotnie w tle sceny Bożego Narodzenia makieta poznańskiego kościoła pw. św. Franciszka z Asyżu, wykonana przez jednego z zakonników na potrzeby inscenizacji. Miało to związek z dwoma historycznymi wydarzeniami ważnymi z punktu widzenia zakonu: z okazji jubileuszu 550-lecia przybycia braci mniejszych do Poznania (2007 r.) oraz 70-lecia powojennej obecności franciszkanów w mie- ście (2015 r.) [il. 4]. W 2009 roku poraz pierwszy w scenerii żłóbka pojawiły się postacie pochodzące z krajów pozaeuropejskich. Inspiracją do tego pomysłu było zdanie z Ewangelii 123 URSZULA BASZCZYŃSKA-GOSZ Franciszkanie | 6 pa DI. z pl. Bernardyńskiego 4. Inscenizacja z kościołem pw. św. Franciszka z Asyżu w tle, 2015 r., fot. ze zb. klasztoru Franciszkanów w Poznaniu mówiące o tym, że wszystkie narody świata oddają pokłon Chrystusowi”. Nie należy tutaj dopatrywać się powiązania z misyjnym posłannictwem franciszka- nów, choć niewątpliwie było ono pomocne przy realizacji tego zamysłu. Wśród przedstawicieli narodów świata kroczących w procesji do Dzieciątka Jezus znaleźli się m.in. Indianin z Ameryki Północnej, Boliwijka, mieszkaniec Afryki, Eskimos czy Chińczyk. Niektórzy z nich ubrani są w oryginalne stroje". Pojawiali się tutaj także reprezentanci kultury polskiej, a wśród nich manekiny m.in. w ludowym stroju krakowskim czy podhalańskim [il. 5]. „Zespół żłóbkowy” i jego działalność Początkowo franciszkanie wznosili bożonarodzeniową inscenizację własnymi siłami i nie angażowali w to przedsięwzięcie osób spoza wspólnoty zakonnej. Z biegiem czasu, zarówno z powodu rosnącego zainteresowania, jak i pomysłu powiększenia przestrzeni żłóbka, zaczęto za pomocą ogłoszeń parafialnych poszu- kiwać wolontariuszy, którzy byliby gotowi wspomóc budowę. Fundusze niezbędne do realizacji projektu do dziś pochodzą z danin wiernych, nie ma sponsorów ani dodatkowych źródeł finansowania. Współcześnie co roku powoływany jest tzw. zespół żłóbkowy, liczący około 15-20 osób pochodzących z Poznania i okolic, któremu przewodniczy ojciec Dobiesław. Niektórzy angażują się w dzieło budowy żłóbka do tego stopnia, że godziny w miejscu 9 Ps 72,11. Mówi również o tym psalm responsoryjny śpiewany w Kościele katolickim podczas obchodów uroczystości Objawienia Pańskiego, tzw. święta Trzech Króli (6 stycznia). 1 Strój Boliwijki klasztor otrzymał w darze od o. Euzebiusza, franciszkanina przebywającego na misjach w Ameryce Południowej. Ojciec Dobiesław jako kolejny oryginalny element wymienia również czarną opaskę beduińską. 124 ŻŁÓBEK PO FRANCISZKAŃSKU 5. Figury Indianina Ameryki Północnej, Boliwijki oraz Chińczyka, 2015 r., https://i.ytimg.com/vi/KBfnEELO1-1/maxresdefault.jpg [dostęp: 23 VI 2017 r.] formalnego zatrudnienia układają pod kątem budowy inscenizacji. Kilkoro członków jest związanych z zespołem od wielu lat, inni przychodzą jednorazowo, włączając do projektu ciekawe intencje. Praca nad koncepcją trwa przez cały rok, natomiast sama budowa rozpoczyna się w okolicach 20 listopada. Zespół zbiera się wówczas przede wszystkim wieczorami (od godz. 18.00 do ok. 21.30). Wszystko po to, aby wznieść ogromny żłóbek w murach kościoła. Najtrudniejszym etapem prac jest postawienie rusztowania podtrzymującego całą konstrukcję, co trwa zazwyczaj około dziesięciu dni. To wymagające doświadczenia i znajomości rozwiązań technicznych zadanie powierzane jest najbardziej wprawionym działaczom zespołu żłóbkowego, w którego składzie próżno szukać wykwalifikowanych fachowców. Sami franciszkanie nie nasta- wiają się na pełen profesjonalizm, gdyż przez lata starali się budować żłóbek w sposób pozwalający unikać skomplikowanych rozwiązań technicznych, które z kolei pozwa- lałyby na szybką reakcję w przypadku nagłej awarii. Jako drugi element konstrukcji montowane jest niebo. W górę szybuje wówczas ogromny płat granatowego mate- riału (ok. 750 m”), na którego aranżację wolontariusze poświęcają obecnie około trzech godzin. Dla porównania, we wcześniejszych latach, z uwagi na brak możli- wości technicznych oraz niższe rusztowanie, podwieszanie tkaniny zajmowało cały dzień. Ciekawostką jest fakt, że układ gwiazd na niebie jest odzwierciedleniem tego, który występował w czasach narodzenia Chrystusa. Dodajmy, że regularną pomocą służy również Duszpasterstwo Akademickie działające w parafii. W 2016 roku swoje wsparcie zaoferowali nawet studenci zagraniczni, a wśród nich Włoszka pochodząca z Rzymu, która z wielkim oddaniem włączyła się w prace przy budowie żłóbka. Największy ruchomy żłóbek w Europie Ojciec Dobiesław podkreśla, że jest to najprawdopodobniej największy ruchomy żłóbek ulokowany wewnątrz kościoła w Europie. Przywołuje zarazem 125 Urszula Baszczyńska-Gosz 126 przykłady innych żłóbków w  Polsce o  sporych gabarytach, m.in. w  Borkach, Panewnikach, nysie czy w parafii niepokalanego serca najświętszej Maryi Panny w zabrzu (również w kościele franciszkańskim). natomiast w Europie duże żłóbki wierni mogą podziwiać m.in. w Hiszpanii, niemczech (Bawaria), austrii czy we Włoszech, zwłaszcza w toskanii i Mediolanie, gdzie wystawiane są tzw. szopki neapolitańskie. W  okresie świąt Bożego narodzenia, kiedy następuje uroczyste odsłonię- cie szopki, przez kościół na Garbarach przewija się około 20 tys. zwiedzających. inscenizacja budzi również spore zainteresowanie medialne, gromadząc nie tylko polskich dziennikarzy, ale także spoza granic naszego kraju (m.in. z niemiec). Dzięki staraniom wszystkich zaangażowanych coroczną tradycją stało się wpro- wadzanie nowych elementów do wystroju żłóbka (np. w 2016 r. postacie idące w procesji narodów do Dzieciątka wyszły poza przestrzeń prezbiterium i zostały umiejscowione wzdłuż całej nawy kościoła). Każdego roku wprawne oko stałych bywalców kościoła przy pl. Bernardyńskim na Garbarach dostrzeże zmiany lub nowości w inscenizacji Bożego narodzenia interpretowanej przez franciszkanów. Co będzie tegoroczną niespodzianką? ojciec Dobiesław nie chciał tego zdradzić, choć przyznał, że pomysł już jest – wszystko zależy od możliwości technicznych oraz sposobów realizacji. Pozostaje tylko odwiedzić kościół w liturgicznym okre- sie świąt Bożego narodzenia (25 Xii–2 ii), aby na własne oczy się przekonać, czym w tym roku zaskoczą nas budowniczowie żłóbka. 127 Dorota Leśniewska „Dwoma rzędami domów porządnie zabudowana” O historycznej zabudowie mieszkalnej dzisiejszej ul. Garbary Współczesna ul. Garbary to ruchliwa arteria komunikacyjna biegnąca nie- opodal poznańskiego starego Rynku i spinająca ze sobą szereg ważnych dróg – od wytrasowanej u podnóża Cytadeli ul. szelągowskiej (na północy), poprzez skrzy- żowanie z trasą Chwaliszewską wiodącą do mostu Bolesława Chrobrego, aż do ul. Królowej Jadwigi przecinającej prostopadle Garbary od południa. Historia jej powstania dzieli się na kilka etapów: najstarsza część ukształtowała się w średnio- wieczu i w czasach nowożytnych, a pozostałe odcinki w wieku XiX. zasadniczy kształt został jej nadany u progu XiX stulecia podczas wielkiej reformy urbanistycz- nej przeprowadzonej przez pruską administrację w okresie Prus Południowych. I. Platea Cerdonum w średniowieczu i czasach nowożytnych Dzisiejsze Garbary przecinają tereny historycznych osad: Piasków, Przed Bernardynów i Garbar oraz należących do klasztoru Dominikanów łąk rozcią- gających się na wschód od Wzgórza św. Wojciecha w kierunku Warty. najstarsze rzemieślnicze przedmieście Poznania, od którego wzięła nazwę ulica, ulokowane było na wąskiej wyspie1 położonej na północ od wschodniej części Piasków, u podnóża wschodniego odcinka murów miejskich2. We wczesnym średniowie- czu część Garbar zwana Międzymościem3 (inter pontes) była niezamieszkana, gdyż do początków XV wieku znajdowała się tam budząca grozę szubienica miejska4. W pierwszej połowie XV wieku Garbary stały się osadą skupiającą rzemieślników zajmujących się garbowaniem skór. Pierwsza wzmianka o rzemieślniczej osadzie – ul. Garbary pochodzi z 1431 roku (Cerdonum Platea, Gerbirgasse)5. zamieszkujący 1 Garbary były wyspą utworzoną przez wody Warty, strumienie, cieki wodne i fosę miejską, por. J. Wiesio- łowski, Socjotopografia późnośredniowiecznego Poznania, Poznań 1997, s. 218. 2 Mury przebiegające równolegle do dzisiejszej ul. Garbary przecinały ulice: Wodną, Woźną, Wielką i Dominikańską, po czym skręcały na zachód wzdłuż ul. stawnej. Hipotetyczny koniec średniowiecznych Garbar przebiegał pomiędzy dzisiejszą ul. Wszystkich Świętych a Wodną. 3 Międzymoście to odcinek od Bramy Wielkiej do mostu Chwaliszewskiego, por. M.J. Mika, Opis Poznania z roku 1728 [w:] Studia nad patrycjatem poznańskim, Poznań 2006, s. 240. 4 zob. J. Wiesiołowski, Baszta katowska, jej lokalizacja i sąsiedzi, „Kronika Miasta Poznania” (dalej: KMP), 1996/1, s. 167. 5 z. zaleski, Przemysł skórzany w średniowiecznym Poznaniu, KMP, 1928/4, s. 291–313. Dorota Leśniewska 128 ją garbarze zrzeszeni byli w cechu założonym w roku 1403. istnienie licznej grupy rzemieślników trudniących się garbarstwem świadczyło o  wysokim poziomie rozwoju gospodarczego miasta i jego bogactwie, gdyż garbarstwo było w średnio- wieczu rzemiosłem rzadkim – tylko w największych ośrodkach miejskich działali garbarze, których wytwory w większości przeznaczano na odległe rynki zagra- niczne. W późnym średniowieczu nastąpił wielki rozwój przetwórstwa skórzanego w Wielkopolsce, związany ze wzrostem hodowli bydła, a Poznań stał się jednym z najsilniejszych w Polsce, po Krakowie, ośrodkiem skórnictwa. Średniowieczne suburbium Garbary obejmujące swym zasięgiem obszar pomiędzy dzisiejszymi ulicami Dominikańską, Mostową i Wodną było intensyw- nie zabudowane. W północnej części osady zgrupowane były urządzenia prze- mysłowe, w południowej partii, bliżej Piasków, działała natomiast rzeźnia zwana kutlofem. od 1417 roku na lewo od Bramy Wielkiej przy Celstacie (strzelnicy) działał młyn Faffków (Pfaffków) o dwóch kołach walnych6. Domostwa rzemieśl- ników zgrupowane wokół wytyczonej południkowo ulicy (platea), równolegle do fosy, rozdzielały dwa trakty prowadzące z  okolonego umocnieniami lewo- brzeżnego miasta na wschód. najważniejszy z nich via ad Templum Chatedrale łączył w  prostej linii, poprzez Bramę Wielką zwaną także tumską, Wspaniałą lub Chwaliszewską oraz most na Warcie, zamek książęcy z ostrowem tumskim. Drugi szlak via qua itur Calisium wiódł od Bramy Wodnej przez most i błonia za Garbarami (czyli Groblę) w kierunku Kalisza i Środy. na przedmieściach poznań- skich w miarę ich powstawania w XV wieku odtwarzano dawny typ zabudowy drewnianej popularny w obrębie murów miejskich. Były to parterowe domy rze- mieślnicze tworzące zwarte rzędy zabudowy. ich wnętrza dzieliły się na ogół na dwie izby z komorami. na fragmencie najstarszej panoramy Poznania z  1618  roku Garbary zabu- dowano na odcinku pomiędzy bramami miejskimi dwoma rzędami niewielkich szczytowych domów, zapewne drewnianych, szczelnie wypełniających nabrzeże rzeki i brzeg fosy. Północny cypel osady o nieregularnych i poszarpanych brzegach obmywanych przez dawny nurt Warty zajmowały drewniane obiekty przemysłowe, natomiast wzdłuż traktu prowadzącego na Chwaliszewo (na Międzymościu) widoczne były dość okazałe domy, być może murowane, przypominające kształ- tem i wielkością miejskie kamienice. na południe od Bramy Wodnej, za placem pomiędzy fosą a mostem na Groblę, odchodziła nieregularna droga w kierunku klasztoru Bernardynów, której bieg wyznaczał od wschodu zwarty szereg szczy- towych, drewnianych domów. Po drugiej stronie duktu przeważały raczej solidne kamieniczki, za którymi widoczny był kościół Wszystkich Świętych, „zdawna kolegiata”7, z cmentarzem okolonym ceglanym murem, na którym chowano uboż- szych poznańczyków. najdokładniejszy plan garbarskiego przedmieścia ukazuje mapa z 1728 roku wykonana przez ławnika i geodetę Jana Rzepeckiego po spaleniu przez wojska szwedzkie mostu Chwaliszewskiego (1704). Jak głosił dołączony do mapy opis: 6 został zniszczony w czasie potopu szwedzkiego, por. a. Kaniecki, Młyny wodne w dolinie Warty, KMP, 2014/1, s. 59. 7 J. Łukaszewicz, Obraz historyczno-statystyczny miasta Poznania, cz. ii, Poznań 1838, s. 122. „Dwoma rzędami domów porządnie zabudowana” 129 „nb. Positio Garbar figurę ryby remonstruje”. Wyspa, jaką wówczas były Garbary, istotnie przypominała kształtem rybę. Jej ogon wyznaczał od południa wzniesiony przez szwedów na początku XViii wieku potężny szaniec ziemny i oddzielające go od klasztoru Bernardynów wody w  kanale Małej Warty zwanej też zgniłą, głowa zaś znajdowała się nieopodal klasztoru Dominikanów – u wylotu dzisiej- szej ul.  Dominikańskiej. W  obrębie umocnień przy klasztorze Dominikanów mieściła się Furta Dominikańska, zwana niegdyś Młyńską, gdyż prowadziła do znajdującego się za klasztorem młyna wielkorządztwa poznańskiego usytuowa- nego na wprost Wyspy Młyńskiej, zamienionej na początku XViii  wieku na redutę. z miasta na wyspę – przedmieście prowadził most zwodzony przerzu- cony nad fosą i łączący bramę miejską z Garbarami, w poprzek których biegł trakt do Bramy Wodnej znajdującej się po drugiej stronie Garbar i mostu na Groblę. na XViii-wiecznym przekazie kartograficznym precyzyjnie wyrysowano bie- gnącą południkowo przez środek wyspy ulicę rozdzielającą szczegółowo zazna- czone parcele. największe z  nich leżały pomiędzy bramami Wielką i  Wodną8, znacznie mniejsze w  południowej partii suburbium, za którymi znajdował się „plac pusty miejski, gdzie był kutlof nad rzeką”. Działki garbarskie były znacz- nie szersze i dłuższe niż nieruchomości na miejskich kwaterach, prawie wszystkie z dostępem do wody, tylko „wyszedłszy z Bramy za Celstat, dwa puste place idą ku młynowi”. na 48 istniejących parcelach stały tylko 34 domostwa, w większości zapewne drewniane, choć jak wynika z opisu, część z nich określano jako kamie- niczki („kamienica z  przodu, a  tył drewniany”; „gmachy drewniane, a  faciata murowana”) bądź domy z muru pruskiego („domostwo z pruska nowo wysta- wione P. Werncharda kotlarza”). na największych nieruchomościach stawiano też stajnie („Domostwo Pani Helbingoskiej i z stajnią wszerz 38, wzdłuż 44”). Mogły to być piętrowe domy z dwuspadowymi dachami, podobne do tych uwiecznio- nych na rycinie Wernera z ok. 1740 roku ukazującej zabudowę wschodniej czę- ści Garbar. Wśród właścicieli nieruchomości przeważali przedstawiciele stanu mieszczańskiego, zdarzały się jednakże działki należące do szlachty (JP. orłowski, JPP. Garczyńscy, JP. Czempiński9, JP. topiński) i duchowieństwa. W  drugiej połowie XViii  wieku mianem Garbar wciąż określano esowato wygiętą ulicę po wschodniej stronie fosy miejskiej, która nie miała „dalszego wokół miasta przejazdu”. opis Poznania z 1787 roku głosił: „Jest to ulica nale- żąca do jurysdykcji miejskiej. […] zaczyna się powyżej Bramy Wodnej o kroków 170 w prostej linji, kończy się blisko Furtki przy dominikanach o kroków 60 od młynów. Całej długości ma ta ulica kroków 500, szerokości 100. Jest dwoma rzę- dami domów porządnie zabudowana; jeden rząd idzie ponad fossą przypierającą do murów miasta, drugi stoi nad samym brzegiem odnogi Warty: środkiem mię- dzy domami jest ulica wciąż przez całe Garbary dobrze brukowana”10. Pozytywny odbiór ówczesnych Garbar u  przybyszów to niewątpliwie zasługa działalności 8 Bramy Wielka i Wodna składały się z dwóch części: zewnętrznej usytuowanej na Garbarach i wewnętrznej związanej bezpośrednio z murem. 9 Kamieniczka „wszerz 6, wzdłuż 17” usytuowana w pobliżu „Wodnej ulicy do Bramy ku rzece”, należała prawdopodobnie do Michała Czempińskiego, rajcy miejskiego i założyciela Dębca, lub jego syna Jana. 10 F. Pohorecki, Opis Poznania z roku 1787, KMP, 1932/1, s. 54–55. Dorota Leśniewska 130 Komisji Dobrego Porządku, która wprowadziła rygorystyczne przepisy porząd- kowe, także na przedmieściach. nakazano wówczas odbudowę zrujnowanych domostw i zabudowę pustych parceli11 oraz, w obawie przed pożarami, rozbiórkę stodół w obrębie murów miejskich i poza nimi. zabudowa Garbar, podobnie jak Chwaliszewa, była dość zwarta i staranna, choć niewysoka, złożona głównie z par- terowych budynków (często z wystawkami i piętrami dachowymi) ustawionych szczytowo bądź kalenicowo wzdłuż ulicy. Budowano z reguły domy fachwerkowe, trwalsze niż drewniane, których dachy pokrywano gontem lub dachówką. Były to na ogół obszerne domostwa przeznaczone dla jednej rodziny z izbami rzemieślni- czymi od strony ulicy. zamieszkujący je rzemieślnicy rzadko trudnili się już gar- barstwem. W XViii stuleciu stopniowo zmniejszała się liczba mistrzów garbar- skich – według spisu z 1781 roku działało ich tutaj już tylko sześciu12. Pod koniec XVii wieku zaczęła się zmieniać nie tylko struktura mieszkań- ców, ale i charakter zabudowy Garbar. Prawdopodobnie gdzieś na obrzeżach rze- mieślniczej dzielnicy pojawiły się „dworce”, czyli rezydencje w ogrodach przypo- minające charakterem późniejsze podmiejskie wille. architektura tych domostw wznoszonych nie tylko przez szlachtę, ale także bogatych mieszczan i duchow- nych, odwoływała się do późnobarokowego modelu szlacheckiego dworu wiej- skiego z wysokim mansardowym dachem. Prawdopodobnie tak wyglądał dwór ackermanna na Garbarach13, otoczony dużym ogrodem z oranżeriami. Jednym z  nielicznych obiektów przywołujących ten rodzaj budownictwa jest istnie- jący do dziś szachulcowy dworek przy ul. szyperskiej 9, wzniesiony pod koniec XViii wieku. Jak wynika z opisu i źródeł kartograficznych, aż do 1793 roku zacho- wana została wyspowa topografia dzielnicy. W  epoce stanisławowskiej bogaci kupcy chętnie zakładali na Garbarach manufaktury i fabryki (płócienną, wełnianą i farbiarską), kontynuując wielowiekową tradycję łączenia w tym miejscu funkcji produkcyjnych z mieszkalnymi. II. Rozwój urbanistyczny Garbar od okresu Prus Południowych do XX wieku struktura urbanistyczna Garbar uległa radykalnej przemianie w okresie zabo- rów, a ślady dawnej topografii przedmieścia i jego wcześniejszej zabudowy stały się już w ciągu XiX wieku prawie zupełnie nieczytelne. Już na początku „pierw- szej pruskiej okupacji” wskazywano konieczność rozebrania starych murów miej- skich i zniwelowania wałów, aby uzyskać nowe tereny pod zabudowę. Wkrótce owe plany rozszerzono na całe miasto i rozpoczęto popieraną przez pruski rząd wielką reformę urbanistyczną Poznania, której celem było przekształcenie go w nowoczesne miasto i zapewnienie nowo przybyłym niemieckim urzędnikom i wysokim rangą wojskowym mieszkań o odpowiednim standardzie. impulsem do zintensyfikowania tych działań był katastrofalny pożar, który wybuchł w kwiet- niu 1803 roku na terenie wypełnionego ciasno stłoczoną drewnianą zabudową 11 Por. z. ostrowska-Kębłowska, Architektura i budownictwo w Poznaniu w latach 1780–1880, Poznań 2009, s. 44. 12 J. Łukaszewicz, Obraz historyczno-statystyczny miasta Poznania, cz. i, Poznań 1838, s. 430. 13 z. ostrowska-Kębłowska, dz. cyt., s. 90. „Dwoma rzędami domów porządnie zabudowana” 131 żydowskiego getta. ogień, który szybko rozprzestrzenił się na wschodnią część miasta, strawił wówczas niemal całą zabudowę Garbar. administracja pruska roz- poczęła niebawem szeroko zakrojoną akcję sanacji wypalonych ulic i rozbudowy miasta, powołując w  1804  roku pięcioosobową komisję Retablissement (odbu- dowy). teoretyczne zręby jej działalności wyznaczała wcześniejsza mapa Dawida Gilly’ego, na której „z rozmachem, eleganckimi liniami nakreślono plan przyszłych ciągów ulic i poszerzenia Poznania”14. Jego twórca z powodu ciężkiej choroby nie mógł przewodniczyć pracy komisji, Gilly’ego zastąpił jego uczeń Ferdinand triest. Rząd pruski przeznaczył na prace urbanistyczne i kredytowanie budowy nowych domów niebagatelne środki finansowe (770 tys. talarów), dzieło odbudowy zamie- rzano natomiast zakończyć w ciągu zaledwie czterech lat. W okresie Prus Południowych scalono Garbary z miastem lokacyjnym, likwi- dując wyspowy charakter dawnego przedmieścia, które po zburzeniu murów obronnych i zasypaniu fos i kanałów znalazło się w centrum ówczesnego miasta. Po 1804 roku rozpoczęto wytyczanie nowych ulic, kwartałów i parcel budowla- nych. nowe Wielkie Garbary (o szerokości od 15 do 17 m) przeprowadzono, nie respektując dawnego biegu nieregularnej i  wąskiej platea, jako idealnie prostą, południkowo wytyczoną oś łączącą ze sobą nowo zaprojektowane place: pięcio- boczny pl. Bernardyński z jego sakralnymi budowlami i kolisty plac usytuowany na północ od klasztoru Dominikanów i  stawu młyńskiego na Bogdance (póź- niejszy pl. stawny). Kompozycyjną kulminację nowej ulicy tworzyła ustawiona ukośnie (pod kątem 20°) barokowa fasada kościoła Bernardynów z górującymi nad okolicą ażurowymi hełmami wież. niezrealizowany nigdy plac o narysie koła nanizano na biegnącą ukośnie prostą drogę tworzącą północno-wschodnią kra- wędź nowego założenia urbanistycznego obejmującego swym zasięgiem Wzgórze św. Wojciecha. W czasie działalności komisji w latach 1804–1806 w okolicy nowo wytyczo- nych Wielkich Garbar, poprowadzonych przez środek dawnej dzielnicy, uregulo- wano krzyżujące się z nimi ulice: Wodną, Wielką i Woźną oraz wytyczono nowe: Wszystkich Świętych i Dominikańską, którą przedłużono aż do Wyspy Młyńskiej. nowa siatka ulic została wypełniona mozaiką parcel budowlanych wyrysowa- nych niezależnie od dawnych układów własnościowych. Wymierzone działki były znacznie szersze od wcześniejszych, musiały liczyć co najmniej 50 stóp szerokości (15,7 m), i różniły się od siebie głębokością, którą po stronie zachodniej wyzna- czał pośrednio zasięg średniowiecznych fortyfikacji, od wschodu zaś brzeg Warty. niezwykle długie, jak na poznańskie warunki, działki pomiędzy Garbarami a wytyczoną później Mostową (1896), jeszcze na początku XX wieku nie zostały w większości wtórnie podzielone i stanowiły własność tych samych właścicieli. Ważnym etapem w rozwoju ulicy było przedłużenie jej na północ i południe. Już na mapie z 1803 roku wykreślono w kierunku Winiar cienistą aleję będącą wizualnym przedłużeniem Wielkich Garbar na północ. zamysł przeprowadze- nia północnego odcinka Garbar (Gerber Damm) zrealizowano prawdopodobnie u  progu lat 30. XiX  wieku, nadając mu strategiczne znaczenie. Poprowadzony przez podmokłe łąki na nasypie północny odcinek ulicy umożliwiał szybką 14 M. Jaffe, Poznań pod panowaniem pruskim, Poznań 2012, s. 91. DOROTA LEŚNIEWSKA 1. Fragment planu Poznania z 1803 r. [w:] Plany Poznania, oprac. D. Książkiewicz-Bartkowiak, Poznań 2010 komunikację z Twierdzą Winiary i Wielką Śluzą na Warcie. Kilkanaście lat po wytrasowaniu Wielkich Garbar powstał za pl. Bernardyńskim ich południowy odcinek (d. ul. Raczyńskich), załamujący się pod niewielkim kątem w kierunku Łęgów Dębińskich. Stanowił on dogodne połączenie placu z poprowadzoną w latach 1819-1820 Drogą Dębińską. Zachowana mapa z 1856 roku wiernie ilustruje wygląd Garbar w połowie XIX wieku. Większość przyulicznych parcel szczelnie wypełniała zwarta zabu- dowa”, wśród której znalazły się dwa hotele: Pod Czarnym Orłem (d. nr 8/9) i Hotel de Paris (d. nr 34), ulokowany w pobliżu mostu Chwaliszewskiego. Pośrodku wschodniego odcinka Woźnej'* funkcjonowało schronisko dla bezdom- nych (fiir Obdachlose). Numeracja domów zaczynała się po zachodniej stronie 15 Poza pustymi działkami o dawnych nr.: 1, 2, 4, 6, 12, 30/31, 33, 36, 37, 50, 53. 16 Na posesji przy Gerberstrasse 37, obok Biittelstrasse 13/14, Archiwum Państwowe w Poznaniu (dalej: APP), Stadtische Feuer-Sozietat Posen (dalej: FS), sygn. 547. 132 „DWOMA RZĘDAMI DOMÓW PORZĄDNIE ZABUDOWANA” ( $rundri ) z ger Ńtargę 2. Fragment planu Poznania z 1856 r., ze zb. Archiwum Państwowego w Poznaniu ulicy — od pl. Bernardyńskiego w kierunku Stawu Młyńskiego (Miihlenteich) na Bogdance, przy której funkcjonował jeszcze młyn, po czym zawracała, prze- chodząc na wschodnią stronę ulicy (najwyższym numerem 56/57 oznaczono Gimnazjum św. Marii Magdaleny i klasztor Bernardynów). Na wysokości klasz- toru Dominikanów w kierunku północno-wschodnim odchodziła od Garbar parabolicznie biegnąca ul. Szyperska (Schifferstr.), na której końcu działała miejska rzeźnia (chrześcijańska i koszerna). Północny fragment współczesnej ul. Garbary nosił już wtedy nazwę Garber Damm. Wyróżniał się ściętym u zbiegu z Kleine Gerberstr. narożnikiem i zwartą pierzejową zabudową. Odchodząca ukośnie od Gerber Damm dzisiejsza ul. Piaskowa nosiła wówczas nazwę Kleine Gerberstr. Tereny te ze względu na bliskość rzeki i linii kolejowej zyskały industrialne funk- cje, a wzdłuż ul. Szyperskiej powstał wkrótce port rzeczny. Na bagnistych Groffowych Łąkach, w miejscu zaprojektowanego przez Heinricha Griidera'” nowoczesnego założenia mieszkalnego (1878), zbudowano obszerny kompleks miejskiej rzezalni. Jej terytorium wydzieliły przeprowadzone w ostatniej dekadzie XIX wieku dwie poprzeczne do Tamy Garbarskiej ulice: Południowa i Północna. W latach 90. XX wieku po dramatycznych powodziach (1888-1889) zniwelowano istniejące strumienie i cieki wodne (m.in. Bogdankę i Strugę Karmelicką) oraz zasypano zachodnie ramię Warty (Zgniła lub Mała Warta), oddzielające historyczne Garbary od Grobli. W tym miejscu powstała 17H. Grzeszczuk-Brendel, Śródmiejskie brzegi Warty w 1. połowie XX wieku, KMP, 2014/1, s. 289. 133 Dorota Leśniewska 134 wówczas ul. Mostowa (Posadovskystr.), której kształt stanowi dziś jedyne przypo- mnienie dawnego układu hydrograficznego. W 1903 roku Mostową przedłużono po łagodnym łuku do Garbar, nazywając ten odcinek ul. św. Marii Magdaleny (Comeniusstr.). Krótko przed wybuchem ii wojny światowej zrealizowano projekt przebicia nowej ulicy łączącej pl. Bernardyński z ul. Mostową – ob. ul. Dowbora Muśnickiego (d. Bohaterów). Wielkie Garbary w ciągu kilkudziesięciu lat od ich powstania stały się gwar- nym i tętniącym życiem miejskim traktem. Wkrótce po uruchomieniu w Poznaniu tramwaju konnego (1880) wzdłuż Garbar ruszyła linia tramwajowa łącząca dwo- rzec kolejowy z ostrowem tumskim (przez ul. Woźną i most Chwaliszewski). W roku 1898 na trasie tramwaju konnego zaczęły kursować tramwaje elektryczne, a dwa lata później otwarto linię tramwajową stary Rynek – Rzeźnia Miejska przez Małe Garbary i tamę Garbarską. starano się też upiększać tę śródmiejską ulicę, projektując w 1909 roku obsadzenie jej regularnymi szpalerami drzew na całej długości (od pl. stawnego do pl. Bernardyńskiego)18. III. Domy klasycystyczne 1803–1850 spacerując dziś po najstarszej części ul. Garbary, można niczym na kartach podręcznika architektury podziwiać typy miejskich domów, które kształto- wały ulice Poznania i innych środkowoeuropejskich miast w XiX i XX stuleciu. Pamiętać przy tym należy, że był to typ zabudowy mieszkalno-handlowo-pro- dukcyjnej. W licznych sklepach i składach kolonialnych zajmujących przyzie- mia kwitł drobny handel, a za „kulisami” zmieniających się na przestrzeni lat domów i kamienic działały warsztaty rzemieślnicze, małe fabryczki, zakłady pro- dukcyjne, składy i magazyny. na krótkim odcinku Garbar pomiędzy ul. Wielką a pl. Bernardyńskim w drugiej połowie XiX stulecia mieściły się: fabryka mebli i  wyrobów stolarskich zeylanda, zakład stolarski E. neugebauera (d. nr  52, ob. 30), a także fabryki powozów: C. Gołewieckiego (d. nr 9, ob. 41 ), ottona seidela (d. nr 51, ob. 32) oraz rodziny Weltingerów (d. nr 11, ob. 47). stopniowo funkcje handlowe przejmowały coraz więcej przestrzeni w zabudowie mieszkal- nej, a symbolem tych przemian było powstanie na początku minionego wieku nowoczesnych domów towarowych wzniesionych przez polskich przedsiębior- ców (stanisława Leitgebera i Kazimierza Kużaja) na narożnikach ulic prowadzą- cych na stary Rynek. na przestrzeni XiX  wieku właścicielami i  mieszkańcami domów przy Garbarach byli przedstawiciele wielu zawodów i  klas społecznych. Dawnych mistrzów kuśnierskich zastąpili inni rzemieślnicy (stolarze, ślusarze, murarze), a także szybko bogacący się kupcy czy reprezentanci ówczesnej inteligencji (leka- rze, nauczyciele, urzędnicy), niezmiernie rzadko właściciele majątków ziemskich czy arystokracja19. Dodać należy, że obok niemców i  Polaków na Garbarach po roku 1803 chętnie osiedlali się Żydzi, którym po pożarze getta władze pruskie zezwoliły na zamieszkanie poza jego obszarem. 18 aPP, akta miasta Poznania, sygn. 7389. 19 np. właściciel majątku Białężyce k. Wrześni Erdmann Wendland czy hrabina Dobska, właścicielka domu nr 58. Por. aPP, Fs, sygn. 549. „Dwoma rzędami domów porządnie zabudowana” 135 sporą liczbę domów przy nowo wytyczonej ul. Wielkie Garbary wzniesiono w pierwszej połowie XiX wieku, a ich wygląd nawiązywał do najbardziej awan- gardowych rozwiązań ówczesnej architektury, które inspirowały pruskich budow- niczych. najstarsze z garbarskich domostw wybudowano w okresie działalności Komisji do spraw odbudowy (Retablissement Kommission). ich budowa była subwencjonowana z funduszy rządowych w wysokości 50 proc. szacunkowych kosztów oraz przy wsparciu dla szczególnie ciężkich prac, jak np. położenie głęb- szych fundamentów20. Warunek był zasadniczy: dom miał być murowany i kryty dachówką. inwestor mógł wybrać jeden z kilku gotowych projektów, które stwo- rzył Ferdinand triest, dobierając według swoich estetycznych upodobań zapro- jektowane wcześniej detale (dekoracje sztukatorskie na fasadzie, klamki, okucia, stolarkę etc.). Dzięki owym rozwiązaniom przy nowej ulicy jeszcze w 1803 roku rozpoczęto budowę kilkudziesięciu domostw21. Były to na ogół domy jednopię- trowe o symetrycznie skomponowanych ascetycznych fasadach, artykułowanych prostokątnymi otworami okiennymi (5-, 7- lub 9-osiowe). Kubiczne i zwarte bryły budynków wieńczyły wysokie naczółkowe dachy z połaciami ożywionymi oknami powiekowymi. „Fasady o  minimalnej liczbie podziałów, pokryte boniowaniem lub gładkie, z ostro wyciętymi oknami bez obramień, nie nosiły żadnych śladów barokowej czy akademicko-klasycystycznej tradycji, lecz były wyrazem surowej, czysto architektonicznej tendencji złagodzonej jedynie starannie rysowanym ornamentem sztukatorskim stosowanym oszczędnie i na zasadzie aplikacji, bez organicznego związania go z płaszczyzną ściany”22. Utylitarny charakter nowych domów widoczny był w dyspozycji ich wnętrz: dwutraktowych z sienią wejściową i klatką schodową umieszczoną na osi. na każdej kondygnacji mieściły się dwa nieduże mieszkania, do których wchodziło się bezpośrednio z klatki schodowej (brak wewnętrznych korytarzy oraz toalet). Domy te sytuowane dłuższą kalenicą wzdłuż linii ulicznej zabudowy tworzyły charakterystyczne pierzeje, upodabnia- jąc Wielkie Garbary do berlińskiej Friedrichstrasse. Dodajmy, że poszczególne budynki często przedzielały wolne przestrzenie lub bramy wjazdowe prowadzące do ogrodów zajmujących podwórza. Ruch budowlany znacznie zmalał w czasach Księstwa Warszawskiego i odżył dopiero w latach 30. XiX wieku. Powstające wówczas domy, zwane niekiedy bie- dermeierowskimi, były nieco większe (dwupiętrowe) niż te z początku XiX wieku. W latach 40. XiX wieku dalsza ewolucja modelu domu miejskiego prowadziła w kierunku późniejszych kamienic czynszowych o bocznych i tylnych oficynach połączonych ze sobą i zamykających podwórze. W związku z nakazem zwartej zabudowy, który w  1838  roku wprowadziła nowa ustawa budowlana, między poszczególnymi domami nie pozostawiano już wolnej przestrzeni. Pojawiły się jednak nowe typy fasad zaczerpnięte z  projektów wyroczni architektonicznej epoki klasycyzmu – Carla Friedricha schinkla. Fasady uzyskały bardziej ele- ganckie podziały architektoniczne dzięki zastosowaniu profilowanych gzymsów 20 M. Jaffe, dz. cyt., Poznań 2012, s. 89. 21 W granicach parceli o dzisiejszych nr.: 26, 30, 32, 35, 36, 39, 44, 46, 48, 50, 52, 53, 54, 55, 56, 57, 59, 61, 66, 67/67a, 72. 22 z. ostrowska-Kębłowska, dz. cyt., s. 130. Dorota Leśniewska 136 i  fryzów oraz półkoliście lub segmentowo zamkniętych okien i  drzwi. Wiele domów przynależnych stylistycznie do klasycyzmu przebudowywano lub rozbie- rano, by wznieść nowsze i efektowniejsze kamienice. Do współczesnych czasów przetrwało ich tylko kilkanaście: najstarsze domy z okresu Retablissement (nr 26, 32, 39, 45, 56, 59, 64, 65) oraz z budynki z lat późniejszych (nr 30, 31, 40, 47, 50). W najlepszym stanie zachowały się budynki pod nr. 26 i 39. Bez większych zmian przetrwał także dom nr 30, zbudowany w latach 30. XiX wieku i zaprojektowany przez Heinricha Buttela [?], który wyróżnia się nowatorską kompozycją fasady23. z kolei najpewniej w latach 40. XiX wieku na miejscu dawnego zboru kalwiń- skiego24 wzniesiono dla rodziny Hildebrandtów niewielką kamienicę utrzymaną w powściągliwej stylistyce późnego pruskiego klasycyzmu. ten opuszczony i gro- żący katastrofą budowlaną obiekt jest dziś jedną z niewielu kamienic z oryginalną stolarką okienną. IV. Kamienice historyzujące 1850–1889 W Poznaniu w drugiej połowie XiX wieku, głównie z powodu braku tere- nów inwestycyjnych w zamienionym w twierdzę mieście, niezwykle popularnym modelem domu miejskiego stała się kamienica czynszowa. Kamienice czynszowe były większe, wyższe (nawet czteropiętrowe) i oferowały znacznie bardziej kom- fortowe mieszkania, wyposażone w wejściową sień i korytarz oddzielający pokoje w przednim i tylnym trakcie. Budynki frontowe tworzące całość z bocznymi oficy- nami i domami tylnymi coraz szczelniej wypełniały powierzchnię działki. z reguły na każdej kondygnacji znajdowały się po dwa mieszkania (najdroższe zajmowały pierwsze piętro). od frontu mieściły się pokoje paradne, z tyłu zaś sypialnie. od lat 60. XiX wieku na styku części frontowej i bocznej oficyny zaczął pojawiać się pięcioboczny pokój ze ściętym narożnikiem (Berliner zimmer), wykorzystywany jako jadalnia z powodu sąsiedztwa z zajmującą oficynę kuchnią. W oficynie, prócz pomieszczeń gospodarczych i służbówek, znajdowały się boczne klatki schodowe prowadzące do niewielkich i znacznie tańszych kwater niż te dostępne z głównej klatki schodowej. Większość mieszkań w centrum tylko sporadycznie posiadała osobne toalety. Wspólne ubikacje i zlewy lokowano na ogół na podestach klatki schodowej. W tamtym czasie szczególną uwagę zaczęto przywiązywać do ukształtowa- nia i  dekoracji fasady oraz sieni wjazdowej i  klatki schodowej. Modna, utrzy- mana w historyzującym kostiumie fasada nie tylko podnosiła prestiż właściciela, ale miała wpływ na wysokość czynszu dla lokatorów. Elewacje frontowe kamie- nic utrzymane w neorenesansowej stylistyce, odwołującej się do włoskiej i fran- cuskiej architektury pałacowej, stały się bardziej plastyczne dzięki stosowaniu loggii, balkonów, wielokondygnacyjnych wykuszy i  płaskorzeźbionego detalu. Fasady komponowano, stosując zasady symetrii, wzbogacając fakturę tynku boniowaniem i podkreślając podziały architektoniczne pilastrami i kolumnami wielkiego i małego porządku. Często różnicowano kształt otworów okiennych na poszczególnych kondygnacjach, a wystający gzyms wieńczący prosto zakończone 23 tamże, s. 287. 24 M. Motty, Przechadzki po mieście, t. ii, Poznań 1999, s. 323, aPP, Fs, sygn. 557. „DWOMA RZĘDAMI DOMÓW PORZĄDNIE ZABUDOWANA” 3. Kamienica nr 78, 1994 r., fot. ze zb. Miejskiego Konserwatora Zabytków w Poznaniu (dalej: MKZ) elewacje podtrzymywały ozdobne konsole. Przy dekoracji kamienic wykorzysty- wano gotowe elementy produkowane w zakładach rzemieślniczych i fabrykach. Monopol w tej dziedzinie miała „najstarsza i największa polska fabryka wyrobów z marmuru, granitu i piaskowca” założona przez Antoniego Krzyżanowskiego na Garbarach. Największe zasługi w rozpowszechnianiu w Poznaniu nowego typu kamienicy czynszowej, wzorowanej na berlińskich i wiedeńskich rozwiązaniach, miał wzięty niemiecki architekt Gustav Schultz. Dość liczna grupa historyzujących kamienic powstała również przy Garbarach (nr 28, 29, 34, 37, 38, 58,61, 62, 78,80). Jedną znich jest poddana niedawno renowa- cji kamienica pod nr. 29, zaprojektowana prawdopodobnie przez samego Schultza, ulubionego architekta zamożnej niemieckiej i żydowskiej klienteli. Uderzającym podobieństwem odznaczają się zachowane w dość dobrym stanie fasady kamienic nr 28, 34162. Uwagę zwraca również front domu właściciela fabryki papy Moritza Victora (nr 78), wzniesionego w latach 80. XIX wieku obok działki, gdzie wcześniej znajdował się należący doń spichlerz”*. Symetryczna, pokryta delikatnym linear- nym boniowaniem elewacja ozdobiona została czterema antykizującymi figu- rami kobiecych alegorii, co stanowi czytelne nawiązanie do wytwornej dekora- cji kamienicy przy Al. Marcinkowskiego (nr 27). Współczesny wygląd kamienic o nr. 37 i61 nie zdradza ich minionego przepychu. Usytuowana u zbiegu Garbar i ul. Wszystkich Świętych narożna kamienica nr 37 zbudowana ok. 1872 roku, 25 APP, FS, sygn. 591. 137 DOROTA LEŚNIEWSKA r EJ | leg LOGI |o2) solo e 40 | | W | ooo mj - — i 5 p A 4. Kamienica nr 61, fragment zachowanej oryginalnej dekoracji fasady (od strony ul. Woźnej 13a), fot. D. Leśniewska być może dla Hartwiga Jacobsohna?”ś, została pozbawiona, jak pokazuje dawna fotografia, nie tylko neorenesansowego sztafażu elewacji, ale również jednej kondygnacji. Natomiast duża kamienica na rogu ul. Woźnej (nr 61), zniszczona podczas wojny i odbudowana w partii narożnej, zachowała na skrajnej osi frag- menty oryginalnej dekoracji elewacji. Finezyjne korynckie kolumny flankujące porte-fenćtre nad płytkimi balkonami wspartymi na dekoracyjnych konsolach, plastyczna rustyka oraz wewnętrzny dziedziniec świadczą o tym, że kamie- nica powstała w latach 70. XIX wieku, gdy właścicielem posesji był Erdmann Wendland”, i była raczej ekskluzywną realizacją. V. Kamienice eklektyczne i secesyjne 1890-1914 W krajobrazie ulicy najbardziej widoczne są zachowane wzdłuż niej kamie- nice powstałe na przełomie XIX i XX wieku (nr 16, 27, 33, 35, 38, 41, 42, 43, 44, 46, 26 APP, FS, sygn. 570. 27 APP, FS, sygn. 580. 138 „Dwoma rzędami domów porządnie zabudowana” 139 48, 49, 51, 52/Grobla 30, 53, 54, 60/Grobla 13, 62/Woźna 12, 67/67a, 76), zachwy- cające rozmaitością kształtów i bogactwem stylów. Przeważnie budowano je na miejscu zdekapitalizowanych, zbyt ciasnych i pozbawionych wygód domów klasy- cystycznych lub na nielicznych już wolnych działkach. Wykorzystując sprawdzony model kamienicy czynszowej, który wykrystalizował się w stolicy Wielkopolski w trzeciej ćwierci XiX wieku, nadano im nowy wyraz architektoniczny zgodny z ówczesnymi prądami w budownictwie, dzięki czemu powstał najbardziej zróż- nicowany stylistycznie zespół budowli. tradycyjnie plan kamienicy determinował kształt istniejącej parceli, lecz widoczna była dążność architektów i budowniczych do redukcji oficyn celem zapewnienia traktom tylnym jak najlepszego nasło- necznienia. Wysokie, 4- i  5-kondygnacyjne kamienice, często z  mieszkalnymi poddaszami, oferowały mieszkania podobnej wielkości jak wcześniejsze domy, lecz o wyższym standardzie. Wszystko dzięki wyposażeniu lokali mieszkalnych w łazienki i toalety. Kamienice z przełomu wieków odróżniają się od kamienic historyzujących odmiennym sposobem kształtowania bryły i  indywidualnie zaprojektowanymi fasadami. architektonicznym dopełnieniem nowoczesnych kamienic, zwieńczonych wielopołaciowymi dachami z narożnymi wieżyczkami, hełmami, szczytami, wystawkami z ozdobnymi sterczynami i wazami, są ożywia- jące ich fasady wielokondygnacyjne wykusze z kratami balkonów i loggii. od lat 90. XiX wieku zaczęto stosować na elewacjach ceglaną okładzinę, którą umiejętnie kontrastowano z tynkowanymi partiami lica. Do dekoracji fasad chętnie wyko- rzystywano motywy zaczerpnięte z historyzującej stylistyki baroku i renesansu (wykrój szczytów, obramienia okien, kartusze herbowe), a  także ornamentykę utrzymaną w secesyjnej konwencji. stosowano przy tym różnorodne technologie (sgraffita), materiały (ceramiczne płytki) i faktury tynku. Elementy ozdobne na fasadach, często zamawiane w pracowniach sztukatorskich, nie tylko z dumą uka- zywały status zawodowy właścicieli domów (nr 49), ale niekiedy stanowiły demon- strację ich patriotyzmu i przywiązania do określonych idei (nr 44 i 48). Większa część fasad oblicowanych klinkierową okładziną odznaczała się historyzującą stylistyką (nr 27, 35, 42, 44, 48), mniej liczne reprezentują decorum Jugendstilu (nr 16, 38, 52, 54, 60, 67/67a, 76). Wiele z nich jest dziełem wyśmienitych poznań- skich architektów: Gustava Kartmana, Emila asmusa, alfreda Grotte, a być może także teodora Jaretzkiego i stanisława Mieczkowskiego28. Proces zabudowy Wielkich Garbar został zakończony jeszcze przed wybuchem i wojny światowej. z powodu braku wolnych działek w okresie dwudziestolecia międzywojennego nowe domy wznoszono na peryferyjnych odcinkach ulicy: przy tamie Garbarskiej (1928 r., ob. nr 97/99) i przy dawnej ul. Raczyńskich (po 1933 r.; ob. nr 1, 2, 5). W  obrębie dawnej Grosse Gerberstrasse działalność budowlana ograniczała się do przemyślanych modernizacji klasycystycznych budynków, czego dobrym przykładem jest przebudowa domu nr 56 (1920)29, w którym pozostawiony 28 J. skuratowicz, Architektura Poznania 1890–1918, Poznań 1991, s. 338, 342–343, 345; K. sobkowicz, Architekci wielkopolscy, Poznań 1988, s. 122. 29 autorem przebudowy był architekt Czesław szyperski, który wykonał swój projekt dla Jana olejniczaka. Po odkupieniu nieruchomości od rodziny Kantorowiczów nowy właściciel zamierzał uruchomić tutaj fabrykę karmelków, fotografia projektu w archiwum Miejskiego Konserwatora zabytków w Poznaniu. DOROTA LEŚNIEWSKA 5. Fragment elewacji kamienicy nr 44, 1963 r., fot. ze zb. MKZ na fasadzie pas empirowego fryzu zdradzał jego przynależność do domów Retablissement. Rozbudowano również dom nr 50, nadając mu bardziej reprezen- tacyjną formę utrzymaną w tradycyjnym nurcie „stylu dworkowego. Duże spustoszenia w tkance architektonicznej ulicy przyniosła II wojny świa- towa. W wyniku działań wojennych w ponad 80 proc. zniszczono kamienice w kwartałach pomiędzy ulicami Dominikańską, Szyperską i Wielką (ob. nr 69, 71, 68-74) oraz zabudowę zachodniej pierzei ul. Tama Garbarska (do ob. nr. 97/99). Zrujnowana została interesująca kamienica narożna ze sklepami i restauracją w przyziemiu wzniesiona w latach 1895-1896 dla kupca Wolfa Baszyńskiego”". Wiele budynków utraciło całkowicie lub częściowo swój wystrój architektoniczny oraz górne kondygnacje (np. nr 31, 37, 38, 43, 55, 58, 61). Niektóre z nich roze- brano i na splantowanych parcelach powstały w ostatnich latach nowoczesne budynki mieszkalno-biurowe (nr 55, 69, 71), które w mniej lub bardziej udany sposób wpisały się w historyczne otoczenie. Upływ czasu, brak sukcesywnych i zgodnych ze sztuką konserwatorską remon- tów oraz samowolne umieszczanie aestetycznych reklam na elewacjach powodują nieuchronne niszczenie autentycznej substancji zabytkowych budynków. Smutnym przykładem degradacji zabudowy Garbar była przeprowadzona w latach 90. minio- nego stulecia „modernizacja? klasycystycznego domu nr 64, która w praktyce dopro- wadziła do jego bezpowrotnego zniszczenia”'. Mimo że w ostatnich latach niektóre 30 Na jej miejscu stoi dziś bezstylowy budynek z lat 50. XX w., por. J. Figuła-Czech, Spacer w czasie po pra- wobrzeżnym Poznaniu, KMP, 2011/3, s. 183, APP, FS, sygn. 544. 317 oryginalnego budynku pozostawiono jedynie piwnice, por. Karta ewidencyjna zabytku architektury i budownictwa, 2008 r., oprac. A. Pryszczewski. 140 „Dwoma rzędami domów porządnie zabudowana” 141 kamienice dzięki pieczołowitej renowacji odzyskują swe dawne piękno (np. kamie- nica nr 29, dom nr 39, gdzie nawiązano do pierwotnej kolorystyki budynku), wiele obiektów czeka na podjęcie przez właścicieli prac remontowych i konserwatorskich (np. nr 40). Warto podjąć wysiłek, by ocalić tę wyjątkową dla historii miasta ulicę. nie tylko dlatego, że jej zabudowa stanowi swoisty przegląd bodaj wszystkich naj- ważniejszych dla XiX-wiecznego Poznania kierunków w budownictwie mieszka- niowym, ale również dlatego, że swoje domy budowali tutaj przedstawiciele trzech narodowości, które przez ponad 100 lat zgodnie zamieszkiwały Garbary. VI. Charakterystyka wybranych budynków Nr 16 (dawniej Raczynskystr. 2) Kamienica narożna usytuowana przy skrzyżowaniu z odchodzącą ku wscho- dowi ul. św. Marii Magdaleny. Wzniesiona w latach 1903–1904 prawdopodobnie według projektu architekta stanisława Mieczkowskiego, który w 1904 roku był jej współwłaścicielem (z hrabią von Guttr). Czteropiętrowa budowla utrzymana została w neobarokowej stylistyce z elementami przetransponowanymi w duchu Jugendstilu. narożnik ścięty pod kątem 45 stopni zwieńczony został szczytem o wykroju koszowego łuku z barokizującymi wazami. Wieloosiowe elewacje arty- kułują rytmicznie rozmieszczone prostokątne okna, w partii parteru zamknięte odcinkowo, segmentowe. Podziały architektoniczne elewacji podkreśla elegancka, płasko kształtowana dekoracja w  tynku z  linearnym boniowaniem przyziemia i szerokimi gzymsami oddzielającymi parter i piano nobile oraz trzecie i czwarte piętro. Horyzontalizm podziałów równoważą boniowane pilastry wielkiego porządku oddzielające osie okienne, skontrastowane z  pasami „chropowatego” tynku. Pomiędzy oknami prostokątne płyciny z  geometrycznymi tarczami lub sztukateryjnymi kartuszami herbowymi z girlandami kwiatowymi. Malowniczości bryle dodają głębokie dwukondygnacyjne nisze zamknięte koszowym łukiem na skrajnych osiach z loggiami o zróżnicowanych balustradach (z kutych krat i pełne z tralkami). nad nimi prosto zamknięta nisza balkonowa z balustradą, w którą wkomponowano cokoły toskańskich kolumn dźwigających odcinek gzymsu koro- nującego. Uwagę zwraca stolarka drzwi wejściowych o secesyjnych formach oraz częściowo zachowana oryginalna stolarka okienna. W sieniach wejściowych oca- lały: oryginalne posadzki, sztukaterie oraz ceramiczna, ciemnozielona okładzina z wytłoczonym motywem maków polnych. zachowała się także balustrada scho- dów w skrzydle zachodnim i nieliczne piece kaflowe w mieszkaniach32. Nr 28 (d. 53) Kamienicę po wschodniej stronie ulicy zbudowano na początku lat 70. XiX wieku, gdy właścicielem parceli był murarz Robert Weight33. Reprezentuje nowy typ zabudowy mieszkalnej z neorenesansową dekoracją elewacji i sekwencją oficyn i domów tylnych tworzących zabudowę połączonych ze sobą wewnętrznych dziedzińców. Jej czterokondygnacyjna bryła, zwieńczona dwuspadowym dachem o niewielkim spadku, góruje nad sąsiadującymi z nią klasycystycznymi domami. 32 Karta ewidencyjna zabytku architektury i budownictwa, 2016 r., oprac. M. Wakulik. 33 aPP, Fs, sygn. 563. DOROTA LEŚNIEWSKA 6. Zniszczenia wojenne ul. Garbary, 1945 r., ze zb. MKZ Symetrycznie skomponowaną ośmioosiową fasadę z pseudoryzalitami na osiach skrajnych artykułują prostokątne okna ujęte wąskimi profilowanymi opaskami. Podziały horyzontalne wyznacza gzyms cokołowy i wąskie gzymsy poprowadzone na wysokości parapetów. Silny akcent kompozycyjny stanowi gzyms koronujący ze śladami podtrzymujących go ozdobnych kroksztynów, pod którym widoczny jest pas niewielkich okienek poddasza. Fasadę dekorują gotowe elementy w formie odcinków gzymsu, trójkątnych naczółków, płycin podokiennych z geometryczną dekoracją z pojedynczych rombów. Wejście wiedzie przez umieszczony pośrodku fasady wysoki, półkoliście zamknięty otwór bramny z klińcem na osi do sieni z poprowadzoną nad nią klatką schodową. Układ wnętrz domu frontowego dwu- traktowy, oficyn jednotraktowy. Dom tylny i oficyny tworzące zabudowę dwóch podwórzy — trzypiętrowe. We wnętrzach częściowo zachowane balustrady scho- dów i fragmenty posadzek. Kamienicę w latach 90. XIX wieku krótko zamiesz- kiwał Józef Chociszewski, który założył w niej Towarzystwo Wstrzemięźliwości „Jutrzenka. W latach 1917-1919 mieściła się tutaj główna kwatera skautowa, a 11 listopada 1918 roku otwarto w niej biuro werbunkowe do Wojska Polskiego. Nr 29 (d. 2) Kamienica współtworząca zachodnią pierzeję, wzniesiona w 1867 roku dla żydowskiego kupca Samuela Rosenberga”*. Autorem projektu wzorowanego na neorenesansowej architekturze berlińskich, monachijskich i wiedeńskich kamienic 34 Karta ewidencyjna zabytku architektury i budownictwa, 2014 r., oprac. E. Siejkowska-Askutja. 142 „DWOMA RZĘDAMI DOMÓW PORZĄDNIE ZABUDOWANA” 7. Zniszczenia wojenne ul. Garbary, 1945 r., ze zb. MKZ był przypuszczalnie Gustav Schultz, ulubiony projektant nowej burżuazji, „któremu w zamyśle piękna niewielu później dorównywało architektów”. Świadczy o tym repre- zentacyjna dekoracja sieni oraz okazała trójbiegowa klatka schodowa z przeszklo- nym sufitem i żeliwną balustradą. Wejście do starannie opracowanej dziewięcio- osiowej fasady z boniowanym parterem i licem skrajnych pseudoryzalitów wiedzie przez przepruty na osi, półkoliście zamknięty otwór bramny. Charakterystycznym elementem czteropiętrowych kamienic z trzeciej ćwierci XIX wieku był silnie wysu- nięty gzyms koronujący — tu podkreślony kostkowym fryzem i ciągiem prostokąt- nych okienek strychowych. Plastyczność tektonicznie kształtowanej fasady potęgują architektoniczne kolumny i pilastry małego porządku, ujmujące okna na skrajnych osiach wsparte na gierowanym gzymsie z ozdobnymi wspornikami i dźwigające na wysokości trzeciej kondygnacji trójkątne naczółki. Delikatnie rysowane stiukowe dekoracje w formie meandrowych fryzów, dębowych wieńców, płycin z maszka- ronami dopełniają neorenesansowy wystrój elewacji frontowej. Lekkości dodają kute kraty balkonów. Korespondują z nimi sztukaterie na ścianach sieni — płasko- rzeźbione plakietki putt z wicią roślinną, wpisane w podłucza arkad artykułują- cych ściany. Piętra mieściły pierwotnie po dwa wygodne mieszkania, obszerniejsze w części północnej powiększonej o oficynę. Nr 36 (d. 49) Niemal prostopadłościenna kamienica wzniesiona na planie litery U, wypełnia- jąca wschodni narożnik u zbiegu Garbar i ul. Wszystkich Świętych. W głębi parcela, którą w latach 1869-1870 nabył wraz z domem od „niemieckiego biuralisty Frosta” 143 Dorota Leśniewska 144 Józef zeyland. Kamienica polskiego fabrykanta powstała w latach 80. XX wieku (rozbudowana ok. 1903 r.) na miejscu swej piętrowej poprzedniczki, przed którą „wznosiło się ponad jej dach pięć czy sześć topoli piramidalnych”. Prezentuje popu- larny typ czynszowej kamienicy o  2,5-traktowym układzie wnętrz. zasadnicza część budynku odznacza się surowymi w wyrazie plastycznym, płaskimi elewa- cjami artykułowanymi prostokątnymi oknami. Przyziemie i piętro z wyrobionym w tynku linearnym boniowaniem, powyżej boniowane lizeny w wielkim porządku, oddzielające osie okienne. Podziały horyzontalne podkreślają wąskie gzymsy mię- dzykondygnacyjne i  silnie wysunięty gzyms koronujący wsparty na rytmicznie rozmieszczonych kroksztynach, pod którymi widoczny pas kwadratowych okienek strychu. Fasadę od strony Garbar ożywiają balkony z późniejszymi balustradami. We wnętrzu zachowane charakterystyczne wytwory fabryki zeylanda, produku- jącej również elementy stolarki budowlanej: bogata architektura eklektycznych podwójnych portali z naczółkami dekorowanymi akroterionami, na najwyższych kondygnacjach „zdobionych dodatkowo rzeźbionymi brodatymi głowami antycz- nego bóstwa (zeusa)”35, fragmenty boazerii (przestylizowane liście akantu) i balu- strada krętych schodów z przyścienną poręczą na żeliwnych wspornikach. na pół- piętrach, przed pomieszczeniami sanitarnymi, zachowały się oryginalne posadzki. Nr 39 (d. 7) Jeden z najstarszych domów przy ul. Garbary, usytuowany po jej zachodniej stronie przy skrzyżowaniu z ul. Wszystkich Świętych. Wzniesiony ok. 1808 roku (z  tego  roku pochodzi taksa ubezpieczeniowa właściciela parceli Jakuba Jana tazlera)36. W XiX wieku budynek stał się własnością fundacji „siedmiu ubogich wdów i siedmiu panien” i pozostawał nią aż do 1949 roku, gdy została ona roz- wiązana. Pierwotnie wolnostojący, jednopiętrowy dom stanowi dobry przykład budynku z „okresu Retablissement”. zwartą prostopadłościenną bryłę nakrywa wysoki dwuspadowy dach z naczółkiem od południa, a skromną pięcioosiową otynkowaną fasadę z  kamiennym cokołem przepruwają prostokątne otwory okienne w profilowanych opaskach. okna parteru wyróżniają dekoracyjne nado- kienniki na ozdobnych konsolach oraz trójkątny naczółek nad oknem na osi. Elewacje opina gładki gzyms kordonowy i  gzyms koronujący na wolutowych kroksztynach. Wejście do budynku od strony brukowanego podwórza wiedzie do trójbiegowej, drewnianej klatki schodowej umieszczonej w  trakcie tylnym. Dyspozycja wnętrz dwutraktowa, na każdym piętrze znajdują się trzy mieszkania. Nr 44 (d. 45) i nr 48 (d. 43) na początku XX wieku na obszarze dawnego garbarskiego przedmieścia na dwóch parcelach sięgających niegdyś brzegu rzeki (pomiędzy ul. Garbary i Mostową) i stanowiących własność mistrza ślusarskiego stanisława Brzozowskiego powstały kamienice z niezwykle interesującą dekoracją rzeźbiarską i pojedynczymi bocznymi oficynami, tworzące jednorodną zabudowę działek. najpierw w latach 1900–1902 zbudowano pięciokondygnacyjną kamienicę nr 44 utrzymaną w neorenesansowej 35 z. Dolczewski, Fabryka wyrobów stolarskich Józefa Zeylanda w Poznaniu, KMP, 1991/1–2, s. 29. 36 aPP, Fs, sygn. 571, Karta ewidencyjna zabytku architektury i budownictwa, 1996 r., oprac. H. Hałas. „DWOMA RZĘDAMI DOMÓW PORZĄDNIE ZABUDOWANA” . m” 8. Fragment pierzei wschodniej ul. Garbary (kamienice nr 40, 42, 44), 1946 r., fot. ze zb. MKZ konwencji stylistycznej z tynkowanym detalem (boniowanie, pasy tynku, opaski okienne z uszakami) i dekoracją sztukatorską (pilastry z głowicami, profilowane naczółki, płyciny z wicią roślinną) wyeksponowaną na tle kremowo-żółtej klin- kierowej okładziny pokrywającej fasadę. Dominującym elementem symetrycznie zaplanowanej sześcioosiowej elewacji frontowej jest szeroki trzykondygnacyjny erker nadwieszony nad wejściem do sieni i oflankowany zaokrąglonymi balkonami z misternie kutymi ażurowymi balustradami. Dopełnieniem ukształtowania fasady są dwie wystawki z półkolistymi naczółkami przepruwające połać dachową ponad wydatnym gzymsem koronującym. Najbardziej oryginalnym i zwracającym uwagę przechodniów elementem dekorującym fasadę są dwa rzeźbione popiersia: Adama Mickiewicza (po prawej) i Tadeusza Kościuszki (po lewej), wstawione w przerwane naczółki nad oknami drugiej kondygnacji wykuszu”. 37 Pod k. XIX w. w budynku, na miejscu którego powstała opisywana kamienica, działała bezpłatna czytelnia ludowa oraz kawiarnia „Jutrzenki”. Por. K. Kozłowski, Przewodnik po Poznaniu i okolicy, Poznań 1893, s. 56-58. 145 Dorota Leśniewska 146 Wzniesiona w 1903 roku kamienica nr 48 zaprojektowana została według podob- nego wzorca jak nr 44. tu także dominującym elementem kompozycji fasady jest nieco wyższy, bo czterokondygnacyjny wykusz flankowany prostokątnymi balkonami, nad którym umieszczono neomanierystyczny szczyt ujęty w wolutowe spływy z inicja- łami sB, datą 1903 i symbolem oka opatrzności w promienistej glorii. Powierzchnię wykuszu pokrywa boniowanie, skrajne osie elewacji i  szczyt oblicowano klinkie- rem. Bogatsza dekoracja sztukatorska niż w sąsiedniej kamienicy ma formę płycin podokiennych z maskami oplecionymi falującą wstęgą z kwiatami, draperii z bukie- tami kwiatów oraz kartuszy z festonami w nadprożach okien. Rzeźbiarskie popiersia Władysława niegolewskiego (po lewej) i Kazimierza Kantaka (po prawej)38 umiesz- czono w  przerwanych tympanonach wykuszu. niemal identycznie wygląda front kamienicy przy Mostowej 32, którą ozdobiono popiersiami Karola Marcinkowskiego i Maksymiliana Jackowskiego. Dobór postaci na fasadach być może wiązał się z dzia- łalnością tajnych stowarzyszeń samokształceniowych, które zakładano na terenie ziem polskich w  okresie zaborów. W  Gimnazjum św. Marii Magdaleny powstało Koło Marianów o trzech szczeblach wtajemniczenia: promieniści, filareci i filomaci, którego założycielem był Karol Marcinkowski. idee filaretów i  filomatów krzewił w swej poezji Mickiewicz, a patronem poznańskiego koła był Kościuszko. Wszystkie postaci wyobrażone na fasadach uczęszczały do garbarskiego gimnazjum i mogły należeć do Marianów, ale przede wszystkim stanowiły doskonałe uosobienie patrio- tycznej idei „oswobodzenia uciemiężonej ojczyzny” nie orężem, ale – jak postulo- wał Marcinkowski – poprzez pracę organiczną („Pracujmy nie tylko w zawodach naukowych, ale także w handlu, przemyśle, rękodzielnictwie, stwórzmy stan średni, usiłujmy podnieść się moralnie i ekonomicznie, a wtenczas z nami liczyć się będą”). Nr 52 (d. 41) okazała kamienica wzniesiona w 1901 roku na planie litery C na narożnej parceli u zbiegu ulic Garbary, Grobli i Mostowej stanowi przykład możliwości zawodowych jej właściciela-architekta Paula Goeldnera39. architektura kamienicy reprezentuje harmonijne połączenie ciemnoczerwonej klinkierowej fasady z tyn- kowanymi partiami i  dekoracją inspirowaną secesyjnym wzornictwem – wpi- saną w ramy tradycyjnych podziałów. Główny akcent w przestrzeni ulicy tworzy narożny, tynkowany, trójkondygnacyjny wykusz o pięciobocznym narysie, zwień- czony balkonem z metalową balustradą o subtelnym wzorze giętych linii. Partię narożną dodatkowo podkreśla prosto zamknięty szczyt ujęty w prostokątne pły- ciny z termalnym oknem na osi nakrytym wysokim hełmem. Elewacja skrzydła zachodniego została asymetrycznie zaprojektowana i artykułowana prostokątnymi oknami połączonymi na górnych kondygnacjach sgraffitowymi płycinami z deko- racją florystyczną (przestylizowane kwiaty słoneczników i krokusów). nieliczne plastycznie modelowane sztukaterie z wzorem wici roślinnej z wplecionymi w ich liście emblematami mają formę prostokątnych płycin podokiennych. od strony Grobli zachowała się dawna witryna sklepowa. 38 J. Borwiński, Popiersia na fasadach kamienic jako pomniki wybitnych Polaków, KMP, 2001/2, s. 238–245. 39 J. skuratowicz, dz. cyt., s. 81. „Dwoma rzędami domów porządnie zabudowana” 147 Nr 54 (d. 40) zabudowę przeciwległego narożnika na skrzyżowaniu Garbar i  Grobli sta- nowi wzniesiona ok. 1905 roku kamienica własna znanego architekta o żydow- skich korzeniach alfreda Grotte. Był on badaczem architektury mieszkalnej zafa- scynowanym twórczością Friedricha Gilly’ego i  profesorem szkoły budowlanej. Wykształcony nad Dunajem budowniczy przetransponował na poznański grunt secesję „w wiedeńskim guście”, budując oficynową kamienicę o pięciu kondygna- cjach z oryginalnie ukształtowanymi asymetrycznymi elewacjami, których tek- tonikę rozbijają wyoblone wykusze, szczyty o wklęsło-wypukłym wykroju i bal- kony o półkoliście giętych balustradach. specyfikę wiedeńskiej secesji ukazuje też technika rozmieszczenia detalu (wymodelowane w tynku płyciny o zgeometry- zowanych kształtach, guzy, pasy tynku, uproszczone kartusze) w sposób zdyscy- plinowany i podkreślający strukturę architektoniczną fasady oraz wykorzystanie geometrycznych motywów, np. połyskujących w słońcu kobaltowych kwadratów terakoty. nawiązaniem do świata natury, tak żywym w sztuce art nouveau, jest natomiast ozdobienie portalu wejściowego płaskorzeźbionymi wyobrażeniami ptaków w gnieździe i wici winnej latorośli wypełniającej pole pilastrów. Nr 67/67a (d. 21) obszerny dom mieszkalny na rogu Wielkiej i Garbar został przypuszczalnie zaprojektowany przez teodora Jaretzkiego spokrewnionego z ówczesnymi właści- cielami posesji – rodziną Kantorowiczów, której przedstawiciel izydor Kantorowicz w 1898 roku nabył tę działkę. U progu XX wieku wyrosła na niej pięciopiętrowa kamienica na planie litery L (bez oficyn), z symetrycznie kształtowanymi elewa- cjami pokrytymi zaznaczoną w tynku rustyką i elegancką secesyjną sztukaterią. Bryłę budynku urozmaicają prostokątne wykusze, dwa w  skrzydle zachodnim i jeden w części północnej, których barokizujące szczyty nadają budowli malow- niczość. najokazalej prezentuje się naroże z wykuszem o wielobocznym narysie zwieńczonym półkopułą i wysokim, złamanym trójbocznie szczytem. Lekkości dodają kamienicy kute „koronkowe” kraty balustrad balkonowych. zwraca uwagę staranne opracowanie otworów okiennych (zamkniętych prosto, segmentowo i  półkoliście) ujętych w  profilowane opaski, portale wejściowe zaakcentowano natomiast dekoracyjnymi nadprożami. Pola płycin podokiennych wypełniają płasko modelowane sztukaterie ze stylizowanymi motywami heraldycznymi i flo- ralnymi. Pierwotny układ wnętrz 2,5-traktowy z czterema wygodnymi i jasnymi mieszkaniami na każdej kondygnacji i lokalami handlowymi w przyziemiu. We wnętrzach zachowany wystrój klatek schodowych, stolarka drzwiowa, częściowo dekoracja sztukatorska oraz elementy pieców kaflowych i  piece kuchenne40. obecnie w kamienicy trwa remont kapitalny. Nr 76 (d. 28) narożna kamienica zbudowana w 1902 roku u zbiegu Garbar i ul. szyperskiej stanowi jedną z najwcześniejszych realizacji znakomitego architekta Emila asmusa, którą wykonał on dla swego ojca – mistrza budowlanego Friedricha. znamienną 40 Karta ewidencyjna zabytku architektury i budownictwa, 2011 r., oprac. M. Korcz. Dorota Leśniewska 148 cechą tej pozbawionej oficyn kamienicy wzniesionej na rzucie zbliżonym do litery U jest bogactwo motywów zaczerpniętych z repertuaru form secesyjnych i histo- rycznych, starannie wykonanych i rozmieszczonych w ramach narzuconych przez podziały architektoniczne elewacji. Wieloosiowe, tynkowane elewacje kamienicy (częściowo z  pasowym boniowaniem), artykułowane prostokątnymi oknami (z profilowanymi obramieniami i klińcami), opinają pasma szerokich gzymsów kordonowych z prostokątnymi płycinami i gładki gzyms koronujący. Bryłę uroz- maicają ryzality o zróżnicowanych przekrojach: prostokątne, zakończone baroki- zującymi szczytami, i wieloboczne, ujmujące narożniki zwieńczone wyniosłymi cebulastymi hełmami z latarniami (od strony Garbar nie istnieje), oraz balustrady balkonów – pełne i z ażurowych krat. Rozbudowane dekoracyjne naczółki stano- wiące przedłużenie elewacji na wysokości połaci dachowych wzmagają malarskość bryły. Dekorację sztukatorską rozmieszczono głównie w  polu szczytów, ponad portalami i w płycinach podokiennych wykuszy. szczególnie ozdobnie potrakto- wano elewację zachodnią, umieszczając na niej wić roślinną z wplecionymi weń kwiatami, kobiecymi maskami, tarczami herbowymi z atrybutami architekta (cyr- kiel, kątownica, ekierka, poziomnica) i pojedynczymi maszkaronami. Wejścia do kamienicy strzegą rozmieszczone nad portalami fantazyjne smoki, węże i uskrzy- dlona głowa geniusza [?]. zachowało się wiele oryginalnych elementów wyposaże- nia: wystrój klatki schodowej, stolarka drzwiowa i okienna, historyzujące plafony i fasety w mieszkaniach41. W pomieszczeniach pralni znajduje się dawny piec do gotowania bielizny. Nr 99/97 (d. Tama Garbarska 7) W 1928 roku na rogu Garbar i ul. Grochowe Łąki (d. Południowa) zbudowano według projektu Kazimierza Rucińskiego kamienicę dla pracowników pobliskiej Rzeźni Miejskiej. architektura zachowanego do dziś budynku o prostopadłościen- nej, czterokondygnacyjnej bryle, z wypiętrzonym płytkim ryzalitem w elewacji wschodniej, mieści się w bardziej zachowawczym nurcie sięgającym do repertu- aru tradycyjnych klasycyzujących form. Budynek oferował 23 mieszkania o wyso- kim standardzie, z parkietowymi podłogami i widnymi łazienkami42. na parterze umieszczono trzy sklepy, a na poddaszu w skrzydle północnym pracownię malar- ską, którą zajął prywatny instytut sztuk Pięknych adama Hannytkiewicza. z ate- lier korzystał sporadycznie Wojciech Kossak. W nadświetlach portali wejściowych zachowały się szklenia z krzyżującymi się szczeblinami, które wypełniały dawniej witryny sklepowe. 41 Karta ewidencyjna zabytku architektury i budownictwa, 2014 r., oprac. D. Horoszko. 42 s.P. Kubiak, Modernizm zapoznany: architektura Poznania 1919–1939, Warszawa 2014, s. 82. 149 Waldemar Karolczak od Bolwerku Kleemanna do przeładowni Powstanie portu rzecznego w Poznaniu (do 1914 roku) aż do początków XX wieku Poznań nie posiadał nowoczesnego portu prze- ładunkowego, choć dysponował aż pięcioma tzw. brzegami ładunkowymi1. tylko jeden z nich był umocniony, do obsługi statków zaś używano prymitywnych urzą- dzeń, co nie zmienia faktu, że regularnie notowano tutaj znaczne obroty towa- rowe. Począwszy od roku 1880, obsługiwano w Poznaniu kilkaset barek rocznie2. W związku ze stale rosnącym ruchem towarowym budowa nowego portu stawała się koniecznością. Decyzja w tej sprawie zapadła już w 1889 roku. zgodnie z projek- tem opracowanym w sierpniu 1897 roku przez miejskiego inspektora budowlanego adolpha Wulscha port miał powstać na obszernym terenie o powierzchni 57 tys. m2 usytuowanym na lewym brzegu Warty poniżej mostu Chwaliszewskiego, pomię- dzy ul. szyperską i tamą Garbarską (ob. Garbary) a nasypem kolejowym na linii Poznań – toruń3. Realizacja projektu Wulscha przeciągnęła się jednak w czasie, ponieważ termin rozpoczęcia budowy uzależniony był od zakończenia prac regu- lacyjnych koryta Warty, które pozwoliłyby na spływ do Poznania barek o wielkiej pojemności4. nie mniej istotne w tym kontekście było rozpoczęcie robót zabezpie- czających stare Miasto przed powodziami, gdyż wysokie nabrzeże portowe stano- wić miało ważny element ochrony przeciwpowodziowej dla tej części Poznania. W tym samym czasie miasto podjęło energiczne kroki w celu przejęcia na wła- sność gruntów, na których terenie miał powstać port. Drogą wymiany z Królewską Fortyfikacją gmina miejska otrzymała m.in. wielką składnicę drewna Glatzela. W roku 1901 w wyniku wywłaszczenia miasto zostało właścicielem dwóch par- cel (o  pow. 3395 m2) położonych na północnym końcu ul. szyperskiej 4 i  4a, na których stały stare rzeźnie należące do zrzeszenia Rzeźników Żydowskich i Chrześcijańskiego Cechu Rzeźnickiego w Poznaniu (polskiego). Wprawdzie od czasu uruchomienia Rzeźni Miejskiej obie już nie funkcjonowały, ale proces sądowy o wysokość odszkodowania z tytułu wywłaszczenia toczył się jeszcze latami5. nieco wcześniej, bo w  1895  roku, w  tym samym celu miasto kupiło (za znaczną kwotę 430 tys. marek) tzw. grunty Kleemanna, położone po wschodniej 1 zob. W. Karolczak, Warta w Poznaniu od X wieku do współczesności, Poznań 2001, s. 12–13. 2 R. Dyliński, Port rzeczny w Poznaniu w latach 1900–1938, „Kronika Miasta Poznania” (dalej: KMP), 1968/2, s. 32. 3 archiwum Państwowe w Poznaniu (dalej: aPP), akta miasta Poznania (dalej: amP), sygn. 5058, k. 73, 75–76, 82. 4 t. Ruge, C. Bielenia, Poznań, polski port śródlądowy [w:] Drogi wodne w Polsce, t. Vii, Warszawa 1929, s. 8. 5 aPP, amP, sygn. 5242, k. 3–6. WALDEMAR KAROLCZAK DAR 1. Widok tzw. Bolwerku Kleemanna w pobliżu mostu Chwaliszewskiego, po prawej wielki fachwerkowy spichlerz przy ul. Szyperskiej 19, przed 1914 r., pocztówka ze zb. Biblioteki Uniwersyteckiej w Poznaniu (dalej: BU) stronie biegnącej łukiem od Wielkich Garbar ulicy Szyperskiej (od nr. 5 do 18; pow. 16,3 tys. m”) i ciągnące się aż do brzegu rzeki'. Znajdowało się na nich dzie- więć domów mieszkalnych wraz z obszernymi podwórzami, stajniami, remizami i ogrodami, a także pięć spichlerzy oraz Parowa Pralnia i Prasowalnia. Nazwa tych gruntów pochodziła od nazwiska ich prywatnych właścicieli, wielkich kupców, hur- towników i przedsiębiorców: Friedricha i Rudolfa Kleemannów. Po śmierci ostat- niego z nich (1878) nieruchomości te należały do ich spadkobierców. W domu przy ul. Szyperskiej 15 przez wiele lat mieszkała wdowa po Rudolfie — Elise Kleemann z domu Schónborn. Z kolei na parterze funkcjonowała stara knajpa U Sperlinga, należąca do Hermanna Sperlinga, która była doskonale znana wśród wszystkich poznańskich szyprów. Od 1894 roku gospodynią owej szynkowni była wdowa po Hermannie — Pauline Sperling. W ostatniej ćwierci XIX wieku nad stopniowo obni- żającym się brzegiem Warty działała ponadto znana stocznia rzeczna Sommerów, założona przez budowniczego statków Carla i prowadzona dalej przez członków jego rodziny: Friedricha i Rudolpha. Wraz z owymi gruntami miasto przejęło także położony poniżej mostu Chwaliszewskiego tzw. Bolwerk Kleemanna (Kleemannsche Bollwerk), czyli nabrzeże Kleemanna. Ów teren udało się wkrótce powiększyć (1901) o przyległy kompleks parcel przy ul. Szyperskiej 19/21, które zakupiono od Augusta Dittricha i Eduarda Hampela, właścicieli firmy spedycyjnej Carl Hartwig". Dodajmy, że słowo bollwerk (w języku środkowo-dolnoniemieckim: bolwerk) oznaczało pierwotnie umocniony balami brzeg rzeki, wał ochronny czy też groblę. Z czasem zaczęto tak nazywać również kamienne 6 APP, AmP, sygn. 5250, k. 39. 7 APP, Amp, sygn. 5249, k. 64i n. 150 Op BOLWERKU KLEEMANNA DO PRZEŁADOWNI A agtpłam F > śętieffona da Ollzemowtwebi Brundstiek aw dz Behifjozeh Safatać 5% Tą SDS Bua 2. Plan sytuacyjny tzw. gruntów Kleemanna, na terenie których założono port rzeczny, ul. Szyperska od nr. 5 do 18, ze zb. Archiwum Państwowego w Poznaniu (dalej: APP) i murowane nabrzeża*. Bolwerk Kleemanna, będący pierwszą składową przyszłego portu, posiadał 140-metrowy, murowany i dość wysoki brzeg przeładunkowy, wyposa- żony w dwa stanowiska załadowcze. Był on zarazem korzystnie ulokowany, tuż obok stał bowiem wielki fachwerkowy spichlerz, posadowiony kalenicowo na murze nabrzeża (ul. Szyperska 19), niewiele dalej działał zaś dworzec towarowy Tama Garbarska. Do czasu przejęcia bolwerku przez miasto przez szereg lat jego dzierżawcą było Towarzystwo Parowej Żeglugi Holowniczej „Zjednoczeni Szyprowie Nadwarciańscy” (Vereinigte Wartheschiffer, Dampschleppschiffahrts-Genossenschaft). Budowę przeładowni rzecznej władze miasta zleciły osobnej komisji, która zwiedziła kilka podobnych portów czynnych m.in. w Gdańsku, Wrocławiu, Torgau i Dreźnie. Komisja stwierdziła niebawem, że w Poznaniu nie ma technicz- nych możliwości zaprojektowania portu handlowego z przystanią. Postanowiono zatem zrealizować, z uwzględnieniem „nieznacznych korekt, pierwotny projekt przygotowany przez inspektora budowlanego Wulscha. Nabrzeże przeładunkowe miało odtąd posiadać co najmniej 7 m wysokości ponad punkt zero na wodowska- zie przy moście Chwaliszewskim, czyli być wolne od ewentualnego zalewu powo- dziowego (najwyższy stan powodziowy wynosił przy owym wodowskazie 6,78 m). Zakładano, że mur oporowy zostanie wykonany w technice tzw. żelaznego fachwerku (Eisenfachwerk), na wzór podobnej konstrukcji istniejącej w porcie gdańskim. Przewidziano ponadto budowę urządzeń służących do przeładunku towarów, hal magazynowych, wytyczenie placów składowych itp. Plan zawierał także konieczność podwyższenia i regulacji ulic: Szyperskiej, Piaskowej i Tamy Garbarskiej. Do właściwych prac przystąpiono ostatecznie 31 marca 1900 roku”. 8K. Schiller, A. Liibben, Mittelniederdeutsches Wórterbuch, Bremen 1878. ? APP, AmP, sygn. 1287, k. 196 i n., 281-282. 151 WALDEMAR KAROLCZAK Der Bau des Hafens. u, "REF PORZE Lowe nz Gru$s aus Posen 3. Budowa portu przeładunkowego, 1901 r., pocztówka ze zb. BU Nabrzeże portowe budowano etapami, najpierw ukończono jego krótszą, pół- nocną część: od mostu kolejowego przy Tamie Garbarskiej do starych rzeźni na końcu ul. Szyperskiej. Nieco później przyszła kolej na dłuższy, południowy frag- ment sięgający aż do wielkiego spichlerza przy Bolwerku Kleemanna. Wykonawcą prac kafarowych i murarskich w ramach pierwszego etapu była renomowana firma budowlana F. Ciechanowski z Bydgoszczy, należąca do wziętego przedsiębiorcy i mistrza budowlanego Franciszka Ciechanowskiego. Tego samego rodzaju prace w zakresie etapu drugiego prowadzili pracownicy poznańskiego Przedsiębiorstwa Robót Podziemnych i Budowli Betonowych „I. Neukrantz”". Mur nabrzeża otrzy- mał ostatecznie 740 m długości i wznosił się na wysokość 7,2 m ponad poziom zero wodowskazu przy moście Chwaliszewskim. Dodajmy, że oprócz murowa- nego bulwaru portowego poniżej Wielkiej Śluzy miasto założyło jeszcze niski, umocniony płytami cementowymi i murawą brzeg dla tzw. wolnego ładowania (przesyłek lokalnych) o długości ok. 300 m. Znajdował się tam nowoczesny żuraw ładunkowy na betonowej podstawie. Naprzeciwko, na prawym brzegu rzeki, kon- tynuowała swoją działalność przeniesiona z ul. Szyperskiej stocznia Sommerów. Podwyższenie terenu i budowa portu wymagały wyburzenia starych rzeźni oraz szeregu zabudowań na dawnych gruntach Kleemanna. Całkowicie roze- brane zostały domy mieszkalne, spichlerze, stajnie i remizy przy ul. Szyperskiej 5-12, spichlerz pod nr. 14, stara oficyna domu nr 15 i dwa nadbrzeżne spichle- rze pod nr. 16 i 18. Dowozem ziemi niezbędnej do wykonania nasypów zaj- mowało się przedsiębiorstwo nadmistrza brukarskiego Augusta Ory, a później firma Gebriider Klose. Ziemię pobierano głównie ze starej piaskowni przy szosie Obornickiej u zbiegu z szosą Okrężną (Ring Chausse) na Winiarach'', a częściowo także z pogłębianego koryta portowego, gdzie pracowały parowe pogłębiarki 1 APP, AmP, sygn. 5236, k. 26, 34, 53, 64. U APP, AmP, sygn. 5235, k. 158, 260, 312 in. 152 Op BOLWERKU KLEEMANNA DO PRZEŁADOWNI past gy 5 R" ŁŚÓ = R PAN NW. rd Ę nn DY. 46 i SŁ ś, -.B a ke» . h - | EB —” N e // " - BH | — A we | " '. zj L. = r rg R [l IFE Aa; - | a b — 2 M «4 ą w zz Ja „M una Mi - = za "h s. kz = Gisbocdwwam Suiotannne 3 j stao $ Mdlwe. ż i 4 j Sy s 4 wee 4. Plan sytuacyjny portu przeładunkowego, 1902 r., ze zb. APP czerpakowe z firmy Niedermeyer X Gótze. Za pomocą dwóch wielkich parowych kafarów w twarde dno rzeki wbito dwunastometrowe żelazne pale w kształcie teowników (w odstępach 1,6 m i na głębokość około 4,5 m)”. Pomiędzy teowni- kami utworzono ściankę szczelną z bali (także zagłębionych uderzeniami kafara), którą obmurowano cegłami betonowymi na cementowej zaprawie i opasano żela- znymi taśmami, które pomalował specjalną farbą mistrz malarski Ernst Reheldt". Do muru oporowego przymocowano (w odstępach co 25 m) trzy rzędy żelaznych pierścieni do zakotwiczania statków, które umieszczono stosownie do wysokości wody w różnych porach roku'*. Mur otrzymał ponadto zabezpieczenie nazywane ochroniarką, które miało wzmacniać jego strukturę i zapobiegać uszkodzeniu burt statków przybijających do nabrzeża. Ochroniarka składała się z trzech warstw poziomo ułożonych drewnianych belek*. Komunikację z nabrzeżem zapewniały składane schody i drabinki. Port połączono z dworcem Tama Garbarska bocznicą kolejową wyprowa- dzoną od zachodniego końca stacji. Na wysokości młyna Podgórnik odgałęziała się ona od tzw. toru do rzeźni oraz zakładów spirytusowych i biegnąc nasypem pro- wadzącym równolegle do ul. Północnej, przekraczała Tamę Garbarską, po czym przechodziła łukiem aż do drogi ładunkowej. W pobliżu miejsca, gdzie wcześniej stały stare rzeźnie, bocznica łączyła się z torami brzegowymi. Wzdłuż nabrzeża ciągnęła się brukowana polnymi kamieniami droga ładunkowa o szerokości 16 m, którą z Tamą Garbarską łączyły dwa poprzeczne trakty dojazdowe o tej samej sze- rokości. Pierwszy z nich stanowił przedłużenie ul. Północnej, a drugi biegł wzdłuż południowej granicy dawnej składnicy drewna Glatzela (ob. zachodni koniec ul. Szyperskiej u zbiegu z ul. Garbary). Główną ulicą dojazdową do portu była 12 APP, AmP, sygn. 5236, k. 178 DB Tamże, k. 224. 14 APP, AmP, sygn. 5237, k. 119. 15 APP, AmP, sygn. 5232, k. 170. 153 WALDEMAR KAROLCZAK 5. Widok północnego odcinka nabrzeża portowego, w tle most kolejowy przy Tamie Garbarskiej, przed 1905 r., pocztówka ze zb. BU Szyperska. Szybkie tempo prac budowlanych pozwoliło 1 października 1902 roku oddać do eksploatacji północną część portu, który nazwano „Przeładownią”', co zbiegło się w czasie z uzyskaniem przez dworzec Tama Garbarska rangi stacji pierwszej klasy dla całych ładunków wagonowych”. Od początku 1903 roku na południowym odcinku nabrzeża przeładunkowego kontynuowano przewidziane w planie prace. Przedłużono aż do spichlerza przy ul. Szyperskiej 19 biegnące wzdłuż brzegu tory i szyny jezdne dla żurawi, wyko- nano przyłącza wodociągowe, ustawiono elektryczne lampy łukowe itp. Na tyłach dwóch ocalałych od rozbiórki domów przy ul. Szyperskiej 15 i 17 stanęły dwie par- terowe hale szczecińskie przeznaczone dla obsługi „szczecińskiego ruchu towaru drobnego” (40x10 m). Wzniesiono je według projektu inżyniera Dankwortha z Magdeburga, który był zatrudniony jako rzeczoznawca i projektant zabudowań znajdujących się na terenie poznańskiego portu. Wspomniane hale, oddalone od siebie o 20 m, posiadały fachwerkową konstrukcję, kryty papą dach i elektryczne oświetlenie. Wzdłuż ścian frontowych, tak od strony wody, jak i lądu, znajdowały się półtorametrowej szerokości rampy przeładunkowe, a do wnętrza hal prowadziły rozsuwane drzwi”. Pomiędzy halami ulokowano otwartą rampę przeznaczoną dla towarów składowanych na dworze. Wkrótce postawiono przy nich dwa żurawie półbramowe o nośności 1,5 tony, pochodzące z Mannheimer Maschinenfabrik Mohr 8: Federhaff w Mannheim (II 1904 r.). Hale wynajęto liniom żeglugowym: 16 APP, AmP, sygn. 5253, k. 35. 17. Karolczak, Z dziejów dworca kolejowego Poznań Tama Garbarska (do 1914 roku), KMP, 2013/4, s. 170. 18 Bericht iiber die Verwaltung [...] in der Stadt Posen fiir das Verwaltungsjahr (1 IV 1903-31 III 1904), Posen 1904, s. 75. 154 Op BOLWERKU KLEEMANNA DO PRZEŁADOWNI P kt z CEŁ £- IiE ję. Seki PSA ZEE0 REA ©355 %, 6. Widok ogólny portu przeładunkowego z prawego brzegu Warty, w tle zabudowania rzeźni i dworca towarowego Tama Garbarska, przed 1905 r., pocztówka ze zb. BU Herrmann 8: Co. ze Szczecina i Vereinigte Wartheschiffer'”. W grudniu 1904 roku miasto ukończyło natomiast budowę hali hamburskiej (40x20 m), położonej nie- opodal północnej hali szczecińskiej. Także ona została zaopatrzona w rampy ładun- kowe i oświetlenie elektryczne, a w jej pobliżu wytyczono drogi dojazdowe dla wozów transportowych. Do przeładunku towarów od strony wody służył kolejny żuraw o nośności 1,5 tony, a od strony lądu dwa dźwigi ścienne o udźwigu 1,5 tony pochodzące z Nordische Stahl-und Elektrizitatswerke w Gdańsku. Na parterze hali hamburskiej składowano drobne towary przywożone z Berlina, Magdeburga, Hamburga lub tam wysyłane. Pomieszczenia na piętrze wynajęto firmie Friedlinder 8 Co., południową połowę piwnic — kupcowi Leonowi Jezierskiemu, północną zaś — firmie Hartwig Kantorowicz. Prowadzenie wyładunku i załadunku miasto powierzyło firmie spedycyjnej M. Heinze, która zobowiązała się przestrzegać szczegółowego regulaminu użytkowania za odpowiednim wyna- grodzeniem z tytułu tzw. opłat halowych”. W 1908 roku czynności te wykony- wała spółka Vereinigte Ladespediteure (Zjednoczeni Spedytorzy Przeładunkowi). Podczas zimy, gdy gruba kra uniemożliwiała ruch statków, wszystkie trzy miejskie hale (o łącznej powierzchni 5,3 tys. m”) wynajmowano do składowania zboża i mąki. Chcąc zapobiec kradzieżom, na początku 1906 roku pracownicy firmy C. Weber ogrodzili teren przeładowni przeszło dwumetrowej wysokości parkanem z siatki drucianej”'. W tym samym roku wytyczono ulicę Zum Bollwerk, prowadzącą od Wielkich Garbar do nabrzeża portowego i ul. Szyperskiej (ob. Estkowskiego). © APP, AmP, sygn. 5253, k. 225. 20 Bericht (1 IV 1904-31 III 1905), Posen 1905, s. 103-105. 21 ĄPB, AmP, sygn. 5239, k. 101-109, 115. 155 WALDEMAR KAROLCZAK 7. Widok portu rzecznego z mostu Chwaliszewskiego, przed 1905 r., pocztówka ze zb. BU Jesienią 1908 roku na północ od hali hamburskiej wzniesiono długi na 127 m piętrowy magazyn, zwany spichlerzem zbożowym, który należał do Poznańskiego Towarzystwa Spichlerzowego (Posener Speicher-Gesellschaft m.b.H.). W związku z tym sprowadzono kolejne dwa żurawie półbramowe, pochodzące ze znanej fabryki Bechem 8: Keetman w Duisburgu. Pierwszy z nich stanął przy samym spi- chlerzu, a drugi między nim a halą hamburską”. W owym czasie bulwar portowy wyposażony był w następujące urządzenia przeładunkowe: dwa dźwigi bramowe o udźwigu 2 ton, pięć dźwigów półbramowych, dwa żurawie ścienne przy hali ham- burskiej, pięć lejów do przeładunku luźnego zboża z wagonów na barki, dziewięć koryt do przeładunku węgla oraz pięć koryt do przeładunku cukru w workach”. W 1908 roku firma budowlana Peiser 8: Deetz zbudowała na terenie portu wielki kwadratowy spichlerz cukrowy (pow. 3,6 tys. m”), którego właścicielem było Towarzystwo Akcyjne Wieler 8: Hartmann z Hamburga”*. Podobny wzniesiono w następnym roku dla firmy Carl Hartwig. Kolejne prywatne magazyny, spichle- rze oraz place składowe różnych firm handlowo-przemysłowych zaczęły powsta- wać na rozległym terenie położonym w północnej części przeładowni, pomiędzy bocznicą kolejową a Tamą Garbarską. W związku z tym konieczne było przedłu- żenie ul. Szyperskiej do Tamy Garbarskiej i doprowadzenie torów kolejowych do wydzierżawionych gruntów. Na tym terenie zbudowano kilka spichlerzy zbożo- wych, których właścicielami byli: Towarzystwo Zakupu i Zbytu „Rolnik” oraz firmy: Hermann Berlack, Marcus Badt, Julius Gutkind i Philipp Lewek. Trzy lata później przedsiębiorstwo Louis Peiser Sóhne wzniosło tam dużą składnicę i palar- nię kawy, wiosną roku 1917 zaś kolejny budynek magazynowy (ob. Poznańska Palarnia Kawy „Astra, ul. Garbary 114). Wypada jeszcze wspomnieć firmę Paul Oskar Hundt, do której należał magazyn tapet ze stajnią i mieszkaniem stróża”. 22 APP, Stadtische Feuer-Sozietat Posen, sygn. 158. 23-T. Ruge, C. Bielenia, dz. cyt., s. 8. 24 Bericht (1 IV 1909-31 III 1910), Posen 1910, s. 115. 25 Bericht (1 IV 1916-31 III 1917), Posen 1917, s. 148. 156 Op BOLWERKU KLEEMANNA DO PRZEŁADOWNI 8. Załadunek towarów na barki, ok. 1906 r., fot. ze zb. Muzeum Historii Miasta Poznania (dalej: MHMP) Początkowo do przetaczania wagonów kolejowych używano, oprócz zaprzę- gów konnych, lokomotywy wypożyczonej przez kolej państwową. Ponieważ kumulowało to znaczne koszty, w 1909 roku miasto zakupiło elektryczną lokomo- tywę akumulatorową dostarczoną przez renomowany koncern elektrotechniczny Allgemeine Elektricitats-Gesellschaft (AEG), która okazała się bardzo wydajną maszyną manewrową. Dla elektrowozu zbudowano niebawem parowozownię, do której doprowadzono tory ze zwrotnicą”. Rok wcześniej w przeładowni zainsta- lowano urządzenie dźwiękowe sygnalizujące przejazd pociągów od strony Tamy Garbarskiej. Rosnący ruch na terenie przeładowni wymuszał skądinąd koniecz- ność budowy nowych rozjazdów kolejowych służących do ustawiania i przeta- czania wagonów. W 1914 roku ogólna długość torów kolejowych łączących port z dworcem Tama Garbarska wynosiła 3,4 tys. m”. Przy nabrzeżu portowym znajdowało się 15 miejsc przeładunkowych, które mogły przyjąć równocześnie 30 tzw. berlinek typu „Warthe” (w Poznaniu zwane szkutami) o ładowności 400 ton i ustawionych w podwójnym szeregu”*. Możliwości 26 Bericht (1 IV 1909-31 III 1910), Posen 1910, s. 117. ZTĄ. Chybiński, Rzeka Warta i jej znaczenie dla miasta Poznania, KMP, 1923/5-6, s. 123. 28 ĄPP, AmP, sygn. 5251, k. 4-7. 157 WALDEMAR KAROLCZAK 9. Widok przeładowni rzecznej z mostu Chwaliszewskiego, na pierwszym planie parowiec wycieczkowy „Nadburmistrz Witting” holujący szkutę, 1906 r., fot. ze zb. MHMP przeładowni były więc duże, choć nie w pełni wykorzystywane”. Powodem tego stanu rzeczy było jej usytuowanie na wypukłym łuku ostrego zakola chwaliszew- skiego, co podczas niskich i średnich stanów wody powodowało ciągłe powsta- wanie piaszczystych ławic uniemożliwiających przybijanie statków do nabrzeża. Mogły one to czynić tylko na krótkim odcinku południowym i północnym”. W związku z tym, począwszy od 1908 roku, systematycznie pogłębiano koryto przy nabrzeżu portowym”, choć było to tylko połowiczne rozwiązanie problemu, gdyż ławice powstawały na nowo. Chcąc temu zaradzić, postulowano budowę portu handlowego z prawdziwego zdarzenia, który miał stanąć naprzeciw prze- ładowni po uprzednim przeprowadzeniu nowego koryta żeglugowego pomiędzy Chwaliszewem i Ostrowem Tumskim. Poznański port rzeczny największą zdolność przeładunkową osiągnął w 1913 roku. Oscylowała ona wówczas wokół 220 tys. ton towarów. Nie były to jednak maksymalne możliwości tegoż obiektu, gdyż jego urządzenia pozwalały 2 Do nabrzeża portowego, łącznie z brzegiem ładunkowym poniżej Wielkiej Śluzy, mogły przybić jedno- cześnie 42 czterystutonowe szkuty typu „Warthe” lub 36 barek typu „Elbe-Oder” o ładowności 600 ton. Zob. H. Schulz, Die Wartheregulierung und Hafenanlage im Stadtgebiet von Posen [w:] Die Residenzstadt Posen und ihre Verwaltung im Jahre 1911, Posen 1911, s. 213. 30 H. Schultz, dz. cyt., s. 204. 3LW 1908 r. bagrowanie przeprowadziło Poznańskie Towarzystwo Transportowe, a od 1909 r. pogłębia- niem zajmowała się szczecińska firma Mitzlaff X Beitzke. 32G. Kodym-Kozaczko, D. Książkiewicz-Bartkowiak, (Ex)port, KMP, 2014/1, s. 109. 158 Op BOLWERKU KLEEMANNA DO PRZEŁADOWNI 11. Zawalony wskutek podmycia fragment muru oporowego tzw. Bolwerku Kleemanna, „Posener Provinzialbldtter", nr 30 z 26 VII 1914 r. na przeładunek nawet 300 tys. ton rocznie*, Port odgrywał w tym czasie poważną rolę w organizacji handlu na terenie Poznańskiego, znacznie ułatwiając i przy- spieszając masowy zbyt produktów rolnych**. Dziś po dawnym porcie rzecznym w Poznaniu zostało już tylko wspomnienie. Jego materialną pozostałością jest czę- ściowo zachowany mur oporowy nabrzeża portowego, symboliczny fragment szyn kolejowych portowej bocznicy przy pomniku Akcji Bollwerk oraz stylowy muro- wany budynek z przylegającą do niego halą magazynową przy ul. Garbary 102 (dawniej Tama Garbarska 21), określany mianem kapitanatu”. 33-T. Ruge, C. Bielenia, dz. cyt., s. 8-9. *4R. Dyliński, dz. cyt., s. 38-39. 35 AŻ do wybuchu II wojny światowej mieściły się tam składnice rozmaitych prywatnych firm. Kierownic- two przeładowni urzędowało w domu przy ul. Szyperskiej 15, który został zniszczony w trakcie działań wojennych w 1945 roku. W związku z tym w okresie powojennym zarząd reaktywowanego Portu Hand- lowego „Żeglugi Bydgoskiej” mieścił się we wspomnianym budynku zwanym do dziś kapitanatem portu. Pracował tam m.in. kapitan żeglugi śródlądowej Ryszard Pawlak. 159 160 Monika Piotrowska Piękne obrazy z okresu powodzi „Roku pięćdziesiątego piątego z następującą wiosną, skutkiem powodzi, która dom […] i wszystkie inne naokół zalała, czerstwe dotychczas jej zdrowie szwan- kować zaczęło, a ponieważ z początku mało na to zważała, wzmogła się choroba niespodzianie i pociągnęła za sobą gwałtownie zapalenie płuc, które w tak póź- nych latach sztuka lekarska rzadko kiedy pokonać może”1. nigdy się nie dowiemy, ile innych osób w podeszłym wieku odeszło w wyniku powodzi roku 1855, tak jak opisana tutaj tekla Herwig primo voto Klimicka. ona jednak, z tym swoim mocnym imieniem, sił całe życie miała sporo. owa twarda kobieta poradziła sobie z mężem, „chociaż z nim czasem trudna była sprawa, bo skłonność miał do wybry- ków”2, a z racji urzędu, jaki sprawował, musieli się wiecznie przeprowadzać. Gdy zmarł nagle, zostawiając ją z trójką małych dzieci i „prawie bez zasobów”, również znalazła rozwiązanie: założyła pensję. tylko wspomnianej powodzi nie dała już rady. W wieku siedemdziesięciu pięciu lat, unieruchomiona w niskiej kamieniczce u  zbiegu Wodnej i  Wielkich Garbar, wdychała „morowe” powietrze roztopów gęsto podchodzące na jej pierwsze piętro. Przez lata prowadziła tam swój zakład dla dziewcząt, mieszkała z nimi, zapewniając im ciepłą opiekę i niezbędne nauki. toteż zwołane do łoża umierającej, żegnały się z nią wylewnie. odeszła 13 maja 1855 roku3, kiedy wody wprawdzie już ustąpiły, lecz skutek ich długiego wezbrania dopiero zaczynał zbierać swe żniwo. Syrenki warciańskie W latach 1501–1785 Warta wylewała średnio raz na siedem lat4. Działo się tak z pewnością i wcześniej, jednak brak potwierdzenia w wątłych źródłach historycz- nych. „Średnio” to figura statystyczna, w rzeczywistości rzeka niekiedy zalewała miasto rok w rok, a czasem i dwa razy do roku. „Woda doszła do bram miejskich, a po Chwaliszewie, Piaskach i Rybakach pływano czółnami. Fala zmyła mosty” – tak było w marcu i maju 1501 roku. Rok później w okolicach Bożego Ciała nastą- pił wylew tej miary, że „musiano procesji po mieście zaniechać”. Rzeka wdarła się zatem przynajmniej pod ratusz. W kolejnych latach ponownie uczyła ludzi pokory, choć nieco łaskawiej, aż w 1543 roku wezbrała tak, że „wszystkie ludzkie 1 M. Motty, Przechadzki po mieście, t. ii, Poznań 1999, s. 272–273. 2 tamże, s. 266. 3 tamże, s. 370. tekla Herwigowa mieszkała i zmarła w domu Łaszczewskich przy ul. Wodnej. 4 K. stasiak, Historyczne powodzie w świetle znaków wielkich wód na przykładzie Warty w Poznaniu, praca mgr., kier. geografia, Uniwersytet im. M. Kopernika w toruniu, 2009, s. 25. Piękne obrazy z okresu powodzi 161 wspomnienia przekroczyła” i stała cały miesiąc. Po pięciu latach ponownie zalała Garbary i okolice. W 1551 roku Poznań nawiedziła jedna z największych powo- dzi w jego dziejach, topiąc wielu mieszkańców, zrywając wszystkie mosty i szybko rozprzestrzeniając się na całe miasto: „nikt nie mógł się pieszo, konno lub wozem dostać do miasta lub też z niego wyjechać”. Jeśli porównać częstotliwość owych katastrof z tymi współczesnymi, których skutki dobrze znamy, to wypada nam przyznać, że wodny żywioł raczej nas oszczędza. naszych dziadów nękał on zaś z równą mocą niemal do końca XiX wieku. W latach 1822–1947 duże powodzie, które przykrywały przynajmniej dolne Garbary (od strony ul. Piaskowej), wystę- powały średnio raz na pięć lat5. tekla Herwig przeżywała je co najmniej dwu- krotnie. Pierwszą w 1850 roku, gdy pisano, że tak wielkiego wezbrania „najstarsi ludzie w Poznaniu nie pamiętają”6. Ów cytat był zresztą jak refren powtarzający się niemal w każdym pokoleniu. Winien był człowiek – ze swymi groblami przy młynach, przęsłami mostów, budową twierdzy, które hamowały przepływ rzeki. Garbary padały zazwy- czaj ofiarą może nie pierwszej, lecz na pewno drugiej powodziowej fali, razem z  Chwaliszewem i  ostrowem tumskim. zadziwiające, że o  trudach bytowania z rzeką zalewającą ulice w sumie niewiele można znaleźć w pamiętnikach. Ludzie musieli kiedyś posiadać dużo więcej hartu ducha. Rzeka stała ponad wszystkim, najczęściej wylewała w okolicach zmartwychwstania Pańskiego. „W same święta wielkanocne przybierać poczęła […] i tak bardzo rozlała, że aż poręcze z mostu wielkiego wszystkie zniosła na Chwaliszewo” – pisał kronikarz miasta w  roku 1698. Groza powodzi nie podlegała dyskusji: „Poznosiła i belki; także pali wybiła różnemi drzewy trzydzieści. […] w kościele farnym Marii Magdaleny groby się pozawalały, ławy pomieszała woda. Po ulicach, jako to wodnéj, butélskiej i wielkiéj jeździć musieli na tratwach z drzewa porobionych”7. zmywało całe gospodarstwa, warsztaty, domy. najgorsze przyszło jednak w roku 1736, choć to nie roztopy przy- niosły tę wyjątkową klęskę, a lipcowe ulewy. Powiadano wówczas: „Przypadła tak gwałtowna woda morska do Warty poznańskiej, z którą złączywszy się wielką uczy- niła powódź. […] Dico [mówię] morska woda przyszła […], bo syreny widziane były na wodzie, jak mam ex narratione [z opowiadania] rybaków. ta woda mor- ska tak jest nieprzyjazna, bo ludziom, którzy brodzili, wielkie poczyniła krosty na nogach”8. owa woda przyjazna na pewno nie była, skoro wodowskaz przy moście Chwaliszewskim wskazywał ponad jedenaście metrów [!]. sam most musiała zresztą przykryć, gdyż dochodziło do tego już przy siedmiu metrach9. Jak wysoki stan mogła uzyskać na Garbarach, najlepiej ilustruje przykład kościoła św. Marii Magdaleny, gdzie woda sięgała szczytu podstawy ołtarzowej. Co ciekawe, rybacy 5 Wyliczenie własne na podst. danych K. stasiak, tamże, s. 28. 6 Jeśli nie zaznaczono inaczej, wszystkie cytaty z opisów powodzi za: a. Kaniecki, Powodzie w Poznaniu, „Kronika Miasta Poznania” (dalej: KMP), 2014/1, s. 178–182. 7 Ul. Butelska – ob. ul. Woźna; J. Łukaszewicz, Obraz historyczno-statystyczny miasta Poznania w dawniej- szych czasach, t. ii, Poznań 1998, s. 289. 8 z ksiąg kościoła św. Marcina; za: tamże, s. 308–309. oczywiście Warta nie mogła zostać zasilona wodą morską, to wymysł kronikarza. tłumaczenia w nawiasach kwadratowych – od autorki. 9 a. Kaniecki, dz. cyt., s. 177. Monika Piotrowska 162 rozmaite okropności mieli prawo dojrzeć wówczas w rzece, bo choć jakimś cudem nikt z poznaniaków nie utonął, to woda, jaką Warta przyniosła, była potwornie skażona. Kiedy opadła, „ludzie wielce poczęli chorować od wielkiej [jej] ostrości i jadowitości”. Cierpieć mieli „okrutne boleści” po jej wypiciu, „a kto się w niej obmył, to oszarzał jak od łuszczyn orzechów włoskich niezmytym sposobem i zarazą”10. Jeśli w XViii wieku palono jeszcze w Poznaniu czarownice, to kto wie, jakie „syreny” zobaczyli rybacy. Bezbronna twierdza Piękno wielkiej wody – taki jest obraz powodzi utrwalony na starej foto- grafii. zdjęcia nie pachną zgnilizną, nie niosą też krzyków rozpaczy i przera- żenia, to wszystko trzeba sobie dopowiedzieć. Uwodzące piękno pierwszych i  zarazem ostatnich fotografii z  wielkiej powodzi wcale do tego nie zachęca. Utrwalone w latach 1888 i 1889 w fantastycznej technice dużych negatywów na szklanych płytach, odbijanych pieczołowicie na papierze światłoczułym, z cza- rującą głębią, niuansami światłocienia i dostojnie statyczną kompozycją, są tak samo dokumentem, jak dziełem sztuki. Pozostają pierwszymi fotograficznymi świadectwami kataklizmu. z wcześniejszych wezbrań Warty w drugiej połowie XiX wieku, a więc z czasów, gdy fotografia już się rozwinęła, zdjęcia, nawet jeśli ktoś je zrobił, nie zachowały się. te, które znamy, są zarazem świadectwem ostat- nim, gdyż władze pruskie zdecydowały niebawem o usypaniu wałów. zmusiły je do tego owe dwie wielkie powodzie z końca lat 80. XiX wieku, poprzedzone przez dwie niewiele mniejsze, które nastąpiły po roku 1855. W roku 1889, w cudownej epoce fin de siècle i rewolucji przemysłowej, wydawało się niepodobnym, aby ekstremalne wylewy zagrażały tak często ludziom i last but not least potężnej pruskiej twierdzy. Właściwie musiało to wyglądać nieco zabawnie. Festung Posen zbudowana jako manifestacja przewagi zaborcy nad społeczeństwem polskim zostaje nagle zneutralizowana przez wodę, która przelewa się ponad jej bramami. Gdyby nie fakt, że Polacy zajmowali w mieście akurat najniżej położone tereny, czuliby być może satysfakcję. a tak byli najbardziej poszkodowani. „Woda zatopiła oba brzegi i pod wodą stało z prawej strony Chwaliszewo oraz sąsiednie ulice, jak i po lewej Wielkie Garbary z  przyległymi ulicami, plac Bernardyński i  dalsza część ulicy strzeleckiej” – pisał lekarz tadeusz szulc, który uczył się w Gimnazjum św. Marii Magdaleny. „Woda przelewała się przez most Chwaliszewski, a od łąk Dębińskich wdzierała się do miasta przez bramę forteczną. Po ulicach dolnego miasta jeż- dżono łodziami, by dostać się do domów prywatnych, a mieszkańcy suteren i niż- szych mieszkań parterowych musieli zostać ewakuowani przymusowo”11. Fala szła od Dębiny, właśnie tam uczniowie Gimnazjum św. Marii Magdaleny udawali się na coroczny majowy piknik. Wystarczyło podniesienie stanu wody o  trzy metry ponad zerowe wskazanie wodowskazu, a  łąki dębińskie przemie- niały się w bezkresne jezioro. Były najniżej położone, niewiele wyżej – o jakieś 30 cm – znajdował się bruk ulicy Wenecjańskiej na Chwaliszewie. Ulicę Piaskową 10 J. Łukaszewicz, dz. cyt., s. 310. 11 t. szulc, W Poznaniu i wkoło niego. Wspomnienia poznańskiego lekarza, Poznań 1995, s. 34–35. PIĘKNE OBRAZY Z OKRESU POWODZI 1. Kościół i Szpital Przemienienia Pańskiego przy ul. Długiej, 1888-1889, wszystkie fotografie pochodzą z albumu E. Mirskiej, ze zb. Biblioteki Raczyńskich w Poznaniu 2. Ulica Wielkie Garbary w kierunku pl. Bernardyńskiego, 1888-1889 na Garbarach podtapiało, gdy woda rosła do niecałych czterech metrów ponad magiczne zero wodowskazu. Jeśli przybywało jej dalej, przykrywało Szyperską, później dolne Wielkie Garbary, przy ponad pięciu metrach — pl. Bernardyński, przy pięciu i pół — całe Wielkie Garbary. Obraz tego nieubłaganego procesu zawarła w swym zgrabnym 10-zdjęciowym albumie inna twarda niewiasta XIX-wiecznego Poznania — Balbina Mirska. 163 MONIKA PIOTROWSKA _ ona" RECE h 4. Widok na kościół Bernardynów i zabudowania przy Wielkich Garbarach od strony Drogi Dębińskiej, 1888-1889 164 PIĘKNE OBRAZY Z OKRESU POWODZI j | ! m dY a e mz 6. Ulica Szeroka (ob. Wielka) w kierunku Starego Rynku. Na fasadach powiewają flagi Związku Północnoniemieckiego (czarno-biało-czerwone) i Prowincji Poznańskiej, 1888-1889 ga 2d 165 Monika Piotrowska 166 Kobieta z aparatem na chybotliwej łódce Mirska liczyła sobie 71 wiosen, gdy wsiadała na łodzie albo wysokie wojskowe wozy, zwane „magistrackimi”. Dzięki temu mogła rozstawić się ze swym aparatem w różnych dotkniętych kataklizmem punktach miasta. Łodzie i wozy pozwalały na w miarę sprawny transport, można było wsiadać i wysiadać na żądanie, opłacało je miasto. Lecz pokład łódki, gdy kładzie się na nim stopę, zawsze chybocze. Kilka spódnic, które nosiły wówczas kobiety, nie ułatwiło bynajmniej sprawy, a trzeba było jeszcze zająć miejsce na ławie lub utrzymać się na stojąco. alternatywą było wdrapanie się w  podobnym ubiorze na wóz, którego skrzynia mieściła się na wysokości końskiego grzbietu; wymagało to może nawet większej sprawności. Doprawdy trudno dziś pojąć, jak radziła sobie Balbina. W dodatku nurt rzeki na skrzyżowaniu Wielkich Garbar i Wielkiej, wtedy zwanej szeroką, był niezwykle silny, co dawało ten efekt, że flisacy i woźnice musieli trzymać się środka ulicy, a ci drudzy dodatkowo mocno popędzać konie. inaczej wartki prąd gotów był ich czterokonny zaprzęg lub płaską łupinę porwać i przewrócić12. Mirska wspinała się z ciężkim i nieporęcznym sprzętem na ostatnie piętra kamienic, by sfotogra- fować istne morze, w jakim utonął pl. Bernardyński. Biegała po kładkach rozsta- wionych dla pieszych wzdłuż fasad i w poprzek niektórych ulic. zdołała wówczas udokumentować oflagowanie miasta podczas kontrowersyjnej dla Polaków wizyty cesarzowej Wiktorii, żony Fryderyka iii, gdy salomonowym wyjściem okazało się udekorowanie domów sztandarami w barwach związku Północnoniemieckiego (czarno-biało-czerwone) i Prowincji Poznańskiej (jeszcze biało-czerwone)13. Dla polskich kobiet doby zaborów często nie było rzeczy niemożliwych. ich aktywność i samodzielność jest dobrze znana, zwłaszcza w zakresie działalności obywatelskiej, patriotycznej. ale przecież z patriotyzmu ówczesnych Polek wyni- kały rozmaite konsekwencje życiowe i  jak na ówczesne stosunki – najzupełniej wywrotowe. Balbina Mirska jest tego przykładem. ta najprawdopodobniej pierwsza w Poznaniu kobieta z zakładem fotograficznym używała trojga imion i tyluż nazwisk, co pozostaje w oczywistym związku z jej bujnymi losami14. Urodzona w 1818 roku, z  domu Świerzchlewska lub zwierzchlejewska15, Emilia bądź Emma, jako dwu- dziestoczterolatka wyszła za mąż za zarządcę dóbr w Królestwie Kongresowym – Jana Mirskiego. niedługo potem wdała się jednak w miłosną aferę z konspirato- rem o nazwisku Musiałowicz. Kiedy dopadli go Rosjanie, Mirska, cztery lata po ślubie, pojechała za nim na syberię, by towarzyszyć mu aż do końca katorgi. Po niemal dekadzie udało się im szczęśliwie powrócić do podzielonego zaborami kraju, by w Poznaniu… wziąć ślub. Czy doszło do bigamii i jak na to wszystko reagował pierwszy mąż, zupełnie brak wieści, ale być może po prostu krył rewolucyjną parę, 12 o organizacji życia w Poznaniu w czasie powodzi w latach 1888 i 1889 wyczerpująco pisze W. Karolczak, Powodzie w Wielkopolsce w latach 1888–1889, „Kronika Wielkopolska” 2006, nr 4, s. 19–37. 13 o rozterkach Polaków, jak przyjąć odwiedziny zalanego miasta przez cesarzową w 1888 r., pisze t. szulc, dz. cyt., s. 35–36. 14 Wiadomości dotyczące losów Mirskiej za: W. Karolczak, Atelier fotograficzne Balbiny Mirskiej, KMP, 2011/3, s. 44–58. 15 nazwisko panieńskie Świerzchlewska podaje M. Motty, dz. cyt. Brzmienie: zwierzchlejewska uważa za właściwe W. Karolczak, Atelier fotograficzne… PIĘKNE OBRAZY Z OKRESU POWODZI Y, Sh a =: 7. Ulica Długa w kierunku jej przedłużenia — ul. Ogrodowej. Po prawej widoczne ogrodzenie gimnazjum Bergera, po lewej istniejące kamienice narożnikowe przy skrzyżowaniu z ul. Półwiejską, 1888-1889 uznając wyższość racji patriotycznych nad prywatnymi. Tym bardziej że nowi mał- żonkowie w 1863 roku wzięli udział w powstaniu styczniowym. Pierwszy mąż bar- dzo się wówczas przydał: Musiałowiczowa vel Mirska, a także „Kurierka, ponieważ była powstańczą łączniczką, umknęła po powstaniu do Francji z papierami na jego nazwisko. Musiałowicza ponownie wywieziono na Syberię, gdzie zmarł. Silniejsza od czasu i wody Niebawem Balbina chwyciła los w swoje ręce i stała się kobietą absolutnie nie- zależną. W Paryżu nauczyła się bowiem „daguerotypowania” (jak zwał fotogra- fowanie jeszcze Marceli Motty). Do Poznania przyjechała ponownie w 1868 roku i z początku handlowała „modnymi towarami” dla kobiet — zapewne na modłę francuską. W roku 1875 przejęła zakład fotograficzny po Bernardzie Filehne przy ul. Fryderykowskiej 25 (ob. 23 Lutego). Wykorzystując ówczesną miłość Polaków do wszystkiego, co francuskie, ogłaszała w prasie, że swoje studio wyposażyła w „dekoracje i aparaty prawdziwie paryzkie najnowszego systemu”. Dodawała, że zdjęcia z jej ręki będą udane „nawet w dni pochmurne), podobnie jak „foto- grafie kolorowane i w oświetleniu Rembrandta, uznawane za najartystyczniejsze”. Obwieszczała też, że wykonuje portrety „aż do naturalnej wielkości [!]”'5. W tam- tym czasie była to nie lada sztuka. Mirska stała się fotografką-artystką. W Poznaniu, wzorem niemieckim, fotografię od początku postrzegano na równi ze sztukami plastycznymi, a emancypacja kobiet zaczęła się tutaj dużo 16 Wszystkie cytaty z ogłoszeń za: W. Karolczak, Atelier fotograficzne..., s. 44-45. 167 MONIKA PIOTROWSKA av NU LNY s Ę r z > z 243.11 PREEPURYW 8. Ulica Piaskowa u zbiegu z Wielkimi Garbarami, po lewej widoczne magazyny portowe, 1888-1889 wcześniej niż na terenie zaboru rosyjskiego, w którym spędziła młode lata. Mirska musiała wyczuwać ów lepszy klimat już po przyjeździe z Syberii. Dlatego z Paryża wróciła właśnie do stolicy Wielkopolski, która sprzyjała jej aspiracjom. Wprawdzie „rama z fotografiami, jaką pokazała w trakcie II Prowincjonalnej Wystawy Przemysłowej w 1895 roku”, znalazła się w dziale reklam, a nie dzieł sztuki, jed- nak wśród innych poznańskich fotografek (a było ich w końcu XIX wieku sześć), czy w ogóle fotografów, jej szczególną pozycję potwierdza album widoków miasta, który wystawiła do sprzedaży już w roku 1877 — w dwa lata po otwarciu zakładu. Był to jeden z pierwszych zestawów fotograficznych wedut Poznania, wykonywa- nych przez poznańskie pracownie od około 1870 roku”. „Czyniąc zadość życze- niom kilku osób [...] pani Mirska w prawdziwie artystycznych fotografiach ujęła główne widoki naszego grodu, które w jej pracowni są do nabycia””. Niestety, zdjęcia te nie zachowały się. W przeciwieństwie do fotografii wielkich zalań z lat 1888 i 1889 jej autorstwa. Mirskiej obrazy powodzi przechowywane w Bibliotece Raczyńskich są sym- bolicznym zwycięstwem niezależnej kobiety nad wodą, upływem czasu i męską konkurencją, bo choć nie tylko ona stworzyła fotograficzne dokumenty katastrofy, te jej autorstwa nadal istnieją. Przed śmiercią w 1896 roku doczekała się jeszcze wyjątkowego wyrazu uznania swych umiejętności ze strony inwentaryzatora 1]. Mulczyński, Wystawy fotograficzne w Poznaniu po 1939 r., KMP, 2011/3, s. 128-129. 18M. Warkoczewska, Poznań na starej fotografii, Poznań 1967, s. 15. 19 Tamże; W. Karolczak, Atelier fotograficzne..., s. 48. 168 PIĘKNE OBRAZY Z OKRESU POWODZI 9. Składy drewna przy Tamie Garbarskiej, na horyzoncie widoczny wiadukt kolejowy, 1888-1889 zabytków Wielkopolski Juliusa Kohtego. Jej pracownia była jedną z zaledwie trzech wybranych przezeń, aby dostarczyć zdjęcia architektury Poznania na potrzeby wydawnictwa Verzeichnis der Kunstdenkmdler der Provinz Posen”. Brak spadkobierczyni „Zwłoki młodej dziewczyny znaleziono dziś rano w lasku przy Drodze Dębińskiej. Ponieważ nie ma śladów jakiejkolwiek zbrodni, przypuszcza się, że zmarła popełniła samobójstwo. Taką informację zamieszczono pod datą 24 marca 1924 roku w Kronice miejscowej na łamach „Kuriera Poznańskiego”. Dwa wersy wcześniej wzmiankowano, że według odczytu na wodowskazie przy moście Chwaliszewskim poziom Warty podniósł się do 1,76 m. Z początkiem kwietnia tegoż roku nieszczęście samobójczyni nie zostałoby już zapewne zauważone, nawet w kronice lokalnej, gdyż inne, znacznie większe zagroziło wówczas poznaniakom. Wszystko za sprawą rzeki, która przerwała wał koło Bramy Dębińskiej. Dokładnie 2 kwietnia 1924 roku poziom Warty wzrósł do 5,85 m, a jej nurt niósł kłody, płoty, drabiny i tym podobne resztki gospodarstw, zniesionych przez żywioł powyżej Poznania. „Straszliwa klęska powodzi”, jak pisano 1 kwietnia i bynajmniej nie na prima aprilis”, dotknęła wtedy cały kraj. W Poznaniu obawiano się wezbrania 20], Kohte, Verzeichnis der Kunstdenkmdler der Provinz Posen, t. II, Berlin 1896, 1898; Kohte wymienia ją we wprowadzeniu jako autorkę jednego ze zdjęć, ale nie wiadomo, które jest jej ręki, gdyż to wskazane przez Kohtego ma sygnaturę innego fotografa — jej poprzednika w atelier przy Wilhelmspl. 3 (Abb. 35). 21 „Kurier Poznański”, 1-5 IV 1924. 169 Monika Piotrowska 170 podobnego do tego, które sfotografowała Mirska. Przy Drodze Dębińskiej wszyst- kie domy zostały zalane i nastąpiła ewakuacja mieszkańców. Śmierć zabrała wów- czas pułkownika, który na koniu rzucił się ratować trzech saperów porwanych przez prąd razem z łódką. W okolicach Drogi Dębińskiej ponownie powstało bez- kresne jezioro niczym ze zdjęcia Mirskiej. „z powodu nadwyrężenia muru brzego- wego przy ul. Piaskowej” bardzo zagrożona była część Garbar pomiędzy mostem Chwaliszewskim a przeładownią miejską. Wykoleił się też pociąg z węglem „na torze bocznym Gazowni Miejskiej, osłabionym wskutek wylewu Warty”. 4 kwiet- nia 1924 roku pisano: „niebezpieczeństwo powodzi ominęło Poznań, mimo iż poziom Warty doszedł wczoraj o 12-tej w południe do 6,37 m”. skończyłoby się zapewne gorzej, gdyby nie groble postawione jeszcze przez Prusaków po katastrofalnych powodziach w latach 1888 i 1889. teoretycznie chro- niły one miasto przed wezbraniem Warty do poziomu 6,5 m, ale gdyby władze mia- sta nie zdołały dokonać kilku dodatkowych zabezpieczeń, umocnienia mogłyby nie wytrzymać naporu wód. Poznań de facto uległ wówczas zalaniu, tyle że jedynie terenów przybrzeżnych, co utrwalił Roman stefan Ulatowski w równie pięknych obrazach powodzi, jak fotografie Mirskiej. W pewnym sensie był jej spadkobiercą, jako nastolatek zaczynał fotografować w atelier przejmowanym właśnie po niej przez kolejnych następców, wśród których był też jego wuj. Pozostał przywiązany do tej samej estetyki, wykluczającej dramatyczne kadry z akcji ratowniczej, ewa- kuacji, a tym bardziej – zdjęcia ofiar. Rzeka zaś cofała się powoli. na Wielkanoc 20 kwietnia 1924 roku ustąpiła z miasta, jednak po kolejnych trzech dniach jej stan ciągle był wyższy od dopuszczalnego o ponad dwa metry. Wtedy też wyłowiono z Warty pod Czerwonakiem zwłoki kilkumiesięcznego chłopczyka22. z tej ostatniej wielkiej powodzi w Poznaniu nie ma żadnych relacji kobiety. ani o kobietach. Wraz z odzyskaniem niepodległości, mimo przyznanych praw wyborczych, ich niezależność była mniej widoczna. Jak nieszczęście samobój- czyni, znalezionej 24 marca 1924 r., przestała być „patriotyczna”, stała się jednost- kowa. nie płynęła z głównym nurtem. schroniła się w wodach przybrzeżnych. 22 „Kurier Poznański”, 23 iV 1924. 171 Justyna Żarczyńska Rzeźnicy, kupcy i wdowy Mieszkańcy ul. Garbary w przedwojennych księgach adresowych za sprawą poznańskich ksiąg adresowych wydawanych w  dwudziestoleciu międzywojennym rysuje się nam dziś obraz ulicy Garbary jako fyrtla zamieszki- wanego głównie przez rzemieślników i kupców, choć oczywiście znaleźć można wśród nich także urzędników, adwokatów czy lekarzy. to tutaj znajdowały się jed- nak liczne składy, magazyny i hurtownie, a co za tym idzie – mieszkania ich wła- ścicieli, pracowników i kooperantów. Co ciekawe, pokaźną grupę wśród obywateli tej części Poznania stanowiły również… wdowy. Porównując księgę adresową za rok 1923 z  tą spisaną dziesięć lat później, zauważyć można wiele zmian, jakie przechodziły w tamtym okresie gwałtownie rozwijające się Garbary. Warto przy tym zaznaczyć, że książki adresowe z lat 1923, 1926 i 1933, w przeciwieństwie do tej z roku 1930, są bardzo szczegółowe. nie oznacza to jednak, że uniknięto w nich błędów czy pomyłek. zazwyczaj dotyczyły one pisowni nazwisk, imion lub określenia zawodu wykonywanego przez daną osobę. Brak niektórych imion jest więc wynikiem przede wszystkim braku możli- wości ich ustalenia. W związku z tym, że dzisiejsze Garbary stanowią połączenie istniejących przed wojną ulic: tama Garbarska, Wielkie Garbary i Raczyńskich, opis ich przedwojennego życia pozwoliłam sobie rozpocząć od tej ostatniej. to właśnie ten fragment stanowi dziś początek ul. Garbary. W  nawiasach – o  ile byłam pewna – znajduje się aktualny numer opisywanego budynku. Ulica Raczyńskich 1 razem z  zabudowaniami przy ul. Wielkie Garbary 56 (Garbary 24) była terenem, gdzie stało zasłużone Gimnazjum św. Marii Magdaleny. z kolei nr 2 wymieniany jest w księgach adresowych z lat 1923 i 1926 jako mienie należące do dr. Edmunda Korczyńskiego. W roku 1930 i 1933 jako właścicielka nieruchomości widnieje już Róża Kleczkowska. nieruchomości pod nr. 3 i 4 były własnością Józefa Freudenreicha. następnym właścicielem był Felicjan Rymarkiewicz – jego nazwisko podano w roku 1930. Cztery lata wcze- śniej działał tu kupiec Jan Żurowski, który wszedł później w posiadanie owej nie- ruchomości. Według danych z lat 1923 i 1926 tereny od nr. 5 do 12 były przez dłuższy czas niezabudowane, choć już w 1930 roku właścicielem działek nr 6–8 był Józef Freudenreich. W książce adresowej z roku 1933 podano, że niezabudo- wany był również teren pod nr. 5–7, nieruchomość nr 8 zaś była własnością kupca Kamińskiego. nieruchomości przy ul. Raczyńskich 9–12 w 1930 roku wciąż figuro- wały jako niezabudowane, nr. 13 i 14 należały natomiast do tadeusza Garsteckiego, a następnie do Drukarni Katolickiej, która prosperowała tutaj przez kolejne lata. Mieściła się tam również Wielkopolska Hurtownia szkła. z danych za rok 1933 wynika, że znajdował się tam już szpital chorób wewnętrznych, a handlem zbożem Justyna Żarczyńska 172 i paszą zajmował się adam Lewandowski. W książce adresowej z 1933 roku wid- nieje ponadto informacja o funkcjonowaniu pod nr. 15–16 szpitala Przemienienia Pańskiego (17). Kamienica przy Wielkich Garbarach 1 (27) zmieniała na przestrzeni lat swo- ich właścicieli – w roku 1923 był nim Leon skapieński, w 1926 – adam Pluciński, w 1930 – Florentyna Liczbińska, a w 1933 – kupiec Jan Krajewski z żoną Czesławą. to tutaj w mieszkaniu nr 7 mieszkał Gustaw Kartmann, architekt i przedsiębiorca budowlany, który jako murator występuje tylko w księdze adresowej z 1923 roku, natomiast w pozostałych figuruje jako kupiec. Przy Wielkich Garbarach 1 mieścił się nie tylko skład z materiałami budowlanymi i stolarskimi sprzedawanymi przez Kartmanna w latach 1923–1930, ale też wymienione w 1926 roku składy: spożyw- czy aleksandra Żurkiewicza, z  materiałami szkolnymi i  biurowymi Franciszka Motylińskiego oraz fabryka czekolady Daga należąca do Pokrywki, orcholskiego i Piechowiaka, którą wymieniono w książkach adresowych za lata 1923 i 1926. W tej pierwszej pojawiają się nazwiska tylko dwóch właścicieli, a mianowicie Pokrywki i orcholskiego. Ponadto Wielkie Garbary 1 miały być adresem, pod którym restau- rację prowadził Jan nepomucen Gramziński, co wymieniono w roku 1926. Proces zmian właścicieli odnotować można również w przypadku kamienicy przy ul. Wielkie Garbary 2 (29). W roku 1926 był nim z. Kopp z zakopanego, trzy lata później pojawiło się nazwisko przemysłowca z Łodzi Bolesława Kotkowskiego, w roku 1930 – Józefa Majewskiego, a w księdze spisanej trzy lata później – ponow- nie B. Kotkowskiego. Można podejrzewać, że w książce adresowej na rok 1930 zwyczajnie popełniono błąd i Kotkowski wciąż był właścicielem owego domu. Przy Wielkich Garbarach 2 mieścił się dom handlowo-usługowy Leona Littmanna. Kamienica przy Wielkich Garbarach 3 (31) należała początkowo do niemki sally Leiser z Berlina, ale już w 1926 roku znajdujemy informację, że właścicielami tegoż domu są oskar Liebig i Julian Milke. Kolejna zmiana nastąpiła w roku 1933, kiedy jako właściciela kamienicy wymieniono już tylko tego pierwszego. Jego nazwisko zapisano wówczas jako Liebich. Mieściły się tu wymienione w 1926 roku zakłady krawieckie należące do antoniego Młynarczyka oraz stanisława schoena. Gdyby ktoś poszukiwał agenta nieruchomości, powinien się udać na Wielkie Garbary 4 (33), gdzie przynajmniej do 1926 roku, w domu należącym do Marii Posieczek, mieszkał i pracował Michał Cohn. W tym czasie znajdował się tutaj również skład z towarami spożywczymi Michała stawniaka oraz zakład wulka- nizacyjny Mariana Borzyńskiego, dla którego największym konkurentem musiał być Wul-Gum antoniego Kwiatkowskiego przy Wielkich Garbarch 8. Firmę Borzyńskiego wymieniono nie tylko w roku 1926, ale także siedem lat później. Jej nazwa brzmiała nieco egzotycznie i tajemniczo: „Galwanostegja”. Przez lata miesz- kańcem owego domu był mistrz blacharski Leon Pitrak. Wielkie Garbary 5 (35) kojarzyć się m.in. mogły z  fryzjerem Józefem Michalskim, choć i on miał konkurentów na tej ulicy. Mieszkańcy mogli bowiem korzystać z usług zakładu fryzjerskiego Piechowiaka pod nr. 16 czy zadbać o swoją fryzurę u teofila ziółkiewicza z ul. Wielkie Garbary 34. Wszystkie te informa- cje zawarto w księdze adresowej na rok 1933. sama kamienica pod nr. 5 należała przez lata do rodziny Gniatczyńskich, choć w roku 1926 jako właściciel budynku wymieniany jest apolinary Budnik. Rzeźnicy, kupcy i wdowy 173 Dom przy Wielkich Garbarach 6 (37) należał do zofii Żurawskiej. tylko w 1923 roku wymienia się jako właściciela Brunona naugebauera. to tutaj pod nr. 5 mieszkał wspomniany wcześniej restaurator J.n. Gramziński. Wśród ówczesnych lokatorów znaleźć można też właściciela drogerii Władysława Wojciechowskiego oraz pokaźną grupę rzemieślników. Ciekawym przypadkiem pozostaje sytuacja domu nr 7 (39). Przez lata ów budynek należał do Gminy Miejskiej, a w 1933 roku do magistratu. Mieścił się w nim najpierw zakład siedmiu Wdów, a potem dwunastu. nazwa zakładu czy też fundacji adekwatna była do listy mieszkanek owej kamienicy. W 1933 roku lokale zajmowało dwanaście pań: Maria andrzejewska, stanisława Dopieralska, Maria nowacka, Franciszka szułkiewicz-Grajek, Maria Leitgeber, Ludwika Biedermann, Maria Lipińska, Franciszka nijakowska, stanisława ogińska, Klementyna Rakowska, stanisława Bogucka i antonia Gawrońska. W budynku pod nr. 8 (41), którego właścicielem był adam sławek, mieścił się sklep z galanterią należący do Łucjusza Langego. informacja o tym pojawia się w spisie branż umieszczonym w księdze adresowej w roku 1923. Właściciel owego przybytku mieszkał w tym domu na pewno jeszcze w 1930 roku. trzy lata póź- niej nie został już wymieniony w spisie lokatorów. Pod tym adresem był również zameldowany rzeźnik ignacy Borowczyk, tutaj też miała skład z towarami kolo- nialnymi i spożywczymi, których – co trzeba przyznać – na Wielkich Garbarach nie brakowało, Magdalena Rogowska, mieszkająca w tym miejscu przynajmniej do 1930 roku. W 1926 roku oprócz sklepu pani Rogowskiej księga adresowa wymie- nia składy: salomona Bergera przy Wielkich Garbarach 21, Feliksa skibińskiego w kamienicy nr 45, antoniego Undrycha pod nr. 34, anny zajączek pod nr. 22 oraz Edmunda zimmera. Przy nazwisku tego ostatniego nie podano jednak dokład- nego adresu. W kamienicy nr 8 mieścił się wymieniany już wcześniej Wul-Gum antoniego Kwiatkowskiego, który w 1923 roku sprzedawał materiały gumowe przy Wielkich Garbarach 39. W omawianym domu skorzystać można było z usług krawca Jana Lewandowicza oraz jego kolegów po fachu: nis. Piotrkowskiego i tomasza Kubiaka, choć obecność w tym miejscu tego drugiego stoi pod znakiem zapytania, gdyż w kamienicy pod nr. 9 również mieszkał tomasz Kubiak, który także był… krawcem. tutaj wreszcie w 1926 roku swój zakład miał obuwnik antoni Jarzemski. Właścicielem budynku przy Wielkich Garbarach 9 (43) był stanisław Rymkiewicz (lub Rymarkiewicz). to tutaj już w 1923 roku mieszkał budowniczy aleksander Wolniewicz, którego dziesięć lat później także umieszczono w spi- sie lokatorów. W roku 1926 w dziale „Budowlane materiały i przedsiębiorstwa” pojawia się nazwisko al. Wiesołowskiego. W budynku mieścił się ponadto warsz- tat elektromechaniczny Jana szablewskiego, mieszkania krawców: apolinarego Konieczyńskiego (błędnie wpisany w rozdziale poświęconym konkretnym bran- żom jako apolin Konieczek) i wcześniej wspomnianego tomasza Kubiaka oraz obuwników: Józefa tamborskiego, andrzeja tomaszewskiego i  Władysława Mroczka. Wszyscy znajdują się w spisie z 1926 roku. W tym czasie przy Wielkich Garbarach 9 pracowali kolejni obuwnicy, którzy nie byli jednak mieszkańcami budynku: Bartłomiej Fibich, Lewandowicz i Jan Michalkiewicz. Dom przy ul. Wielkie Garbary 10 (45) należał do sprzedawcy węgla Franciszka Machnickiego. z księgi adresowej za rok 1926 roku wynika, że w tym miejscu JUSTYNA ŻARCZYŃSKA 1. Budynki przy Wielkich Garbarach 10 i 11 (ob. ul. Garbary 45 i 47), 1946 r., fot. ze zb. Miejskiego Konserwatora Zabytków w Poznaniu (dalej: MKZ) towary galanteryjne sprzedawała Marta Gawrońska, która wraz z mężem Leonem mieszkała w lokalu nr 6. Przedwojenni mieszkańcy Poznania, którzy chcieli umeblować swoje miesz- kanie, mogli się udać na Wielkie Garbary 11 (47), gdzie swoją firmę prowadzili Dobrowolski i Stypa. Przynajmniej tak twierdzili redaktorzy książki adresowej z roku 1923. Trzy lata później podano informację, że usługi tapicerskie świadczył tutaj Marian Dobrowolski. Zapewne chodziło o tego samego Dobrowolskiego, choć skład mebli mógł już wtedy prowadzić Kazimierz Bakoś. Poznaniacy poszu- kujący elementów wyposażenia domu mogli ponadto odwiedzić warsztat stolarski Ignacego Żurkiewicza. W budynku należącym przez lata do Antoniny, a później do Marty Zwar, w 1930 roku mieściła się również Drukarnia „Ognisko, która z całą pewnością przetrwała do roku 1933. W 1930 roku istniał tu Pumpsep, czyli firma oferująca wirówki produkcji szwedzkiej'. W 1933 roku w lokalach nr2i3 mieściły się wreszcie zakłady radiotechniczne Radjoelektor. Wielkie Garbary 12 (49) kojarzyć się mogły przede wszystkim ze skła- dem papieru Franciszka Motylińskiego, który działa tu na pewno w roku 1923. Później sklep przeniesiono na Wielkie Garbary 1. Władysław Matysiak, który w 1926 roku był właścicielem kamienicy, prowadził tu przez lata praktykę ślusar- ską. W 1933 roku mieścił się tutaj także warsztat instalatorski należący do Pauliny ! Dokładna nazwa firmy: Towarzystwo z ograniczoną poręką Szwedzkie Wirówki Pupmpsep, które zało- żyło w Poznaniu w 1924 r. Towarzystwo Akcyjne „Aktiebolaget Pump Separator” w Sztokholmie. 174 Rzeźnicy, kupcy i wdowy 175 Wilcke. nieco wcześniej, bo w roku 1926, zgodnie ze spisem branż pracował pod tym adresem obuwnik Jan tabaczyński. Przy ul. Wielkie Garbary 13 (51) mieścił się zakład instalatorski stanisława Wronieckiego oraz skład zegarów Witolda Łunkiewicza, o  którym informacja pojawiła się w 1926 roku. tutaj pracowali wspomniani w dziale firm i branż: pie- lęgniarka Maria Pierzyńska, rzeźnik Edward (bądź Edmund) Furmaniak oraz obuwnik Jan Duczmal. W 1933 roku usługi rzeźnickie świadczył w tym miejscu Mieczysław Waberski. Co ważne, w kamienicy znajdowała się również restauracja Hermana Kesselbauera. W  dwudziestoleciu międzywojennym na dzisiejszych Garbarach dzia- łało skądinąd kilka restauracji. W  celach gastronomicznych oraz towarzy- skich poznaniacy mogli się zatem udać nie tylko do wspomnianego już lokalu pana Gramzińskiego, ale też do winiarni Marty Bayer (nr 36), Marcelego sukowskiego (nr 37), Władysława Młodożyńskiego (nr 41) czy nieco dalej do Jana Gulczyńskiego (nr 44). takie dane przynosi książka adresowa z 1923 roku. trzy lata później wymienia ona dodatkowo kamienicę nr 21, gdzie restaurację prowadziła Ewa Filarska. na obiad można było ponadto pójść również pod nr 23, gdzie znajdował się lokal stanisława nowickiego. oboje jeszcze w 1933 roku byli mieszkańcami wskazanych budynków, choć trudno powiedzieć, czy wciąż prowa- dzili swoje przedsiębiorstwa. Co więcej, Ewę Filarską wymienia się wówczas już nie jako restauratorkę, ale kupcową. W tym samym roku Jan Gulczyński w dal- szym ciągu zajmował się gastronomią. z kolei przy Wielkich Garbarach 35 swoją restaurację prowadziła antonina Weimann. W 1933 roku pod tym samym adre- sem funkcjonował zakład gastronomiczny należący do Wilhelma Breyvogela. W kamienicy nr 43 działała natomiast restauracja Wiktora Weimanna, jednak trudno jednoznacznie stwierdzić, czy był on krewnym antoniny. W  książce adresowej z  1933  roku znajdujemy wreszcie informację o  restauracji Maksa Renkego przy Wielkich Garbarach 17. najlepszy adres do prowadzenia działal- ności gastronomicznej to rzecz jasna taki, który przyciągałby większe skupiska ludzi. Ów warunek na pewno spełniał dworzec przy tamie Garbarskiej, gdzie swoją restaurację otworzył Józef Handschuh. W tym samym rejonie, przy tamie Garbarskiej 7/9, knajpkę prowadził Józef szram, a w budynku nr 26 znajdowała się restauracja stanisława Licka. nieco później, bo w 1926 roku pojawia się infor- macja o restauracji Leona Ciemniaka pod nr. 4. Przy Wielkich Garbarach 14 (53) w kamienicy, której właścicielem był przez pewien czas Władysław Pluciński, a w 1930 roku Hugo specht, w roku 1923 mie- ścił się skład z towarami kolonialnymi należący do Jana twardowskiego. trzy lata później działały tutaj dwa zakłady krawieckie należące odpowiednio do Waleriana Pękcińskiego i stanisława szczęsnowskiego. tutaj też Franciszek Ślusarczyk sprze- dawał naczynia i sprzęty domowe oraz kuchenne. W kamienicy nr 15 (55) leżącej na narożniku ul. Wielkie Garbary i Wodnej skorzystać można było z usług fryzjerskich Walentego Libery, który mieszkał tam i pracował w latach 1923–1933. W 1926 roku owoce i warzywa sprzedawała w tym miejscu Michalina Konstencka. Cztery lata później mieścił się tu skład Polski Dwór. Był to w tym czasie także adres schroniska nauczycielek. Budynek nale- żał najpierw do Karola schroetera, potem do Jana Jaworskiego, a w 1933 roku do JUSTYNA ŻARCZYŃSKA z*0Ń + 2. Skrzyżowanie ul. Wielkie Garbary i Wodnej, przed 1914 r., pocztówka ze zb. Muzeum Historii Miasta Poznania (dalej: MHMP) trzech współwłaścicielek: dr Ewy Jaworskiej, pani Lisowskiej i Heleny Spieglerz z Krakowa. Dom na Wielkich Garbarach 16 (57) należał przez lata do kupieckiej rodziny Leitgeberów. W 1930 roku jako jego właściciel figuruje już jednak Ksawery Żarnowski, a trzy lata później - Anna Laskowska. W książce adreso- wej na 1930 rok znajduje się informacja o działającej tu wspominanej już firmie Pumpsep. W 1933 roku był to adres, pod którym prosperowało kilka z licznych lokalnych interesów. Znajdował się tu zakład fryzjerski Piechowiaka, skład obuwia Barcza, skład opon Stomil, skład towarów kolonialnych Stanisława Hołdowskiego (dawniej należący do L.W. Leitgebera), warsztat mechaniczny Wylegały, skład części samochodowych Czyża oraz palarnia kawy Jerzego Zimmera. Kamienica przy Wielkich Garbarach 17 (59) należała do Roberta Reinkego. Wydaje się niemal pewne, że był on krewnym wspomnianego już restaura- tora Maksa Reinkego. W 1933 roku w działającym tutaj Ovumpolu mieszkańcy Poznania mogli się zaopatrywać w owoce południowe. Współwłaścicielami sklepu byli Zygmunt Szulczyński i Wilhelm Szmidt. W 1923 roku usługi adwokackie pod tym adresem oferował Marceli Dybski — prywatny obrońca procesowy. Budynek nr 18 (61) należał do dr. Karola Opuszyńskiego. W 1923 roku pra- cował w tym miejscu krawiec Leon Wentzel i rzeźnik Marcin Noskiewicz, który w lokalu nr 10 mieszkał co najmniej do 1933 roku. W roku 1926 w dziale firm i branż wymieniano położną Kazimierę Adamską, fabrykę wody mineralnej 176 Rzeźnicy, kupcy i wdowy 177 antoniego Kołaskiego oraz firmę Mercantil, która sprzedawała ziemiopłody i nawozy sztuczne. Właścicielem budynku na narożniku ul. Wielkie Garbary 19 (63) i Woźnej 12 był w 1933 roku kupiec adam Kużaj. z kolei w książce adresowej z 1930 roku jako właściciela domu podano Kazimierza Kużaja. Mieściły się tutaj przede wszyst- kim składy z rozmaitymi towarami. W 1923 roku znajdował się tu skład papie- rosów i  cygar Bolesława niemirowskiego. te same towary sprzedawane były w tym miejscu w 1926 roku przez Braci Kijańczyk. Wtedy też stolarnię prowadził ignacy Żurkiewicz. W roku 1933 miłośnicy radia mogli zaopatrywać się w firmie Hellebrandta ogniwo, natomiast w składzie Leona türk kupić pieczywo. Wielkie Garbary 20 (65) były oazą handlu. W 1923 roku Bolesław Kozłowicz zaopatrywał tutaj swoich klientów w bieliznę, działał tu również dom handlowy i komis należący do zygmunta stachowskiego oraz destylarnia i fabryka wódek Buchholz C. i  ska. takie nazwisko nosiła skądinąd właścicielka kamienicy – teodora. Pod tym adresem siedzibę miała również Drukarnia Rynku Drzewnego, trzy lata później zaś Hurtownia Emalji, skład z dziczyzną Marii szafrańskiej oraz winiarnia Degórskiego i  szebrowskiego. W  1930  roku mieściły się tu Polskie zakłady Garbarskie oraz Rynek Drzewny. Dzięki ostatniej książce adresowej wia- domo, że Darz Bór, którego właścicielem był J. Waszkowiak, oferował m.in. nasiona i narzędzia leśne. Kamienica przy Wielkich Garbarach 21 (67) należała do warszawiaka Franciszka Borowskiego bądź Berowskiego. tu w 1923 roku znajdował się skład papieru Jana Ciegiela, a także kolejny skład papierosów i cygar. Jego właścicielem był nikodem Kłaczyński. Paweł siegmund prowadził tutaj skład rzeźnicki, który jako rodzinny biznes przejął w kolejnych latach Herbert siegmund. Usługi spe- dytorskie świadczył zygmunt stachowski. trzy lata później do swojego zakładu zapraszał fryzjer Piotr Wieczorkiewicz. Pod tym adresem można było również zaopatrywać się w towary ze składu kolonialnego salomona Bergela oraz sprawić nieco radości najmłodszym dzięki zabawkom od Joanny Konradowej. Rok 1930 przynosi informację o zakładach ogrodniczych Franciszka Gartmanna, który pro- sperował przez kolejne lata, prowadząc m.in. kwiaciarnię oraz skład nasion. Budynek nr 22 należał do rodziny Kaiserów. na początku lat 30. było to z pewnością miejsce odwiedzane przez panie, które kupowały odzież w Fabryce Konfekcji Damskiej M. Kowalski i ska. o samej fabryce wspomniano również w książce adresowej z roku 1933. Właścicielką domu przy Wielkich Garbarach 23 była w 1923 roku Maria Popławska, choć już w kolejnych książkach adresowych informowano, że kamienica przeszła w ręce Jana Fliegela z Łodzi. Według danych z 1923 roku pracował tu licytator Władysław Wojciechowski, a trzy lata później jadłodajnię prowadził Boruch Lubelski. to właśnie tutaj mieściła się wspomniana już wyżej restauracja stanisława nowickiego, której udało się utrzymać co naj- mniej do roku 1933. W tym samym roku księga adresowa wymienia także lokal handlowy zajmujący się importem kawy i herbaty należący do Józefa Małeckiego i tadeusza Wańskiego. Budynek przy Wielkich Garbarach 24 był własnością fiskusa wojskowego. W dziale branż z 1926 roku znaleźć można informację, że pracowali tu: obuw- nik aleksander Kachlicki oraz rzeźnik Wincenty Cabański. z kolei pod nr. 25 JUSTYNA ŻARCZYŃSKA FR. GARTMANN ZAKŁAD OGRODNICZY I SKŁAD NASION ST. Andrzejewski BOZNAŃ s , ; Adres wysyłkowy: Wielkie Garbary 21 Handel towarów kolonj l Teleton 2615 Węgli OGRODNICTWO: GÓRNĄ WILDA 92 = TELEFON 7871 NASIONA - SZKÓŁKA DRZEW = RÓŻE - . DALJE CEBULKI KWIATOWE 3 M I m I m Adraa telegraficznyj GARTMANN- POZNAŃ a L a wj m m m Konto bankowe: 0 0 ee WOT Poznański Bank dla Handlu |! Przemysłu, Poznań NADIN AGE EE Dam EJ H Flkp. ów 3. Pocztówka firmowa Zakładu Ogrodniczego i Składu Nasion Franciszka Gartmanna, 1932 r., ze zb. MHMP znajdowała się szkoła dla dzieci upośledzonych. Budynek oraz teren, na którym stał, należały do Gminy Miejskiej, potem zaś do Magistratu st. m. Poznania. Właścicielką zabudowań przy Wielkich Garbarach 26/27, które przez lata zapisywane były jako zespół, była w 1923 roku Małgorzata Pornitz z Drezna. Trzy lata później nieruchomości należały do Zygmunta Alankiewicza i Syller, a liczba mieszkańców ograniczała się do zaledwie dwóch osób. Nie byli to jednak właści- ciele kamienicy. W tym okresie pod nr. 26 pracował kowal Antoni Ławniczak, pod 27 zaś — rzeźnik Franciszek Kulawski. Poza tym działała tutaj „Gazeta Przemysłu Rzeźniczego” (w 1923 r. drukarnia „Gazety dla Przemysłu Rzeźnickiego”) oraz Drukarnia dla Handlu i Przemysłu. W 1930 roku Z. Alankiewicz wciąż był właści- cielem opisywanego zespołu budynków. Poważne zmiany nadeszły parę lat później. W książce adresowej z roku 1933 znajdują się odrębne informacje na temat nr. 26 i 27. Przy Wielkich Garbarach 26 (82) działała już wtedy XV Szkoła Powszechna im. Estkowskiego, której właścicielem był magistrat. Pod nr. 27 wciąż funkcjono- wała Drukarnia dla Handlu i Przemysłu Sp. z ogr. odp., która figurowała jako wła- ściciel nieruchomości. Posiadaczem kamienicy przy Wielkich Garbarach 28 był w latach 1923-1933 kupiec Jerzy Asch. W roku 1926 pojawiło się ogłoszenie, że działa tutaj hurtownia gliceryny Asch Adolf i Synowie. Wielkie Garbary 29 były własnością najpierw Antoniego Brychta, a od 1926 roku dr Eugenii Seidlerowej. W roku 1923 destylarnię i fabrykę wódek miał tu Józef Bohn, ryby i wędliny sprzedawał Maciejewski i Ska, a Antoni Kreczmer 178 Rzeźnicy, kupcy i wdowy 179 zajmował się handlem szczotkami i szpagatami. Wszystkim trzem przez kolejne trzy lata udało się utrzymać swoje przedsiębiorstwa. o  Maciejewskim pisano również w 1933 roku. z kolei Kreczmer z biegiem czasu rozszerzył nawet asor- tyment – zajmował się handlem wyrobami drewnianymi, pędzlami malarskimi, wyrobami powroźniczymi, przyborami rybackimi i  nieco odstającymi od tego zestawu – zabawkami. tegoż roku i pod tym samym adresem sprzęty i naczynia domowe oraz kuchenne sprzedawali Edmund i Feliks Kreczmer. o drugim z nich pojawia się wzmianka w roku 1930, choć jego nazwisko zapisano jako Kretschmer. Był on właścicielem specjalistycznej hurtowni szczotek i pędzli. W 1933 specjalny skład szczotek prowadziła zofia Wojtkowska. W tym samym roku działała też pro- biernia Łabickiego i Prałata. teren przy ul. Wielkie Garbary 30/31 do 1930 roku był opisany jako miej- sce budowlane, przy czym nr 31 należał już wtedy do Gminy Miejskiej. trzy lata później ponownie połączono oba numery i jako właścicielkę zabudowań wska- zano Łucję schenk. Wiadomo jednak, że pod nr. 30 działała lejarnia dzwonów stanisława słupczyńskiego, a pod 31 – skład drewna Józefa schenka. Handlem drewnem zajmował się on też trzy lata później. Budynek przy Wielkich Garbarach 32 miał wieloletniego właściciela – był nim Paweł Kryszkiewicz. tu w 1923 roku w sklepie Progres należącym do Kazimierza siuchcińskiego sprzedawano dywany, a  trzy lata później działała destylarnia Józefa Dybizbańskiego. Wtedy też można było zaopatrzyć się w towary kolonialne u Wincentego Cichockiego. W 1933 roku mieściła się w tym miejscu a. załęskiej fabryka baterii iskra, Jagodzińskiego fabryka luster Witraż oraz Jerzego Wahla skład masła Korona. Wielkie Garbary 33 przez lata należały do siodlarza tomasza Laubego. Prowadzono w tym miejscu różne interesy. W latach 1923–1926 pracował tu spe- dytor Paweł Heinze, w roku 1926 działała fabryka mebli, a Jan Brungart sprzeda- wał ziemiopłody i sztuczne nawozy. W 1933 roku Wincenty stachowiak prowadził pod tym adresem wytwórnię wyrobów z blachy i trumien metalowych. Właścicielem budynku przy Wielkich Garbarach 34 (66) był w  latach 1923–1933 dr Bolesław Pińkowski. Życie w tym miejscu bez wątpienia kwitło. W 1923 roku znajdowało się tu biuro stręczeń stanisława Dudka, dom hand- lowy Bukalskiego i  Kasperkowiaka, towary kolonialne sprzedawał antoni Undrych, do farbiarni i pralni zapraszał a. sieburg, a fryzjer teofil ziółkiewicz dbał o wygląd pań i dżentelmenów. Działała tu również hurtownia powroźnicza. Większość tych interesów, z wyjątkiem domu handlowego, musiała funkcjono- wać także w 1926 roku. Wtedy też pojawia się wzmianka o biurze nieruchomo- ści Władysława Mochy, działającym w tej samej branży aleksandrze Reinbergu, rzeźniku Mamercie Jańczewskim, składzie towarów spożywczych Koszczyński H. i ska oraz o włókiennikach: Jerzym Blinie i Pawle arndtcie. W 1933 roku Maria Undrych dalej prowadziła rodzinny biznes, natomiast teresa Wicheciowa miała skład towarów krótkich. W części samochodowe do aut marki Ford czy Chevrolet można było się zaopatrzyć w sklepie natana auerbacha i Bendeta Gersona, w tytoń i wódkę u starczewskiego, cukier u Śledzińskiego, towary krótkie u Rosenbauma, papier u Kuczkowskiego, zabawki u ziółkiewicza, a także zasięgnąć porady u dr. Władysława Pawlickiego. JUSTYNA ŻARCZYŃSKA AKUMULATORY " ORYGINALNE CZĘŚCI ZAMIENNE DĘTKI AKCESORJA „FORD* i „.CHEVROLET* OPONY E. AUERBACH i B. GERSON POZNAŃ, Wielkie G 34 — 6 AŃ, Wielkie Garbary 34 ee WE m p p. KO. Rówień 9Li05 Poznań, dnia Ś d PZA Ioa/ńć AS RĄCHUNEK Nr. 434 WPan Ć EPP LAMA; A a Firma c de PBH Miejscem: płatności | zobawiąrań jest Poznań. Ni Ne. | ilość Nazwa towaru A A RJ... —K M YA te ej Kł zalwua p j s. 90 - ( e 7 42 1 A AŻ HĄ 7 2 A UM Auf EŃ „ke wj F f ś (arp N4ć A | og P Tac ze x $| g U zyrzyt py”. | OBłatą ate mpiewą | | zt £, EM UWAGA : Wszelkie reklamacje uwzględnimy tylko w ciągu 7 dni od daty rachunku, 164459 marca "LID * Racza. 4. Rachunek z firmy E. Auerbacha i B. Gersona, 1932 r., ze zb. MHMP Dom przy Wielkich Garbarach 35 (64) należał w latach 1926-1933 do Jadwigi Borowicz. W tym czasie Albin Borowicz prowadził tutaj sklep z rybami i wędli- nami, a także działały wspomniane wcześniej restauracje. W roku 1933 znajdował się tu również skład skór Rosenberg — Łaszkiewicz. Polski Bank Handlowy z siedzibą przy pl. Wolności 8/9 był przez lata wła- ścicielem budynku przy Wielkich Garbarach 36 (62). Kamienicę przejął jednak kupiec Stefan Cichocki, którego nazwisko widnieje zarówno w książce adresowej z roku 1930, jak i tej z 1933. Wiadomo, że w 1923 roku mieściła się tutaj cukier- nia i kawiarnia Wacława Grodzickiego oraz wspomniana wcześniej restauracja Marty Bayer, która była mieszkanką domu jeszcze w 1933 roku. W tym miej- scu warsztat brązowniczy otworzyli wspólnie Stanisław Słupczyński i Antoni Tyrała, co potwierdza informacja podana w 1926 roku. Antoni Tyrała widnieje także w spisie mieszkańców z roku 1933. Nie brakowało tu krawców w osobach Joanny Steinmetz i Stanisława Szymańskiego, którzy dzielili adres z rzeźnikiem Józefem Winklerem. W 1926 roku w tym miejscu działał również Poznański Dom Ekspedycyjny Franciszka Stachowskiego. Po damskie elementy garderoby, w tym 180 Rzeźnicy, kupcy i wdowy 181 pończochy, poznanianki mogły się udać do Gertrudy Michalskiej, galanterię ofe- rował z kolei skład Władysława trojanowskiego (1933). W kamienicy na rogu Wielkich Garbar 37 (60) i Woźnej 13/13a mieściła się restauracja Marcelego sukowskiego oraz dom handlowo-ekspedycyjny schobert i s-ka t. z o.p., co potwierdzają dane z 1923 roku. Wiadomo też, że w roku 1930 działała tu nowa Pracownia Kołder oraz pralnia i  prasowalnia, należące do stanisława Repety – właściciela kamienicy przy Woźnej 13. Działała ona również trzy lata później, sąsiadując m.in. ze składem kawy. Budynek przy Wielkich Garbarach 38 (58) należał przez lata do Haliny Bronikowskiej. to tutaj znajdował się skład Jana Pietruszyńskiego, sklep z galan- terią anny Busiakiewicz, dom handlowy zygmunta Liebika (lub Liebiecka) oraz drogeria stefana Marszałka. trzy lata później istniała tu Drogeria pod złotą Kulą, która należała do aleksandra Borowskiego. W  1933  roku swój skład towarów prowadził pod tym adresem kupiec stanisław Buza, który działał obok pralni Michaliny Kubalik. słodko kojarzył się poznaniakom budynek przy Wielkich Garbarach 39 (56), gdzie jego właściciel Jan olejniczak prowadził przez lata fabrykę cukierków. Był to także wcześniejszy adres antoniego Kwiatkowskiego, który sprzedawał artykuły gumowe. W spisie firm i branż z 1926 roku widnieje również wzmianka o sprzedaży konfekcji męskiej przez stefana Górskiego oraz o konsumie teofila ziółkiewicza. sklep Catania oferował owoce i warzywa. oprócz słodyczy produkowano tu roz- maite alkohole. Fabryka trunków należała do antoniego zemskiego. Gdyby ktoś poszukiwał zegarka, udać się mógł do składu zegarmistrza Czesława Letkiewicza. W  1933  roku działała tutaj wymieniona już siedem lat wcześniej spółdzielnia spożywców „zgoda”. W budynku mieścił się ponadto skład fabryczny lakierów Jana Perka, trykotów i  pończoch Marii Grabowskiej oraz hurtownia nabiału Bińkowskiego. Kolejna fabryka wódek działała na Wielkich Garbarach 40 (54) i należała do Leona Świetlika. istniała ona dość długo, podobnie jak zakład mistrza krawiec- kiego Władysława Gozdowskiego (na pewno w  latach 1923–1930) czy gabinet lekarski dr. Romualda Matuszewskiego, wzmiankowany od roku 1923 do 1933. W  1933  roku sklep z  pończochami prowadziła tu Jadwiga Podbielska, stefan Biskup posiadał zaś skład warzyw i owoców. sama kamienica przez lata pozosta- wała w posiadaniu członków rodziny Buszkiewiczów. Dom przy Wielkich Garbarach 41 (52) należał do rodziny Meisterów. tutaj mieszkała akuszerka pani Kusik, przynajmniej do 1930 roku działał skład z towarami kolonialnymi Walentego Felisiaka, a także skład tytoniu Wacława Komornickiego. Krótko swój zakład krawiecki prowadził w  tym miejscu Bartłomiej Perkowski, który pracował tu w latach 1923–1926. W 1926 roku wspomina się też o składzie cukru i czekolady Józefa Guzikowskiego i Jana nagórskiego. W kamienicy istniała ponadto wzmiankowana już wcześniej restauracja Władysława Młodożyńskiego, którą w 1933 roku prowadziła pani Helena. W tym czasie mieszkała tu też restaura- torka stanisława antkowiak. Czy panie kierowały lokalem razem? trudno powie- dzieć. W latach 1930–1933 krawiec Józef Gałas prowadził tu sprzedaż konfekcji. na przestrzeni lat zmieniali się właściciele kamienicy przy Wielkich Garbarach 42 (50). W czterech książkach adresowych wymienia się kolejno: antoniego Lange, JUSTYNA ŻARCZYŃSKA * > btbfęyt „AGYCZOCK mediowy na jazośwdowę coma rzy Uięlkah Sachared c 29 bor 2 w Szare re fabrykę karnselków ora abw mastrzkadiiy nZajnojee GE OQejrtczeria pu dBrracroasie wa, fo"GĘ ZATWIERDOŻC U Sśózracza, >. 5. Projekt Czesława Szyperskiego na przebudowę domu przy Wielkich Garbarach 39 (ob. ul. Garbary 56) należącego do Jana Olejniczaka, 1920 r., ze zb. MKZ Wojskowe Stowarzyszenie Spółdzielcze, Wojskowe Zjednoczenie Spożywcze Berełkowski i Gromadziński oraz Marię Gryziecką. W 1926 roku mieścił się tu „Konsum” T. z o.p., natomiast praktykę lekarską prowadziła specjalistka od cho- rób dziecięcych — dr Helena Bieszkówna. Dom przy ul. Wielkie Garbary 43 (48) należał do Kazimierza Apanowicza. Pod ten adres przyciągała zapewne mieszkań- ców Garbar restauracja Wiktora Wiemanna. Przez wiele lat mieszkali tu również krawcy: Henryk Szelągiewicz i Walenty Kossatz oraz rzeźnik Feliks Żurowski. W kamienicy przy Wielkich Garbarach 44 (46) pracownię krawiecką prowa- dził Jan Konieczek. Mieściła się tu też restauracja. Obuwiem zajmowali się, jak wynika z książki adresowej z 1926 roku, Ignacy Lidke i Józef Sikorski. Ten drugi wymieniony został w spisie lokatorów również siedem lat później. W 1933 roku 182 Rzeźnicy, kupcy i wdowy 183 wspomniano o składzie mebli Józefa szlachty oraz składzie towarów kolonialnych Marcina Boguckiego. Według danych z 1930 roku znajdowała się tu także Centrala Mąki należąca do Józefa Wędziocha. Właścicielami budynku byli kolejno: Maria Czujewicz, teodor Janiak oraz restaurator Michał Kowalski. Budynek przy ul. Wielkie Garbary 45 (44) był własnością rodziny Bollandów z Krakowa. tak jak na przestrzeni lat nie zmieniali się właściciele kamienicy, tak przez lata kupiec Feliks skibiński prowadził w tym miejscu skład towarów kolo- nialnych. W 1933 roku na pewno był tutaj czynny warsztat cholewkarski Chaima Mordkowicza. Jan Mąkolski, stefan zaleski, a w 1933 roku Józef Czubak byli nato- miast kolejnymi dysponentami kamienicy nr 46 (42). to tu antoni Pabiszczak przez lata prowadził swoją piekarnię, mieszkała akuszerka stanisława ignasiak, a przez krótki okres – wymienia się go bowiem tylko w 1926 roku – pracował obuwnik Jan Kulesza. Dom nr 47 (40) należał najpierw do Juliusza Frosta, potem stanisława Głowinkowskiego, Wiktora Kuckiewicza i  wreszcie antoniego Krzewskiego. W  1923  roku swoją siedzibę miało tu Wielkopolskie towarzystwo Handlu Drobiem. W  późniejszych książkach adresowych informacja o  nim już się nie pojawia. z kolei kamienica nr 48 (38) należała przez lata do rodziny Markowskich. Wśród firm, które się tu rozwijały, należy wymienić sprzedaż towarów galanteryj- nych i modniarskich przez braci Marmurowicz w 1926 roku oraz skład spożywczy Franciszka nowackiego. Przez lata pracował tu mistrz rzeźnicki Michał zgoła. Wieloletnim gospodarzem budynku przy Wielkich Garbarach 49 (36) był Kazimierz Świerkowski, który sprzedawał m.in. torebki papierowe. Długo dzia- łał tu Polski Piec Józefa szymańskiego, współpracujący na początku z  panem Bręczewskim (Ludwikiem lub Piotrem), mający w swojej ofercie piece kaflowe, maszyny i narzędzia piekarskie. na pewno przez jakiś czas znajdował się tu warsz- tat obuwniczy Melchiora sobkowiaka, stanisław Dukowski oferował usługi rzeź- nicze, natomiast skład spożywczy prowadził Ludwik Śpiączka. Posesja przy Wielkich Garbarach 50 (34) należała do Maksa Reinkego. oprócz wspomnianej już restauracji działał tu w latach 1923–1933 zakład instalatorski Jana stachowiaka. W książce adresowej z 1923 roku wspomina się również o skła- dzie mąki Kazimierza szynka. trzy lata później pojawia się informacja o funkcjo- nowaniu w tym miejscu stolarni Wincentego Majewskiego. Przez lata budynek nr 51 (32) należał do Daniela Jakóbczyka, w 1930 roku jako właścicielka figuruje już jednak Józefa Konieczna. W 1923 roku znajdował się tu skład spożywczy Jana Henisza, choć nazwisko właściciela nastręcza pew- nych wątpliwości. Przez lata kamienicę zamieszkiwał kupiec imieniem Jan, któ- rego nazwisko w każdej książce adresowej zapisane jest nieco inaczej. swoją sto- larnię w 1923 roku prowadził tu stanisław Przeniczny. We wszystkich książkach adresowych pojawia się w spisie mieszkańców nazwisko dorożkarza Walentego Cichowlasa, które widnieje także w dziale branżowym z 1923 roku. Dzięki infor- macji z 1926 roku wiemy też, że stolarnię prowadził tutaj Bronisław Wrzesiński. Kamienica nr 52 (30) należała do rodziny neugebauerów – najpierw Elżbiety, a potem Elizy, jak podaje książka adresowa z 1933 roku, choć możliwe, że tak naprawdę to ta sama kobieta. W 1923 roku działała tutaj stolarnia Wawrzyna lub Władysława (obaj byli stolarzami o takim nazwisku) tomaszewskiego, trzy lata Justyna Żarczyńska 184 później stolarnie stanisława Michalaka i  stanisława Probańskiego oraz zakład kamieniarsko-rzeźbiarski Mieczysława Różańskiego. Rodzina Racławskich była w posiadaniu kamienicy przy Wielkich Garbarach 53 (28). z danych z książki adresowej z 1923 roku wynika, że galanterię sprzedawał tutaj szczepan Walaszyk, Edward Hederych prowadził ślusarnię, a stefan Kuźniarski stolarnię. obie praw- dopodobnie utrzymały się wiele lat. na pewno stolarz ten był mieszkańcem domu jeszcze w 1933 roku. Budynek przy Wielkich Garbarach 54 (26) należał z  kolei do rodziny Globiszów. tutaj prosperowała garbarnia szczepana Walaszyka, jednak infor- macja ta stoi pod znakiem zapytania, bo choć przez lata kamienicę zamieszkiwał mężczyzna o takim nazwisku, to według listy lokatorów był on garncarzem. Dom nr 55 według danych z 1926 roku również pozostawał w posiadaniu Globiszów. Przez lata mieszkał tu i pracował rzeźbiarz adam zielonacki. Wiadomo też, że w latach 1923–1926 pracował pod tym adresem stolarz teofil Garyantosiewicz (lub Garyantesiewicz), natomiast warsztat obuwniczy prowadził Marcin Wiśniewski. Mieszkała tu ponadto położna antonina swędrzyńska. Pewien problem z owym budynkiem daje o sobie znać w zestawieniu z danymi z późniejszych książek adre- sowych. W 1930 roku brakuje bowiem informacji o budynkach nr 54 i 55, nato- miast w książce adresowej z roku 1933 numeracja kończy się właśnie na nr. 55, przy czym nieruchomość opisana została jako własność magistratu. Wielkie Garbary 56 w książce adresowej z 1923 roku w ogóle nie widnieją. Pojawiają się trzy lata później, kiedy podana została informacja, że budynki nr 56/57 i  sąsiadujące z  nimi zabudowania przy ul. Raczyńskich 1 zajmowało Gimnazjum św. Marii Magdaleny (24). W przypadku zabudowań Wielkich Garbar z końcowymi numerami należałoby tym samym postawić znak zapytania. tama Garbarska była przede wszystkim miejscem licznych składów i  hur- towni, natomiast zlokalizowane tutaj nieruchomości wielokrotnie zmieniały wła- ścicieli. tym samym tama Garbarska 1–3 należała do stanisława Janczewskiego, dr. stanisława Krzyżankiewicza, a w 1933 roku do Magistratu st. m. Poznania. W roku 1923 pod nr. 2 i 3 mieściły się składnice. tutaj obrabiał skóry Piotr Parol, o którym wspomniano w książce adresowej z 1923 roku. W roku 1926 pojawia się wzmianka o składzie drzewa adolfa simona oraz mąki Feliksa seipperta i Michała Łukowskiego, które mieściły się przy tamie Garbarskiej 1. Józef nowacki świad- czył tu wówczas usługi rzeźnicze. Julia Rosenberg była posiadaczką budynków nr 4–6. numery 4 i 5 w 1933 roku należały do Marty Raphael. W kamienicy nr 4 mieściła się wówczas piekarnia Franciszka Mikołajczaka, skład stanisława Langera oraz skład drewna ignacego Koniecznego, który zajmował również teren oznaczony nr. 5. Drewno sprzedawała firma W. Grzesiak i ska. W 1923 roku pojawia się również wzmianka, że istniał tutaj dom przemysłowo-handlowy Mercator. oprócz tego w latach 1923–1926 działała pod tym adresem destylarnia i fabryka wódek Eryka Lessera. Pod nr. 6 garbar- nię prowadzili Jarczewski i Witecki. ten ostatni budynek należał w 1933 roku do magistratu. teren Rzeźni Miejskiej oznaczony numerami 7–9 (101/111) należał najpierw do Gminy Miejskiej, a później – magistratu. Własnością Gminy Miejskiej był rów- nież niezabudowany jeszcze w 1926 roku teren przy tamie Garbarskiej 10. Dzięki RZEŹNICY, KUPCY I WDOWY Poznań, Wielkie Garbary 6. Wielkie Garbary (ob. ul. Garbary), lata 20. XX w., ze zb. Biblioteki Uniwersyteckiej w Poznaniu książce adresowej z 1933 roku dowiadujemy się, że znajdowała się tu Poznańska Spółka Opałowa L. Klobukowski i Ska. Nieruchomość nr 11 należała do fiskusa kolejowego, a w roku 1933 do Skarbu Państwa. Według danych z 1933 roku nie- zabudowany teren przy Tamie Garbarskiej 12-17 przez długi czas był własnością fiskusa kolejowego. Stacja Pomp pod numerem 18 (120) pozostawała już jednak w gestii magistratu. Do Gminy Miejskiej należały zabudowania przy Tamie Garbarskiej 19-22. Przez lata zlokalizowane były tu składnice. W 1926 roku pod nr. 21 działała Hurtownia Związkowa T.A., natomiast pod nr. 19-20 mieściły się w 1933 roku: składnice towarów kolonialnych Stanisława Berełkowskiego oraz Cygańskiego i Semmy, a także Towarzystwo Alfa-Laval — wirówki i maszyny mleczarskie. Pod nr. 21 funkcjonowała składnica fabryki W. Tomaszewski i Ska, która produko- wała baterie, szprychy rowerowe oraz igły gramofonowe. Budynki przy Tamie Garbarskiej 22 należały do K.K.O. miasta Poznania. Tu znajdował się skład nasion Aleksandra Szyftera oraz fabryka musztardy „Stella” Ska z o.o. Budynki pod nr. 23 były w 1923 roku własnością Wielkopolskiego Centrum Tapicerskiego [*], ale już trzy lata później należały do Spółdzielni Spożywczej „Zgoda, która jeszcze w 1933 roku miała tam swoją składnicę. Zbigniew Waligórski prowadził tu skład tapet i linoleum. W 1926 roku w książce adresowej wymienia się także skład towarów kolonialnych Alimentarja T. z o.p. Przy Tamie Garbarskiej 24 zlokalizowane były spichlerze. W 1923 roku podano informację, że Edward Krug i Syn prowadzili w tym miejscu hurtownię towarów kolonialnych i palarnię kawy. Tereny przy Tamie Garbarskiej 25-28 należały do pana Sarnowskiego, któ- rego imienia nie sposób ustalić. Miał on mieszkać przy ul. Mazowieckiej 7, 185 Justyna Żarczyńska 186 jednak żaden sarnowski według listy alfabetycznej mieszkańców Poznania nie był tam zameldowany. W  1923  roku działał tu warsztat kowalski antoniego Ławniczaka, a Jakób Kurczewski prowadził wypożyczalnię powozów. Wtedy też pod nr. 26–28 Józef Żarnowski i ska zajmował się sprzedażą skór. W 1926 roku właścicielem zabudowań była już szwaczka E. Laube. W tym czasie pojawia się informacja o zakładzie rzeźbiarskim niewieckiego i Błaszczyka. Pod nr. 26 znaj- dował się ponadto skład skór Kazimierza Gruszczyńskiego oraz składnica Józef Żarnowski i ska. Urzędował tu spedytor Czesław Bobowski, pod nr. 25/27 stolar- nię prowadził Jan Drużbicki, a pod 27 znajdowała się składnica węgla Walentego teppera. Po E. Laube budynki przejął kupiec Wacław Żarnowski. W książce adre- sowej z 1930 roku reklamował się seweryn Pawlicki – właściciel Fabryki Mebli stylowych. W  1933  roku Franciszek Ciesielski prowadził w  tym miejscu skład fryzjerski, Jan Pawłowski i  Ludwik Wiśniewski skład materiałów budowlanych i opałowych, Józef Kołaczkowski – przyborów rzeźnickich, Walczak Dąbrowski – węgla, Jan szuwart – skór surowych, a Wacław Żarnowski – skór wyprawnych. znajdowała się tu również składnica Kaliklora, biuro Żeglugi Wielkopolskiej oraz plac budowy nagrobków stanisława niewieckiego. Działały wreszcie liczne fabryki: wyrobów mięsnych Walentego Janiaka, wełny drzewnej stanisława szelągowicza oraz obuwia Małolepszego. Jak widać, nie wszystkie dane zawarte w  książkach adresowych są jedno- znaczne. nie zmienia to jednak faktu, że dzięki bogatym informacjom pocho- dzącym z  tego specyficznego źródła historycznego możemy dziś z  powodze- niem podjąć próbę rekonstrukcji obrazu życia społeczno-gospodarczego Garbar w dwudziestoleciu międzywojennym. 187 alina Kucharska Leitgeberowie z Garbar W XViii wieku w podpoznańskich wsiach osiedliło się kilkadziesiąt rodzin, które pomóc miały w odbudowie zniszczonej w wyniku wojen okolicy. Wśród nich byli Leitgeberowie, przybyli do Polski, według rodzinnej tradycji, w 1740 roku. Rodzina, której kolejni przedstawiciele mieli się zapisać w historii Poznania złotymi zgłoskami. Czynni zawodowo, nie unikali angażowania się w sprawy społeczne, służąc miesz- kańcom miasta na wielu polach. Miejscem, z którym związali się bardzo wcześnie i z którego wyszło wielu zasłużonych dla lokalnej społeczności działaczy, był dom na rogu ulic Garbary i Wodnej. Miejsce to stało się ich własnością jeszcze w wieku XViii. Wszystko zaczęło się od antoniego (1770–1844), pierwszego przedstawiciela rodziny urodzonego w Poznaniu (a właściwie pod Poznaniem, na Ratajach będą- cych wówczas podmiejską wsią), który odznaczał się, podobnie jak później jego potomkowie, życiową zaradnością i smykałką do interesów. antoni Leitgeber był synem krawca, ale w ślady ojca nie poszedł, do czego też ojciec go nie namawiał „widząc, że […] igła byłaby za lekka, namówił go do młota, na co tenże chętnie przystał […]”1. nauki nowego fachu pobierał u  jednego z  poznańskich kowali, a później udał się w podróż po kraju i dalej, za granicę, by pogłębiać zdobytą wie- dzę i umiejętności. Po powrocie w 1790 roku rozpoczął samodzielną działalność, najpierw na Świętym Wojciechu. nie osiadł jednak w swoim warsztacie, od czasu do czasu podróżując z  towarem „po jarmarkach”2. Wkrótce został też przyjęty w poczet obywateli miasta Poznania. antoniemu wiodło się nie tylko w pracy zawodowej, ale także w życiu prywat- nym. trzy lata po powrocie do Poznania w kaplicy kościoła Bożego Ciała odbył się jego ślub z Marianną Klarą (1772–1846), córką zamożnego poznańskiego miesz- czanina Jana nowiszewskiego3. Dzięki zyskom, jakie czerpał z  warsztatu, oraz ożenkowi, mógł pomyśleć o powiększeniu interesu. zakupił od ojca, Jana Kaspra, część nieruchomości położonych na rogu ulic Wodnej i Garbary, które ten z kolei nabył od poznańskiego kupca andrzeja akermana. Ów teren, wraz z  domem z muru pruskiego i obszernym dziedzińcem, położony był tuż przy bramie wień- czącej ul. Wodną, poza miejskimi murami, które wówczas wciąż otaczały Poznań. niedługo potem krajobraz tego miejsca miał się jednak zmienić, a ul. Garbary stać się miała jednym z głównych traktów miejskich, dając Leitgeberom dogodne warunki do dalszego urządzania się w mieście. 1 M. Motty, Przechadzki po mieście, t. ii, Warszawa 1957, s. 375 2 tamże. 3 s. Leitgeber, Dzieje rodziny Leitgeberów od XVIII do XX wieku, Poznań–Wrocław, 2002, s. 26. ALINA KUCHARSKA Leitgeber szybko stał się jednym z najlepszych poznańskich kowali, o czym świadczą miejskie zlecenia. To z jego warsztatu pochodziły elementy żelazne wykorzystane przy odnawia- niu mostu Chwaliszewskiego oraz dźwig, który posłużył do oczyszczania koryta Warty z kamieni i pni drzew utrudniających rzeczną żeglugę. Jego dziełem był także pierwszy w mie- ście piorunochron, zamontowany na przyrynkowej kamienicy należącej do kupieckiej rodziny Bielefeldów*. Był także Antoni ofiarnym i odważ- nym człowiekiem. Podczas wielkiego pożaru Poznania w 1803 roku stał 1. Antoni Leitgeber, portret pędzla poznańskiego na czele „oddziału straży bezpie- malarza Edwarda Gillerna, 1842 r., fot. obrazu zezb. czeństwa, ratującego „życie i mienie Muzeum Historii Miasta Poznania (dalej: MHMP) współobywateli”*. I choć pożar objął także ulicę Garbary i połowę jego domu, nie odstąpił od powierzonych mu obowiązków. Wprawdzie reszta mienia padła wkrótce łupem złodziei, lecz dzięki ocalałym oszczędnościom i wsparciu, jakiego pogorzelcom udzieliły pruskie władze, na rogu ulic Wodnej i Garbary stanęły wkrótce dwie nowe, murowane kamienice. Z innymi trudnościami musiał się zmierzyć Antoni, zwany „Wulkanem poznań- skim, po 1806 roku. Bo choć „Francuzi dali mu się nieraz we znaki, przymuszając do naprawiania furgonów, lawet armatnich lub podkuwania koni, za co ani »Bóg zapłać« nie usłyszał”, to jednak skorzystał ze współpracy władz polskich z Francuzami, nowo utworzone Księstwo Warszawskie potrzebowało bowiem sprzętu wojsko- wego dla swojej armii*. W samym tylko 1812 roku powstało w jego zakładzie kil- kadziesiąt nowych wozów amunicyjnych. Na dokumencie potwierdzającym odbiór sprzętu widniał podpis ministra wojny, ks. Józefa Poniatowskiego. Mimo zysków, jakie przynosił interes, Antoni wciąż poszukiwał nowych zajęć. W tym samym cza- sie, gdy w warsztacie przy ul. Garbary powstawało armijne wyposażenie, przy ul. Szerokiej (ob. Wielkiej) założył wytwórnię wódek, a po jej zlikwidowaniu zajął się handlem zbożem na potrzeby wojska”. Zaciągnął się ponadto w szeregi Gwardii Narodowej, którą to służbę zwieńczył awansem na stopień porucznika. Stał na czele jednostki, która brała udział w przeglądzie formacji dokonanym podczas pobytu w Poznaniu króla saskiego i księcia warszawskiego Fryderyka Augusta I. Leitgeberowie byli jedną z pierwszych bamberskich rodzin, które opowiedziały się za polskością. Antoni należał do trzeciego pokolenia mieszkającego w Polsce, 48. Karwowski, Historya Wielkiego Księstwa Poznańskiego 1815-1852, t. I, Poznań 1918, s. 116. 5M. Motty, Przechadzki..., s. 376. $'Tamże. 78. Leitgeber, Dzieje rodziny..., s. 23. 188 Leitgeberowie z Garbar 189 i choć ożeniony z Polką, nadal silnie związany był z narodowością swoich przod- ków8. W  mowie i  piśmie sprawniej posługiwał się językiem niemieckim, który powszechnie był używany w przedrozbiorowym Poznaniu. Korzystał ponadto z nie- mieckojęzycznej książeczki do nabożeństwa, oprawionej w czerwoną skórę, na której wytłoczone były herby Polski i Litwy9. Jednak o jego stosunku do rozgrywających się wówczas wydarzeń świadczyć może fakt nadania synowi, urodzonemu w roku 1809, imion Józef napoleon, co było wyrazem szacunku tak dla cesarza Francuzów, któ- rego „był wielkim czcicielem”, jak i narodowego bohatera, ks. J. Poniatowskiego10. Po upadku Księstwa Warszawskiego pracował jeszcze kilka lat w swoim warsz- tacie. M. Motty wspomina, że będąc dzieckiem, widywał w głębi podwórza niemło- dego już człowieka „dość wysokiego wzrostu, silnej budowy i dobrej tuszy, któ- rego głowa pod czarnym włosem miała twarz pełną, rumianą, z wydatnym nosem i brunatnymi oczyma, spoglądającymi na świat wesoło”11. Po zamknięciu warsz- tatu, mimo zgromadzenia znacznego majątku, nie wycofał się z życia zawodowego ani społecznego. Poza tym zatroszczyć się musiał o przyszłość gromadki swoich dzieci. W 1822 roku wydzierżawił myto mostowe na moście Chwaliszewskim od władz miejskich, „na czym nieźle wyszedł”12. Ponadto został członkiem pierwszej Rady Miejskiej, która powstała po utworzeniu Wielkiego Księstwa Poznańskiego. nie szczędził też „datków dla sprawy narodowej”13. Dzięki jego wsparciu syno- wie, Karol i Józef napoleon, wzięli udział w powstaniu listopadowym. nie mogło go także zabraknąć w gronie członków założycieli towarzystwa Bazarowego oraz Kasyna Polskiego14. o pozycji i szacunku, jakim był darzony, świadczy fakt, że kro- cząc w pierwszej parze z Konstancją Cyprianową Jarochowską, otworzył uroczy- stym polonezem bal karnawałowy zorganizowany w  Bazarze w  1842  roku. za Leitgeberem podążał, w parze z Marianną Leitgeber, przyjaciel rodziny dr Karol Marcinkowski. W owym wydarzeniu wzięło udział około 700 osób15. W  tym samym  roku małżonkowie obchodzili złote gody, z  okazji których w kościele farnym odbyło się uroczyste nabożeństwo, po jego zaś zakończeniu przy- jęcie w domu przy ul. Garbary, na którym zjawili się licznie członkowie rodziny i znajomi. Mów i toastów wzniesiono tego dnia wiele. Wśród mówców znalazł się m.in. osiemnastoletni Kazimierz Kantak, wnuk jubilatów16. Małżonkowie otrzymali liczne pisma gratulacyjne, sami natomiast podarowali gościom pamiątkowe srebrne sztućce, na których znajdowała się data oraz inicjały gospodarzy17. Wówczas też wyko- nane zostały portrety przedstawiające antoniego i Mariannę, pędzla poznańskiego 8 tamże, s. 22. 9 Był to prawdopodobnie prezent syna, Józefa napoleona, podarowany z okazji pięćdziesiątej rocznicy ślubu. 10 s. Leitgeber, Dzieje rodziny…, s. 23; archiwum Państwowe Poznań, Bolesław Leitgeber – spuścizna, sygn. 40. 11 M. Motty, Przechadzki…, s. 375. 12 tamże, s. 377. 13 tamże. 14 W. Jakóbczyk, W poznańskim Bazarze 1838–1939, Poznań 1986, s. 22. 15 s. Karwowski, Historya…, s. 297. 16 s. Leitgeber, Przyjaźń do grobowej deski, „Kronika Miasta Poznania” (dalej: KMP), 1996/3, s. 115. 17 tenże, Dzieje rodziny…, s. 24–25. ALINA KUCHARSKA malarza Edwarda Gillerna, które zawi- sły na ścianach pokoju stołowego”. Antoni, świadomy upływu czasu, już w 1834 roku zlecił budowę rodzin- nego grobowca na cmentarzu farnym na Wzgórzu św. Wojciecha, który stał się miejscem spoczynku pięciu poko- leń rodziny Leitgeberów. Był pierw- szym, który w nim spoczął. W jego pogrzebie wzięli m.in. udział, wezwani specjalnym okólnikiem, członkowie "Towarzystwa Bazarowego””. Marianna zmarła dwa lata później w rodzinnym domu przy ul. Garbary. M. Motty w swoich Przechadzkach wspomina Antoniego Leitgebera, kreśląc portret 2. Marianna Leitgeber, portret pędzla poznańskiego człowieka, który dał rodzinie solidne malarza Edwarda Gillerna, 1842 r., podstawy materialne oraz piękny fot. obrazu ze zb. MHMP przykład życia: „Sam sobie wszystko zawdzięczał, własną ciężką pracą doszedł do dobrego mienia, miał uczciwe imię między ludźmi, dzieciom zabezpieczył przyszłość”. Z trzynaściorga dzieci Leitgeberów ośmioro zmarło w dzieciństwie. Pozostałą piątkę, trzy córki i dwóch synów, rodzice kolejno chrzcili w kolegiacie św. Marii Magdaleny. Synów, Karola (1807-1846) i Józefa Napoleona (1809-1858), po osiągnięciu odpowiedniego wieku posłano na nauki do Gimnazjum św. Marii Magdaleny. Po ich ukończeniu obydwaj obrali, wzorem ojca, praktyczne zawody. Córki zaś „wyszły za mąż należycie wyposażone”. Nim synowie zdołali ukończyć edukację i się ustatkować, wzięli udział w powstaniu listopadowym, przedzierając się przez graniczny kordon w grudniu 1830 roku. Dzięki finansowemu wsparciu ojca zdołali zakupić wierzchowce, umundurowanie i cały ekwipunek niezbędny w czasie kampanii. Józef Napoleon służył w pułku ułanów wchodzącym w skład brygady gen. Józefa Dwernickiego. Walczył w zwycięskich dla Polaków starciach pod Stoczkiem i Nową Wsią. Wraz z brygadą dotarł na Wołyń, gdzie w jednej z potyczek został ranny w nogę. W późniejszych latach Józef Napoleon dzielił się z najbliższymi powstań- czymi opowieściami. Jednym z jego słuchaczy był mały Kazio Kantak (1824— 1886), jego siostrzeniec, który wraz z matką Faustyną Konstancją (1797-1876) zamieszkał w domu przy ul. Garbary 16 po śmierci ojca — Franciszka Kantaka. „Małego blondynka” w towarzystwie starych Leitgeberów spotykał nieraz w czasie 18'Tenże, Rodzina w kalejdoskopie, KMP, 1999/4, s. 95. W A. Skałkowski, Bazar Poznański, Poznań 1938, s. 49; Zob. A. Leitgeber — Nekrolog, „Gazeta Wielkiego Księstwa Poznańskiego” 1844, nr 288. 20M. Motty, Przechadzki..., s. 377. 21 Tamże. 190 LEITGEBEROWIE Z GARBAR swoich „przechadzek* M. Motty”. W latach 1834-1841, dzięki finanso- wemu wsparciu dziadka Antoniego, K. Kantak uczył się w Gimnazjum św. Marii Magdaleny. To właśnie z rodzinnego domu matki wyniósł głębokie poszanowanie dla polskiej historii i romantycznej literatury. Wojennych przygód z wielkim zainte- resowaniem musiał również słuchać syn Józefa Napoleona — Mieczysław, który po wielu latach utrwalił je na kartach książki Czesław, czyli cudowne są drogi Opatrzności (1861), przeznaczonej dla szerokiego kręgu odbiorców”. Po upadku powstania „nieuniknął 3. Bolesław Teodor Leitgeber, pan Józef pruskiej pokuty za wojacz- fot. ze zb. MHMP kę”*, Po odsiedzeniu kary więzienia i pokryciu przez ojca grzywny bracia pomyśleć musieli o przyszłości. Starszy, Karol, został piwowarem na Chwaliszewie, gdzie otworzył browar. Był „z twarzy i włosów podobny do ojca [...] robił wra- żenie wesołego i przyjacielskiego kawalera, biorącego życie trochę z łatwej stro- ny”. Początkowo interes szedł dobrze, wkrótce jednak „nadarzył mu się [...] jakiś mariaż z miłości niezupełnie trafny, stąd trudności w życiu, a po paru latach zja- wiła się choroba, której pan Karol uległ w młodym wieku”. Młodszy z braci, Józef Napoleon, ukończył praktyki handlowe i 6 listopada 1833 roku otworzył w ofiarowanej mu przez ojca rodzinnej kamienicy, a także przy jego finansowym wsparciu, „skład towarów kolonialnych i płynów Bachusa”. Ów zakład prowadził przez następne ćwierć wieku, jego produkty trafiały zaś do poznańskich kamie- nic oraz wielkopolskich dworów”. Ze sklepu Leitgebera „niejedna filiżanka mokki i niejedno cygarko rozweseliło” niejedną duszę”. Firma rozwijana w trudnych dla gospodarki i Polaków czasach jest świadectwem charakteru założyciela, jego zarad- ności i poważnego podejścia do życia, co odróżniało go od Karola. Usposobieniem jednak, jowialnością i towarzyskością przypominał starszego brata. W tym czasie znalazł „zgodną i miłą towarzyszkę życia” w osobie panny Salomei Dulińskiej (1811-1860), którą poślubił w 1834 roku w kaplicy kościoła 22'Tamże, s. 432. 235, Leitgeber, Dzieje rodziny... s. 35. 24'Tamże, s. 378. 25M. Motty, Przechadzki..., s. 377. 26 Tamże, s. 377. 27'Tamże, s. 378; Zob. także M. Mrugalska-Banaszak, Miejska ikonosfera na drukach reklamowych z wido- kami Poznania (1835-1939), Poznań 2012, s. 71. 28 M. Motty, Listy Wojtusia z Zawad, Warszawa 1983, s. 360. 191 ALINA KUCHARSKA W BOGU zasnął spokojnie wezoraj 0 71 godz. wie czorem oDywalel tuleiszy ś$ p. Antoni Leitlyeber, żywszy 52 lal z żoną a prze: szw 53 pełniwszy obowiązki obywatela. W miejsce osobnych uwiadomień, dopo szą i zapraszają w poniedziałek dn. 9. b. m. punkt o Żcićj godzinie na exportacyą. Poznań, dnia ©. Grudnia 1844. Wdowa, dzieci i wnuki. 4. Nekrolog Antoniego Leitgebera, „Gazeta Wielkiego Księstwa Poznańskiego” 1844, nr 295 Bożego Ciała”. Była ona dobrą gospodynią oraz troskliwą matką licznego potomstwa. Ojciec dzielił życie pomiędzy rodzinę, sklep i sprawy społeczne, do których podchodził z powagą. Za to zaangażowanie chwali go Motty i wylicza kolejne pełnione przezeń funkcje: „Nie poprzestał [...], jak teraz niejeden z kup- ców naszych czyni, na pracy około dobytku i na myśli o zarobku, lecz poczu- wając się do obowiązków obywatelskich i narodowych, brał czynny udział we wszystkim, co się w tym obrębie działo. Na ratuszu zasiadał jako członek rady miejskiej, przy kościele farnym zajmował wybitne stanowisko w kolegium zarzą- dzającym finansowymi i zewnętrznymi sprawami parafii, a gdy się zorganizo- wało tutaj towarzystwo dobrowolnej straży ogniowej, stanął [...], idąc za przy- kładem ojca, na czele jednej z jego kompanii i wielokrotnie podczas pożarów narażał się na niebezpieczeństwo. [...] Owa czynność w sprawach tyczących się społeczeństwa naszego, niemniej jak i związki handlowe, zbliżały go ciągle do publiczności miejskiej i wiejskiej, której sympatie zapewnić sobie umiał wesołym i rozmownym usposobieniem oraz szczerą gotowością, jaką okazywał w przy- jacielskich usługach”. Utrzymywał ponadto kontakty z dawnymi towarzy- szami broni i choć krytycznie odnosił się do kolejnych planów powstańczych, nie pozostał bezczynny w obliczu wydarzeń lat 1846 i 1848. Podczas Wiosny Ludów „gorliwie [...] wypełniał w obwodzie miejskim rozmaite rozporządzenia Komitetu Narodowego”*'. Włączył się również w starania o utworzenie w stolicy Wielkopolski stałej polskiej sceny teatralnej. Należał do Towarzystwa Wspierania Ubogich i Biednych w Poznaniu oraz Kasyna Polskiego, które mieściło się w Bazarze*. Zmarł na zapalenie płuc w swoim domu przy ul. Garbary. Kondukt pogrzebowy, w którym uczestniczyli m.in. członkowie straży ogniowej i bezpie- 29 Tenże, Przechadzki..., s. 379. 30 Tamże, s. 378. 3L'Tamże, s. 379. 321W. Jakóbczyk, W poznańskim..., s. 33. 192 LEITGEBEROWIE Z GARBAR Stanisława z Trąmpczyńskich Bolesławowa Leitgebrowa opatrzona Sakramentami tw., rozstała się : tym światem dnia 6 maja a godzinie $ z rana, przeżywszy lut 70. *ogrzeh z domu żałoby przy Wielkich Carba odbędzie się w sobolę, dnia Tb. m. m godzinie S-tej po południu do grobowca rodrianego ma ćmertarzu starym famym, o czem krewnym: | znajomym: donoszą. prośiąc o modlitwę za duszę Zmarłej ciężko str dzieci i wnuki. Nabożeństwo talobne adprawi się w każciele farmym o godzinke 10 przed południem rówmieł w sabetę Osobnych uwiadomień nie wysyła się 5. Nekrolog Stanisławy z Trąmpczyńskich Leitgeber, „Dziennik Poznański” 1914, nr 105 czeństwa oraz liczni kupcy, porównywalny był z tym, który dekadę wcześniej żegnał dr. K. Marcinkowskiego. W pośmiertnym wspomnieniu odnotowano, iż to z domu rodzinnego wyniósł „zamiłowanie pracy i porządku, bezwarunko- wej poczciwości i miłości do ziemi rodzinnej”**. Rodzinną tradycję kontynuował najstarszy z siedmiorga dzieci Józefa Napoleona, Bolesław Teodor (1835-1896). Jako dwudziestotrzylatek musiał po śmierci ojca przerwać praktykę w Szczecinie, by zająć się firmą. Wkrótce został także opiekunem trzech braci i siostry. Sprzedał wówczas zmagazyno- wane przez ojca w podziemiach byłego klasztoru Jezuitów zapasy wina węgier- skiego, za co uzyskał spory kapitał, dzięki któremu rozwinął handel i spła- cił rodzeństwo”. Szybko został najzamożniejszym poznańskim kupcem. Do zgromadzonego majątku dołączył zaś wkrótce otrzymany w spadku folwark Czerleinko pod Poznaniem, który stał się ulubionym miejscem wypoczynku. Wypoczywał jednak rzadko, głównie ze względu na liczne rodzinne, zawodowe i społeczne obowiązki. Był członkiem Rady Miejskiej, sekretarzem Korporacji Kupców Chrześcijańskich, należał m.in. do Towarzystwa Pożyczkowego Miasta Poznania (późniejszy Bank Przemysłowców), instytucji, którą uratował przed bankructwem, Polskiego Komitetu Wyborczego i Centralnego Komitetu Wyborczego, Towarzystwa Czytelni Ludowych, Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk”, Bolesław musiał się także zatroszczyć o wykształcenie braci. Mieczysław (1841-1893) postanowił zostać księgarzem. W czasie praktyk, które odbywał 33 Kronika miejscowa. Poznań, 26 Kwietnia, „Gazeta Wielkiego Księstwa Poznańskiego” 1858, nr 97, s. 3. 34 Cześć temu, kto odpowiedział chociażby najskromniejszemu powołaniu swojemu, „Gazeta Wielkiego Księ- stwa Poznańskiego” 1858, nr 98, s. 3. 35 5, Leitgeber, Bolesław Leitgeber, KMP, 1998/1, s. 338-339. 36 Zob. Tamże, s. 341-342; S. Karwowski, Historya Wielkiego Księstwa Poznańskiego 1852-1863, t. II, Poznań 1919, s. 231-232, 424; tegoż, Historya Wielkiego Księstwa Poznańskiego 1890-1814, t. III, Poznań 1931, s. 78; Wiadomości miejscowe i potoczne — Poznaniowi ubył znowu, „Dziennik Poznański” 1896, nr 168, s. 4. 193 alina Kucharska 194 najprawdopodobniej w  jednej z  księgarń warszawskich, doszła go wiadomość o wybuchu powstania styczniowego. Wziął w nim udział wraz z młodszym bra- tem Bronisławem (1846–1929), którego zabrał bez poinformowania o  tym naj- starszego z  rodzeństwa Bolesława. sam Bronisław po kilku latach uczęszczania do Gimnazjum św. Marii Magdaleny, gdzie skądinąd nie wykazywał większego zapału do nauki, został przez swego opiekuna oddany na wychowanie do zakładu naukowego pastora Lustera w stęszewie, skąd uciekł i przyłączył się do brata udają- cego się do powstania. Później postanowił zostać rolnikiem. odbył nawet praktyki rolne, jednak wydzierżawionymi majątkami nie potrafił należycie gospodarować. najmłodszy z braci, Jarosław (1848–1933), poszedł w ślady Mieczysława, obierając zawód księgarza, a także drukarza. Dwaj najmłodsi Leitgeberowie różnili się bar- dzo. Bronisław był apodyktyczny i wybuchowy, Jarosława zaś cechowała rozwaga. W  1869  roku w  Bninie Bolesław poślubił stanisławę trąmpczyńską (1844– 1914), z którą doczekał się pięciorga dzieci. W 1894 roku świętowali srebrne gody. W „Kurierze Poznańskim” pisano wówczas: „Gościnny dom szanownych i kocha- nych powszechnie gospodarstwa ledwie pomieścić zdołał liczny zastęp krewnych, przyjaciół i znajomych”37. nie wszystkim jednak udało się na tę uroczystość przybyć. Bratanek jubilatów Witold nadesłał list, w którym tłumaczył się ze swojej nieobecności. Ubolewał nie tylko z powodu utraty możliwości spotkania się z rodziną, ale również skosztowania „tortów i innych smakołyków, które przy podobnych uroczystościach na stole pojawić się zwykły”38. Życząc złotych godów, zapewnił, że następnym razem pozwoli sobie „w podwójnej racyi unicestwić wspomniane już wyroby p. Pfitznera”39. zajmowane przez Leitgeberów mieszkanie na drugim piętrze kamienicy przy ul. Garbary 16 było rozległe. tak zapamiętał je wnuk Bolesława i jego imiennik: „Wchodziło się do śnieżnobiałej sieni, po czym czekały schody ku górze, nieskazi- telnie białe, po których jakby nikt nigdy nie stąpał. […] Wpierw był przedpokój, znów o białych ścianach i prawie pusty, z którego otwierały się drzwi do dużego pokoju stołowego. […] Kilka drzwi prowadzących do amfilady pokoi nie dawało na razie znaku żywiej duszy. Dopiero za salonem, […] poczuć można było pierw- szy znak życia przy miarowym tik-tak staroświeckiego zegara. Był tam narożny pokój o ciężkich portierach, gdzie światło z zewnątrz padało stłumione. Można było jednak rozeznać złocone tytuły książek w wysokich szafach, gdzie jednakowe grzbiety z czerwonej skóry dowodziły pasji kolekcjonerskiej tego, kto tu miesz- kał. na dużym biurku znajdował się las fotografii z wnukami, synami i synowymi, a  przede wszystkim z  mężem Bolesławem, zmarłym niespodziewanie wiele lat temu w Czerleinku, jego ulubionej posiadłości wiejskiej. Był mężczyzną w sile wieku, z twarzą, której zarost w formie sumiastych faworytów przypominał nam dzieciom znane z rycin podobizny mężów stanu i generałów”40. 37 Kronika miejscowa, prowincyonalna i  zagraniczna – Państwo Bolesławostwo Leitgeberowie, „Kurier Poznański” 1894, nr 92, s. 4. 38 Album pamiątkowy Srebrnego Wesela Bolesława i Stanisławy z Trąmpczyńskich Leitgeberów, Muzeum Historii Miasta Poznania, D 4716. 39 tamże; Popularna wówczas cukiernia założona przez antoniego Pfitznera, mieszcząca się na starym Rynku. 40 B. Leitgeber, Bez przesądów i lęku. Z albumu poznańskiego dyplomaty, malarza i podróżnika, Poznań 1993, s. 19–20. LEITGEBEROWIE Z GARBAR 6. Potomkowie Bolesława i Stanisławy Leitgeberów. Fotografia wykonana w dniu pogrzebu Stanisławy z Trąmpczyńskich, 1914 r. [w:] S. Leitgeber, O życiu towarzyskim w Wielkopolsce w XIX i XX wieku. Jak je pamiętam, Poznań 2001 W 1896 roku Bolesław udał się do Czerleinka, by zażyć zalecanego przez lekarzy wypoczynku. Podczas jednego ze spacerów pośród pól dostał ataku serca. Jego śmierć wywołała „żal powszechny — jak pisano na łamach „Dziennika Poznańskiego” —- Nieboszczyk bowiem dzielnie i wysoko trzymał sztandar kupiectwa polskiego w Poznaniu”*. Na początku XX wieku podczas kolejnej przebudowy dokonanej przez jego syna Stanisława znaleziono puszkę z butelką starego wina wewnątrz i papierami. Na jednej z kartek Bolesław przed laty napi- sał: „Dzieciom moim życzę szczęścia, które ich nie minie, jeżeli będą miłowały prawdę, pracę i uczciwość”*. Wdowie po Bolesławie — Stanisławie z Trąmpczyńskich - pomagała w pro- wadzeniu domu szwagierka Stanisława Hermenegilda (1844-1917), wdowa po Karolu Kratochwilu, który w wyniku niepowodzeń w interesach stracił cały majątek*. W pamięci jej wnuka Stanisława Leitgeber zapisała się jako lekko zgar- biona staruszka, którą zwano powszechnie Businką. Przywodziła na myśl królową Wiktorię, która „prowadziła swoisty »dwór« otoczony swoistym nimbem. Mimo pozornej ciszy dom na Garbarach był skądinąd wielce ruchliwy i gwarny. Myślę przede wszystkim o wielkich dorocznych festynach, imieninach czy tradycyjnej gwiazdce, zwłaszcza tej ostatniej, jednoczącej naszą liczną rodzinę przy długim stole wigilijnym. [...] Obok tego było wiele mniej głośnych, za to bardzo częstych okazji, kiedy u Businki spotkać było można zawsze kogoś ze stałych bywalców jej domu, czy przychodzili oni »z miasta«, czy przybywali »ze wsi«”*. Po jej śmierci mieszkanie zajął syn Stanisław (1871-1922). Początkowo wspólnie z bratem Janem 4 Wiadomości miejscowe i potoczne — Poznaniowi ubył znowu, „Dziennik Poznański” 1896, nr 168. 42.5, Leitgeber, Dzieje rodziny..., s. 45. 43.B. Leitgeber, Bez przesądów..., s. 20. 445, Leitgeber, Bolesław Leitgeber..., s. 349, 351. 195 alina Kucharska 196 nepomucenem (1870–1922), mającym przejąć rodzinną firmę, o czym świadczą pierwsze litery imion, prowadził on skład kolonialny. Po dwóch latach drogi braci rozeszły się jednak z powodu rozbieżności związanych ze sposobem prowadzenia firmy. Jan nepomucen wycofał się wówczas ze spółki i zajął się produkcją cygar. Wraz ze stanisławem do domu przy ul. Garbary ponownie zawitało bujne życie towarzyskie, czemu sprzyjała zarówno jego, jak i jego żony Haliny z Golskich nieco rubaszna i pogodna natura. Dom był zawsze pełen gości podejmowanych „ze staropolskim gestem”45. Po nim firmę przejął jego syn Józef napoleon, który nie posiadał jednak talentów pradziadka. Bezgraniczne zaufanie, jakim darzyła go matka, prawowita właścicielka firmy, która nie interesowała się jej stanem, doprowadziło do katastrofy. Rozrzutność, skłonność do kieliszka, a przede wszyst- kim brak doświadczenia zmusiły do ogłoszenia w  1926  roku upadłości firmy J.n. Leitgeber46. zlicytowano dobytek kilku pokoleń rodziny. Portrety antoniego i  Marianny zostały sprzedane przez wdowę po stanisławie stryjecznemu bratu męża – Władysławowi Janowi. ona sama, wraz z dziećmi, opuściła zaś dom przy ul. Garbary 1647. tak zakończyła się historia Leitgeberów na Garbarach. Choć sklep nadal był prowadzony pod starą, dobrze wszystkim znaną firmą, to już jednak z nowym właścicielem. sami Leitgeberowie byli wówczas liczną familią, której członkowie zamieszkiwali nie tylko Poznań, ale i dalsze zakątki kraju, trudniąc się przy tym nie tylko handlem. Rodzina, której początek dał antoni, zasłużyła się miastu, wydając wielu zasłużonych przedstawicieli, dzielących swój czas pomiędzy życie rodzinne, zawodowe oraz działalność dla dobra społeczeństwa. Wszystko to w niełatwym okresie zaborów. 45 tenże, Dzieje rodziny…, s. 99. 46 tamże, s. 191. 47 tamże, s. 25. 197 Magdalena Mrugalska-Banaszak Ulica Garbary i okolice na drukach reklamowych1 Jeszcze do niedawna w  drukach reklamowych widziano przede wszystkim źródło do badań nad historią gospodarczą i społeczną, nad przeobrażeniami kul- turowymi, nie doceniając ich walorów ikonograficznych. a przecież dostarczają one nie tylko informacji o firmach i instytucjach, ale także dzięki tym, na których zamieszczono fragmenty widoków miasta, możemy poznać nierzadko nieznane dotąd rejony Poznania, odkrywać nowe, a właściwie stare miejsca, takie, które kil- kadziesiąt lat temu funkcjonowały w miejskiej przestrzeni, póki nie zostały zastą- pione przez inne. Bez wątpienia warto spojrzeć na druki reklamowe jak na dzieło sztuki użytkowej i nowe, niewykorzystane do tej pory w pełni źródło historyczne do dziejów miasta. ul. Wielkie Garbary (ob. Garbary) Nr 15 (d. Raczyńskich 13/14) – „Drukarnia Katolicka Tow. Akc.” W  1915  roku Józef Winiewicz założył przy ul. Podgórnej 7 Drukarnię i Księgarnię Katolicką. trzy lata później powiększył firmę i uruchomił introliga- tornię2. W roku 1919, przy finansowym wsparciu hr. Krzysztofa Mielżyńskiego, kupił niemiecką drukarnię L. neumeyera przy al. Marcinkowskiego 24 (założoną w 1853 r.) i tam przeniósł swoją firmę, którą przekształcono w spółkę akcyjną, a Winiewicz został jej dyrektorem. W ciągu następnych lat drukarnia została roz- budowana i wyposażona w nowoczesne maszyny. z czasem pomieszczenia przy al. Marcinkowskiego okazały się za małe, w związku z czym w 1924 roku zakupiono parcelę przy ówczesnej ul. Raczyńskich 13/14 i tam wybudowano nowy gmach drukarni, który uroczyście otwarto 25 października 1927 roku3. Kryzys gospo- darczy początku lat 30. dotknął także Drukarnię Katolicką i w 1933 roku została ona postawiona w stan likwidacji, a trzy lata później ustanowiono zarządcę przy- musowego. Już w 1931 roku część budynku wynajęto Ubezpieczalni społecznej z przeznaczeniem na szpital4. 1 niniejszy artykuł powstał na podstawie publikacji: M. Mrugalska-Banaszak, Miejska ikonosfera na dru- kach reklamowych z widokami Poznania 1835–1939, Poznań 2012. 2 „Dziennik Poznański”, nr 101 z 2 V 1918. 3 „Przegląd Graficzny i Papierniczy” 1927, nr 44, s. 395. 4 archiwum Państwowe w Poznaniu (dalej: aPP), Drukarnia Katolicka w Poznaniu 1919–1939 (dalej: DK), sygn. 2, k. 88–89; tamże, sygn. 8, k. 5, 34–38; tamże, sygn. 11, bp. MAGDALENA MRUGALSKA-BANASZAK 4 ij DRUKARNIA-LITOGRAFJA | 23% 0 „lu, : ŚWIATŁOKOPIJA - INTROLIGATORNIACO maż, OLO WNIE mm TELEFON > 22-24 mmm — r ZAKŁADY NASZE ZNAJDUJĄ SIĘ ODTĄD W WŁASNYM GMACHU DAWNI FABRYKA H CEGIELSKIEGO PRZY UL. RACZYŃSKICH 13/q4ę. 25%" Z © > gów. LEC a 1. Reklama prasowa z 1928 r., ze zb. Archiwum Państwowego w Poznaniu (dalej: APP) Budynek Drukarni Katolickiej stanął na parceli o powierzchni 2,5 tys. m”, należącej niegdyś do fabryki Cegielskiego przy ul. Strzeleckiej 14. Parcela poło- żona była między ob. ul. Garbary a Strzelecką. Od północy zamykała ją projekto- wana ulica (na przedłużeniu ul. Łąkowej) wytyczona w miejscu zasypanej Strugi Karmelickiej, która była dawniej naturalną granicą fabryki Cegielskiego”. Ulica ta nigdy nie powstała, na planie miasta z 1917 roku zaznaczono ją przerywaną linią. Mimo że na późniejszych planach już jej nie ma, to w dokumentach firmy napi- sano, iż nowy budynek „położony [jest] w pobliżu kolejki elektrycznej [tramwaj linii nr 3 jeżdżący ul. Strzelecką] przy ulicy asfaltowanej i nowo projektowanej two- rzącej połączenie ulicy Raczyńskich z ulicą Łąkową”. Autorem projektu budynku drukarni, założonym na rzucie litery T, był architekt Marian Andrzejewski, a pra- cami kierował budowniczy Marian Garstecki. Główny gmach stanął frontem do projektowanej ulicy, boczne skrzydło zaś wzdłuż ul. Raczyńskich, i otrzymał quasi-reprezentacyjną formę utrzymaną w konwencji klasycystycznej. Centralnie umieszczony trzyosiowy portyk został zakończony trójkątnym szczytem. Elewację rozczłonkowywały pilastry, a do wnętrza prowadziło ozdobne wejście z usko- kowym frontonem. Skrzydło boczne było niższe o jedną kondygnację. Budynek drukarni był „masywny, wewnątrz i zewnątrz tynkowany, o stropach i klatkach * APP, Towarzystwo Ubezpieczeń Ogniowych w Poznaniu [Stadtische Feuer-Sozietit Posen] 1804-1918 (dalej: FS), sygn. 650, wg ubezpieczeń ogniowych fabryki Cegielskiego (z lat 1881-1909) wzdłuż projek- towanej ulicy (od ob. ul. Garbary do Strzeleckiej) stały dwie długie i wąskie szopy (88,6x6 m i 69x8 m) zbudowane w 1899 r. 6 APP, DK, sygn. 8, k. 26. 198 Ulica Garbary i okolice na drukach reklamowych 199 schodowych masywnych […], całość nowocześnie urządzona, zaopatrzona w elektryczne oświetlenie, lift, gaz, wodę i kanalizację, posadzki kryte parkietem i mozaiką, dach o konstrukcji drewnianej, kryty dachówką”. na początku lat 30. pomieszczenia głównego gmachu przebudowano, dostosowując je do potrzeb szpi- tala, natomiast drukarnia przeniesiona została do skrzydła bocznego. W 1937 roku także w nim część powierzchni wynajęto Ubezpieczalni społecznej7. Dziś w miej- scu Drukarni Katolickiej stoi kompleks budynków należący do Wielkopolskiego Centrum onkologicznego [il. 1]. Nr 36 (d. 49) – „J. Zeyland – Fabryka parowa wyrobów stolarskich, budow- lanych i mebli” W 1844 roku Józef zeyland otworzył warsztat stolarski, który mieścił się na pierwszym piętrze probostwa farnego8. W  latach 50. XiX wieku kupił posesję przy ul. za Bramką 15 i tam przeniósł swoją firmę. Ponownie zmienił miejsce na początku lat 70. Wcześniej, na przełomie roku 1869/1870, zeyland nabył parcelę przy ul. Wszystkich Świętych, położoną między ulicami Mostową a Garbary 36 (ob. 49) – to był oficjalny adres firmy, gdzie w 1871 roku wybudował nowoczesną fabrykę, w której zatrudniał 80 pracowników. Jak zapewniał w reklamach, stale na składzie miał meble różnego rodzaju, a także wyroby własnego wynalazku, czyli „biurka mechaniczne i krzesła z przesuwalnym siedzeniem”. zeyland specjalizo- wał się także w robotach budowlanych, polecał „drzwi, okna, podłogi, boazerie, okna wystawowe, urządzenia i roboty kościelne”. W tym zakresie wynalazł m.in. „okna hermetyczne z przyrządem do wentylacji, rolety na taśmach stalowych”9. Józef zeyland zmarł w 1891 roku, a zarządzanie fabryką spoczęło na jego żonie Honoracie i synach wykształconych w Berlinie. Mimo śmierci założyciela przed- siębiorstwo ciągle znajdowało się w rozkwicie. schyłek wieku przyniósł regres. W 1899 roku zmarła wdowa po zeylandzie, w 1903 roku firmę zlikwidowano, posesja zaś została sprzedana. na reklamie z 1881 roku widać całe założenie zeylanda, czyli dom mieszkalny z fabryką i ogrodem. Budynek fabryki stanął w 1871 roku przy ul. Wszystkich Świętych 4 (tuż przy ul. Mostowej), a zaprojektowany został najprawdopodobniej przez miejskiego architekta Cäsara stenzla10, który ceglaną fasadę ujął dwoma płytkimi i  nierównej szerokości ryzalitami zakończonymi niewielkimi naczół- kami z  widoczną więźbą dachową. architekt uniknął monotonii, rozczłonko- wując jedenastoosiową fasadę lizenami z umieszczonymi między nimi rzędami okien zdwojonymi na ostatniej, trzeciej kondygnacji. na każdym piętrze znajdo- wały się obszerne hale fabryczne, a na skrajach klatki schodowe. Maszynę parową ulokowano w wieży dobudowanej od strony podwórza. Fabryka zeylanda to dziś jedyny dobrze zachowany przykład XiX-wiecznego budownictwa przemysłowego 7 tamże, k. 26–43; tamże, sygn. 1, bp. 8 obszerne omówienie historii fabryki zeylanda: z. Dolczewski, Fabryka wyrobów stolarskich Józefa Zey- landa w Poznaniu, KMP, 1991/1–2, s. 23–31, poniższe informacje tamże. 9 informacje z reklamy z 1884 r.; o wyrobach zeylanda: W. Karolczak, Poznańskie magazyny mebli i ich oferta na przełomie XIX i XX wieku, KMP, 1999/4, s. 78–80. 10 z. ostrowska-Kębłowska, Architektura i budownictwo w Poznaniu w latach 1790–1880, Poznań 1982, s. 413. MAGDALENA MRUGALSKA-BANASZAK FABRE A „ad i budowlaneż| $ sklad mebli, A jako to: JI Ó, drzwi, okna, podłogi, scho- f , "posadzki, boażerye, okna wystawne, urządze: jj nia i roboty kościelne przyj- SĄ Ff muję, wykonywam za po- mocą siły: parowćj jak naj- sj spiesznićj i po części mam ji AA) na składzie, = Wyroby własnego wy- 4 nalazku: okna hermety- CJ] czne z przyrządem do wen- ny nalazkn: biurka mechani- Patka najnowszej ad czne, krzesła z posuwalnem | | siedzeniem, 49 „Wielkie Garbary 49. 2. e amech lae | Eu kJ ;j Za trwałą i gustowną |) robotę z suchego doboro- wego materyału wykonaną KS) wszelkie daję poręczenie. Ceny rzetelne, umiar- kowane, Wyroby własnego wy- 2. mm Poznański” z 15 I 1881 r. na terenie ówczesnego Poznania. Kilka lat temu przeszła gruntowny remont. Jednocześnie z budową fabryki Zeyland przebudował dom mieszkalny usytu- owany na narożniku ulic Garbary i Wszystkich Świętych (widoczny na reklamie). Piętrowy z mieszkalnym poddaszem, nakryty naczółkowym dachem z lukarną od strony ul. Garbary, otrzymał proste elewacje przypominające fasadę pobliskiej fabryki. Na parterze domu był sklep z ekspozycją wyrobów, a na piętrze mieszkanie właściciela. Kamienica już w latach 80. XIX wieku została przez Zeylanda rozbu- dowana, kolejną modernizację przeszła w 1903 roku i w tym kształcie stoi do dnia dzisiejszego. Jednak wystrój klatki schodowej, portale i odrzwia wciąż wskazują na lata 80. XIX wieku i niewątpliwie pochodzą z fabryki Józefa Zeylanda [il. 2]. Nr 57 (d. 16) — „Dom handlowy J.N. Leitgeber w Poznaniu. Skład towarów kolonialnych, zakład palenia kawy, skład cygar” 6 listopada 1833 roku Józef Napoleon Leitgeber założył przy Wielkich Garbarach skład kolonialny i prowadził go przez ćwierć wieku'. Po nim w 1858 roku firmę przejął syn Bolesław, który znacznie rozwinął interes i uru- chomił pierwszą polską palarnię kawy w Poznaniu. Bolesław zmarł w 1896 roku i przekazał firmę w ręce swojego syna Stanisława. W 1926 roku nabył ją kupiec Stanisław Hołdowski i w dalszym ciągu prowadził ją pod nazwą „J.N. Leitgeber”. W 1908 roku Stanisław Leitgeber przebudował dom mieszkalny wzniesiony w 1878 roku na parceli, która należała do rodziny już od 1791 roku”. Nie wia- domo, kto był autorem projektu przebudowy. Niewykluczone, że Stanisław zlecił ją swojemu bratankowi, architektowi Czesławowi Leitgeberowi. Kamienica zajęła U Album Przemysłu i Handlu Wielkopolski, Prus i Śląska, z. l, Poznań 1906, bp; „Kupiec Kolonialno- -Spożywczy i Delikatesowy” 1931, nr 22, s. 326; o historii rodziny w: J. Leitgeber, Dzieje rodziny Leitgeberów od XVIII do XX wieku, Poznań- Wrocław 2002. 12 APP, FS, sygn. 578. 200 ULICA GARBARY I OKOLICE NA DRUKACH REKLAMOWYCH narożnik ulic Garbary i Wodnej. Czterokondygnacyjna, została wyraź- nie podzielona na część handlową A i mieszkalną. Pierwsza z nich zajęła PR parter i pierwsze piętro wyposażone w wielkie okna wystawowe zamknięte półokrągło. Od pozostałych kondy- gnacji oddzielał je gzyms wystający poza lico elewacji i powtórzony na każdej kolejnej kondygnacji. Do wer- tykalnych podziałów wykorzystano płaskie lizeny, między którymi znaj- dowały się zdwojone, prostokątne otwory okienne. Od strony ul. Garbary umieszczono na pierwszym piętrze, zajmowanym przez właścicieli, bal- kon z dekoracyjnymi tralkami, nieco węższy znajdował się również wyżej. Narożnik kamienicy został ścięty, umieszczono tutaj wejście do Domu Handlowego, a nad nim nazwisko wła- Dom. handlowy ściciela i daty 1833-1908. Nazwisko T AW m ra PPI FA TJ TĄ powtórzono na neobarokowej wie- J ' N. L E u LT G E B E R życzce podkreślającej narożnik domu w Poznania, Wielkie Garbary mr. 16. i górującej nad dachem z lukarnami. Po 1945 roku kamienica została pozba- RKtGA tówaFók KoleialavEh, wiona pierwotnego wystroju [il. 3]. zakład palenia kawy, skład cygar. Największy i najstarszy handel herbaty w W. Ks. Pozn. = Importacya bezpośrednia. Założony w roku 1833. Nr 63 (d. 19) narożnik ul. Butel- skiej 12 (ob. Woźna) — „„K. Kużaj — Me- chaniczna fabryka garderoby - Dom 3. „Kupiec” z 1 IX 1909 r. Handlowy »Merkurc” W 1896 roku 28-letni Kazimierz Kużaj rozpoczął samodzielną karierę kupiecką, otwierając detaliczny skład gar- deroby przy ul. Wielkiej 8. Już trzy lata później, 1 lutego 1900 roku, znacznie go rozszerzył i przeniósł na ul. Wrocławską 13 (ob. 21)”. Rok później zajął się rów- nież produkcją „garderoby męskiej i dla chłopców oraz roboczej”, a także handlem hurtowym. W 1908 roku wybudował własny Dom Handlowy „Merkur”, w któ- rym ulokował „mechaniczną fabrykę garderoby” i prowadził w nim „wyłącznie sprzedaż hurtową, a część pomieszczeń wydzierżawił. Prawdopodobnie Kużaj na krótko zrezygnował ze sprzedaży detalicznej, by ponownie powrócić do niej w 1913 roku, otwierając razem ze wspólnikami „Fabrykę konfekcji męskiej i chłopięcej” przy Starym Rynku 83. Poza tym Kużaj w latach 20. XX wieku miał „skład towarów włókienniczych” przy Starym Rynku 56 i „Centralę Dywanów” Adres depeszy: Leiigeberin — Telefon 181. B „Wielkopolanim, nr 25 z 1 II 1900. 201 MAGDALENA MRUGALSKA-BANASZAK Telefon nr Mad tanto: Amt Bresiau 3I57 larlin C $gamdauerare 5 | feng oporu Grzesaianiskooh, Woła Z Oka. ta APE EPO A) t- OZALAtLA tt a ć fama, eloeeca Ó ń Ma wd €r.Butedskar 2 mitro Garbitr: + ; Am fraz „sku blaty dawca 2 ławę » WE rnadłpu, Z Ace fopnonie. oliwa wę drżeć 0WZAŻ 7 kleju kj Muableryj "a ab. eerttpE" A ak „pić ażędą $9 PZ Zip En sobą asy sudeniieaky , dza tt r AE FALLE ALA krduimace a „Atlę s febcwaria NZ mawiddckwi — eZ 2 - tte aizważ sie bo eniawy o da Pa aż daiaai tulujszenić pławaanii llfriyfiak 07 ławy, : Ce Ica z dż, 7% AO t (o. A dezeen, "woda A 0 -pefl 4. Papier firmowy z 1913 r., ze zb. APP przy ul. 27 Grudnia 9 (ob. 17). W 1931 roku zrezygnował z tego ostatniego lokalu (wcześniej zrobił to ze sklepem na Starym Rynku) i przeniósł się do własnego Domu Handlowego przy ul. Garbary'*. Dom Handlowy Kazimierza Kużaja stanął w 1908 roku na narożniku ulic Garbary i Woźnej 12 (dlatego w reklamach widnieje także ten adres)”, był typowym obiektem handlowym, jakie budowano w tym czasie w Poznaniu. Pięciokondygnacyjny, nakryty wysokim dachem, posiadał rytmicznie zakompono- wane elewacje z płaskimi i wąskimi lizenami. Przestrzeń między nimi wypełniały przeszklone witryny okienne. Ścięty narożnik z głównym wejściem został zaokrą- glony na wysokości drugiego piętra iwieńczył go pseudobelweder wyniesiony ponad linię dachów. Pozostałe dwa wejścia ulokowano od strony ulic Garbary i Wodnej. 14 Album Przemysłu i Handlu Wielkopolski, Prus i Śląska, z. 2, Poznań 1907, bp.; Księga Adresowa Przemy- słu, Handlu i Rzemiosła m. Poznania (dalej: KAP), Poznań 1925, s. 71; Spis abonentów sieci telefonicznych Dyrekcji Okręgu Poczt i Telegrafów w Poznaniu na rok 1939, Poznań 1939, s. 89. 15 APP, FS, sygn. 581. 202 ULICA GARBARY I OKOLICE NA DRUKACH REKLAMOWYCH Obszerne lokale handlowe ogrzewano centralnym ogrzewaniem parowym, do dyspozycji kupujących była winda elektryczna, a właściciel zapewniał dzierżawcom bezpłatne oświetlenie fasady lampami łukowymi. Autor projektu domu Kużaja nie jest znany, niewykluczone, że był nim Martin Sonabend'. W czasie wojny kamie- nica została zniszczona, szczególnie jej górne kondygnacje, po czym odbu- dowana po 1945 roku w zmienionym kształcie, niemal nienawiązującym do form z 1908 roku [il. 4]. ul. Długa Nr 3 — „Jan Murkowski — Interes spedycyjny i komisowy” Jan Murkowski założył swoje 5. Album Przemysłu i Handlu Wielkopolski, przedsiębiorstwo w 1888 roku przy Prus i Śląska, Poznań 1907 ul. Długiej 3, zajmowało się ono „prze- prowadzkami we własnych wozach patentowanych, przewozem mebli bez przeładowania aż na miejsce, do różnych miast Europy. Załatwiało również „wszelkie formalności hotelowe i cłowe przy odbiorze i wysyłce towarów”. W 1892 roku Murkowski na miejscu starego budynku miesz- kalnego wybudował nową kamienicę z obszernym podwórzem, na którym stanęły stajnie dla koni, remizy dla wozów i magazyny do przechowywania mebli i rozmai- tych towarów. Firma Murkowskiego działała do połowy lat 20. XX wieku”. Fotografia wozów spedycyjnych wykonana została na tle kamienicy, nie jest to jednak dom własny Murkowskiego. Takie rozwiązanie byłoby wpraw- dzie najbardziej logiczne, tym bardziej że w materiale reklamowym napisano, że „p. Murkowski pobudował wielki dom mieszkalny”. Nie był on w istocie tak duży, długość jego elewacji od strony ulicy wynosiła 26 m”, i dlatego też wozy ustawiono przed kamienicą przy pobliskim pl. Bernardyńskim 1. Ta z kolei faktycznie była ogromna, uznawano ją za jeden z najdłuższych domów w ówczesnym Poznaniu. Należała do przedsiębiorcy budowlanego Ludwika Frankiewicza i została przezeń wzniesiona w latach 1900-1902. Ze strony Murkowskiego był to klasyczny trick reklamowy, chodziło o to, by potencjalny klient był przekonany, że kamienica w tle jest jego własnością. Niskie budynki widoczne po prawej stronie fotografii to frag- ment zabudowy ul. Garbary [il. 5]. 16. Skuratowicz, Architektura Poznania 1890-1918, Poznań 1991, s. 265, 277. 1 „Kupiec” 1910, nr 17 (numer nadzwyczajny), s. 672; powyższy cytat tamże. 18 KAP, s. 90; wymieniona po raz ostatni. 19 APP, FS, sygn. 764; wymiary parceli zaznaczono na planie orientacyjnym dołączonym do ubezpieczenia ogniowego z 1880 r., czyli przed budową kamienicy Murkowskiego. 203 Magdalena Mrugalska-Banaszak 204 ul. Grobla Nr 14 – „Cohn & Sieburth. Mechaniczna fabryka tytek i wyrobów papie- rowych. Drukarnia. Fabryka zeszytów i kartonów”; „Ed. Litwiński Tow. z ogr. poręką – Parowa fabryka karmelków i cukrów” W drugiej połowie lat 90. XiX wieku dwaj kupcy, Józef Cohn i Leo sieburth, uruchomili produkcję wyrobów papierowych, początkowo przy ul. Wielkiej 10, a od początku następnego wieku przy pobliskiej ul. Woźnej 15. W 1906 roku przenieśli swoją firmę do nowo wybudowanego gmachu przy ul. Grobla 1420. Dwa lata później część pomieszczeń wynajęli Edwardowi Litwińskiemu, właścicielowi fabryki kar- melków założonej w maju 1908 roku. W 1919 roku fabryka spółki Cohn & sieburth przeszła w ręce firmy „Pol” – Polskiej Mechanicznej Fabryki Wyrobów Papierowych t. z o.p.21, a parcela wraz z nieruchomościami stała się własnością gazowni miejskiej. Parcela pod nr. 14 była wąska i bardzo długa (29,2×67,5 m), sięgała aż do nabrzeża Warty. od strony ulicy znajdował się ogród z kamienicą (niewidoczną na reklamie) wzniesioną przed 1877 rokiem, a za nią podwórze zabudowane kolej- nymi domami mieszkalnymi. W  głębi parceli stała obszerna, drewniana szopa (o powierzchni 261 m2) do przechowywania drewna, którym handlował jeden z lokatorów22. Właśnie w tym miejscu stanęły w 1906 roku ceglane zabudowa- nia fabryki utrzymane w konwencji Rundbogenstil. Główny budynek był wysoki, czteropiętrowy, z dużymi oknami o typowo fabrycznych podziałach. obok stała wozownia z  remizą, a  przy niej kotłownia z  wysokim kominem. Wydaje się, że architekt projektujący fabrykę spółki Cohn & sieburth wzorował się na pobli- skim założeniu gazowni, której budynki należały do najbardziej typowych, wręcz „klasycznych” przykładów budownictwa w typie Rundbogenstil w Poznaniu. na początku lat 20. XX wieku kamienica frontowa została rozebrana, a na jej miejscu stanął w latach 1925–1926 dom mieszkalno-administracyjny gazowni miejskiej zaprojektowany przez architekta Jerzego tuszowskiego. na rysunku reklamowym fabryki papieru widoczne są, w głębi, po prawej stronie, zabudowania gazowni. Mimo że małe i schematyczne, są jednak czytelne. Przede wszystkim widać cylin- dryczny zbiornik gazu nakryty spłaszczoną kopułą i budynek nowej elektrowni z lat 1903–1904, a za nim wieżę kościoła pw. św. Kazimierza na Śródce. za głów- nym budynkiem fabrycznym, po lewej stronie rysunku, zaznaczono zabudowa- nia Grobli, za którymi schowana jest wieża kościoła św. Krzyża (ob. Wszystkich Świętych). Główny budynek fabryczny, z pewnymi zmianami (na ścianie zachod- niej zamurowano wszystkie okna) przetrwał do dnia dzisiejszego, obecnie stoi pusty i czeka na generalny remont [il. 6]. ul. Grochowe Łąki Nr 4 (d. ul. Południowa) – „Największa i jedyna polska parowa warzelnia smalcu i fabryka tłuszczy spożywczych M. Jezierski” Początkowo Mateusz Jezierski prowadził interes wspólnie z bratem Leonem za Bramą Berlińską 16 (ob. skośna), w 1897 roku usamodzielnił się i przeniósł 20 „Wielkopolanin”, nr 181 z 10 Viii 1906. 21 aPP, Urząd Wojewódzki Poznański 1919–1939 (dalej: UWP), sygn. 4892, k. 6. 22 aPP, Fs, sygn. 268; w 1877 r. właścicielem posesji był kupiec Julius Jaffe, na stałe mieszkający w Berlinie. ULICA GARBARY I OKOLICE NA DRUKACH REKLAMOWYCH Cohn 8 Siebórth sz (echanische myż Dilen und Papierwareniabrik = Buchdrucherei === Hefte. und Kartornagen-Fabnk : łolienpapiere ftr Abreiss-Fpparete Papiet- u. Schrelhmaterialien eń gros Największa | jędynś polske parowa warzelnia smalcu spożywczych itabryka tłuszczy Amalec_ słonina. sadło. flaki — Hutłownie ke MMK, Chad Alojzy Ginia Formajerkać Be. 1 p kiał POSEN, w. Z Só, któ R r wz pa i bee Ampeg Hócidwi noca LI MIEŃ. odl ei Ak sta pda <eć Mano JEF"A |PPPA PŚ fm "ma Żyj mmfapikwwwno FH EE RE DLWĘZÓWĘCE Gr Bahitawiita Synem _kREIĄ ip m Rmni wa wąskie zyczy « maadkanadć «onar koleją z ska ri kohiiewiiz i Ie saca. BA funt. skemizy wąda. gre " 14,00 | — || zB LJ i La oddac -woaódi wf taneć = : A 5 „aż Pzozezzz PAŃ 6. Reklama z 1910 r., ze zb. APP 7. Papier firmowy z 1907 r., ze zb. prywatnych i na Wildę, gdzie kupił zabudowania od Georga Włodarskiego”. Jezierski zmarł w 1904 roku, a jego interesy przejęli synowie, Władysław i Stefan. Pod kierow- nictwem obu braci firma znacznie się rozrosła i w 1905 roku została przeniesiona na ul. Grochowe Łąki 4, tuż obok Rzeźni Miejskiej. Nowa lokalizacja zdecydo- wanie ułatwiała prowadzenie interesów, czyli głównie handel bydłem. Jezierscy uruchomili także „parową warzelnię smalcu i fabrykę tłuszczów spożywczych” na Głównej 36. W 1912 roku zlikwidowali interes na Głównej i przenieśli się na ul. Bóżniczą 15* [il. 7]. Bracia Jezierscy wynajęli budynki stojące na parceli należącej do fabry- kanta Adolfa Bromberga. Ten z kolei kupił nieruchomość w 1906 roku od spółki architektów: Paula Lindnera i Karla Roskama. To właśnie według ich projektu w 1903 roku stanęła od ulicy obszerna kamienica, a na jej tyłach zabudowania warsztatowo-fabryczne. Widoczne na listowniku obiekty wynajmowane były na potrzeby warzelni smalcu. Na rysunku potraktowane zostały dość schematycznie i nie oddają stanu faktycznego. W rzeczywistości były ceglane, wyższe, o innych kształtach otworów okiennych. Na listowniku brakuje kamienicy, która nie miała związku z Jezierskimi, a ponadto zasłaniałaby widok na ich założenie. Poza tym zastosowano duży skrót perspektywiczny: między nieruchomością Bromberga a „przystankiem kolei elektrycznej” stały duże obiekty Rzeźni Miejskiej. 23 „Orędownik” nr 283 z 12 XII 1897. 4 M. Mrugalska-Banaszak, Wilda. Dzielnica Poznania 1253-1939, Poznań 1999, s. 403; tejże, Śledztwo w sprawie króla smalcu. Życie codzienne rodziny Jezierskich na początku XX wieku w Poznaniu, Poznań 2008, s. 30. 205 Magdalena Mrugalska-Banaszak 206 Nr 6 – „Hartwig Kantorowicz Nast. Spółka Akcyjna” W 1823 roku 17-letni Hartwig Kantorowicz założył fabrykę wódek i likierów przy starym Rynku 10. Przedsiębiorstwo prosperowało świetnie i w 1844 roku zostało przeniesione na ul. Wroniecką 6, gdzie w latach późniejszych Kantorowicz zbudował okazałą kamienicę, destylarnię i inne budynki. W latach 90. XiX wieku firmą zaczęli zarządzać jego trzej synowie, Max, Edmund i Josef, którzy rozwinęli ją zgodnie z zasadą ojca: „Wszystko własnymi siłami” – napis tej treści znajdował się nad wejściem do przedsiębiorstwa. Działali tak skutecznie, że przy ul. Wronieckiej zrobiło się zdecydowanie za ciasno. W 1907 roku przeniesiono więc fabrykę na ul. Grochowe Łąki 6, do nowo wybudowanego założenia. także wtedy przekształ- cono firmę w spółkę rodzinną, której dyrektorem został dr Franz Kantorowicz (wnuk Hartwiga). W 1920 roku sprzedał on Bankowi Przemysłowemu (za 20 mln marek) rodzinne przedsiębiorstwo, czyli nieruchomości m.in. przy Grochowych Łąkach i Wronieckiej oraz uprawnienia do kontynuowania działalności, i jak pra- wie wszyscy członkowie rodziny wyjechał do niemiec. od 9 grudnia 1920 roku nieprzerwanie do wybuchu ii wojny światowej firma działała pod nazwą „Hartwig Kantorowicz następca – spółka akcyjna”, w  tym czasie zatrudniała około 400  robotników. Po wojnie fabrykę upaństwowiono, oficjalnie przestała istnieć 30 czerwca 1968 roku25. W  1907  roku zakończono budowę kamienicy i  obiektów fabrycznych Kantorowicza. stanęły one na długiej i  wąskiej parceli, od ul. Grochowe Łąki znajdował się dom mieszkalny, a za nim budynki firmy, które sięgały do ul. Małe Garbary. autorem całego założenia, utrzymanego w konwencji neoklasycystycz- nej, był architekt Martin sonabend26. okazała, trzypiętrowa kamienica o asyme- trycznej fasadzie mieściła po trzy mieszkania na każdej kondygnacji i pomiesz- czenia sutereny wysoko wyniesione ponad poziom gruntu. na wschodnim skraju kamienicy architekt umieścił przejazd, który prowadził zarówno na teren fabryki, jak i był głównym wejściem do domu mieszkalnego. Ponad bramą na trzech pły- cinach umieszczono widok siedziby firmy z lat 1870–1882 przy ul. Wronieckiej przed (po lewej) i po rozbudowie (po prawej). W środkowej znajdował się lew wsparty na kuli ziemskiej, a nad nim napis: „Hartwig Kantorowicz”. Równolegle do kamienicy frontowej stanął budynek, w którym na parterze mieściły się biura, a na piętrze ekspozycja wyrobów firmy. Właściwą fabrykę, z  halami produkcyjnymi i rozlewnią alkoholu, ulokowano w następnym (na reklamie trzecim) budynku. Całość założenia kończył budynek mieszczący m.in. stajnie i wozownie. Wszystkie obiekty fabryczne łączyło skrzydło znajdujące się po zachodniej stronie parceli. Do budowy fabryki (o powierzchni 1 tys. m2) i znajdujących się pod nią obszer- nych piwnic – magazynów (o  powierzchni 3,5 tys. m2) sonabend wykorzystał 25 o historii firmy: s. Rybka (Myrius), Witajcie w Grodzie Przemysława. Pamiątka z Pierwszej Powszechnej Wystawy Krajowej w Poznaniu, Poznań 1929, s. 41; W. Kontrowicz, Wspomnienia z pamiętnika poznań- skiego kupca i bankowca, Poznań 1993, s. 146–154; s. nawrocki, Saga rodu Kantorowiczów i ich firmy, KMP, 1996/4, s. 327–339; o jej wyrobach pisze W. Karolczak, Napoje alkoholowe w lokalach poznańskich na przełomie XIX i XX wieku, KMP, 2000/4, s. 148–150. 26 J. skuratowicz, dz. cyt., s. 354; tenże, Fabryka wódek Franza Kantorowicza przy Grochowych Łąkach, KMP, 2000/4, s. 111–117; Życie Poznania, Poznań 1929, s. 48–49. ULICA GARBARY I OKOLICE NA DRUKACH REKLAMOWYCH HAITKANT POSEN. 9 77 u. 2206. Dartwią fiantorowióż PEAK | Dofón. cqrinóci anno 823. PZ - Suen, atonę F Postach 6. 4 o, g > „fe * An 6 1-6 /E 4 den Magistrat d Profinztallowtstaćt Posen ©. Deputatłon filr dle Licht. und Wasserwerka Betr. Verpachtung des Hochbassingrunastięka. Postfach 110 by huf die gefl. Zuschriit wom 26. April cr. bitte ich ergebenst, die Fntschetdung doch noch in diesem Ionat traffen zu wołllen, da main Kontrakt am 1. Juri borelta ablkuft, und der Monat Juni hauptaichlich fllr mich zur Benutzung des "latzes in Fraga komnt. Fochachttngavojf A ź -——— (PŻECÓAH mzadpig ii laty 8. Papier firmowy z 1909 r., ze zb. APP żelbeton — materiał niestosowany jeszcze w poznańskim budownictwie. Liczne windy towarowe i osobowe umożliwiały łatwy dostęp do podziemnych kondygna- cji obiektu. Fabryka Kantorowicza tak pod względem użytkowym, jak i technicz- nym należała do najnowocześniejszych tego typu obiektów w Poznaniu [il. 8]. ul. Małe Garbary Nr 8 - „J. Hein - Kunst- X Bauschlosserei” (ślusarnia artystyczno- -budowlana) Na początku lat 90. XIX wieku Juliusz Hein figuruje w księgach adresowych jako mistrz ślusarski zamieszkały przy ul. Półwiejskiej 2. W 1895 roku uruchomił ślusarnię artystyczno-budowlaną przy ul. Małe Garbary 8, wówczas także został właścicielem całej nieruchomości. Po śmierci Heina w 1907 roku firmą zarządzała 207 MAGDALENA MRUGALSKA-BANASZAK Specialitaten e 2; ghmiedegjsecne Treppen un4 Dar ząśń | ol ppywgóliyder, ge" „a= "zk. w» „ADB j ST EBAUSCHLOssEpz li M-S | p k 11% pfbe zz ę © kUGEKGERSTB KLEGFRBEROTA , ENIE i czai WERKSTATI Varankery! śearteilen|jadar Ari Bacinal- dd rę" KE Ta auf = dE _I EA PPEEI. ZAŻA Z z oaz 5 fasl ERCZE: az 071 ah pó i PÓŹ nyłuna kj woni AA awk 2 kaś malaga TŻ <Pzfattn AZ <a JOB wek zfodinnem p kk Ma 40% FIZ akc Az o aj f ła R JON 422 9. Papier firmowy z 1903 r., ze zb. APP jego żona Marta”. Po I wojnie światowej zabudowania przeszły na własność Bolesława Nachmanna. Od 1928 roku budynki fabryczne wynajmował Wacław Tomaszewski, właściciel Centry, odbywała się tutaj produkcja ogniw i baterii. Nieruchomość Heina była typowym przykładem łączenia zabudowy miesz- kalnej z fabryczno-warsztatową. Na obrzeżnie zabudowanej prostokątnej parceli od ulicy stała trzypiętrowa kamienica o symetrycznej fasadzie z dwoma przejezd- nymi bramami na osiach, które prowadziły na podwórze. Stały na nich różnej wysokości (od parterowych do dwupiętrowych) budynki, część z nich z wyso- kimi kominami. Kamienica zniknęła z pejzażu miasta, pozostały zaledwie resztki fabrycznej zabudowy [il. 9]. ul. Mostowa Nr 3 - „Blacharstwo budowlane i interes instalacyjny, warsztat repera- cyjny - H. Kornobis” Zakład Henryka Kornobisa przy ówczesnej ul. Posadowskiego działał w latach 1907-1911 i specjalizował się w zakładaniu „gazu, wodociągów i pomp, 27 APP, Akta miasta Poznania (dalej: AmP), sygn. 5598, bp; http://szukajwarchiwach.pl/53/474/0/19.3/1- 4479/str/1/7/15/7kqsnGWPI7GpUzjQISuB1Q/żtabSkany [dostęp: 18 VI 2016 r.]. 208 Ulica Garbary i okolice na drukach reklamowych 209 wodociągów domowych, kąpielki [to zapewne wanna], klozetów z  płukaniem, umywalni”. Ponadto w  swoim sklepie sprzedawał wszelkie przybory do „gazu i wodociągów; pończoszki do lamp gazowych, petroleowych i okowicianych itp.”. istniejąca do dnia dzisiejszego kamienica, w  której parterowe lokale zaj- mował Kornobis, stanęła po wschodniej stronie ulicy ok. 1900 roku. Wysoka, czteropiętrowa i 12-osiowa, nakryta została spadzistym dachem z dekoracyjnym szczytem. na elewacji, rozczłonkowanej symetrycznie rozmieszczonymi balko- nami z  ażurowymi kratami, umiejętnie połączono fragmentarycznie pokryte ceglaną licówką ściany ze stiukową, secesyjną dekoracją, która wypełnia płyciny pod oknami [il. 10]. Nr 11 – Wincenty Paetz, „Zakłady Przemysłowe Przetworów Żywnościowych PECOWIN” 1 kwietnia 1913 roku 27-letni Wincenty Paetz uruchomił przy ul. Woźnej 16 produkcję likierów. W 1922 roku wykupił posesję wraz zabudowaniami i działa- jącą tutaj fabryką octu przy ul. Wielkiej 16. Już po kilku latach na Wielkiej zrobiło się ciasno i Paetz przeniósł się na ul. Mostową do nowo wybudowanej fabryki. Poza produkcją octu marki Pecowin (rocznie ok. miliona litrów), w 1932 roku ruszyła fabrykacja musztardy, marynat, soków i  ogórków konserwowych, od 1936 roku przetworów owocowych i warzywnych, a rok później przypraw do zup i kostek bulionowych. Wyroby zakładu z Mostowej eksportowane były do szwecji, stanów zjednoczonych, anglii, Chin, Palestyny i na Filipiny. W tym czasie w fabryce zatrudnionych było 150 pracowników. na Pecowinie nie koń- czyły się interesy Paetza, był on także założycielem Górnośląskiej Fabryki octu Paetz & Kuźniak w Katowicach, cukierni z kawiarnią arkadia w Poznaniu oraz współwłaścicielem wytwórni likierów Likwowin28. Po wojnie firma na krótko wznowiła działalność29. Fabryka przy ul. Mostowej była gotowa w 1928 roku, powstała według pro- jektu stefana sawickiego30. architekt zabudował parcelę wzdłuż jej granic, pozo- stawiając wolne, duże podwórze. Główny budynek fabryczny sawicki ulokował prostopadle do Mostowej (a  wzdłuż pobliskiej Wierzbowej); był trzypiętrowy i zbudowany na rzucie prostokąta (o wymiarach 13×54 m), naprzeciw niego znaj- dowały się garaże, a w głębi, równolegle do ul. Mostowej, magazyn zwieńczony niewielkim szczytem z dużym okrągłym zegarem pośrodku31. Wszystkie budynki były ceglane, o prostych bryłach, niemal pozbawione elementów dekoracyjnych. Jedynie niewielkie szczyty i gzymsy oddzielające poszczególne kondygnacje roz- bijały monotonię elewacji. obok fabryki (od strony północnej) stanęła willa wła- ściciela (niewidoczna na reklamie), której forma architektoniczna była zupełnie odmienna [il. 11]. 28 „Kupiec – Świat Kupiecki” 1938, nr 12, s. 215. 29 Księga Adresowa Przemysłu, Spółdzielczości, Handlu i  Rzemiosła Wielkopolski (dalej: KaPs), Poznań 1946, s. 23. 30 K. sobkowicz, Architekci wielkopolscy. Biogramy – Dzieła – Stowarzyszenia. Lata 1886–1939, Poznań 1988, s. 145. 31 aPP, UWP, sygn. 4963. MAGDALENA MRUGALSKA-BANASZAK 5 NE3. Kanalisation uPumpenbau a COW" p" "BĘ | NE GEELY PP wow Blacharstwo budowlane i interes insłalacyjny, warsztat reperacyjny. Zakładanie gazu, wodociągów i pomp. Wodociągi domowe za pomocą ciśnienia powietrza, pędzone motorem elektrycznym, benzynowym lub wiatrowym itd. Kąpielki, klozety z płukaniem, umywalnie. Bogato zaopatrzony skład przyborów do gazu i wodociągów. Sończoszki do lamp gazowych, petroleowych i okowicianych. Wiszące światło żarowe wszelkich systemów, Wszystkie części do oświetlania gazem. Kosztorysy bezpłatnie i franko. Wszelkie prace wykonuję pod jak najdalej sięgającą gwarancyą. > H. KORNOBIS, POZNAN O. L Telefon 2236. ulica Posadowskiego 3. Telefon 2236. = - a —— I 10. Reklama prasowa z 1909 r., ze zb. prywatnych Nr 12 - „Zjednoczone Fabryki Wódek i Likierów — Likwowin, spółka z 0.0.” W 1925 roku Walenty Wawrzyniak wraz ze wspólnikami założył fabrykę wódek i likierów Likwowin?. Już wcześniej, bo od 1912 roku, parał się produk- cją różnych gatunków wódek na użytek własnej restauracji mieszczącej się przy ul. Dąbrowskiego 76. Początkowo Likwowin mieścił się przy ul. Strzeleckiej 31, w niewielkim budynku należącym niegdyś do fabryki Cegielskiego”. Interes roz- wijał się szybko i dotychczasowe pomieszczenia okazały się niewystarczające. Wawrzyniak postanowił więc wybudować własną fabrykę, a jego wspólnikiem został Wincenty Paetz, który za wejście do wódczanego interesu odstąpił kawa- łek parceli w sąsiedztwie swojego zakładu Pecowin. Do wybuchu wojny Likwowin świetnie prosperował (roczny obrót przedsiębiorstwa w latach 30. wynosił ponad 4 mln zł). Po wojnie firma na krótko wznowiła produkcję**. Budynek fabryczny stanął w 1930 roku na długiej i wąskiej parceli (o powierzchni ponad 2 tys. m”) położonej u zbiegu ulic Mostowej i Wierzbowej (stąd wymiennie podawano dwa adresy firmy). Autorem projektu był Stefan Sawicki*. Zbudowany na rzucie wydłużonego prostokąta (o wymiarach 7x50 m), był trzypiętrowy, otynkowany i nakryty dwuspadowym dachem. Główne 32D. Książkiewicz-Bartkowiak, LIKWOWIN, czyli jak nie dać się nabić w butelkę, KMP, 2000/4, s. 176-189. 33 APP, UWP, sygn. 4933. 34 KAPS, 1946, s. 29. 35 APP, UWP, sygn. 4838, APP, HTO, sygn. 7867. 210 ULICA GARBARY I OKOLICE NA DRUKACH REKLAMOWYCH (YKA OCTU NATURALNEGO ENTY INEGO i SPIRYTUSOWEGO USL ABA PAE Tz TELEFON 2458 (1475) SKRZYNKA POCZTOWA 425 ATU MOSTOWA 11. 11. Papier firmowy z 1932 r., ze zb. APP wejście ulokowano od strony ul. Wierzbowej, a elewacji nadano quasi-reprezen- tacyjny charakter. Centralnie Sawicki umieścił trzyosiowy pseudoportyk zwień- czony ozdobnym, uskokowym szczytem, a ostatnią kondygnację od pozostałych oddzielił gzymsem. Wjazd na podwórze znajdował się od strony ul. Mostowej, stały na nim warsztat bednarski, magazyny i remiza. Poza budynkiem fabrycz- nym Likwowinu na papierze firmowym widnieje także jego najbliższe otoczenie. Widać zabudowania Pecowinu i kamienicę z podwójnym szczytem stojącą przy ul. Mostowej, a w głębi wieżę ratuszową i wieżę kościoła św. Krzyża (ob. Wszystkich Świętych). Z kolei po prawej stronie widnieją zabudowania gazowni z charaktery- stycznym nowym zbiornikiem ustawionym w październiku 1926 roku przez pra- cowników zakładów Cegielskiego po wybuchu starego w lutym tegoż roku. Dzisiaj na miejscu fabryki stoi nowy budynek mieszkalny [il. 12]. Nr 15 — „Fabryka zegarów Meller” Niewiele wiadomo o firmie Mellera. Na pewno działała pod tym adresem w 1939 roku, z tego czasu bowiem pochodzi jej papier firmowy. Nie ma jej we wcześniejszych spisach branżowych ani księgach adresowych, choć wiadomo, że w 1928 roku zdobyła złoty medal na wystawie w Rogoźnie. Według księgi adre- sowej z 1933 roku „osobne skrzydło zajmuje fabryka cukiernicza Wł. Podolski”. Nie wiadomo jednak, czy Meller zajął miejsce Podolskiego, czy też oba przedsię- biorstwa funkcjonowały jednocześnie. Często zdarzało się, że właściciele firm dla podniesienia rangi swojego przedsiębiorstwa zamieszczali na drukach firmowych 211 MAGDALENA MRUGALSKA-BANASZAK Z/edneczene_Jubryki Módek i Likierćne 7 z Ę p z ZET | (OUN 07% n QDP. m SPÓŁKA Z OG + i ia, ADRES TELEGR PKOPOZNAŃ206664 1 R © POZNAŃ owa 13.listopada 1932. Urzęda Tojewódzkiego z Władza Przemysłowa wPoznaniu. Niniejszem uprzejmie prosimy o zatwierdzenie [052.1/ urządzenie w$twórni wyrobów celuloidowych ką goecż —27 skt adnicy dla przechowywania wyrobów celuloidowych. - Jednocześnie ośmielamy się zaznaczyć, że we wytńórni przechowywać będziemy do 80 kg. surowców i gotowych wyrobów celuloidowych, a mianowicie znajdować się będzie w pra: Cowni nie więcej niż 30 kg., w specjalnej składnicy mieszczą- cej się w wytwórni 50 kg. W składnicy do przechowywania celuloidu,która urządzona zostanie na podwórzu pod ziemią przechowywać będzie- my najwięcej do 000 kg. celuloidu. Oczekując przychylnego rozpatrzenia naszego mnioska, pozostajemy ZJEDNOCZONE FABRYKI WOPÓX I LIKIEROW *"LIKWOVWAE ŚR Sp. z ogr.ódp,, (pp 7 ( / = ? 12. Papier firmowy z 1932 r., ze zb. APP widoki nieodpowiadające stanowi faktycznemu. Niewykluczone więc, że Meller zajmował oficynę do spółki z Podolskim. W pierwszych latach XX wieku od strony ul. Mostowej stanęła czteropię- trowa kamienica o asymetrycznej fasadzie rozbitej dwoma wykuszami i balko- nami na każdej kondygnacji. Na osi ulokowana została przejezdna brama prowa- dząca na podwórze zabudowane oficynami. Elewację kamienicy obłożono ceglaną licówką, podobnie jak domy od podwórza. W tym naprzeciw bramy mieściła się „fabryka zegarów” [il. 13]. ul. Piaskowa Nr 2-3 — „Markowski i Linke — Fabryka wyrobów z żelaza” W 1907 roku dwaj ślusarze Antoni Markowski i Andrzej Linke przenieśli swój warsztat z ul. Wiktorii 25 (ob. S. Mielżyńskiego) na Piaskową do nowo wybudo- wanej fabryki, w której produkowano żelazne konstrukcje budowlane, przede 212 ULICA GARBARY I OKOLICE NA DRUKACH REKLAMOWYCH Poznań, dnia 11. maja 19.29: r. L.dz, 11007/39/2/B9, 7 13. Papier firmowy z 1939 r., ze zb. APP wszystkim: schody, okna, okucia, balkony, ogrodzenia, płoty, a nawet szafy pan- cerne*. W 1907 roku Markowski i Linke zatrudniali 60 pracowników, produk- cję oparli na najnowocześniejszych technologiach, w fabryce pracowała maszyna parowa o sile 60 koni mechanicznych, a cały zakład oświetlony był elektrycz- nością wytwarzaną przez własne dynamo. Niestety jeszcze w tym samym roku Markowski i Linke ogłosili upadłość”, w 1908 roku zakład zamknięto, a na jego miejscu powstała spółdzielcza piekarnia Ceres*, która funkcjonuje do dnia dzi- siejszego pod nazwą Fawor. W 1905 roku młody architekt Czesław Leitgeber, który dopiero od dwóch lat prowadził własne biuro projektowo-budowlane, wykonał projekt założenia 36 Trzy lata wcześniej kupili parcelę od Rosenberga, „Dziennik Poznański, nr 74 z 3 III 1904; APP, AmP, sygn. 5600. 37 „Wielkopolanim, nr 153 z 7 VII 1907. 38 „Kupiec, nr 20 z 16 X 1908, s. 644; tamże, nr 24 z 16 XII 1908, napisano, że „w dn. 30 XI br. odbyło się uroczyste otwarcie spółkowej piekarni »Ceres«. Aktu poświęcenia dokonał po odprawionej na intencję spółki, mszy św. w kościele farnym X. Kanonik Adamski [...]. Członkowie spółki składają się przeważnie z handlarzy wiktuałów, u których chleb »Ceres« nabyć można”; „Wielkopolanin, nr 228 z 4 X 1908; „Kupiec Kolonialno-Spożywczy i Delikatesowy” 1933, nr 6, s. 71-72. 213 MAGDALENA MRUGALSKA-BANASZAK A Markowski. Markowski i Linke Fabryka wyrobów z żelaza, Firma ta szybki rozwój i dzisiejsze swe zna- czenie, zawdzięcza przedawszystkiem zawodo- wemu uzdólniei mi i pilności założycieli. począwszy z tylko pracownikami, dziś ich zatrudniają akóię . Równie też nie wystarezało już pierwotne pomieszczenie. W 1805 r, więc przenieśli swój zakład z ul. ka do aa wzniesionego panom ma gmachu MI A skowej 2-3, nieopodal portu, i tuż 4. obok Iworca drogi żelaznej przy Tamie Garbarskiej, co sta- nowi niemałe miojodatacia, Obecnie fabryka urządzona 2 paz rdci pdnianicm wszelkich nowo- czesnych wymagi parową o sile 60 k., z własną *dyzami dl de cznogo oświetlenia dwcz a h Ę ba aj w za zt ie konstrukcye żelazne lowlano, jak wiązania dachów, sehody, okna, oraz okucia do drzwi i okien, a dalej werendy, balkocy sztachety, w dzenia parków, ORC Poowóćwi TI druciane, szafy ogniotrwałe itd. 14. Album Przemysłu i Handlu Wielkopolski, Prus i Śląska, Poznań 1907 fabrycznego Markiewicza i Linkego””. Na długiej i wąskiej parceli (o powierzchni prawie 3 tys. m”), położonej między ulicami Piaskową i Szyperską, archi- tekt zaprojektował szereg budynków. W latach 1905-1906 równolegle do ul. Piaskowej stanął narożnikowy dom mieszkalny, za nim wzdłuż granicy działki ślusarnia, a całe założenie zamykał (od strony ul. Szyperskiej) gmach 3 APP, Inspekcja Przemysłowa w Poznaniu (Gewerbeinspektion Posen) 1894-1919, sygn. 53. 214 ULICA GARBARY I OKOLICE NA DRUKACH REKLAMOWYCH fabryczny”. Na podwórzu stała także niewielka szopa i stajnia. Głównym i naj- większym (875 m”) budynkiem całego założenia była ślusarnia (znana z foto- grafii z 1907 r.), trzypiętrowa, ceglana, nakryta płaskim dachem, ze zdwojonymi wąskimi oknami o typowo fabrycznych podziałach, zakończonymi dekoracyj- nymi ceglanymi łukami. Projektując budynek, Leitgeber wyraźnie wykorzystał uproszczoną wersję Rundbogenstil [il. 14]. ul. Szyperska Nr 8 - „Fabryka Kopert, Zeszytów i Ksiąg Handlowych - Edward Kręglewski S.A. w Poznaniu” 6 września 1881 roku Teodor Kręglewski założył w Wągrowcu skład papieru i księgarnię wraz z introligatornią i drukarnią. Z czasem firmę przejął jego syn Edward, który 1 lipca 1910 otworzył w Poznaniu przy ul. Szkolnej 3 fabrykę tore- bek, zeszytów i ksiąg handlowych oraz hurtownię papieru i przyborów piśmien- nych. Już w 1913 roku firma posiadała 20 maszyn i zatrudniała 35 pracowni- ków. Także wówczas Kręglewski przeniósł swoje przedsiębiorstwo do większych pomieszczeń przy ul. Św. Marcin 27 (ob. 49), gdzie potroił liczbę maszyn i zwięk- szył zatrudnienie (do 80 osób). Kolejna przeprowadzka nastąpiła w 1920 roku, gdy Kręglewski kupił od Niemca Juliusza Rosenberga gmach fabryczny z przylegają- cymi gruntami. Do 1920 roku działały tutaj dwie fabryki. Pierwsza z nich należała do Hermanna Bernego i wytwarzano w niej wyroby cukiernicze. Druga z firm — fabryka obuwia — działała pod szyldem „Siburth Sóhne'. W latach 20. Kręglewski zamienił swoją firmę w spółkę akcyjną i został prezesem zarządu. W ciągu następ- nych lat wprowadzono do produkcji nowoczesne maszyny i rozbudowano obiekty fabryczne. W 1935 roku firma posiadała 120 maszyn i zatrudniała blisko 200 pra- cowników. Specjalizowała się w produkcji kopert, zeszytów (600 tys. dziennie) i ksiąg handlowych. W niewielkim wydawnictwie, które ukazało się w 1935 roku z okazji 25-lecia firmy, wyliczono i obrazowo przedstawiono, iż dzienna produk- cja 700 tys. kopert „ułożona w słup równa się wysokości wieży Eiffel (300 m) 40 APP, FS, sygn. 167. 215 Magdalena Mrugalska-Banaszak 216 i przewyższa ratusz poznański (72 m) prawie czterokrotnie”. znakiem firmowym fabryki Kręglewskiego były skrzyżowane dwa kręgle z inicjałami jej właściciela41. Po wojnie na krótko wznowiono działalność42. W 1935 roku fabrykę Kręglewskiego narysował drukarz i typograf – artysta Jan Kuglin43. Budynek fabryczny na parceli Rosenberga stanął wzdłuż ul. szyperskiej w  1899  roku i  utrzymany został w  konwencji Rundbogenstil44. Posiadał cztery kondygnacje, przykryty został płaskim dachem, a  monotonię frontowej elewa- cji przerywały ceglane lizeny. otynkowaną przestrzeń między nimi wypełniały zdwojone okna zamknięte półokrągło. Jedynymi elementami dekoracyjnymi były gzyms z ząbkowaniem i umieszczony centralnie niewielki naczółek ze ster- czynami i wysokim masztem. z prawej strony budynku znajdowała się szeroka brama wjazdowa prowadząca na podwórze, na którym stała parterowa kotłow- nia z wysokim kominem. W 1935 roku Kręglewski rozbudował swoją firmę. za starym budynkiem stanął nowy, rozplanowany na rzucie litery L; dwupiętrowy, z  prostokątnymi oknami, należał do funkcjonalistycznego nurtu architektury lat 30. Widok Kuglina pokazywał fabrykę Kręglewskiego od strony Warty i dla- tego też artysta narysował po lewej stronie gmach szkoły powszechnej przy ul. szyperskiej (ob. u zbiegu z ul. Estkowskiego), a za nim wieżę ratuszową, której w rzeczywistości z tak krótkiej perspektywy nie widać. także zbyt blisko szkoły umieścił stary budynek fabryki Kręglewskiego (stojący do dzisiaj) i oddzielony od niej szeroką ul. Estkowskiego. Pozostałe zabudowania dawnej fabryki kopert zostały rozebrane kilkanaście lat temu [il. 15]. 41 Powyższe informacje jw. oraz „Kupiec – Świat Kupiecki” 1931, nr 38, s. 866; tamże, 1937, nr 6, s. 132. 42 KaPs, 1946, s. 29. 43 J. Mulczyński, Słownik grafików Poznania i  Wielkopolski urodzonych do 1939  roku, Poznań 1996, s. 209–212. 44 „Wielkopolanin”, nr 145 z 28 Vi 1903: „Wielką fabrykę obuwia ukończyli fabrykanci Hernstadt i Rosen- berg. zatrudni 200 robotników”; taż informacja także w „Dzienniku Poznańskim”, nr 207 z 11 iX 1903. 217 Waldemar Karolczak antoni Krzyżanowski i jego fabryka zapewne wielu poznaniaków i zamiejscowych gości, przechodząc ruchliwą ulicą Garbary, zadaje sobie pytanie, czym jest oryginalnie wyglądający budynek pod nr. 96. niewykluczone, że wśród przechodniów znalazłyby się pojedyn- cze osoby, które potrafiłyby trafnie odpowiedzieć, większość jednak miałaby z tym duży problem. Ów bogato zdobiony sztukateriami, rzeźbami i elementami architektonicznymi pawilon stanowi ostatnią już pozostałość po dawnej fabryce antoniego Krzyżanowskiego, która była jednym z najstarszych i najważniejszych zakładów produkcyjnych XiX-wiecznego Poznania. Jej właściciel za sprawą swo- jego zaangażowania w życie społeczno-gospodarcze był w Poznaniu osobistością powszechnie znaną i szanowaną, choć dziś już całkowicie zapomnianą. nas inte- resować będą słabo dotąd rozpoznane aspekty związane z jego karierą fabrykanta i kupca, a także dzieje należącej doń słynnej fabryki. antoni Krzyżanowski – przemysłowiec, budowniczy, kupiec, działacz spo- łeczno-gospodarczy i przez wiele lat radny miejski, urodził się 23 października 1808  roku w  Poznaniu, jako syn kupca Wincentego i  Magdaleny z  Gayzlerów. W  roku 1828 rozpoczął studia w  akademii Budownictwa w  Berlinie, lecz po dwóch latach porzucił je, głównie z  chęci zajęcia się sprawami bardziej prak- tycznymi. z tych też powodów uczył się ciesielstwa i miernictwa w Kórniku. Po odbyciu kary więzienia za udział w powstaniu listopadowym mieszkał i pracował we Wrocławiu, Krakowie i Wiedniu. odbył również dłuższą podróż po Europie dla uzyskania dyplomu mistrzowskiego1. Co ciekawe, podczas pobytu w Bazylei zmuszony był zgolić wąsy i zapłacić karę, ponieważ w owych czasach cieślom nie wolno było nosić zarostu. W lutym 1836 roku wrócił na stałe do Poznania, tutaj też zdał egzamin na mistrza ciesielskiego i przyjęty został na członka cechu2. Wkrótce nawiązał bliskie relacje z dr. Karolem Marcinkowskim, poślubiając rok później jego siostrzenicę Marię Ciszewską, z którą doczekał się trzech synów (tadeusz, stanisław i Józef Jan) oraz córki (Barbara)3. swoją działalność zawodową rozpoczął w 1837 roku, zakładając firmę realizu- jącą zlecenia na prace ciesielskie i prowadząc hurtowy handel drewnem budulcowym przy ul. Małe Garbary 9. Według Marcelego Mottego był on „pierwszym z Polaków, 1 Polski Słownik Biograficzny (dalej: PsB), t. XV, Wrocław–Warszawa–Kraków 1970, s. 599 (hasło a. Krzy- żanowski – oprac. E. Borkowska-Bagieńska). 2 Antoni Krzyżanowski. Szkic biograficzny skreślony na podstawie autobiografii zmarłego, „Dziennik Poznański” (dalej: DP), nr 27 z 1 ii 1895; nr 28 z 2 ii 1895. 3 PsB, dz. cyt. WALDEMAR KAROLCZAK 1. Antoni Krzyżanowski (1808-1895), fragment fotografii przedstawiającej członków Towarzystwa Przemysłowego w Poznaniu z 1860 r. [w:] Pamiętnik jubileuszowy Towarzystwa Przemysłowego, Poznań 1908 który pruskich czasów budownictwu się poświęcił”*. Dodajmy, że jeszcze w 1846 roku był jedynym Polakiem na dziewięciu działających na terenie miasta cieśli*. Dzięki szerokiej wiedzy oraz niezwykłej rzutkości z łatwością uzyskiwał zlecenia przy wielkich budo- wach. Już w 1837 roku powierzono mu prace ciesielskie przy przebudo- wie dawnego klasztoru w Owińskach na zakład dla obłąkanych oraz przy budowie Ziemstwa Kredytowego w Poznaniu. W 1839 roku był współbu- downiczym ewangelickiego kościoła św. Piotra, począwszy od następ- nego roku, nadzorował zaś roboty przy wznoszeniu Bazaru. Przypisuje mu się skądinąd współautorstwo projektu (razem z arch. Ernestem Steudenerem) tego najważniejszego w tym cza- sie polskiego gmachu publicznego w mieście”. Zapewne jeszcze przed 1848 ro- kiem Krzyżanowski został właści- cielem cegielni na Ratajach, w której wyrabiano różnego gatunku i klasy cegły „porowate, z przezroczami, wyci- skane i profilowane” oraz wysokiej jakości dachówki „z lasowanej gliny”. Odtąd, oprócz skromnie brzmiącego tytułu „cieśla, używał także znacznie bardziej nobilitującego — „entrepre- ner budowli, czyli budowniczy, oraz „właściciel cegielnf. Na urządzo- nej w czerwcu 1850 roku Wystawie Przemysłu Narodowego w Pałacu Działyńskich na Starym Rynku zaprezentowano m.in. pochodzące z jego zakładu „próby wybornej cegły i dachówek”. Ze sprawozdania z posiedzenia Rady Miejskiej z21 listopada 1853 roku dowiadujemy się natomiast, że Krzyżanowski zobowiązał się *M. Motty, Przechadzki po mieście, t. 2, oprac. Z. Grot, Warszawa 1957, s. 349. 5 Provinzial-Blaetter des Grossh. Posen, Posen 1846, s. 107 i n. 6.7. Ostrowska-Kębłowska, Architektura i budownictwo w Poznaniu w latach 1780-1880, Poznań 2009, s. 258, 333. 7W. Jakóbczyk, Z dziejów Poznania przed stu laty, „Kronika Miasta Poznania” (dalej: KMP), 1950/3, s. 227. ANTONI KRZYŻANOWSKI I JEGO FABRYKA Jańkuryrundj fi rh. ai i ? Ef w Bij WAP 5 »srmijriagatp Ma] Q WNańbarąy rundjfu Ch 2. Plan sytuacyjny parceli przy ul. Małe Garbary 9, 1867 r., ze zb. Archiwum Państwowego w Poznaniu (dalej: APP) dostarczyć 200 tys. cegieł do budowy Gazowni Miejskiej, z których 100 tys. miało być jeszcze „uklasyfikowanych” przez inspektora budowlanego Juliusa Fretera, ponieważ w części nie odpowiadały „warunkom przepisanym”*. W tym samym czasie Krzyżanowski prowadził oddany mu w komis „Skład materiałów do krycia dachów tekturą smoloną i asfaltowaną” (czyli papą), niezbędną w budynkach gospodarskich „do obijania ścian i podbitek na wilgoć wystawionych, a także skład kamiennych rur używanych „do wodociągów i zamiast mostków murowanych po drogach i w budynkach””. Wymienione wyroby pochodziły z reno- mowanej Fabryki Wodoszczelnych Materiałów Budowlanych Biisscher 8 Hoffmann w Neustadt Eberswalde (Brandenburgia). Firma Krzyżanowskiego podejmowała się zarazem wykonywania wszelkich robót przy użyciu wspomnianych materiałów budowlanych oraz udzielała „bliższych objaśnień ustnych lub piśmiennych'. W 1854 roku Krzyżanowski objął po C. Friedrichu Kleemannie czynną od prze- szło 30 lat wielką wapniarnię oraz firmę „Handel materiałów budowlanych i węgli, położoną tuż nad samą Wartą przy ul. Szyperskiej 9 (później nr 13). W ten spo- sób został właścicielem własnego zakładu produkcyjnego i największego w mieście przedsiębiorstwa zajmującego się handlem materiałami budowlanymi. W stosow- nym ogłoszeniu informował on swoich potencjalnych klientów, że piece wapienne urządził „według najnowszych sposobów”, dzięki czemu będzie „w stanie dostawia- nia zawsze świeżo palonego wapna »Riidersdorfskiego«'. Przedmiot zbytu stano- wiły: cegła, dachówka, gips, prawdziwy angielski i szczeciński „Portland Cement) budulec, trzcina, smoła i pak z węgli kamiennych, asfalt, węgiel drzewny i kamienny, angielski koks oraz „mełty” (kruszony) gips do „mierzwienia” (mieszania). Przedsiębiorstwo Krzyżanowskiego ściśle współpracowało wówczas ze wspo- mnianym już komisowym składem firmy Biisscher £ Hoffmann. W czerwcu 8 „Gazeta Wielkiego Księstwa Poznańskiego” (dalej: GWKP), nr 277 z 26 XI 1853. ? GWKĘ nr 135 z 13 VI 1854. 219 WALDEMAR KAROLCZAK 3. Pracownicy zakładu rzeźbiarsko-kamieniarskiego Antoniego Krzyżanowskiego przy ul. Małe Garbary 9. Czwarty od lewej rzeźbiarz Paweł Ceptowski (prezentuje gipsowy biust swego brata Sylwestra), szósty od lewej rzeźbiarz Józef Ceptowski (trzyma wieniec nad popiersiem Antoniego Krzyżanowskiego), na drugim planie pierwszy od prawej budowniczy i syn właściciela zakładu Stanisław Krzyżanowski (trzyma w ręce rulon) oraz długoletni prokurent firmy Ludwig Wolff (wskazuje na plakat z okazji jubileuszu), 11 IV 1887 r., fot. ze zb. prywatnych 1856 roku właściciele owej spółki powiadomili o założeniu na terenie wapniarni Krzyżanowskiego „Fabryki tektur smołowcowanych, którą połączyli z „Fabryką sztucznych rur kamiennych do przepustów wody i mostków, niemniej i koryt dla trzody” oraz „Fabryką wszelkich wyrobów z asfaltu. Zarząd i dyrekcję przedsiębior- stwa przekazali w ręce swojego nowego wspólnika Antoniego Krzyżanowskiego, który we wszystkim, co jej dotyczyło, miał ich zastępować i sygnować stosowne pisma". Firma zapewniała, że sprzedawana „u cieśli” Krzyżanowskiego papa jest identycznej jakości jak ta produkowana w ich macierzystej fabryce, jej ogniotrwa- łość gwarantowało zaś obwieszczenie Królewskiej Rejencji w Poczdamie. Była to pierwsza tego rodzaju wytwórnia w mieście. W 1857 roku Krzyżanowski przy- stąpił dodatkowo do założonej w Poznaniu przez Rudolfa Rabsilbera i Teodora Baartha spółki handlowej pod firmą „Poznański kantor wapna, której „Kantor wapna i produktów Gogolińskich i Górażdżowskich” z siedzibą we Wrocławiu, powierzył wyłączną sprzedaż wapna palonego na terenie Poznania oraz na wyzna- czonych stacjach kolejowych na terenie Poznańskiego". Spółka nie utrzymała się długo, gdyż już w marcu następnego roku uległa rozwiązaniu, Krzyżanowski zaś został wkrótce jedynym reprezentantem wrocławskiego kantoru w Poznaniu”. 10 GWKP, nr 133 z9 VI 1856. 1 GWKP, nr 86 z 12IV 1857. 12 GWKE nr81z71IV 1858; nr 118z 22 V 1858. 220 antoni Krzyżanowski i jego fabryka 221 W kolejnych latach Krzyżanowski stale powiększał listę znajdujących się w jego składzie towarów budowlanych, oferując wyroby ze śląskiego granitu (m.in.  płyty chodnikowe, przybramne słupy, miednice pod rynny, mostki na rynsztoki, stopnie), piaskowiec, piasek fürstenwalski, flizy na posadzki z cementu itp. Węgiel i płyty gra- nitowe można było odbierać nie tylko ze składu, lecz także bezpośrednio z cumu- jących w pobliżu statków rzecznych. tylko podczas niskiego stanu wody w Warcie sprowadzano je koleją i sprzedawano na wyznaczonych stacjach Kolei Poznańsko- -Wrocławskiej „tak w całych ładunkach” lub „w pojedynczych szeflach i łasztach”13. Wreszcie w marcu 1858 roku Krzyżanowski powiadomił o otwarciu „Fabryki wyrobów z lanego kamienia” przy ul. Małe Garbary 9, polecając produkowane w niej: koryta dla koni, trzody i bydła, rynny do wodościeków, stoły i ławki ogrodowe, nagrobki, chrzciel- nice, naczynia do wody święconej, profilowane płyty na pokrycie murowanych fila- rów, wazy, sarkofagi, wanny do łazienek etc.14. Dodajmy, że „lanym kamieniem” bądź „sztucznym kamieniem” określano wówczas fabrykaty odlewane z cementu, który do złudzenia przypominał piaskowiec, a był od niego znacznie tańszy. Firma realizowała także zamówienia na „wszelkie przedmioty fabrykacji tej dotyczące”. niespełna dwa lata później ukazało się ogłoszenie informujące o przeniesie- niu z dniem 1 maja 1860 roku położonego dotąd przy ul. szyperskiej 13 „Handlu materiałów budowlanych” oraz „Fabryki tektur smołowcowanych” na własny grunt przy tamie Garbarskiej 1 i ul. Piaskowej 10. odtąd fabryczno-handlowe przedsiębiorstwo Krzyżanowskiego składało się z dwóch oddzielnych zakładów. Pierwszy z nich, znany pod nazwą „Fabryki wyrobów z lanego kamienia i gipsu”, usytuowany był na długim podwórzu ukrytym za frontową kamienicą przy ul. Małe Garbary 9. na jego końcu znajdował się ogród sięgający aż do Łąk Dominikańskich (ob. ul. Grochowe Łąki). na podwórzu stały rozmaite budynki gospodarcze miesz- czące magazyny, warsztaty, rękodzielnie, remizy itp. Pośrodku dziedzińca usytuowane były dwie odlewnie (zwane wówczas lejarniami): wyrobów gipsowych i cemento- wych15. Lejarnia wyrobów gipsowych dzieliła się na dwa główne działy: architek- toniczny i tzw. posągowy, pozostające pod kierunkiem dwóch rzeźbiarzy. Pierwszy z nich zawiadywał wytwarzaniem modeli samych elementów architektonicznych, słu- żących do zewnętrznej i wewnętrznej dekoracji domów, pałaców i wszelkich innych gmachów; drugi zaś zatrudniony był przy wykonywaniu gipsowych modeli figur: świętych, mitologicznych, alegorycznych, sławnych mężów polskich oraz popiersi, medalionów, ozdobnych waz ogrodowych etc. Wyroby obu działów wykonywane były we właściwym gipsowi kolorze białym lub przekazywane do atelier malarskiego, gdzie zgodnie z zamówieniem były kolorowane, brązowane lub złocone16. Do wszelkich wyrobów gipsowych wykonywano najpierw modele w  glinie. Model gliniany oblewano gipsem, w wyniku czego powstała skorupa, która z kolei służyła jako forma do otrzymania rzeczywistego modelu gipsowego. Chcąc wydo- stać model gipsowy, skuwało się formę, którą w technice nazywano formą stra- coną. Wydobyty ze straconej formy model wykańczał rzeźbiarz i przekazywał go 13 GWKP, nr 281 z 29 Xi 1856. 14 GWKP, nr 74 z 27 iii 1858. 15 archiwum Państwowe w Poznaniu (dalej: aPP), städtische Feuer-sozietät Posen (dalej: Fs), sygn. 127. 16 DP, nr 285 z 13 Xii 1885. WALDEMAR KAROLCZAK | I s » pre Np Gc | = > | L x Ś = r p j s E l R I e t |: > ka 33 , „Ą 4 p” r ż 4. Plan sytuacyjny gruntu przy Tamie Garbarskiej 1 (ob. Garbary), narożnik ul. Piaskowej 10, ze zb. APP formiarzowi, który na takowym wykonywał formy kawałkowe, służące do lania wyrobów gipsowych i cementowych. Obok form kawałkowych odlewane były również tzw. formy elastyczne całkowite, którymi posługiwano się szczególnie do wytwarzania elementów architektonicznych. Skład modeli i form liczył w przed- siębiorstwie Krzyżanowskiego nawet kilka tysięcy sztuk i mieścił się w rozległych magazynach”. W latach 60. XIX wieku autorem większości modeli odlewanych w jego fabryce był rzeźbiarz Paweł Puszczyński (zam. przy ul. Wrocławskiej 15), absolwent Akademii Sztuk Pięknych w Berlinie. Przez wiele lat wykonywał je rów- nież rzeźbiarz Józef Ceptowski, będący jednocześnie dysponentem, czyli kierow- nikiem technicznym firmy. Modelatorem był zarazem jego syn, rzeźbiarz Paweł Ceptowski, uczeń prof. Mariana Jaroczyńskiego i późniejszy właściciel zakładu rzeź- biarsko-sztukatorskiego przy ul. Wielkiej Berlińskiej 90 (ob. ul. JJ H. Dąbrowskiego). W początkowym okresie działalności przedsiębiorstwa niektóre modele były dzie- łem miejscowego fabrykanta figur gipsowych Franza Biaginiego. W 1878 roku w oddzielnym warsztacie i początkowo w skromnym wymiarze rozpoczęto produkcję sztukaterii służącej do wykonywania dekoracji architekto- nicznych we wnętrzach i na fasadach budynków. Gdy dwa lata później współwła- ścicielem firmy został Stanisław Krzyżanowski, sztukaterię wytwarzano już na sze- roką skalę. Był on zresztą jej wielkim orędownikiem, który chcąc poznać najnowsze techniki w tej dziedzinie, podróżował m.in. do Paryża”. Długoletnim sztukatorem w firmie Krzyżanowskiego był Karl Trogisch (zam. przy ul. Piekary 19). Na terenie drugiego zakładu, położonego na obszernej, trójkątnej parceli pomię- dzy Tamą Garbarską (północne przedłużenie Wielkich Garbar) a ul. Piaskową, znajdowały się hale produkcyjne znanej nam już Fabryki Papy, kantor firmy, maga- zyny, remizy itp. Za podwórzem usytuowany był skład materiałów budowlanych”. Ulokowano tam również dom mieszkalny wzniesiony w 1860 roku przez mistrza 17 Tamże. I8Ę, Oehlschlaeger, Stuckfabrik und Bildhauerei A. Krzyżanowski, „Posener Zeitung” (dalej: PZ), nr 226 z 30 III 1895. 1 APP, FS, sygn. 135. 222 ANTONI KRZYŻANOWSKI I JEGO FABRYKA 5. Ulica Piaskowa, narożnik Tamy Garbarskiej, po lewej zabudowania zakładu rzeźbiarsko- -kamieniarskiego Antoniego Krzyżanowskiego podczas wielkiej powodzi w 1888 r., fot. ze zb. Muzeum Historii Miasta Poznania murarskiego Christopha Wiihrmanna. Mieszkał w nim m.in. syn właściciela fabryki — Stanisław Krzyżanowski. W 1867 roku w omawianej fabryce urządzono destylar- nię smoły, dzięki czemu papa znacznie zyskiwała na trwałości. Odtąd oferowano tutaj smołę destylowaną oraz asfalt „do smarowania dachów”. W późniejszym cza- sie firma podejmowała się asfaltowania nawierzchni gorzelni, cukrowni, przedsion- ków, dziedzińców, chodników i zajazdów. Około 1874 roku urządzono tam warsztat kamieniarski, w którym z marmuru czarnego, belgijskiego, kararyjskiego i śląskiego, ze sjenitu, piaskowca oraz granitu polerowanego, czerwonego, zielonego i niebie- skiego, wykonywano pomniki, nagrobki, płyty pamiątkowe, chrzcielnice, kropiel- nice, umywalki, stoły, bufety, bilardy i wszelkie wyroby architektoniczne. Skład materiałów budowlanych był stale powiększany, wiele zaś znanych przed- siębiorstw ustanawiało Krzyżanowskiego swoim reprezentantem. Wymieńmy choćby „Śląskie Towarzystwo Akcyjne fabrykacji cementu Portlandzkiego” w Groszowicach pod Opolem, które w 1877 roku powierzyło mu wyłączną sprzedaż cementu portlandzkiego na terenie Poznania i okolicy. Dla „odnośnej kontroli i robienia doświadczeń” w kantorze Krzyżanowskiego ustawiono „nor- malny aparat Friihlinga i Michaelisa wraz z formami do prób wyrobów”. W tym samym roku „Towarzystwo Akcyjne do ogrzewania wodą i wodociągów” (dawn. Granger i Hyan) w Berlinie umożliwiło mu z kolei wyłączną sprzedaż na terenie 20 DP, nr 137 z 16 VI 1867. 223 WALDEMAR KAROLCZAK 6. Pawilon wystawowy wzniesiony w 1882 r. dla firmy Antoniego Krzyżanowskiego, Album Przemysłu i Handlu Wielkopolski, Prus i Śląska, z. 1, 1906 Poznańskiego „wewnątrz i zewnątrz polewanych rur do kanalizacji, wodociągów, mostków i przepustów wody””'. Wreszcie w 1885 roku spółka Lechler 8x Rathsack udzieliła mu wyłącznego zastępstwa na sprzedaż wyrobów z palonej gliny i sztucz- nych cegieł na Poznań i okolicę”. Wiele gotowych wyrobów pochodzących z zakładu Krzyżanowskiego skła- dowano w magazynach, gdzie nie były widoczne dla szerszej publiczności, nie wszystkie z nich nadawały się również do wystawienia na wolnym powietrzu. Z tej przyczyny w 1882 roku przy Tamie Garbarskiej (narożnik ul. Piaskowej) rzutki przedsiębiorca wzniósł specyficzny pawilon wystawowy”. W stanie surowym był on gotowy już jesienią 1881 roku, jednak z powodu przerwania prac budowlanych przez dłuższy czas stał nieukończony. Decyzję o wstrzymaniu robót spowodowało zbytnie wysunięcie jego elewacji frontowej poza linię licową ulicy. Ostatecznie oddano go do użytku dopiero w październiku 1882 roku”*. Jego projektantem oraz budowniczym był Stanisław Krzyżanowski. Budynek był dobrze widoczny od strony ulicy i z pewnością zwracał uwagę przechodniów. Pełnił on rolę tzw. budowli wzorcowej, będąc jednocześnie „żywą” reklamą możliwości produkcyj- nych i osiągnięć firmy. W tym reklamowym pawilonie demonstrowano klientom 21 DP, nr 33 z 11 II 1877. 22 „Wielkopolanin, nr 37 z 15 II 1885. 231. Ławicki, Pawilony reklamowe w latach 1871-1929, KMP, 1996/4, s. 67-68; Atlas architektury Poznania, Poznań 2008, s. 124. 24. PZ, nr 772 z 2 XI 1882. 224 ANTONI KRZYŻANOWSKI I JEGO FABRYKA 7. Dziedziniec dawnego zakładu rzeźbiarsko-kamieniarskiego Antoniego Krzyżanowskiego, Album Przemysłu i Handlu Wielkopolski, Prus i Śląska, z. 1, 1906 ofertę zakładu i prowadzono sprzedaż. Budynek został pokryty przeróżnymi wyro- bami produkowanymi w fabryce Krzyżanowskiego. Były nimi zarówno gotowe elementy architektoniczne, jak i bogate stiukowe dekoracje oraz przedstawienia figuralne, również ze sztucznego kamienia. Ten murowany i podpiwniczony piętrowy budynek wyróżniał się niezwy- kle oryginalną, niesymetryczną bryłą, składającą się z dwóch połączonych ze sobą części z osobnymi wejściami. Parterowa część pawilonu posiadała obszerny taras z wychodzącą na ulicę fasadą z czterema dużymi oknami wystawowymi. Prowadziło do niej wejście (usytuowane w elewacji północnej) ozdobione dwiema okazałymi figurami sfinksów położonych po obu stronach schodów (jeden zacho- wany). Na słupkach otaczającej taras od zachodu i południa tralkowej balustrady stały piękne kobiece figury alegoryczne (nie zachowały się). Nad parterem, choć w głębi, górowała dwukondygnacyjna część budynku, do której wejście zlokalizo- wano od strony wschodniej (prowadziło ono także na taras). Attykę wschodniej elewacji zwieńczał mały tympanon z łacińskim napisem informującym przechod- niów o roku powstania budynku (ANNO DOMINI MDCCCLXXXII), poniżej którego umieszczono nazwę firmy — A. KRZYŻANOWSKI, a po bokach napisy w języku polskim i niemieckim (WYSTAWA - AUSSTELLUNG]). Podobnie jak na zewnętrznych elewacjach budynku, także w jego czterech pokojach znajdowały się rozmaite wzorcowe wyroby produkowane w fabryce Krzyżanowskiego oraz sprzedawane w składzie materiałów budowlanych. Podłogi wyłożone były słynnymi ceramicznymi płytkami „Mettlacheńskimi” (Mettlacher Tonplatten), sprowadzanymi ze znanej firmy Villeroy 8 Boch z siedzibą główną 225 Waldemar Karolczak 226 w Mettlach (kraj związkowy saara). sufity ozdabiały wspaniałe plafony, a ściany rozmaite medaliony, alegorie itp. W witrynach pawilonu wystawowego ekspono- wano głównie figury sakralne, krucyfiksy i krzyże nagrobne. Pojedyncze fabry- katy wykonane na zamówienie prezentowano w oknach wystawowych tylko przez kilka dni, aby publiczność mogła je obejrzeć przed odebraniem przez zlecenio- dawcę. W marcu 1892 roku wystawiono tam nawet całe retabulum, czyli nastawę ołtarzową przeznaczoną dla kościoła Franciszkanów w  Gnieźnie25. 2 września 1886 roku pawilon wystawowy Krzyżanowskiego zwiedził arcybiskup metropolita gnieźnieński i poznański oraz prymas Polski Julius Dinder, obiecując przed odjaz- dem powtórne odwiedziny26. W  tym samym czasie co pawilon wystawowy ukończono budowę stojącej tuż obok sztucznej groty reklamowej, wykonanej z turyńskiego trasu, „do której szczytu prowadziły w górę wygodne schody”27. Jej wnętrze ozdabiały liczne figury z lanego kamienia, a dzięki specjalnej instalacji było ono oświetlone przy pomocy „płomieni gazowych z kolorowymi kloszami” i zaopatrzone w efektowne wodo- tryski. Grotę można było zwiedzać w wyznaczone niedzielne wieczory po opłace- niu wstępnego w wysokości 50 fen. Uzyskany w ten sposób dochód Krzyżanowski przeznaczał na fundusz żelazny subwencjonowania teatru Polskiego w Poznaniu. Podczas specjalnie organizowanych widowisk całą grotę oświetlano światłem elek- trycznym i sztucznymi ogniami bengalskimi. W trakcie pierwszego tego rodzaju pokazu w październiku 1882 roku dodatkową atrakcją było wystawienie na widok publiczny telefonu, będącego wówczas w  Poznaniu zupełną nowością. Pawilon wystawowy i  grotę wykorzystywano dla upamiętnienia ważnych dla Polaków rocznic. Po raz pierwszy uczyniono tak podczas obchodów 200-lecia odsieczy wiedeńskiej w 1883 roku. Krzyżanowski zapowiedział wówczas, że w przeddzień uroczystości, tj. we wtorek 11 września, grota będzie „oświetlona ogniami ben- galskimi przy otwartych wodotryskach wraz z wystawieniem biustu sobieskiego i odlewu z oryginalnej tarczy jego”28. W  1873  roku w  przedsiębiorstwie zatrudnionych było od 90 do 125 osób, z tego w samej cegielni od 60 do 8029. siedem lat później, gdy Krzyżanowski nie był już właścicielem cegielni, jego firma zatrudniała około 25 pomocników, uczniów i robotników, dwóch modelatorów, trzech formierzy i „pewną liczbę” kamienia- rzy30. W 1895 roku pracowało w niej ok. 80 robotników, kilku modelatorów i trzech urzędników biurowych31. Przedmioty do użytku gospodarczego i domowego czy materiały budowlane, choć odgrywały istotną rolę w procesie produkcji i zbytu firmy, nie były jednak tak znane jak modelowane przez dobrych rzeźbiarzy dzieła o charakterze artystycznym. to one w głównej mierze przyczyniły się do wielkiej renomy firmy sięgającej daleko poza granice Wielkopolski. Rynek zbytu oprócz 25 Pz, nr 157 z 3 iii 1892. 26 DP, nr 202 z 4 iX 1886. 27 E. oehlschlaeger, dz. cyt. 28 DP, nr 206 z 11 iX 1883; nr 210 z 16 iX 1883. 29 Wiener Weltausstellung. Amtlicher Katalog der Ausstellung des Deutschen Reiches, Berlin 1873, s. 367. 30 Pz, nr 403 z 12 Vi 1880. 31 E. oehlschlaeger, dz. cyt. antoni Krzyżanowski i jego fabryka 227 ówczesnej Prowincji Poznańskiej obejmował bowiem Śląsk oraz Prusy Wschodnie i zachodnie (Pomorze Gdańskie). zdarzały się także zamówienia z zagranicy, i to nie tylko od rodaków mieszkających za rosyjskim czy austriackim kordonem gra- nicznym. Wysoki poziom artystyczny i  techniczny wyrobów firmy antoniego Krzyżanowskiego potwierdzały nagrody uzyskiwane na wystawach krajowych i zagranicznych. Już w 1862 roku Krzyżanowski wysłał kilka figur z lanego kamie- nia (m.in. Madonny sykstyńskiej i J. Lelewela) na prestiżową Światową Wystawę Przemysłową w  Londynie. ich walory artystyczne musiały zrobić wrażenie na komisji konkursowej, skoro 11 lipca tegoż  roku firma została wyróżniona „za dobre opracowanie sztucznych kamieni” przyznaniem jej „zaszczytnej wzmian- ki”32. Kolejne dyplomy i medale firma otrzymywała na wystawach w Poznaniu w roku 1864, w szamotułach (1868), w Lesznie (1869) oraz w Kościanie (1870). W  1873  roku po raz drugi Krzyżanowski wziął udział w  wystawie zagranicz- nej, tym razem Wystawie Powszechnej w  Wiedniu. otrzymał wówczas medal zasługi. Wystawione przez niego wyroby zainteresowały właścicieli firmy tillwitz z Liverpoolu, którzy w celu nawiązania dalszych stosunków handlowych zwrócili się z prośbą o przesłanie fotografii „jak również innych przedmiotów, wyrobem których fabryka się zajmuje”33. Później firma uczestniczyła jeszcze w wystawach: w toruniu (1874), Bydgoszczy (1880) i we Lwowie (1894), gdzie za przedmioty ze sztucznego kamienia i stiuku otrzymała złoty medal. spośród wystaw krajowych największy sukces firma odniosła podczas Prowincjonalnej Wystawy Przemysłowej w Bydgoszczy w 1880 roku34. Krzyżanowski otrzymał wówczas złoty medal oraz medal honorowy miasta Bydgoszczy, zajmując trzecie miejsce spośród wszystkich premiowanych wystawców. zgodnym zdaniem komentatorów prasowych ekspozycja jego firmy, zrealizowana według projektu stanisława Krzyżanowskiego, swą okazałością przewyższyła prezentacje pozo- stałych wystawców. Centralną jej część stanowiła wielka murowana platforma, ozdobiona bogatą ornamentyką i stanowiąca architektoniczne tło dla wystawio- nych eksponatów. Wejścia na nią strzegły dwa leżące lwy naturalnej wielkości ze sztucznego kamienia. schody wyłożono różnobarwnymi płytami cementowymi. Platforma otoczona była balustradą z tralkami i filarami, na których stały figury z lanego kamienia przedstawiające św. św. Piotra i Pawła oraz kobiece alegorie: żniw, rybołówstwa, handlu, przemysłu, Pandory, Flory, zgody i pilności. Pośrodku, na gotyckiej ośmiobocznej kolumnie, wznosiła się figura Madonny sykstyńskiej. na postumentach umieszczone były także rozmaite figury, wazy, gotycka chrzciel- nica, kropielnica, nagrobki, krzyże, głowy zwierząt, maswerki okien kościelnych etc. Ściany platformy upiększały m.in. filary, pilastry, bas-reliefy, medaliony oraz podobizna orła (jako symbolu budownictwa) z rozpostartymi skrzydłami o blisko dwumetrowej szerokości. W pobliżu znajdowała się m.in. fontanna z trytonem 32 angielski wykaz nagrodzonych wystawców z  11 Vii 1862 r. obwieścił „staatsanzeiger”; Pz, nr 182 z 7 Viii 1862; Amtlicher Katalog der Ausstellung des Deutschen Reiches […] Illustrirter Katalog der Londoner Industrie-Ausstellung, Berlin 1862. 33 Pz, nr 526 z 31 Vii 1874. 34 Katalog zur Provinzial-Gewerbe-Ausstellung zu Bromberg 1880, Bromberg 1880, poz. kat. nr 372. Waldemar Karolczak 228 i sztuczna grota z figurą chłopca trzymającego w ręku muszlę. Ponadto wszystkie klomby rozmieszczone na terenie parku wystawowego ozdabiały figury z fabryki Krzyżanowskiego. szczegółowe i pełne podziwu opisy tej niezwykłej prezentacji zamieściły lokalne gazety35. Krzyżanowski brał również udział w odbywających się corocznie w Pałacu Działyńskich lub w Bazarze „wystawach gwiazdkowych” organizowanych przez miejscowe towarzystwo Przemysłowe36, którego był założycielem i  pierwszym prezesem, a  później członkiem honorowym. Ponadto corocznie w  czerwcu, podczas trwania słynnych targów na wełnę odbywających się na pl. Działowym, wystawiał wyroby swojej fabryki w  eleganckim małym pawilonie37. Jak przy- stało na solidnego fabrykanta i kupca, wielką wagę przywiązywał także do mniej spektakularnych form reklamy i  promocji swojego przedsiębiorstwa. W  tym celu w  miejscowej prasie, książkach adresowych i  przewodnikach ukazywały się zamieszczane przez niego ogłoszenia. Raz w roku wydawał pięknie ilustro- wany (przy zastosowaniu litografii, chromolitografii i fotodruku) firmowy cennik wyrobów artystycznych. od samego początku główną specjalnością fabryki była produkcja figur sakralnych: świętych Pańskich, Pana Jezusa, Matki Boskiej z  Dzieciątkiem czy anioła stróża, które z uwagi na dużą popularność, jaką cieszyły się na terenie Poznańskiego, stanowiły niezwykle ważną część asortymentu. Figury te, wyko- nane ze sztucznego kamienia i  umieszczone na postumentach, były odporne na działanie nawet najbardziej niekorzystnych warunków atmosferycznych. Ustawiano je na miejskich placach, a nawet przy wiejskich drogach, gdzie z powo- dzeniem zastępowały stare drewniane rzeźby dłuta ludowych twórców. Wiele tego rodzaju figur wykonanych w gipsie ozdabiało wnętrza wielkopolskich kościołów38. Firma oferowała także gipsowe popiersia królów i „sławnych mężów polskich”, m.in. Jana iii  sobieskiego, Kazimierza Wielkiego, zygmunta augusta, Karola Marcinkowskiego, tytusa Działyńskiego czy też Hipolita Cegielskiego. Można je było nabyć „w przystępnej cenie” bezpośrednio w fabryce lub w wyznaczonych księgarniach na terenie miasta. Wspomniane biusty, ustawiane zwykle na komin- kach, dekorowały salony poznańskich mieszkań i wielkopolskich dworków. Wiele fasad poznańskich kamienic ozdabiały figury, sztukaterie i  elementy architektoniczne wykonane z gipsu lub sztucznego kamienia przez pracowników firmy Krzyżanowskiego. ich dzieła dekorowały także klatki schodowe i przejazdy bardziej okazałych kamienic. niektóre z nich się zachowały. Przykładem mogą być wysokiej klasy gipsowe odlewy reliefowych medalionów z alegoriami sztuk, znajdujące się w klatce schodowej słynnej kamienicy stanisława Hebanowskiego (powstałej w  latach 1859–1860) przy ul. Św. Marcin 11 czy piękny przejazd z ozdobnym stiukowym sufitem i identycznymi medalionami w domu narożnym 35 Wystawa przemysłowa w Bydgoszczy, DP, nr 123 z 2 Vi 1880; Die Industrie der Stadt Posen auf der Brom- berger Gewerbe-Ausstellung, Pz, nr 403 z 12 Vi 1880. 36 H. Feldmanowski, Wystawa Towarzystwa Przemysłowego Poznańskiego, DP, nr 289 z  20 Xii 1866; nr 292 z 19 Xii 1867; nr 293 z 23 Xii 1869. 37 Pz, nr 270 z 13 Vi 1873; nr 400 z 12 Vi 1874. 38 E. oehlschlaeger, dz. cyt. ANTONI KRZYŻANOWSKI I JEGO FABRYKA FEŻRĘ S:MICHALSKIsCH" A. KRZYŻANOWSKI 8. Widok dawnego zakładu kamieniarsko-rzeźbiarskiego Antoniego Krzyżanowskiego przy Tamie Garbarskiej 25/28, „Kupiec” 1910, nr9 przy ul. Wiedeńskiej 7 (ob. ul. Szymańskiego), wybudowanym w roku 1874 dla dr. Józefa Koszutskiego”. Na zlecenie Cesarskiej Naczelnej Dyrekcji Poczt w 1877 roku w firmie Krzyżanowskiego wykonano ze sztucznego kamienia okazały herb poczty Rzeszy Niemieckiej, który umieszczono na elewacji monumentalnego gmachu pocztowego na rogu ul. Wilhelmowskiej 4 (ob. Al. Marcinkowskiego) i ul. Fryderykowskiej 6 (ob. ul. 23 Lutego). Odlew ten, posiadający ok. 8 stóp wysokości (2,5 m) i ważący ok. 15 centnarów, przedstawiał umieszczonego na tarczy niemieckiego orła pań- stwowego, pod nim trąbkę pocztową, nad nim koronę Rzeszy a po bokach ornament z arabesek, „tak że całość w ogólnej postaci przypominała akroterion”*". Odlewnia Krzyżanowskiego dostała kolejne poważne zlecenie w rezultacie groźnego pożaru, który 10 listopada 1881 roku wybuchł w części dachowej gmachu Sądu Ziemskiego (ob. Sąd Okręgowy) przy al. Wilhelmowskiej. Ucierpiały wówczas zdobiące jego fasadę dwie wielkie figury alegoryczne: Lex i Justicia (Prawo i Sprawiedliwość), wykonane w piaskowcu wg proj. berlińskiego rzeźbiarza Emila Hundriesera. Figura „Prawa” została w tak znacznym stopniu uszkodzona, że trzeba było wykonać jej odlew ze sztucznego kamienia, drugą natomiast naprawiono”. W pracowni Krzyżanowskiego odlano również wielkiego orła zdobiącego jeden z narożników tegoż gmachu. W dniu 11 czerwca 1889 roku na placu przed katedrą na Ostrowie Tumskim uroczyście poświęcono zaprojektowany przez Stanisława Krzyżanowskiego obe- lisk upamiętniający Jana Kochanowskiego”. Dodajmy, że jego projekt już trzy lata wcześniej wystawiony był we foyer Teatru Polskiego. Obelisk, wzniesiony z żół- tego piaskowca i spoczywający na pięciu granitowych stopniach, ozdabiał brą- zowy medalion przedstawiający popiersie poety z Czarnolasu, który podarował rzeźbiarz Wiktor Brodzki z Rzymu. Był to pierwszy na ziemiach polskich pomnik 39.7. Ostrowska-Kębłowska, dz. cyt., s. 304, 307, 309, 322. 10 PZ, nr 322 z 11 V 1877. 4LPZ, nr 762 z 30 X 1883. 42 Poświęcenie pomnika Jana Kochanowskiego, DP, nr 133 z 12 VI 1889. 229 Waldemar Karolczak 230 poety, który był proboszczem tytularnym poznańskiej katedry. W  1868  roku władze rejencji powierzyły Krzyżanowskiemu wykonanie dla kościoła św. Pawła ogromnych okiennych maswerków oraz chrzcielnicy z piaskowca43. W 1876 roku firma dostarczyła płyty granitowe dla nowego mostu Chwaliszewskiego, a dwa lata później płyty granitowe i piaskowcowe do budowy głównego dworca kolejowego w Poznaniu44. z większych dostaw realizowanych przez tę firmę wypada jeszcze wspomnieć wykonanie w  1886  roku fliz do budowanego kościoła staroluter- skiego przy ul. ogrodowej oraz stopni z piaskowca dla szkoły przy ul. Wszystkich Świętych45. Krzyżanowski był hojnym darczyńcą. W  1866  roku ofiarował dla nowego gmachu Miejskiej szkoły Realnej dwa gipsowe i  pięknie wykonane medaliony, z których jeden przedstawiał alegorię przemysłu, drugi handlu. Medaliony zostały umieszczone na korytarzu gmachu szkolnego46. W  tym samym  roku poda- rowane przez niego figury, wazy ogrodowe, wodotrysk i  ławki ze sztucznego kamienia ozdobiły powstały na miejscu dawnego stawu skwer, nazwany później pl. stawnym. W 1881 roku sprezentował miastu kolumnę z orłem na wysokim cokole, którą udekorowano fontannę położoną na terenie najstarszego w mieście skweru zwanego zielonymi ogródkami47. Będąc jednym z członków założycieli Wydziału Przyrodniczego PtPn, z instytucją tą czuł się związany w szczególny sposób. W 1881 roku ofiarował m.in. sto centnarów nielasowanego wapna na prze- budowę domu frontowego PtPn przy ul. Mielżyńskich. W 1884 roku pozostawił w darze dla muzeum przyrodniczego PtPn wszystkie swoje eksponaty prezen- towane na wystawie przyrodniczo-lekarskiej z okazji Czwartego zjazdu Lekarzy i Przyrodników Polskich w Poznaniu48. W tym kontekście warto również wspo- mnieć o płycie dla uczczenia rocznicy odsieczy wiedeńskiej, ufundowanej przezeń i umieszczonej w gmachu PtPn49. na szczególną uwagę zasługuje poświęcona w październiku 1869 roku i podarowana przez Krzyżanowskiego piękna statua najświętszej Marii Panny z  Dzieciątkiem (wys. ok. 1,55 m), umieszczona nad bramą wjazdową przy kościele podominikańskim (zachowana do dziś, Galeria U Jezuitów, ul. Dominikańska 8). Model figury odlanej ze sztucznego kamienia i wzorowanej na słynnej Madonnie Sykstyńskiej pędzla Rafaela santi wykonał pra- cujący w firmie Krzyżanowskiego rzeźbiarz Paweł Puszczyński50. antoni Krzyżanowski przez wiele lat mieszkał w domu przy ul. Małe Garbary 9. tam wspólnie z małżonką obchodził srebrne i złote gody. Uroczystość srebrnego wesela odbyła się 11 kwietnia 1862 roku. Małżonkowie mieli okazję obchodzić ją 43 B. Krzyślak, Dawny kościół św. Pawła na Fredry, Poznań 2003, s. 39. 44 DP, nr 185 z 17 Viii 1876; nr 73 z 29 iii 1878. 45 Pz, nr 607 z 29 Viii 1886; nr 778 z 4 X 1886. 46 DP, nr 111 z 18 V 1866. 47 W. Karolczak, Długa historia „Zielonych Ogródków” w  Poznaniu, „Kronika Wielkopolski” 2009, nr 1, s. 11. 48 DP, nr 125 z 2 Vi 1881; nr 135 z 14 Vi 1884. 49 J. Modrzejewski, Antoni Krzyżanowski – architekt, budowniczy, przedsiębiorca (1808–1895), KMP, 1989/3, s. 125. 50 Pz, nr 240 z 13 X 1869; DP, nr 236 z 15 X 1869. ANTONI KRZYŻANOWSKI I JEGO FABRYKA w nowo zbudowanym, pięknym | FZZGGOCOOCOOOOGGGOGOOG) domu”. Ponieważ jubilat był m.in. naczelnikiem straży ogniowej, owa Ń K ki formacja nie omieszkała złożyć mu U rzyżanows l, stosownych gratulacji. „Straż ogniowa zebrała się w wigilią uroczystości in plenobez wyjątku narodowości w gma- Poznań, Tama Garbarska Nr. 1, Piaskowa ul. 10. chu szkólnym przy Małych Garbarach Handel i ruszyła stamtąd z orkiestrą wojskową materyałów budowlowych, na przedzie, przy zapalonych latar- wapna, cementu, gipsu, asfaltu, cegieł, dachówek, kach, na podwórze doma jubilata” — | 0 za, o toro r mai p czytamy w „Dzienniku Poznańskim” piaskowca i marmuru, węgli kamiennych i z 13 kwietnia 1862 roku. „Przybywszy PER a Arety ia aron jj udał się zarząd straży, złożony z pp. Fabryka (najstarsza) Kwajzera, Jeziorowskiego, Kartmanna, tektur smołowcowanych na dachy. Cynkiego i Belowa do pomieszkania Fabryka wyrobów ze sztucznego ka- P. Krzyżanowskiego, gdzie P. Kwajzer mienia jako to: nagrobków, figur Świętych Pań- . 2. : 2 L; skich, figur architektonicznych, wazonów, koryt dla w mowie polskiej powinszował jubi- koni, bydła i nierogacizny, wodotrysków itd. latowi, że doczekał 25 letniej rocznicy Skład największy i fabryka pomników, ta- h lubi : blic pamiątkowych i nagrobków z granitu, marmuru, swych zaślubin, i wynurzył zarazem ide 1 wś: wdzięczność obywateli za poświęcenie Fabryka wyrobów sztukaterskich gipsowych, popiersi, medalionów i t. d. się sprawom publicznym, przy czem członek zarządu p. Below wręczył jubi- latowi w imieniu wszystkich członków 9 Ogłoszenie firmy A. Krzyżanowski zamieszczone tego stowarzyszenia puchar srebrny, w Drugim Roczniku Towarzystw Przemysłowych ozdobiony godłami straży ogniowej na rok 1885, ze zb. prywatnych i odpowiednim napisem. Po akcie tym wyszedł jubilat wraz z swą małżonką i dziećmi do zebranych na podwórzu członków straży ogniowej, gdzie go powitał rektor Vanselow mową niemiecką, po czem orkiestra odegrała dwie sztuczki. 25 lat później, 11 kwietnia 1887 roku, państwo Krzyżanowscy obchodzili 50. rocznicę ślubów małżeńskich i takąż rozpoczęcia pracy zawodowej przez seniora rodu. Jubileusz rozpoczął się od mszy św. w kościele pw. św. Wojciecha, gdzie jubilaci otrzymali jako symbol i podporę starości „laskę kościelną hebanową, bogato w srebro okutą i misternie w pracowni E. Kajkowskiego wytoczoną”. Później świętujący przenieśli się do domu Krzyżanowskich, gdzie przyjmowali liczne depu- tacje rozmaitych towarzystw, tak polskich, jak i niemieckich. Liczącemu wówczas 79 lat Antoniemu Krzyżanowskiemu wręczono cały szereg dyplomów mianujących go członkiem honorowym różnych towarzystw i stowarzyszeń. Przybyła także dele- gacja władz miejskich i rejencyjnych. Obszerne relacje z tej uroczystości zamieściły wszystkie lokalne gazety”. W lutym 1888 roku Antoni Krzyżanowski przekazał swojemu synowi Stanisławowi „Handel materiałów budowlanych i fabrykę, którą pod firmą 5LĄPB, FS, sygn. 127. 52 DP, nr 83 z 13 IV 1887; PZ, nr 253 z 13 IV 1887. 231 Waldemar Karolczak 232 „a. Krzyżanowski” w ostatnich latach wspólnie z nim prowadził. Dotychczasowy długoletni prokurent firmy Ludwik Wolff pozostał „nadal w tym samym charak- terze”53. Dodajmy, że 15 września 1890 roku Wolff uroczyście obchodził jubileusz 25-lecia pracy na tym stanowisku54. W listopadzie 1890 roku dla wygody kupującej publiczności otwarto duży i elegancko urządzony sklep z wyrobami firmy miesz- czący się w gmachu Bazaru55. Wkrótce jednak rodzinę Krzyżanowskich dotknął bolesny cios. Po stracie pierwszego syna tadeusza, który zmarł 20 lutego 1891 roku, 12 marca tegoż roku w wieku zaledwie 42 lat odszedł ich drugi syn stanisław56. W związku z tym antoni Krzyżanowski zamknął sklep w Bazarze, wyprzedając zgromadzone w nim towary po obniżonych cenach. W lutym 1893 roku ogłosił, że z powodu podeszłego wieku zamierza sprzedać swoje przedsiębiorstwo. niedługo potem zmarła jego małżonka Maria, a on sam zakończył swoje pracowite życie 23 stycznia 1895 roku. Posiadłości antoniego Krzyżanowskiego należące do jego spadkobierców zostały wkrótce sprzedane. W kwietniu 1896 roku handlarz drewnem Leopold Peiser nabył parcelę przy ul. Małe Garbary 9, a nieruchomość, fabryka i interes han- dlowy pod firmą „a. Krzyżanowski” przy tamie Garbarskiej i ul. Piaskowej 9/10 przeszły na własność architekta Ksawerego stelmachowskiego z Wrześni, który prowadził ją pod starym szyldem. W styczniu 1903 roku stelmachowski sprze- dał fabrykę i grunta firmie s. Michalski i sp., której właścicielami byli stanisław Michalski i Czesław Kusztelan57. 53 DP, nr 40 z 18 ii 1888. 54 Pz, nr 644 z 16 iX 1890. 55 DP, nr 271 z 25 Xi 1890. 56 DP, nr 59 z 13 iii 1891. 57 Album przemysłu i handlu Wielkopolski, Prus i Śląska, z. 1, Poznań 1906. 233 Magdalena Mrugalska-Banaszak złota Kula Józefa Czepczyńkiego „Wszyscy macie, Panowie, te same co ja szanse. niemal bez kapitału, wytrwałą pracą, pedantyczną zapobiegliwością o uprzejmą obsługę klienteli, rzetelność pła- cenia rachunków dostawcom – doprowadziłem do tego, czym jestem”. tak mówił do swojego personelu u schyłku życia Józef Czepczyński, potentat w branży dro- geryjnej1. i tak dokładnie było. zaczynał jako praktykant, najpierw w strzelnie, a od 1883 roku w Poznaniu, w drogerii aptekarza Hieronima Jasińskiego i ban- kiera stanisława ołyńskiego przy ul. Święty Marcin 62 (ob. 49). Żył bardzo skrom- nie, całe dnie spędzał w sklepie, a nocami ślęczał nad książkami, bo okazało się, że umiejętności nabyte w małym strzelnie to niewiele jak na duży Poznań. Jego pilność i wytrwałość szybko zostały dostrzeżone i już po roku Józef został kie- rownikiem sklepu. Kolejne osiem lat minęło mu na pracy, nauce i na marzeniach o własnym interesie drogeryjnym. i wreszcie nadszedł ten moment. Czepczyński poznał Bronisława Śniegockiego, nie wiadomo, kiedy dokładnie i gdzie, ale obaj panowie przypadli sobie do gustu tak dalece, że postanowili wspólnie otworzyć drogerię. Jest rok 1892. Czepczyńskiemu udało się z pensji odłożyć 200 marek, Śniegocki dysponował większym kapitałem – 1600 marek. Ciągle jednak było to za mało, aby ich wspólne marzenia stały się realne. trzeba było znaleźć trzeciego wspólnika skłonnego wyłożyć dużą sumę. Do Czepczyńskiego i  Śniegockiego dołączył stanisław Wegner, który wniósł do spółki 6 tys. marek. teraz już spokoj- nie można było otworzyć wymarzoną drogerię. oficjalnie spółka pod nazwą Centralna Drogeria Czepczyński & Śniegocki została zarejestrowana 23 września 1892 roku, a osiem dni później pierwsi klienci przekroczyli próg sklepu przy starym Rynku 8. Panowie niemal natychmiast odnieśli sukces. szybko okazało się, że niewielki lokal (o powierzchni zaledwie 30 m2) to za mało, aby rozwinąć działalność. Potrzebne były nowe pomieszcze- nia. Wynajęto je więc w kamienicy przy starym Rynku 61 i w oficynie przylega- jącej do odwachu (stary Rynek 2/3), przeznaczając na magazyny, z czasem zajęto również pomieszczenia przy ul. Koziej. W 1895 roku wspólnicy podjęli decyzję o otwarciu drugiego sklepu przy pl. Wilhelmowskim (ob. Wolności) 10. Kolejną inwestycję przyniósł rok następny. z prostego rachunku ekonomicznego wyni- kało, że wynajmowanie pomieszczeń na cele magazynowe nie bardzo się opłaca, zwłaszcza jeżeli lokale znajdowały się w kilku punktach miasta. Bardziej korzystny okazał się zakup własnej nieruchomości. i tak też panowie uczynili. W marcu 1 M. Mrugalska-Banaszak, Poznańskie rody i rodziny – Czepczyńscy, Poznań 2002, s. 7; poniższe informacje tamże. MAGDALENA MRUGALSKA-BANASZAK =. > „ck z 1. Wielkie Garbary w czasie powodzi w 1888 r., po prawej kamienica pod nr. 38 (ob. 58), fot. ze zb. Muzeum Historii Miasta Poznania (dalej: MHMP) 1896 roku kupili za 98 tys. marek od wdowy Stranz z Berlina narożną kamienicę przy Wielkich Garbarach 38 (ob. 58) u zbiegu z ul. Butelską (ob. Woźna) 14, która zbudowana została w latach 1806-1808?, a według innych źródeł dekadę później”. Jeszcze do niedawna mieścił się w niej hotel Pod Złotą Kulą. Przedtem był tutaj „wielki ogród, a w nim dom mieszkalny”, wzniesiony w XVIII wieku albo jeszcze wcześniej”. W tym właśnie ogrodzie Niemcy urządzili w 1777 roku uroczystość związaną z położeniem kamienia węgielnego pod budowę zboru protestanckiego św. Krzyża przy pobliskiej Grobli. Z kolei w 1812 roku, już w nowo wybudowanej kamienicy, „leżeli ranni żołnierze francuscy, powracający z wyprawy moskiew- skiej, którzy należytego nie znaleźli pomieszczenia w lazaretach poznańskich". Otwarty w latach 20. XIX wieku hotel Pod Złotą Kulą cieszył się „wielkim powodzeniem pomiędzy obywatelstwem poznańskim Wielkiego Księstwa Poznańskiego”. Cieszył się nim do momentu, kiedy rozbudowa Poznania zaczęła się z dala od Wielkich Garbar. Najprawdopodobniej w końcu lat 70. XIX wieku hotel zamieniony został na dom mieszkalny. Ale zanim to się stało, Pod Złotą Kulą wydarzyła się niebywale romantyczna historia: August Wilkoński oświadczył się pannie Paulinie Laucz i został przyjęty. Kim byli owi zakochani? On rocznik 1805, starszy od Laury o dziesięć lat. Oboje z Wielkopolski, August urodził się w Kąkolewie koło Leszna, jego wybranka w Swarzędzu pod Poznaniem. Pobrali się w 1832 roku, panna młoda miała zaledwie 17 lat. Wilkoński był absolwentem 2 „Wielkopolanin” nr 54 z 5 III 1896. 3 Archiwum Państwowe w Poznaniu (dalej: APP), Towarzystwo Ubezpieczeń Ogniowych w Poznaniu 1804-1918 [Stadtische Feuer-Sozietat Posen] (dalej: FS), sygn. 548. 4 „Wielkopolanin', nr 30 z 6 II 1908; poniższy cytat tamże. 234 ZŁOTA KULA JÓZEFA CZEPCZYŃKIEGO Uniwersytetu Wrocławskiego, brał udział w powstaniu listopadowym, za Nie lada praca kominiarza co został skazany na 12 lat więzienia. Każdy to powtarza Do wyroku dopisano” mu również Machać miotlą w kominie ME ©: ż I krztusić się w gęstym dymie. zranienie pruskiego oficera, którego wcześniej wyzwał na pojedynek. Ślub Gdy zapchane sadzą kuchnie ieli d koli 3 Lub gdy pożar łuną buchnie wzięli podczas OKO ICZNOSCIOWEBO Zawsze połen ochoczości urlopu skazańca, po czym nowozency Spieszą służyć publiczności. niezwłocznie udali się do twierdzy To też dzisiaj w Nowym Roku w Głogowie, gdzie August miał odbyć Pełnym nadzieji — uroku karę więzienia, i tam razem zamiesz- Pozwólcie kominiarzowi . . . SE Złożyć życzenia całemu domowi. kali. Los im sprzyjał, po sześciu latach Wilkoński był wolny. Małżonkowie Niech Wam Pan Bóg zsyła z nieba ieniali 2. ieszk. Zdrowia. szczęścia ile trzeba często zmieniali miejsca zamieszka- By być zawsze .w pomyślności nia i wreszcie w 1840 roku osiedli na Żyć wesoło do starości, stałe w Warszawie. Gdyby nie fakt, Uniżona czeladź kominiarska że August był znanym i cenionym , pisarzem i satyrykiem, dzisiaj już 46 niemal zapomnianym, prasa nie pisa- ł łaby o jego zaręczynach. Największą popular ność pr zyniosły mu Ramoty 2 Życzenia noworoczne od czeladzi kominiarskiej, i ramotki, wydawane w latach 1841- koniec XIX w., ze zb. prywatnych 1846, w których z dziennikarską pasją chwytał na gorąco aktualności i z gawędziarskim talentem przedstawiał w krzywym zwierciadle słabostki ówcze- snego społeczeństwa”. Kiedy Wilkoński parał się pisaniem, jego żona prowadziła ceniony salon literacki, w którym spotykali się najznamienitsi warszawscy dzien- nikarze i literaci. Sama też chwyciła za pióro i stała się jedną z pierwszych Polek zarabiających na życie pracą literacką”. Kiedy właściciele Centralnej Drogerii kupują kamienicę przy Wielkich Garbarach, oboje Wilkońscy już nie żyją, a o ich zaręczynach pamięta nie- wielu. Zapewne nie są nimi Czepczyński i Śniegocki, ich interesuje tu i teraz. Toteż szybko przystępują do remontu swoich nieruchomości stojących na długiej, prostokątnej działce (o powierzchni 485 m?)”. Po pierwsze, reperacji wymaga piętrowa narożnikowa kamienica nakryta spadzistym dachem z facja- tami. Po drugie, spichlerz, stojący równolegle do Wielkich Garbar, czyli budy- nek, na którym wspólnikom zależało najbardziej, trzeba przerobić na magazyn. Zachowane rachunki za wykonane prace najlepiej ilustrują zakres robót remon- towych*. Nowe drewniane podłogi montuje Stanisław Drygas, nowe okna wsta- wia stolarz Jakub Romanowicz, mieszkaniec remontowanego domu, on też * H. Gacowa, Wilkoński August [w:] Dawni pisarze polscy od początków piśmiennictwa do Młodej Polski. Przewodnik biograficzny i bibliograficzny, t. V, Warszawa 2004, s. 56-58. % Wielkopolski Słownik Biograficzny, red. A. Gąsiorowski, J. Topolski, Poznań- Warszawa 1981, s. 821-822. 7 APP, FS, sygn. 548. $ Rachunki i dokumenty związane z kamienicą przy Wielkich Garbarach w zbiorach prywatnych. 235 MAGDALENA MRUGALSKA-BANASZAK ZW Żoznaniiw 3. Życzenia noworoczne od czeladzi kominiarskiej, koniec XIX w., ze zb. prywatnych naprawia schody i przerabia drzwi. Inne prace stolarskie wykonuje Teofil Miczuga z ul. Wilhelmowskiej (ob. Al. Marcinkowskiego) 28. Reperowaniem i czyszcze- niem pieców zajmuje się aż trzech mistrzów garncarskich: Tomasz Majewski i Piotr Michalak, oboje z Chwaliszewa, oraz J. Dabert z Półwiejskiej 26a. Kominy naprawia W. Konopiński, później będzie je rewidował majster kominiarski Marian Andrzejewski, a na początku każdego roku lokatorzy otrzymają życzenia nowo- roczne od czeladzi kominiarskiej. H. Koralewicz prowadzi naprawę cynkowego dachu i rynien, a blacharz Franciszek Desperek rur wodociągowych. Gazowe oświetlenie i ogrzewanie — już wtedy — montuje Franciszek Karlewicz, właści- ciel „pracowni zakładania gazu, wody i kanalizacji” ze Starego Rynku 76. Prace szklarskie wykonuje firma M. Nowicki 8 Griinastel — Handel szkła szybowego, szklarnia — z pobliskiej ul. Jezuickiej (ob. Świętosławska) 5. Papę na pokrycie dachu nowego magazynu drogeryjnego wspólnicy zamówili w fabryce Seweryna Wrzesińskiego, który także trudnił się „hurtowym handlem asfaltem, tekturą na dachy, smołą”, a na papę dawał 20-letnią gwarancję. Sami Polacy, jeden z niewielu niemieckich rzemieślników zatrudnionych przez Czepczyńskiego i Śniegockiego to malarz Albin Berger z ul. Święty Wojciech 7. Widocznie obaj panowie prze- strzegali kupieckiej zasady „swój do swego”. Na tym właściciele Centralnej Drogerii nie poprzestali. 12 lipca 1897 roku podpisali umowę z przedsiębiorcą budowlanym Ludwikiem Frankiewiczem „na wybudowanie remizy z atelier fotograficznym, która miała być gotowa 1 paź- dziernika tegoż roku. I dalej: „Pan Frankiewicz obejmuje wykonanie kompletne budowli za cenę marek dwanaście tysięcy [...]. Czepczyński i Śniegocki wyraźnie 236 ZŁOTA KULA JÓZEFA CZEPCZYŃKIEGO szli z duchem czasu, fotografia była u szczytu popularności, w pobliżu nie było przedsiębiorstwa tego typu, więc mogli liczyć na zyski. Zakup Złotej Kuli okazał się niezwykle trafiony. Nie tylko dlatego, że wszystkie skład- nice skoncentrowano w jednym miej- scu, ale i dlatego, że w wyniku owej transakcji wspólnicy uzyskali jeszcze gotówkę. Po przebudowie nierucho- mości wzięli kredyt hipoteczny, z któ- rego spłacili wszelkie koszty remontu i odłożyli zaoszczędzone fundusze. To się nazywa „mieć głowę do interesów". Rok 1897 był wyjątkowy dla 33-letniego Józefa Czepczyńskiego. W styczniu ożenił się z młodszą o sześć lat, piękną panną Heleną Czerniejewską rodem ze Środy, 4. Józef Czepczyński, ok. 1897 r., która w dodatku jeszcze wniosła fot. ze zb. prywatnych mu w wianie sporą kwotę pienię- dzy. Nadszedł czas, żeby się usa- modzielnić. Urzędowe rozwiązanie spółki Centralna Drogeria Czepczyński $% Śniegocki nastąpiło 1 listopada 1898 roku”. Czepczyński zachował sklep przy Starym Rynku 8, a Śniegocki przy pl. Wilhelmowskim. Stanisław Wegner otrzymał zadośćuczynienie w gotówce. A co z kamienicą przy Wielkich Garbarach? Została przy Czepczyńskich, jak Józef rozliczył się ze wspólni- kami — nie wiadomo. Zapewne musiał ich spłacić, ale przecież miał z czego, wystarczyło tylko naruszyć posag małżonki. I tak Czepczyński stał się jedynym właścicielem nieruchomości, która przynosiła mu zyski. Czy duże — trudno dociec. W kamienicy mieszkało kilkunastu lokatorów, głównie robotników i rzemieślników, można z tego wnosić, że standard mieszkań nie był, pomimo przeprowadzonych remontów, zbyt wysoki, więc i czynsze nie mogły być wygó- rowane. Nie wszyscy lokatorzy płacili regularnie i nie zawsze żyli w zgodzie. W 1898 roku wdowa Anna Rucińska skarżyła się w liście na rodzinę tapicera Striezela, pisząc: „Uprzejmie upraszam abyś Pan był łaskaw jako Gospodarz tem burdy jakie Szanownemu Panu są wiadome, które ciągle Striezlowie wyprawiają, temu wszystkiemu zapobiec. Już jest niepodobno do wytrzymania, coś okropnego co One wyprawiają, co za okropna Publika”. Rucińskiej chodziło o „plugawe” słowa, których używają, ale nie tylko. Pisała dalej o „okropnym waleniu do [jej] drzwi”, o grożeniu biciem ze strony brata lokatorów, „mularza, który tu wcale nie mieszka) a który czekał na nią i „z otwartym nożem chciał ją żgać. Nie jesteśmy życia pewni”. I na koniec jeszcze raz prosiła właściciela kamienicy „aby był łaskaw raz temu koniec położyć”. Czy cokolwiek zrobił? *M. Mrugalska-Banaszak, dz. cyt., s. 12. 237 Magdalena Mrugalska-Banaszak 238 Wydaje się, że tak, bo już w księdze adresowej z roku następnego pośród loka- torów Czepczyńskiego nie ma rodziny striezlów. Parterowe lokale przeznaczone były na działalność usługową. W momencie zakupu nieruchomości działała tutaj piekarnia i destylacja, czyli po prostu restau- racja, w której jej właściciel sprzedawał własnej produkcji napoje „rozpalające” na bazie spirytusu, no i oczywiście piwo. Restauracja nosiła nazwę Pod Kulą, nawiązując w ten sposób do popularnego niegdyś hotelu. W 1896 roku piekar- nię prowadził Józef Hedrych, po nim Józef sosnowski, a od 1900 roku antoni Grzegorczyk. Jeszcze częściej zmieniali się właściciele restauracji, którą dzierżawili kolejno: ignacy Małecki, Wincenty Musiałowski, Robert Roigt i  wdowa Hoffmannowa10. Lokal należał do dość podłej kategorii i  przynosił Czepczyńskiemu sporo kłopotów. Często dochodziło do burd i  bijatyk, jak w 1905 roku, kiedy to pięciu podchmielonych żołnierzy niemieckich „zaczęło wyzywać trzech Polaków od »Polnische Bande«. z tego powodu powstała bójka, żołnierze chwycić chcieli za pałasze, ale Polacy im te pałasze z pochew poprzed- nio powyciągali i  bójka z  tego powodu była nie krwawą. Żołnierzy z  lokalu powypychano”11. zdecydowanie mniej kłopotów, a może wcale, mieli wspólnicy, a później sam Czepczyński z  firmą „aufricht & Mandowsky skład towarów na odpłatę”, któ- rzy w inseratach prasowych określali się czasami domem towarowym. Podwoje swojego sklepu otworzyli w  pierwszych dniach stycznia 1898  roku, zajmując parter i  pierwsze piętro kamienicy przy Wielkich Garbarach12. Wcześniej, ale zapewne tylko pomieszczenia parterowe, wynajmowało przedsiębiorstwo „Ballo & schoepe – Fabryka papy na pokrycia dachów, asfaltu i cementu drzewnego”, które w reklamach prasowych zapraszało potencjalnych klientów na „W. Garbary 38, pod złotą kulą”, czyli lokalizacja dawnego hotelu ciągle była dobrym punk- tem orientacyjnym13. U  aufrichta i  Mandowsky’ego można było kupić prawie wszystko: garderobę męską, damską i dziecięcą, materiały, wózki dziecięce, meble i „towary wyściełane”, firany, dywany i kołdry14. Licznie odwiedzany „dom towa- rowy” napędzał klientów właścicielowi atelier fotograficznego, na pewno z jego usług korzystała rodzina Czepczyńskich. Ludwik Frankiewicz dotrzymał umowy i zgodnie z nią na podwórzu kamienicy, równolegle do ul. Butelskiej, postawił pię- trowy budynek na rzucie prostokąta (o powierzchni 100 m2), z wysokim na 2,7 m poddaszem, i być może właśnie tam mieścił się zakład fotograficzny. taka lokali- zacja gwarantowała w miarę swobodny dopływ światła, nie można też wykluczyć, że podobnie jak w innych atelier, także i tutaj dach był choćby częściowo prze- szklony. ale czy skrzętny i nad wyraz oszczędny Czepczyński pozwoliłby sobie na taką ekstrawagancję, w jego mniemaniu oczywiście? 10 nazwiska prowadzących piekarnię i restaurację ustalone zostały na podstawie ksiąg adresowych z lat 1895–1907. 11 „Wielkopolanin”, nr 61 z 13 iii 1905. 12 „Wielkopolanin”, nr 1 z 1 i 1898. 13 „Dziennik Poznański”, nr 86 z 13 iV 1884. 14 „Wielkopolanin”, nr 225 z 2 X 1898; tamże, nr 289 z 20 Xii 1900; tamże, nr 106 z 8 V 1901; tamże, nr 229 z 7 X 1901; tamże, nr 214 z 18 iX 1904. ZŁOTA KULA JÓZEFA CZEPCZYŃKIEGO Podarki | gwiazdkowe RRza izredyt. | Mala wpłata. — Dogodna odpłata. Aufricht £ Mandowsky, 38 W. Garbary 38, narożnik ul. Butelskiej. 5. Reklama firmy Aufricht ść Mandowsky, „Wielkopolanin” z 20 XII 1900 r. 09999999. +0 W niedzielę, dnia 25-go t. m. (2798 BES" dla komunikantów ceny zniżone. "SEE Józef Stsiski, zakład fotograficzny, Wielkie Garbary 38. 0999: 6. Reklama fotografa Józefa Stolskiego, „Wielkopolanin” z 24 V 1902 r. Atelier wynajął fotograf Max Schaper, a pierwsi klienci pojawili się na Wielkich Garbarach w połowie kwietnia 1898 roku”. Jednocześnie prowadził on, od listopada 1893 roku, drugi zakład przy ul. Berlińskiej 7 (ob. 27 Grudnia 3). W tym samym czasie nie mógł być w dwóch miejscach, więc do pracy w atelier przy Wielkich Garbarach zatrudnił Józefa Stolskiego. W pierwszych dniach kwiet- nia 1898 roku w „Wielkopolaninie” ukazało się ogłoszenie, w którym Schaper zawiadamiał „Szanowną Publiczność, że atelier fotograficzne znajdujące się przy Wielkich Garbarach 38 przejmuje odtąd jego dotychczasowy „zawiadowca” Józef Stolski. Ten z kolei prosił, aby „zaufanie którem dotychczas zakład ten zaszczycała, 5 „Wielkopolanin nr 82 z 10 IV 1898. 16R. Szalow, Atelier fotograficzne i fotografowie działający w Poznaniu przed 1918 rokiem, „Kronika Miasta Poznania, 2011/3, s. 403. 239 MAGDALENA MRUGALSKA-BANASZAK == param 0 łaskawie na mnie przelać raczyła. Staraniem moim będzie, skorą usługą, doskonałem wykonaniem powierzo- nych mi prac, jak również cenami przystępnemi zjednać sobie względy Szanownej Klienteli””. Ze Stolskim jest spory kłopot. Na wykonanych przez siebie fotografiach i w licznych | inseratach prasowych podawał, że zakład Fortuna — bo tak go nazwał — założony został w 1896 roku”. Nie wiadomo tylko gdzie. Kiedy zaczynał współpracę z Schaperem, miał zale- dwie 21 lat”. Najprawdopodobniej Stolski nieco nagiął rzeczywistość, może właśnie wtedy, terminując u któregoś z fotografów, choćby u Schapera, zdobył uprawnienia do | założenia własnej firmy? | Józef Czepczyński nieustannie roz- Hb Rob. P N. | Med 2 LOUUNU Ę. sę. wijał swoje przedsiębiorstwo. Najpierw zakupił dom przy Starym Rynku 8, 7. Włodzimierz Czepczyński, syn Józefa, a następnie w 1897 roku powierzył ok. 1902 r., fot. ze zb. MHMP jego modernizację budowniczemu Mieczysławowi _ Kliszczyńskiemu”". Właścicielowi Centralnej Drogerii naj- bardziej zależało na powiększeniu powierzchni sklepu i tak też się stało. Czepczyński doskonale zadawał sobie sprawę, że odniesie sukces w interesach tylko wtedy, kiedy „nie spocznie na laurach” i będzie o krok przed konkurencją. Więc przebudowę Centralnej uznał za doraźne działanie i zaczął myśleć o radykalnych zmianach, a te wymagały odpowiednio dużych środków finansowych. Czepczyńscy wszystko precyzyjnie zaplanowali. Przede wszystkim postanowili sprzedać Wielkie Garbary, a zapewne głównym powodem tej decyzji była nie tylko potrzeba gotówki, ale też powiększenia powierzchni magazynowej — dawny spichlerz przy Wielkich Garbarach już nie wystarczał. Czy na plany Czepczyńskiego miał jakikolwiek wpływ tragiczny wypadek, który wydarzył się 19 września 1900 roku, trudno dociec. Otóż tego dnia o dziesiątej wieczorem w magazynie, w którym przechowywano łatwopalne substan- cje, doszło do eksplozji, a potem pożaru. Pomimo że w pomieszczeniu było oświe- tlenie elektryczne, „pomocnik handlowy potarł zapałkę, by się przekonać, ile jeszcze jest w beczce lakieru rozczynionego benzyną. Od ognia wywołanego wybuchem UW ielkopolanin', nr 76z 2 IV 1898. 18 „Wielkopolanin, nr 137 z 17 VI 1905. © http://szukajwarchiwach.pl/53/474/0/19.3/15088/str/1/58/15/iwOxiM|_oacV8R_pW2W vyA/żtabSkany [dostęp: 10 VII 2017 r.|. 2% M. Mrugalska-Banaszak, dz. cyt., s. 12. 240 złota Kula Józefa Czepczyńkiego 241 zajął się płomieniem ubiór pomocnika, a ten zamiast rzucić się na ziemię, wyskoczył z [magazynu] i wbiegł w przestrachu na drugie piętro, a potem zbiegł znów w dół, przez co poparzył się tak okropnie, że odwieziony do lazaretu miejskiego nazajutrz życie zakończył”21. Widocznie ówczesne przepisy pozwalały na przechowywanie łatwopalnych materiałów w zwartej zabudowie, skoro towarzystwo ubezpieczeniowe wypłaciło odszkodowanie właścicielowi nieruchomości. W pierwszej połowie lipca 1906 roku Czepczyński sprzedał Marii siewiczowej nieruchomość przy Wielkich Garbarach za 163 tys. marek22. Już w roku następ- nym rozpoczął się, według projektu architekta Rogera sławskiego, generalny remont kamienicy przy starym Rynku, w efekcie czego powierzchnia Centralnej Drogerii zwiększyła się kilkakrotnie. W 1908 roku również i siewiczowa przy- stąpiła do generalnego remontu swojego domu, który prowadził „budowniczy p. Palacza”23. zapewne chodziło o  andrzeja Palacza, przedsiębiorcę budow- lanego z  Wildy. Kamienica podniesiona została o  dwa piętra, podwyższono w niej również standard mieszkań, w których teraz zamieszkali przede wszyst- kim kupcy. Wraz z Czepczyńskim Wielkie Garbary opuścił Józef stolski, który od 1 października 1907 roku przeniósł swoje atelier do Domu Przemysłowego, czyli luksusowej, nowo budowanej kamienicy przy ul. Wielkiej 21. Fotograf zapewniał, że „klienci będą mieli bardzo wygodnie, gdyż zakład znajdować się będzie na parterze”24. stolskiemu powodziło się tak dobrze, że w tym samym cza- sie otworzył filię w Rogoźnie25. z Wielkich Garbar wyprowadziła się także firma aufricht & Mandowsky do własnego okazałego domu towarowego, który w roku 1906 stanął przy ul. Wrocławskiej 38 (ob. 6)26. W opuszczonym przez nią lokalu 30 lipca 1910 Józef Chocieszyński otworzył drogerię Pod złotą Kulą27. Józef Czepczyński realizował w tym czasie swoje nowe przedsięwzięcie: budowę wiel- kich magazynów i  kamienicy czynszowej przy Grochowych Łąkach, ale to już temat na inną opowieść. 21 „Wielkopolanin”, nr 25 z 21 iX 1900. 22 „Dziennik Poznański”, nr 160 z 17 Vii 1906. 23 „Wielkopolanin”, nr 30 z 6 ii 1908. 24 „Dziennik Poznański”, nr 223 z 28 iX 1907. 25 Biblioteka Raczyńskich, Dział zbiorów specjalnych, rkps, sygn. 1820. 26 J. skuratowicz, Architektura Poznania 1890–1918, Poznań 1991, s. 266. 27 „Wielkopolanin”, nr 177 z 4 Viii 1910. 242 Jarosław Mulczyński o dwóch pracowniach artystycznych niezwykłą realizacją na poznańskim gruncie była własna pracownia w  stylu zakopiańskim Ludwika Frankiewicza, poznańskiego budowniczego, radcy miej- skiego i  kolekcjonera, którą zaprojektował w  mieszkaniu swojej kamienicy przy pl. Bernardyńskim 11. ten urodzony w Poznaniu w 1858 roku syn krawca Karola i Matyldy z Kahlów uczęszczał najpierw do szkół w rodzinnym mieście, a później wyjechał do niemiec na studia zawodowe w szkołach budowlanych. Po ich ukończe- niu objął stanowisko architekta miejskiego w Warszawie. W 1883 roku powrócił do Poznania i rozwinął szeroką działalność jako przedsiębiorca budowlany, współpra- cując z poznańskimi architektami. Wzniósł szereg budowli prywatnych oraz publicz- nych, z  których warto wymienić kamienicę dochodową przed teatrem Polskim wg projektu zygmunta Gorgolewskiego, gmach Banku związku spółek zarobkowych zaprojektowany przez tomasza Pajzderskiego, rozbudowę szpitala św. Józefa wraz z budową kaplicy szpitalnej św. Józefa – projektu Rogera sławskiego, zespół kamie- nic czynszowych przy ul. ogrodowej i przy pl. Bernardyńskim oraz kilka pałaców w Wielkopolsce, a także wielkich cegielni parowych w okolicach Poznania. sam rów- nież posiadał cegielnie przy ul. ostatniej na Górczynie i przy ul. Gnieźnieńskiej na Głównej, a także scagliol, fabrykę płyt ogniotrwałych. za te ostatnie wyroby otrzymał brązowy medal na Prowincjonalnej Wystawie Przemysłowej w Poznaniu w 1895 roku. Ludwik Frankiewicz był czynny w sferze publicznej. W 1887 roku został mia- nowany członkiem Miejskiej Komisji Budowlano-Finansowej. W latach 1907–1912 pełnił funkcję radnego2, broniąc sprawy narodowej w Radzie Miejskiej Poznania. Był jednym z  założycieli towarzystwa Kolonii Wakacyjnej „stella”, dla której w  Kobylnicy pod Poznaniem wybudował stację sanitarną, a  także wieloletnim 1 Wspominają o tej realizacji: B. tondos, Styl zakopiański i zakopiańszczyzna, Wrocław–Warszawa–Kraków 2004, s. 123; B. Kostuch, Charakterystyka pieców z terenu Huculszczyzny oraz wpływu ornamentyki huculskiej na rozwój kaflarstwa na Pokuciu [w:] Średniowieczne i nowożytne kafle. Regionalizmy – Podobieństwa – Różnice, red. M. Dąbrowska, H. Karwowska, Białystok 2007, s. 213–214; J. Mulczyński, Od secesji do art déco. Ornament i dekoracja w środowisku artystycznym Poznania w pierwszej połowie XX wieku [w:] Ornament i dekoracja dzieła sztuki. Studia z historii sztuki, red. J. Daranowska-Łukaszewska, a. Dworzak, a. Betlej, Warszawa 2015, s. 411. o Ludwiku Frankiewiczu napisano pośmiertne teksty wspomnieniowe i biogramy: Śp. Ludwik Frankiewicz, „Kurier Poznański”, nr 66 z 19 iii 1924; z. zaleski, Kronika żałobna. Ś.p. Ludwik Frankiewicz, „Kronika Miasta Poznania” (dalej: KMP), 1924/3, s. 61–62; Polski Słownik Biograficzny, t. 7, z. 31, Kraków 1948 (z. Grot); s. Łoza, Architekci i budowniczowie w Polsce, Warszawa 1954; Wielkopolski Słownik Biograficzny, Warszawa–Poznań 1982 (W. Czarnecki). o jego działalności budowlano-architektonicznej pisali: J. skuratowicz, Architektura Poznania 1890–1918, Poznań 1991, zwł. s. 342; K. sobkowicz, Architekci wielkopolscy, biogramy, dzieła, stowarzyszenia, cz. 1, lata 1886–1939, Poznań 1939; Album Przemysłu i Handlu Wielkopolski, Prus i Śląska, z. 1, Poznań 1906. 2 Władze miasta Poznania, t. ii, 1793–2003. Wykaz członków władz miasta 1253–2003, Poznań 2003. O DWÓCH PRACOWNIACH ARTYSTYCZNYCH rzeczoznawcą Towarzystwa Ubezpieczeń Ogniowych. Już po odzyskaniu nie- podległości w uznaniu dla zasług był w latach 1919-1924 honorowym radcą miejskim. W lutym 1921 roku wybrano go na pierwszego polskiego cechmi- strza Cechu Budowlanego Poznańskiego „Strzecha, a w grudniu następnego roku wszedł do zarządu nowo powsta- łego Towarzystwa Miłośników Miasta Poznania. W 1923 roku został odzna- czony Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski. Zmarł w 1924 roku w Poznaniu. Rozmaite inicjatywy w. dzie- dzinie budowlanej dały Ludwikowi Frankiewiczowi niezależność finansową, co umożliwiło mu roztoczenie działal- L ności pro publico bono. Jak napisał we 1, Ludwik Frankiewicz [w:] Die Residenzstadt wspomnieniu pośmiertnym Zygmunt Posen und ihre Verwaltung im Jahre 1911 Zaleski: „Odszedł z grona naszego ten piękny, dumny patrycjusz poznański, jakoby zabłąkany wśród nas, a przecież taki pełen życia, siły, myśli i miłości, — wspa- niała i klasyczna postać ojca miasta, — zasłużony pracą długotrwałą, wytężoną, nie- ustanną dla tego grodu, który nadewszystko bodaj pokochał. I miasto nasze kornie schyli przed kochanym swym obywatelem [...]. W zespole Magistratu był Zmarły prawdziwą »żywą kroniką« miejską. Interesował się od młodych lat każdą cząstką, każdem życzeniem, każdą potrzebą miasta naszego, znał każdy bodaj kamień, każdy zakątek [...]. Lat trzydzieści chodził na ratusz w bezinteresownej służbie, a nikt może regularniej od niego nie stawał na zebrania, nikt tak chętnie nie podejmował pracy w komisjach rzeczoznawców itp.”. Ludwik Frankiewicz należał również do grona miłośników nauki i sztuki. W 1887 roku wstąpił w poczet Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauki do śmierci był jego członkiem”. Z dużym znawstwem gromadził kolekcję sztuki oraz zbiory numizmatyczne i medalierskie, jedne z ciekawszych w Polsce, posiadał także bogatą bibliotekę. Nic dziwnego zatem, że zachwycił się stylem zakopiańskim. Poznański budowniczy był częstym uczestnikiem rozmaitych spotkań oraz zjazdów technicz- nych i przemysłowych w Poznaniu, Lwowie i Krakowie. Podczas pobytu na Zjeździe Przemysłowym w Krakowie we wrześniu 1901 roku „tak się rozmiłował w stylu zako- piańskim — jak napisano w „Tygodniku Ilustrowanym” - po zobaczeniu budynku w tym stylu w parku p. Gótz-Okocimskiego w Okocimie, że postanowił przenieść go i na grunt poznański i urządził sobie [...] pracownię, wiernie w rzeczonym stylu”. 3 Z. Zaleski, Kronika żałobna..., dz. cyt. 4 Poczet członków Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk 1857-2007, red. A. Pihan-Kijasowa, Poznań 2008. > Styl zakopiański w Poznaniu, „Tygodnik Ilustrowany”, nr 9 z 1 III 1902. 243 JAROSŁAW MULCZYŃSKI 2. Pracownia Ludwika Frankiewicza w stylu zakopiańskim przy pl. Bernardyńskim 1 [w:] „Architekt” 1902, nr 8, tab. 46, fot. B. Kostuch Chodziło zapewne o budynek teatru letniego wg projektu Eugeniusza Wesołowskiego, wzniesiony dla Jana Goetza Okocimskiego, właściciela browaru w Okocimiu koło Brzeska”. Frankiewicz, który był jednym z czterech wiceprezesów owego zjazdu (w 11-osobowej delegacji z Poznania), 21 września 1901 roku zwiedzał browary oko- cimskie w ramach specjalnej wycieczki. Na miejscu, wśród powiewających chorągwi i przy dźwiękach kapeli z Bochni, na gości oczekiwał Jan Goetz Okocimski. Po powi- taniach, zwiedzaniu browaru, obejrzeniu parku i kaplicy wszyscy udali się „nieco dalej w las do nowo wybudowanej w stylu zakopiańskim, obszernej sali [...] przeznaczonej na zabawę urzędników i pracowników okocimskich'. Tam zasiedli do zastawionych stołów, a toasty wznoszono oczywiście piwem z miejscowego browaru. Wieczorem uczestnicy wycieczki powrócili do Krakowa”. Duże wrażenie musiała wywrzeć na Ludwiku Frankiewiczu obejrzana budowla, tam bowiem z pewnością powziął decyzję o zaprojektowaniu dla siebie podobnego wnętrza. Po powrocie do Poznania Frankiewicz szybko przystąpił do realizacji pla- nów. Okoliczności były sprzyjające, gdyż zamieszkał właśnie na pierwszym piętrze w swojej kamienicy przy pl. Bernardyńskim*. Budynek ten ukończono 6E. Wesołowski, Teatr letni w Okocimiu, „Architekt” 1902, nr 8, s. 94. 7 M. Dąbrowski, Pamiętnik I Zjazdu Przemysłowego w dniach 18, 19, 20 i 21 września 1901 r. w Krakowie, s. CV-CVI. 8 Adressbuch der Provinzial-Hauptstadt Posen fiir das Jahr 1903. 244 o dwóch pracowniach artystycznych 245 w 1900 roku (taka data widnieje na szczycie). W opisie zakopiańskiego wnętrza zwrócono uwagę na oryginalny wygląd drzwi oraz posowę, czyli sklepiony strop, i sosręb – główną belkę podtrzymującą drewniany strop, na której wyryto rok „1901”. „Wszystkie ozdoby ornamentacyjne, wykonane w  surowem, tylko gła- dzonem drzewie, ad hoc sprowadzonem z tatr, napuszczonem farbami czerwoną i  niebieską oraz malarskie górnej połowy ścian, są dziełem poznańskich maj- strów polskich, a pomysłem p. L. Frankiewicza. oryginalnej całości tego jedynego dotychczas w Poznaniu pokoju w stylu zakopiańskim dopełnia jeszcze piec hucul- ski, sprowadzony wprost z Kołomyi” – pisał nieznany sprawozdawca „tygodnika ilustrowanego”9. Dodajmy, że uczestnikiem krakowskiego zjazdu był m.in. aleksander Klimaszewski, kierownik Krajowej szkoły Garncarskiej w Kołomyi, co z pewnością ułatwiło poznańskiemu budowniczemu i radnemu sprowadzenie pieca huculskiego. Głównym motywem dekoracji ścian były leluje na wijących się ulistnionych łodygach10. W owym zakopiańskim wnętrzu odbywały się najpraw- dopodobniej w latach 1907–1918 zebrania stowarzyszenia techników Polskich. Pracownia Frankiewicza należała do nielicznych przykładów stylu zakopiań- skiego w Poznaniu. Wysiłki przeszczepienia go na większą skalę do naszego miasta na początku XX wieku zakończyły się jednak niepowodzeniem. taką próbę pod- jęła m.in. spółka stolarska w Poznaniu. zarówno bowiem sprowadzanie gotowych mebli zakopiańskich ze szkoły Przemysłu Drzewnego w  zakopanem, jak i  ich produkcja na miejscu – w celu obniżenia kosztów cła i transportu – według pro- jektu zakopiańskiego twórcy Wojciecha Brzegi nie powiodły się. Brakowało odpo- wiedniego drewna i wytwórców. Jak pisał teodor Filipowicz, wieloletni pracownik spółki stolarskiej: „tworzono meble ciężkie, niezgrabne, przytem zbyt drogie”, a przede wszystkim konkludował: „zresztą publiczność wielkopolska nie gusto- wała wcale w stylu zakopiańskim”. Wspominał dalej, że jadalnie kupowali prze- ważnie księża na probostwa i jedynie Bank Przemysłowców w Poznaniu posiadał w swojej sali posiedzeń meble i boazerię w tym stylu, podobnie jak zakład lecz- niczy w Miłowodach koło obornik, który nabył w spółce stolarskiej sypialnię11. *** innym typem pracowni było atelier ulokowane na mansardzie domu magi- strackiego przy ul. Grochowe Łąki 1 (narożnik z  Garbarami), wzniesionego w 1928 roku12. Do jego powstania przyczynił się wspierający częstokroć artystów prezydent Cyryl Ratajski. Pracownia o  powierzchni ponad 90 m² należała do największych w okresie dwudziestolecia międzywojennego w Poznaniu i w nie- zmienionym kształcie przetrwała do naszych czasów. składa się z  obszernego 9 Styl zakopiański w Poznaniu, dz. cyt. 10 Leluje to jeden z popularnych motywów zdobnictwa zakopiańskiego, wywodzący się z kwiatu lilii i spoty- kany w licznych odmianach. zob. W. Matlakowski, Zdobienie i sprzęt ludu polskiego na Podhalu. Zarysy życia ludowego, Warszawa 1915, s. 28–29. Pierwsze wydanie publikacji Władysława Matlakowskiego ukazało się w 1901 r. i najprawdopodobniej L. Frankiewicz inspirował się rysunkami zamieszczonymi na jej łamach. 11 t. Filipowicz, Moje wspomnienia (1860–1932), Poznań 1933, s. 99–100. 12 J. Mulczyński, Instytut Sztuk Pięknych Adama Hannytkiewicza w Poznaniu (1926–1931), „Kronika Wielkopol- ski” 1994, nr 3, s. 51–56; J. Mulczyński, Pracownie artystów poznańskich XX wieku, KMP, 1994/1–2, s. 209–210. JAROSŁAW MULCZYŃSKI R 3. Adam Hannytkiewicz z żoną i córeczką, 1924 r., fot. R.S. Ulatowski, ze zb. Muzeum Historii Miasta Poznania pomieszczenia — właściwej pracowni, która po stronie północnej posiada na całej szerokości dwa rzędy okien (górą pochylone). Z trzech pozostałych boków przyle- gają pomieszczenia: od południa pokój mieszkalny, od zachodu kuchnia z okien- kiem wychodzącym na klatkę schodową (z uwagi na korzystanie z gazu i pieca węglowego), później okienko zamurowano, a kuchnię zlikwidowano, wreszcie od strony wschodniej łazienka i komórka. Jako pierwszy rozgościł się tutaj Instytut Sztuk Pięknych (zwany także Szkołą Sztuk Pięknych), który do tej pory funkcjonował przy ul. Dąbrowskiego 25. Ową placówkę prowadził od 1926 roku malarz Adam Hannytkiewicz, przybyły kilka lat wcześniej z Krakowa, gdzie ukończył Akademię Sztuk Pięknych. Pedagogami byli poznańscy artyści: malarz i witrażysta Henryk Nostitz-Jackowski oraz rzeź- biarz i malarz Marcin Rożek. Program Instytutu został zaakceptowany przez Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, które przyznało jego adeptom normalne prawa uczniowskie (łącznie z ulgami za przejazdy kolejowe). Jednak z powodu niewystarczających warunków lokalowych Instytut nie mógł realizować wszystkich przedmiotów zatwierdzonych przez Ministerstwo. Dopiero przyznanie pracowni na Garbarach — jak można przypuszczać - pozwoliło roz- szerzyć działalność na dwa kierunki: studium dla kandydatów na nauczycieli rysunków w szkołach średnich oraz studium przygotowawcze do Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie, Szkoły Sztuk Pięknych w Warszawie i na Wydział Sztuk Pięknych Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie. Warunkiem przyjęcia do szkoły Hannytkiewicza było zdanie egzaminu wstępnego, do studium dla nauczy- cieli zaś wymagane było dodatkowo świadectwo maturalne gimnazjalne lub semi- naryjne. Do zajęć z rysunku i malarstwa oraz wykładów z historii sztuki włączono 246 O DWÓCH PRACOWNIACH ARTYSTYCZNYCH 4. W Instytucie Sztuk Pięknych Adama Hannytkiewicza przy ul. Grochowe Łąki 1, po lewej stoi Mieczysław Tatarkiewicz, u dołu siedzi Anna Eckhardt, po prawej stoi Janina Pawlikowska, 1928 r., ze zb. prywatnych również rzeźbę i nauki pomocnicze (perspektywę, anatomię itd.). Zajęcia odby- wały się przez cały tydzień (z wyjątkiem niedziel) i obejmowały z przerwą cały dzień: przed południem malarstwo — głównie portret, martwą naturę oraz rzeźbę, a po południu lub wieczorem rysunek — zwykle akt. Modelami byli najczęściej mieszkańcy pobliskiego domu opieki, którzy nie żądali wygórowanych wynagro- dzeń i spokojnie pozowali podczas seansów. W grudniu 1931 roku Adam Hannytkiewicz wyjechał do Paryża i Instytut zakończył działalność. Trudno dziś ustalić nazwiska jego uczniów i absolwentów. Wiadomo jedynie, że należeli do nich znajomi Hannytkiewiczów, jak Maria Seyda z domu Prószyńska, żona naczelnego redaktora „Kuriera Poznańskiego” Mariana Seydy, czy Feliks Maria Nowowiejski, syn kompozytora Feliksa Nowowiejskiego, a ponadto Stanisław Zgaiński, Zbigniew Krygowski, Feliks Adamski, Jadwiga Jagielnicka, Stanisław Kijak czy baron Jerzy Lipowski z Sierakowa. Ten ostatni zaprosił w 1930 roku nauczycieli i uczniów Instytutu na letni plener do Sierakowa, gdzie spędzili dwa miesiące. Po dwuletnim pobycie w Paryżu Adam Hannytkiewicz nie reaktywował Instytutu Sztuk Pięknych. Kolejnym użytkownikiem pracowni przy Grochowych Łąkach był malarz Hieronim Malina, a korzystali z niej również Jan Mroziński i Paweł Pogowski. Ten ostatni przybył w 1929 roku z Paryża do Poznania, gdzie osiadł na stałe, i nie- zbędne było mu atelier do pracy. Trudno jednak dokładnie odtworzyć losy pra- cowni w latach 30. XX wieku. Wspomina się niejednokrotnie o pobycie w niej Wojciecha Kossaka, o czym pisze w swojej książce Zbigniew Zakrzewski: „Miał tu przez pewien czas swoją pracownię, sędziwy już wtedy portrecista i batalista, 247 Jarosław Mulczyński 248 twórca »Panoramy Racławickiej«”13. nieznane są niestety potwierdzające ten fakt dowody ani żadne bliższe okoliczności dotyczące pobytu tego krakowskiego arty- sty w atelier przy Grochowych Łąkach. Bywał on wprawdzie w Poznaniu, jednak najczęściej zatrzymywał się w wielkopolskich dworach i pałacach, gdzie malował w celach zarobkowych liczne obrazy, głównie portrety. Do Poznania jeździł swoim ulubionym cadillakiem, zatrzymując się najczęściej w Bazarze. Jak pisał Kossak w jednym z listów do żony w 1926 roku, było to dlań „rujnujące”14, zatem niewy- kluczone, że później mógł korzystać z tańszej kwatery na Garbarach. sam zainte- resowany, jak również wybitny znawca życia i twórczości tegoż artysty – Kazimierz olszański nie wspominają jednak nigdzie o pracowni w Poznaniu15. W czasie okupacji i po wojnie pracował tu nadal Hieronim Malina. Po jego śmierci w 1948 roku pomieszczenie przejęła Państwowa Wyższa szkoła sztuk Plastycznych w Poznaniu (ob. Uniwersytet artystyczny), która straciła swoją przedwojenną sie- dzibę przy ul. Jezuickiej (ob. ul. Świętosławska) podczas walk o Poznań w 1945 roku. Uczelnia zorganizowała w niej Pracownię Malarstwa Ściennego i Witrażu pod kie- runkiem profesora Wiktora Gosienieckiego, asystenta Jana Piaseckiego i instruktora technik ściennych Jana Białkowskiego. W czerwcu 1951 roku odbyła się tutaj pierwsza obrona dyplomów grupy absolwentów prof. Wacława taranczewskiego na Wydziale Malarstwa: zbigniewa Bednarowicza, Józefa Fliegera, alfonsa Gielniaka, zygmunta Gromadzińskiego, andrzeja Kurzawskiego, Heleny Mindak-Michałowskiej i teresy Pągowskiej. Po reformie szkolnictwa artystycznego w  1950  roku (tzw. reforma Mangelowej) i  reorganizacji poznańskiej PWssP, na początku lat 50. zlikwido- wano Pracownię Malarstwa Ściennego i Witrażu. Początkowo przez kilka lat odby- wały się w niej zajęcia z przysposobienia wojskowego dla studentów tej uczelni. W  końcu lat 50. lokum przekazano tadeuszowi tuliszce, nauczycielowi przed- miotów pomocniczych w  Warsztatach Meblarskich PWssP, który mieszkał tam do 1967 roku – wówczas do pracowni wprowadził się zbigniew Bednarowicz. ten znany scenograf, główny projektant i koordynator koncepcji elewacji kamieniczek starego Rynku w Poznaniu i prezes zPaP okręgu Poznańskiego mieszkał w niej prawdopodobnie do końca lat 70., po czym przeniósł się na osiedle twórców za Cytadelą16. W 1980 roku poznańska uczelnia zrezygnowała z pracowni. Użytkowali ją odtąd Maria zanto-Kurkowa wraz z mężem Bartłomiejem Kurką, który zmarł w 1983 roku, a od 1992 roku wspólnie (artystka zmarła w 2015 r.) z jego bratankiem, Piotrem Kurką. obie pracownie wzbogaciły pejzaż kulturalny naszego miasta. Pojawienie się pierwszego znaczącego przykładu zakopiańszczyzny, a później także licznego grona twórców w  największym poznańskim atelier bez wątpienia wpłynęło na dynamikę poznańskiego życia artystycznego. 13 z. zakrzewski, Ulicami mojego Poznania, Poznań 1985, s. 162. 14 W. Kossak, Listy do żony i przyjaciół (1883–1942), t. ii, Lata 1908–1942, wybór, oprac., wstęp, przypisy, indeksy K. olszański, Kraków 1985, s. 382. zob. również: J. Mulczyński, Aleje z przypadku artystyczne. Wyspiański, Witkacy i Kossak, KMP, 2015/3, s. 219–222. 15 W. Kossak, Wspomnienia, Warszawa 1973; tenże, Listy do żony i przyjaciół (1883–1942), t. i–ii, dz. cyt.; K. olszański, Wojciech Kossak, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź 1990. 16 i. Błaszczyk, Artystyczna enklawa Za Cytadelą, KMP, 2011/4, s. 330–331, 336–337. 249 Katarzyna Pietrzak o budowaniu obiektów sportowych dla szkół na przełomie XiX i XX wieku Sala gimnastyczna przy ul. Garbary 20 Mieszkańcy Poznania dobrze znają szacowny budynek Liceum ogólno- kształcącego św. Marii Magdaleny z  pięknym ogrodem szkolnym, któremu dostojeństwa dodaje sąsiedztwo klasztoru Bernardynów i górujące nad otocze- niem wieże kościoła pw. św. Franciszka serafickiego. W takich warunkach mało kto zwraca uwagę na niepozorny ceglany budynek przy ul. Garbary 20 będący dawną salą gimnastyczną „Marynki”. Uporządkowanie dawnego boiska gimna- stycznego, na którym się znajduje, a przede wszystkim generalny remont prze- prowadzony w 2015 roku w związku z adaptacją obiektu na potrzeby Viii Liceum ogólnokształcącego przywróciły jego dawny blask. Warto przy tej okazji przyjrzeć się historii tego ciekawego budynku. zajęcia wychowania fizycznego wprowadzono po raz pierwszy do programu nauczania wraz z reformą szkolnictwa opracowaną w ostatniej ćwierci XViii wieku przez skupionych wokół Hugona Kołłątaja ekspertów Komisji Edukacji narodowej. tym samym polska myśl oświeceniowa pozostawiała w tyle inne kraje Europy. niestety rychły upadek Rzeczpospolitej uniemożliwił wprowadzenie wspomnia- nych reform w  życie i  zahamował rozwój szkolnictwa na ziemiach polskich. Minęło pół wieku, zanim władze pruskie dostrzegły zalety ruchu fizycznego i jego korzystny wpływ na zdrowie i sprawność umysłową. 6 czerwca 1842 rząd pruski wydał rozporządzenie nakładające obowiązek wychowania fizycznego w szkołach średnich1, którym w 1860 roku objęto również szkoły ludowe. W odróżnieniu od wzniosłych idei oświeceniowych, w tym przypadku u podstaw reformy nie leżały względy edukacyjne czy zdrowotne, ale polityczne i militarne. zgodnie z instruk- cją pruskich władz oświatowych zajęcia te miały charakter musztry, a ich głównym celem było nauczenie młodzieży dyscypliny i przygotowanie do służby wojsko- wej2. Uczestnictwo odnotowywano na kartach obecności, a za uchylanie się od 1 W. Lipoński, Kultura fizyczna [w:] Dzieje Poznania 1793–1918, t. 2, red. J. topolski, L. trzeciakowski, Warszawa–Poznań 1994, s. 744–745. Wg informacji zawartych w pruskim podręczniku dla architektów obowiązkowa gimnastyka szkolna dla wszystkich szkół niemieckich i austriackich została wprowadzona ustawowo w latach 1860–1866. zob. Baukunde des Architekten unter Mitwirkung von Fachmännern der verschiedenen Einzelgebiete bearbeitet von den Herausgebern der Deutschen Bauzeitung und des Deutschen Baukalenders, Kommissions-Verlag von E. toeche, Berlin 1900. zweite, vollständig neu bearbeitete auf- lage. zweiter Band, Vierter Theil. Mit 785 abbildungen. 2 R. Wroczyński, Powszechne dzieje wychowania fizycznego i sportu, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk, 1979, s. 154–155. Katarzyna Pietrzak 250 ćwiczeń groziły uczniom i ich rodzicom kary pieniężne3. Wkrótce w programie nauczania zwiększono liczbę godzin wychowania fizycznego z dwóch do trzech, a wzmożone zaangażowanie pruskich władz na tej płaszczyźnie wymusiło budowę nowych sal i boisk gimnastycznych4. Budynek dawnego Gimnazjum św. Marii Magdaleny przy pl. Bernardyńskim (ul. Garbary 24) został wzniesiony w latach 1852–1858 najprawdopodobniej wg projektu Fryderyka W. Butzkego. Początkowo zajęcia sportowe odbywały się zapewne jedynie w sezonie wiosenno-letnim na terenie boiska gimnastycznego zlokalizowanego po drugiej stronie kościoła Bernardynów. W związku z wpro- wadzonym przez władze pruskie obowiązkiem wychowania fizycznego w szko- łach należało zapewnić przestrzeń, w  której zajęcia te mogłyby się odbywać bez względu na warunki pogodowe. W miejscu istniejącego boiska sportowego postanowiono więc wznieść salę gimnastyczną, którą zaprojektowano jako jedno- kondygnacyjny budynek oparty na rzucie regularnego prostokąta. Jego bryłę tworzy do dziś duża prostopadłościenna hala sportowa nakryta dwuspadowym dachem oraz mniejsze aneksy w części północnej mieszczące magazyn i dawny gabinet nauczyciela. Chcąc nawiązać stylistycznie do głównego budynku szkoły, wystrój architektoniczny zaprojektowano w formach tzw. Rundbogenstil. Elewacje otynkowano, z  pozostawieniem ceglanych pilastrów, gzymsów oraz obramień okiennych. Dłuższe ściany przepruto regularnie rozmieszczonymi parami wyso- kich, prostokątnych, półkoliście zamkniętych okien ze stalowych profili. Budowę zakończono w sierpniu 1872 roku, a po podłączeniu bieżącej wody 1 października tegoż roku oddano obiekt do użytkowania5. Była to pierwsza tego typu sala gim- nastyczna w Poznaniu. nieistniejący już budynek ogólnodostępnej hali sportowej, z której korzystali uczniowie pozostałych poznańskich szkół, wybudowano przy pl. zielonym dopiero w 1879 roku6. natomiast szkoła elementarna nr 3 na Śródce (ob. szkoła Muzyczna przy ul. Bydgoskiej 4) posiadała własną salę gimnastyczną od 1893 roku. Dodajmy, że na początku XX wieku na terenie Poznania powstało jeszcze pięć hal sportowych stanowiących odrębny, należący do szkoły budynek oraz dwie stanowiące część skrzydła głównego budynku, m.in. sala gimnastyczna szkoły ludowej przy dawnym pl. stawnym (obecnie sP nr 40 przy ul. Garbary)7. Można powiedzieć, że „Marynka” przecierała szlaki w zakresie projektowa- nia układów funkcjonalno-przestrzennych dla tego typu obiektów. nie sposób uwzględnić wszystkich potrzeb użytkowników, nie mając na wzór wcześniejszych 3 W. Lipoński, dz. cyt., s. 745. 4 R. Wroczyński, dz. cyt., s. 155. 5 archiwum Państwowe w Poznaniu (dalej: aPP), Gimnazjum św. Marii Magdaleny w Poznaniu, List doty- czący zaległych płatności za zużycie wody bieżącej w sali gimnastycznej gimnazjum w pierwszych latach użytkowania, 31 X 1882 r., sygn. 100. 6 W. Molik, Szkolnictwo [w:] Dzieje Poznania 1793–1918, t. 2, red. J. topolski, L. trzeciakowski, Warszawa– Poznań 1994, s. 432. 7 Kolejne sale gimnastyczne wybudowano dla: Gimnazjum augusty Wiktorii – obecnie i Lo im. K Mar- cinkowskiego przy ul. Bukowskiej 17 (1901–1903), dawnego zespołu szkoły Ludowej przy ul. Cegiel- skiego 1 (1902–1904), szkoły przy ul. Berwińskiego 2 (1903–1905), dawnego Królewskiego zakładu dla Głuchoniemych przy ul. Bydgoskiej 4a (1907), szkoły przy ul. słowackiego 54/56 (1913–1914), szkoły przy ul. Różanej 1/3 oraz dawnej szkoły ludowej przy ul. Garbary 82 (1914–1917). O BUDOWANIU OBIEKTÓW SPORTOWYCH DLA SZKÓŁ NA PRZEŁOMIE XIX I XX WIEKU 1. Fragment planu Poznania z ok. 1870 r., na którym zaznaczono boisko gimnastyczne (niem. Turnplatz), ze zb. Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk (dalej: PTPN) u EET" TIYEE I . = Turnkat le. 2. Fragment planu z 1902 r., na którym naniesiono lokalizację budynku sali gimnastycznej przy pl. Zielonym oraz sali gimnastycznej „Marynki”, ze zb. Biblioteki Raczyńskich doświadczeń i przykładów. Już w maju 1890 roku dostrzeżono konieczność modernizacji sali gimnastycznej Gimnazjum św. Marii Magdaleny. W notatce sporządzonej przez nauczyciela wychowania fizycznego wyszczególniono cztery 251 Katarzyna Pietrzak 252 zasadnicze wady, które należy wyeliminować. Po pierwsze brakowało pomiesz- czenia szatni, w którym uczniowie mogliby schronić się przed deszczem, pozo- stawić kurtki i książki czy przechować strój do ćwiczeń, a także odrębnego maga- zynu na urządzenia gimnastyczne. Cały sprzęt sportowy przechowywano więc w głównym pomieszczeniu hali, które w efekcie stawało się dość ciasne. W pół- nocnej części budynku znajdował się balkon dla widowni, którego nie użytko- wano i w zasadzie był zbędny. ostatnią istotną uwagą była lokalizacja pokoju nauczyciela, z którego nie można było obserwować tego, co się działo na boisku gimnastycznym. Rozwiązanie wspomnianych problemów znaleziono w dobu- dowaniu nowej części wejściowej przy wschodniej ścianie sali, do której prze- niesione miało zostać wejście do budynku. Ponadto nowy aneks miał być wyko- rzystywany jako szatnia i przechowalnia strojów sportowych. Dotychczasowy przedsionek planowano zaadaptować na pokój nauczyciela, a zwolnioną w ten sposób przestrzeń dwóch pozostałych wydzielonych pomieszczeń na magazyn sprzętów sportowych8. Powyższe postulaty zrealizowano i już w 1892 roku sala gimnastyczna posiadała wybudowany na osi elewacji wschodniej (wkomponowany w miejsce dwóch środ- kowych przęseł od strony boiska) jednokondygnacyjny murowany aneks. oparty na rzucie prostokąta o wymiarach 8,4×4,0 m i wysokości 3,2 m, z elewacjami lico- wanymi cegłą i dachem pokrytym łupkiem. tworzyło go jedno pomieszczenie doświetlone sześcioma oknami w stalowych ramach. Podłogę wyłożono płytkami ceramicznymi, a drewniany sufit pomalowano farbą olejną. Dwuskrzydłowe drzwi wejściowe wykonano zarówno w wejściu do budynku (na osi elewacji wschod- niej), jak i w przejściu pomiędzy aneksem a głównym pomieszczeniem sali gim- nastycznej. Umożliwiały one wniesienie do hali sprzętu sportowego9. Jak wyglądał opisany tu aneks, można sobie jedynie wyobrazić, ponieważ w jego miejscu już po ii wojnie światowej, ale przed rokiem 1978, dobudowano dwukondygnacyjne skrzydło mieszczące szatnie i gabinet nauczyciela10. W 1900 roku w Berlinie wydany został niemiecki podręcznik dla architektów i budowniczych, w którym ujęto w formie norm i reguł doświadczenia zbierane przez całą drugą połowę XiX wieku w zakresie budowania sal gimnastycznych11. Dalsza część niniejszego artykułu stanowi omówienie rozdziału tegoż podręcz- nika poświęconego wyłącznie zasadom, jakie należy stosować, projektując boiska i sale gimnastyczne dla szkół. W  miarę możliwości gimnastyka odbywała się na powietrzu. Dlatego też starano się wyposażyć w boisko gimnastyczne każdą szkołę albo projektowano 8 aPP, Gimnazjum św. Marii Magdaleny w Poznaniu, notatka zawierająca propozycje dostosowania sali gimnastycznej Gimnazjum św. Marii Magdaleny, sporządzona przez nauczyciela wychowania fizycznego z naniesioną korektą dyrektora szkoły, 26 V 1890 r., sygn. 103. 9 aPP, Gimnazjum św. Marii Magdaleny w Poznaniu, Wykaz prac przeprowadzonych przy nieruchomości (należącej do) Königlichen Marien Gymnasium w Poznaniu za rok obrachunkowy 1891/92, sygn. 100. 10 W zbiorach Biura Miejskiego Konserwatora zabytków w Poznaniu (dalej: MKz) znajduje się fotografia i. sajkowskiej z 1978 r. przedstawiająca salę gimnastyczną (wówczas Vii Lo im. Dąbrówki) z widocznym dwukondygnacyjnym skrzydłem wschodnim o gabarytach zachowanych do dziś. 11 Baukunde des Architekten unter Mitwirkung von Fachmännern… O BUDOWANIU OBIEKTÓW SPORTOWYCH DLA SZKÓŁ NA PRZEŁOMIE XIX I XX WIEKU | | | | | ZZA Wotccde mJ 3. Rzut sali gimnastycznej Gimnazjum św. Marii Magdaleny w Poznaniu, 1892 r., ze zb. Archiwum Państwowego w Poznaniu wspólne dla kilku szkół w sąsiedztwie. W Zarządzeniu Ministra z dnia 23 paź- dziernika 1883 roku została sprecyzowana minimalna dopuszczalna powierzch- nia dla boisk sportowych i wynosiła ona 4,5 ara (tj. 450 m”). Następnie ustalono 400 m” jako wielkość przeznaczoną dla 40 uczniów. Jednakże jeżeli boisko gim- nastyczne miało być zarazem placem do gier, wówczas minimalna powierzchnia wynosiła około 1500 m”. Należało zapewnić możliwość równoczesnego ćwiczenia na nim uczniów jednej lub dwóch klas. Wraz z boiskiem sportowym na otwartym powietrzu budowano salę gimnastyczną, aby także w czasie niekorzystnej pogody zajęcia sportowe mogły być kontynuowane. Jej wielkość również była ściśle okre- ślona i zależała od liczby uczniów uczestniczących jednocześnie w zajęciach. Powierzchnia podłogi sali gimnastycznej dla szkoły podstawowej w przelicze- niu na jednego ucznia wynosiła 2,5-3 m”, natomiast dla szkół wyższych 3-4 m”. Zakładając, że w jednej klasie może być około 30-50 osób, przyjęto powierzch- nię użytkową podłogi hali równą 100-180 m? ze stosunkiem długości do szero- kości około 5:3. Wskazano przy tym, że odpowiednie wymiary sali gimnastycz- nej powinny wynosić: 13-15x9-10 m bądź 18x12 m. Niekiedy wznoszono także obiekty mieszczące do 100 uczniów, o wymiarach 20-24x12-15 m. Wolnostojące budynki sal gimnastycznych budowano wraz z przedsionkiem, szatnią, magazynem do przechowywania urządzeń sportowych oraz toaletą, zwłaszcza jeżeli nie było zapewnionej szybkiej komunikacji z gmachem głównym. Szatnie starano się projektować tak, aby były łatwo dostępne zarówno z przed- sionka, jak i z hali gimnastycznej. Przyjęto, że powinny mieć one powierzchnię przynajmniej 20-24 m”. W niektórych miejscach, zwłaszcza w Bawarii, Austrii 253 Katarzyna Pietrzak 254 i szwajcarii, często budowano sale gimnastyczne tak, że znajdowały się w samym budynku szkolnym albo były bezpośrednio z nim połączone w formie skrzydła lub za pośrednictwem łącznika. Jeżeli nie było wyodrębnionej auli szkolnej, pełniły one zarazem funkcję sali reprezentacyjnej podczas świąt, apeli czy w razie innych okazji. Korytarze i przedsionki budynków szkolnych często nie były dość duże, aby w czasie złej pogody pomieścić wszystkich uczniów. z tego powodu niektóre sale gimnastyczne budowano z łącznikami otwartymi na korytarze głównego budynku szkoły. Dzięki temu mogły stanowić schronienie dla uczniów podczas deszczu lub przed promieniami słonecznymi w upalne dni. sale gimnastyczne zarówno z  uwagi na swoją podstawową funkcję, jak i tę okazjonalną musiały być dobrze doświetlone. Dostęp dużej ilości świa- tła zapewniano poprzez okna montowane na wysokości około 1,8 m nad posadzką. aby uniknąć efektów zacienienia, najkorzystniejszym rozwiąza- niem było wprowadzenie możliwie licznych lub dużych okien na obu dłuż- szych ścianach, natomiast wyraźnie unikano stosowania świetlików. sztuczne oświetlenie (naftowe lub gazowe) zapewniały duże lampy montowane na sufi- cie ze specjalnymi kloszami wzmacniającymi moc generowanego przez nie światła oraz lampy ścienne. We wnętrzu sali sportowej należało całkowicie wyeliminować gzymsy oraz wnęki w ścianach do wysokości 1,5–2 m nad poziomem posadzki. W dolnej części pokrywano je boazerią i tynkowano powyżej lub też pozostawiano nietynkowane, licowane jasną cegłą z opracowaną spoiną. sufit był zazwyczaj w formie deskowa- nia mocowanego bezpośrednio do konstrukcji dachu z pozostawionymi widocz- nymi dolnymi partiami wiązarów. Drzwi, najczęściej dwuskrzydłowe, musiały być na tyle duże, by wygodnie wnosić i wynosić znacznej wielkości ruchome urządze- nia gimnastyczne, a także by drużyna gimnastyków mogła tędy wygodnie przejść. Przyjęto minimalną wysokość hali 5,5–6 m, natomiast dla otworu drzwiowego szerokość wynoszącą w świetle 1,25–1,5 m. z  uwagi na funkcję również podłoga w  sali gimnastycznej musiała być odpowiednia. nie stosowano podłóg z bruku lub betonu położonego na asfal- cie, ponieważ nie były one dość elastyczne. Polepę pod drewnianą podłogą wykonywano z  gliny ubijanej warstwami, z  których wierzchnią utwardzano poprzez dodanie soli. Miała ona jednocześnie działanie owado- i grzybobójcze (zabezpieczała przed gniciem i rozwojem drobnoustrojów). Podłoga musiała być zwarta (szczelna), do pewnego stopnia elastyczna, gładka (bez drzazg) i powinna generować możliwie jak najmniej kurzu. niekiedy, dla potrzeb zajęć ze skoków, w odpowiednim miejscu hali pozostawiano zagłębienie, które dla zabezpieczenia przy upadku wypełnione było np. rozdrobnioną korą (pro- duktem pogarbarskim). Ponieważ sale gimnastyczne z  reguły nie były pod- piwniczone, drewniana podłoga stanowiła barierę chroniącą przed wilgocią pochodzącą z  gruntu. Kładziona była na opartych na stopach fundamento- wych drewnianych legarach, a pozostałą przestrzeń pod nimi (legarów nigdy nie zasypywano) wypełniano piaskiem, miałem koksowym lub innym tego rodzaju materiałem niepowodującym w tym wypadku zwiększonego pylenia. tego typu podłoga, choć dobrze wentylowana, generowała dużo hałasu pod- czas ćwiczenia. znakomitym sposobem na wytłumienie oraz ograniczenie O BUDOWANIU OBIEKTÓW SPORTOWYCH DLA SZKÓŁ NA PRZEŁOMIE XIX I XX WIEKU 4. Wnętrze sali gimnastycznej przy ul. Garbary 20, przystosowane na potrzeby warsztatów stolarskich dla Opery Poznańskiej [w:] Die Blatter der Reichsgautheater Posen 1942/43, red. G.K. Pohl spoin były nawierzchnie z desek pokrytych linoleum lub papyrolitem”. Istotne było także utrzymywanie jej w czystości, dlatego systematycznie pastowano ją i przed ćwiczeniami zwilżano, aby możliwie jak najmocniej ograniczyć powsta- wanie kurzu. W sezonie jesienno-zimowym do utrzymania temperatury w sali gimnastycz- nej na poziomie 12-15?C, aby możliwe było przeprowadzenie zajęć, wykorzysty- wano systemy ogrzewania nawiewnego. Ciepłe powietrze wytwarzane za pomocą parowego pieca zasypowego z wymiennikiem mogło być rozprowadzane prze- strzenią wentylacyjną pod podłogą lub też kanałami poprowadzonymi w ścianach budynku. W aktach Gimnazjum św. Marii Magdaleny dotyczących spraw budow- lanych zachowała się broszura reklamowa przesłana przez firmę z Wiirzburga Heizung 8 Ventilation von E. Sturm Ingenieur 8 Fabrikant. Adnotacja dyrektora szkoły na końcu pisma przewodniego wyraźnie wskazuje, że właśnie tego typu piec zamówiono i wykorzystywano do ogrzewania budynku. Sala gimnastyczna musiała być wyposażona w urządzenia sportowe, w tym: poręcze, tapicerowane konie i kozły, materace albo maty kokosowe do podskoków, liny i drążki, a także duże piłki do gry. Jeżeli przestrzeń wewnątrz była niewy- starczająca, podpora od drążka służyła jednocześnie jako podstawa do poziomych 12 Papyrolith był to rodzaj mocnego, ogniotrwałego, nieprzepuszczalnego materiału używanego zarówno jako okładzina ścian i sufitów, jak i do wykonywania bezspoinowych podłóg. Zob. Meyers Grofes Konver- sations-Lexikon, Bd. 15, Leipzig 1908, s. 411. 255 KATARZYNA PIETRZAK 5. Budynek sali gimnastycznej przy ul. Garbary 20, widok strony północnej, 2017 r., fot. K. Pietrzak 6. Budynek sali gimnastycznej przy ul. Garbary 20, wnętrze hali sportowej z widocznym drewnianym stropem, 2017 r., fot. K. Pietrzak 256 o budowaniu obiektów sportowych dla szkół na przełomie XiX i XX wieku 257 drabin, przy obniżeniu poprzeczek do zamontowania trampoliny, a przy ich zde- montowaniu można było rozwiesić linę do skakania. Boiska gimnastyczne, place zabaw oraz podwórza szkolne były obsadzane drzewami i  krzewami oraz stosownie utwardzone zarówno ze względów este- tycznych, jak i  dla ochrony przed promieniami słonecznymi. Dzięki nim nie powstawało błoto podczas deszczu ani nie zmagano się z kurzem w suche dni. Bruk kamienny wykorzystywano w zasadzie, wyłącznie wykonując główne ścieżki komunikacyjne oraz tworząc korytka odprowadzające wodę deszczową. Uznano, że nie jest to materiał właściwy, a nawet niedopuszczalny na nawierzchnię dla boisk gimnastycznych. tak więc jako najlepszy i jednocześnie najbardziej prze- puszczalny grunt przyjęto grys kamienny lub grubszy żwir wymieszany z gliną i ubity. nawierzchnię tę podczas suszy odpowiednio polewano, by nie dopuścić do pękania, kruszenia się i pylenia. na terenie boiska szkolnego często budowano także studnie lub instalowano krany z pitną wodą. Projektując zagospodarowanie terenu wokół szkoły, wyraźnie zwracano uwagę, zwłaszcza na wsiach, na koniecz- ność utrzymywania szkolnych ogrodów w części frontowej. niewątpliwie istotne były względy estetyczne, jednak dostrzegano także pozytywny wpływ otoczenia zieleni na postępy w nauce i samopoczucie uczniów. tak jak budynki szkolne były zwykle podzielone, tak również podwórza szkolne dzielono murem, ogrodzeniem lub niskim żywopłotem na część dla dziewcząt i  dla chłopców. z  czasem ograniczono się do drucianej siatki, którą mocowano do konstrukcji ze słupków stężonych poziomą poprzeczką, by osta- tecznie zrezygnować z takiego podziału całkowicie. Każde boisko gimnastyczne należało wyposażyć w następujące urządzenia sportowe: poręcze o różnej rozpię- tości i wysokości, drążek do podciągania się, pochyłą drabinkę i inne drabinki gimnastyczne, podpórkę do skakania z  odskocznią, tyczki do skakania, belki do ćwiczenia równowagi oraz różnego rodzaju przyrządy wykorzystujące liny. Dopuszczono ograniczenie ilości sprzętu w szkołach wiejskich. nie licząc skrzydła dobudowanego po ii wojnie światowej, kiedy budynek szkoły był użytkowany przez Vii Lo im. Dąbrówki, sala gimnastyczna zacho- wała swój pierwotny układ przestrzenny i funkcję. Po modernizacji w 2015 roku13 środkowe, najwyższe pomieszczenie części północnej zaadaptowano na potrzeby kotłowni, natomiast narożne od strony ul. Garbary nadal użytkowane jest jako magazyn. Dawny pokój pedagoga obecnie pełni funkcję komunikacyjną oraz czę- ściowo magazynową. szatnie i gabinet nauczyciela znajdują się w dwukondygna- cyjnym skrzydle wschodnim. 13 Modernizacja i renowacja budynku sali gimnastycznej przy ul. Garbary 20 zrealizowana ze środków własnych Miasta Poznania. zob. http://www.pozim.pl/inwestycje/zrealizowane/adaptacja-zespolu-budyn- kow-na-potrzeby-viii-liceum-ogolnoksztalcacego-wraz-z [dostęp: 6 Viii 2017 r.]. 258 Grażyna sobierajska-Mormol szkoła przy Wielkich Garbarach 25 „Uczymy się nie dla szkoły, a dla życia” (seneka Młodszy). Być może taką wła- śnie rolę przewidziały pruskie władze dla utworzonej w 1886 roku w Poznaniu szkoły dla dzieci upośledzonych umysłowo1. Wychodząc naprzeciw sugestiom nauczycieli zwracającym uwagę na grupę dzieci, które nie radzą sobie z opanowa- niem materiału szkoły powszechnej, władze stolicy Wielkopolski niemal od pod- staw stworzyły ów nowy ośrodek kształcenia. Początkowo jednoklasowa szkoła, do której uczęszczało 23 uczniów, mieściła się przy ul. Wrocławskiej2. zajęcia prowadził wówczas nauczyciel o  nazwisku Marowski. W 1900 roku szkołę przeniesiono jednak do budynku u zbiegu ulic Małe i Wielkie Garbary, posadowionego na działce należącej do miasta Poznania3. Był to szachulcowy, parterowy budynek ze skośnym dachem, w którym mieściły się klasy i pracownie dla uczniów. Wobec rosnącej liczby dzieci placówka w krót- kim czasie została powiększona do szkoły 5-klasowej. W programie były zajęcia z religii, języka niemieckiego, geografii, historii, przyrody, matematyki, pisania, czytania, rysunków, śpiewu i  gimnastyki. W  zależności od stopnia niepełno- sprawności umysłowej dzieci przerabiały cały program lub tylko te przedmioty, które były w zasięgu ich możliwości intelektualnych4. nauka w szkole trwała do ukończenia 14. roku życia. W założeniu szkoła miała stworzyć dogodne warunki dla kształcenia dzieci niepełnosprawnych na podstawowym poziomie. system wyłaniania kandydatów kierowanych do szkoły specjalnej opierał się wówczas wyłącznie na obserwacjach nauczycieli i  mało precyzyjnych badaniach5. z  tej przyczyny placówka prędko zyskała niepochlebną opinię w społeczeństwie. zdarzało się częstokroć, że wysy- łano do niej dzieci mające trudności z opanowaniem języka wykładowego – nie- mieckiego. toteż wielu rodziców było rozczarowanych decyzjami pruskich władz oświatowych, które ograniczały w ten sposób możliwość odpowiedniego kształ- cenia pokaźnej grupie polskich dzieci. Placówkę pogardliwie nazywano wówczas 1 Spis nauczycieli, red. z. zagórowski, Lwów–Warszawa 1924, s. 427. 2 J. Poprawski, Szkolnictwo miejskie w Poznaniu, „Przyjaciel szkoły” 1927, nr 1, s. 20; Adressbuch der Stadt Posen 1899, s. 203*. 3 archiwum Państwowe w  Poznaniu (dalej: aPP), towarzystwo Ubezpieczeń ogniowych w  Poznaniu 1804–1918, sygn. 103. 4 aPP, Prezydium Policji w Poznaniu (dalej: PP), sygn. 8899. 5 instrukcja dla lekarzy szkolnych przy miejskich szkołach powszechnych w  Poznaniu, 21 iV 1899 r. [w:] Zbiór Statutów Miejskich, Poznań 1926, s. 66. SZKOŁA PRZY WIELKICH GARBARACH 25 (Wer -4OAGrehdion fu HAWWOŃ oducjsschecie Gr krdersój ass 1. Plan sytuacyjny posesji szkoły dla dzieci upośledzonych (Hilfsschule) przy ul. Wielkie Garbary 25, 1914 r., ze zb. Archiwum Państwowego w Poznaniu Dummschule — szkołą dla głupków*. W 1919 roku wraz z odzyskaniem niepodle- głości, i za sprawą nacisków rodziców, szkołę zamknięto, zamieniając ją w maga- zyn wojskowy”. W następnych latach, w miarę tworzenia nowego ładu edukacyjnego, problem dzieci, które z różnych powodów nie radziły sobie w szkole, ponownie dał o sobie znać. W 1922 roku powrócono zatem do koncepcji szkoły specjalnej dla dzieci upośledzonych umysłowo, tworząc Powszechną Szkołę Specjalną, która ponownie wprowadziła się do budynku przy ul. Wielkie Garbary 25. Początkowo uczęszczało do niej 30 uczniów (w tym 10 dziewcząt), a zajęcia prowadziła dwójka nauczycieli z wykształceniem średnim: Maria Adwentowa z 14-letnim stażem pracy (pedagog po egzaminach kwalifikacyjnych) oraz Roman Dębski, od czterech lat w zawo- dzie”. Pomimo sporych braków kadrowych, z którymi borykało się wówczas szkol- nictwo, w następnym roku pracowały tutaj trzy nauczycielki i dwóch nauczycieli. 6 Na liście uczniów z 1918 r. na 22 wymienione nazwiska jedynie cztery mają niepolskie brzmienie, APP, PP, sygn. 8899. 77. Dworecki, Poznań i Poznaniacy w latach Drugiej Rzeczypospolitej 1918-1939, Poznań 1994, s. 402. 8 Spis nauczycieli..., s. 427-428; J. Porawski, dz. cyt.; Książka adresowa miasta stołecznego Poznania 1923, s. 317*. 259 GRAŻYNA SOBIERAJSKA-MORMOL NLU EJ PLA ei 2. Budynek magazynowy przy ul. Wielkie Garbary 25, fot. ze zb. Muzeum Historii Miasta Poznania (dalej: MHMP) Co ciekawe, dla dzieci upośledzonych, które nie mogły dojeżdżać do szkoły na Garbarach, utworzono dodatkowe klasy w kilku szkołach powszechnych”. W odrodzonej Polsce władze oświatowe szczebla krajowego starały się budo- wać nowy program edukacyjny w oparciu o sprawdzone w innych krajach wzorce naukowe. Przy tworzeniu wytycznych dla szkół specjalnych podkreślano specy- fikę tych placówek i proponowano m.in. odpowiednie druki szkolne, kursy dla nauczycieli w Instytucie Pedagogiki Specjalnej w Warszawie oraz szczegółowe badania poprzedzające skierowanie podopiecznego do tego rodzaju placówki. Powstałe w marcu 1930 roku Miejskie Laboratorium Psychologiczne w Poznaniu postawiło sobie za cel rzetelną kwalifikację uczniów do szkół specjalnych, a także wyłanianie tych szczególnie uzdolnionych, którym w zwykłej szkole było już „za ciasno”", Badając dzieci, posługiwano się specjalistycznymi kartotekami, w któ- rych rejestrowano dane o dziecku i jego rodzinie, opisywano warunki i poziom życia, stan zdrowia itp. Szczegółową diagnozę stawiano w oparciu o nowoczesne testy Bineta-Termana, pozwalające ustalić iloraz inteligencji badanych. Od kwiet- nia 1930 do marca 1931 roku przebadano w ten sposób 483 dzieci. W miarę upływu czasu, po przejściu wojennego niżu demograficznego, w poznańskich szkołach sukcesywnie przybywało uczniów. Dotyczyło to również dzieci uczęszczających do szkoły specjalnej. W latach 30. w tej 6-klasowej placówce, która otrzymała nr 22, naukę pobierało około 190 uczniów, z których 40 proc. 9 Zob. m.in. „Dziennik Urzędowy Kuratorium Okręgu Szkolnictwa Poznańskiego” 1927, nr 1, s. 91; Sprawozdanie Zarządu Stołecznego Miasta Poznania za czas od I kwietnia 1929 do 31 marca 1930, Poznań 1930, s. 13; „Postęp” 1925, nr 200, s. 5; „Postęp” 1924, nr 23, s. 3; „Przyjaciel Szkoły” 1925, nr 6, s. 186-187; „Ilustracja Polska” 1934, nr 1, s. 15. 10 Sprawozdanie Zarządu Stołecznego Miasta Poznania za czas od 1 kwietnia 1932 do 31 marca 1933, Poznań 1933, s. 12-13; Sprawozdanie Zarządu Miasta Poznania za czas od 1 kwietnia 1933 do 31 marca 1934, Poznań 1934, s. 10-12. 260 SZKOŁA PRZY WIELKICH GARBARACH 25 3. Budynek szkoły dla dzieci upośledzonych (po lewej), 1961 r., fot. F. Maćkowiak, ze zb. MHMP 4. Budynek szkoły dla dzieci upośledzonych (po prawej), 1961 r., fot. F. Maćkowiak, ze zb. MHMP stanowiły dziewczęta. Wychowawcami byli głównie mężczyźni — w 1938 roku pracowało tutaj siedmiu nauczycieli i jedna nauczycielka". Szkoła stawiała przede wszystkim nacisk na przyswajanie umiejętności praktycznych oraz dawała duże szanse na naukę w miarę samodzielnego wykonywania przydatnych czynno- ści. Oprócz nauki czytania, pisania, liczenia absolwenci byli przygotowywani do wykonywania różnych prac manualnych, takich jak: wycinanie, malowanie, klejenie, praca z narzędziami stolarskimi, przędzenie, szycie, przygotowywanie U Rocznik Statystyczny Stołecznego Miasta Poznania za lata 1936-1937, Poznań 1937, s. 58; Rocznik Staty- styczny Stołecznego Miasta Poznania za lata 1937-1938, Poznań 1938, s. 61. 261 GRAŻYNA SOBIERAJSKA-MORMOL sę Daty wywisdn a IR Ę WARUNKI MORALNE Jakie wrażenie rabń atmosfera środawiskn da egr. 4 e zka. Bratni Piacóć Rirzkzodtotcj | 26 OŻEEc= e€ rzy £ aplscą, Czy dziecka jest śluhne (ewent zhadać ezy „lo czenie stwarza gpecjalną atmosferę w slosunku da 2 łalne dziecka) kata 1. Maoralne połycie rodrieńw ew opiekunów (ra zmaczyć kłótnie, bójki) Czy w domu jest prostrlueja, nikohollzm. gry hazardowe | Czy rądzice (ew. opiekunowie i rodreństwo skończyli szkałę i jaką Czy są pidmienni - A Czy czytają piama | książki (podać jakiej PRetć Czy się Intorcsują życiem palitycznem I spa : łerznóm Krajn. o Czy Awladomie hiory mdzinł w życiu puklicznem Czy należą do stowarzyszeń społecznych MaZKĄ akcj Ko ałrtrzrwwca Moaenieloeż gó GSpL= zbobey ACZ * aa olkie nii fm dak rodzice i rodzeństwo spędzają dzień iwią: | łłoLafiaćć aaryjł „zę beą 53 2 PE ZEE z s pm = Paki Kraeć geix tg O. „ĘŚ A. : ; Ataó A: sZzelną eny ssrk, cz € : a nacje EAT ma tt zzzaióaj R ACE PA Pi WARDZE Ewent. zmiany w tych warunkach 5. Karta dziecka z tzw. Szkolnego zeszytu biograficznego, „Ilustracja Polska” 1934, nr 1 posiłków itp. Tak rozumiana wiedza była dobrym przygotowaniem dla później- szej pracy zawodowej podejmowanej przez niepełnosprawną umysłowo mło- dzież. Przy szkole znajdował się również ogródek uprawiany przez dzieci oraz boisko sportowe dające szansę na podnoszenie sprawności fizycznej”. Młodzież miała zapewnioną stałą opiekę lekarską i pielęgniarską, biedniejsi wychowanko- wie otrzymywali dodatkowo pomoc w zakresie wyżywienia. Można powiedzieć, że była to szkoła dla dziewcząt i chłopców, którzy mozolnie uczyli się życia, by móc później funkcjonować w społeczeństwie. Nauka w niej nie była karą, ale przywile- jem dającym młodzieży nadzieję na samodzielność. Po zakończeniu II wojny światowej szkoła nie wróciła już w stare progi. W 1945 roku placówka działała bowiem przy ul. Dąbrowskiego 73. Dawny budy- nek szkolny na Garbarach wykorzystywano po wojnie do celów magazynowych. W latach 70. XX wieku, wraz z przebudową ulic Małe Garbary — Solna, został wyburzony”. 12 Kończąc szkołę w wieku 14 lat, dzieci miały wiedzę na poziomie III lub IV klasy szkoły powszechnej. Szkoła dobroci, „Ilustracja Polska” 1934, nr 1, s. 6, 7, 15. 13 Spis urzędów oraz instytucji w Poznaniu, Poznań 1945, s. 23; Mała książka adresowa, Poznań 1946, s. 33. 14 J. Marchwicki, E. Nadolski, Sto lat komunikacji miejskiej w Poznaniu (1880-1980), „Kronika Miasta Poznania” (dalej: KMP), 1979/4, s. 50; J. Grunwald, Przebudowa ulic Małe Garbary — Solna (1976-1977), KMP, 1978/1, s. 81-87. 262 263 Janusz Karwat Ruch sokoli i skauting na Garbarach Posesja przy ul. Garbary 28 (dawniej Wielkie Garbary 53) to miejsce związane z dążeniami niepodległościowymi poznańskiej młodzieży doby zaboru pruskiego. od 1886 roku działało w Poznaniu towarzystwo Gimnastyczne „sokół”, skupia- jące głównie przedstawicieli warstw średnich (rzemieślników i kupców). oprócz popularnych wśród ówczesnej młodzieży ćwiczeń gimnastycznych prowadzono działalność wydawniczą oraz organizowano wiece o  charakterze kulturalnym i narodowym. Po piętnastu latach poznański sokół liczył 304 członków, w tym 40 proc. systematycznie ćwiczących1. swoistą wymowę dla ludności polskiej miały zewnętrzne atrybuty towarzystwa, takie jak jednolity mundur, sztandary i odznaki sokole. Podkreślały one jego polskość, przydając znamion organizacji wojskowej. tak też Polacy w Poznaniu sokoła postrzegali. narodowa symbolika dominująca podczas corocznych obchodów (np. Konstytucji 3 maja, manifestacji kościusz- kowskich) pociągała za sobą represje ze strony władz pruskich2. W 1902 roku poznański magistrat wypowiedział gniazdu salę gimnastyczną zajmowaną w szkole przy dzisiejszej ul. Działyńskich3. „Rozpoczyna się tułaczka drużyny ćwiczącej po lokalach zupełnie nieodpowiednich do uprawiania racjo- nalnej gimnastyki. Po sali Bazarowej, służy nam przez kilka lat sala ówcze- snego Domu Katolickiego (dzisiejsza sala sodalicyjna przy ul. św. Marcina 69), dochodzi nawet do tego, że ćwiczenia odbywają się dorywczo nad Wartą, czy też w salach kartelu socjalistycznego, gdy innego lokalu uzyskać nie było można. W tym też roku zakazano nam jako towarzystwu »politycznemu« urządzenia koncertu publicznego, a koncertantów zaproszonych zza kordonu wydalono” – wspominał po latach Wiktor Weselik, naczelnik gniazda poznańskiego4. Wobec narastających trudności lokalowych poznański sokół powołał spółkę Budowlaną „Gniazdo”, której zadaniem było wzniesienie budynku z odpowiednią salą gim- nastyczną. Dysponowano funduszem budowlanym w wysokości 28,5 tys. marek. 1 archiwum Państwowe w Poznaniu, związek sokołów Polskich w Państwie niemieckim, t. 12, „Kore- spondencje”, k. 42. W Poznaniu istniało sześć gniazd: Poznań Śródmieście, Jeżyce, Wilda, Łazarz, Kotowo i  Winiary. Prezesem okręgu był Karol Rzepecki, sekretarzem Wiktor Weselik, naczelnikiem stanisław Borucki, a jego zastępcami Józef tucholski i Julian Lange. 2 szerzej: J. Karwat, Od idei do czynu. Myśl i organizacje niepodległościowe w Poznańskiem w latach 1887– 1919, Poznań 2002, s. 181 i n. 3 W. Weselik, Pięćdziesiąt lat „Sokoła” poznańskiego [w:] Złota księga Sokoła poznańskiego, Poznań 1936, s. 27. 4 tamże. Janusz Karwat 264 Umożliwiło to zakup w 1904 roku działki przy ul. Wielkie Garbary 53, na której stała już kamienica, a tuż za nią rozpościerał się obszerny, jak wówczas oceniano, plac. niebawem okazało się jednak, że postawienie „sokolni” w  tym miejscu jest niemożliwe. Przylegający do kamienicy teren zamieniono więc „na boisko latowe”. odbywały się tutaj ćwiczenia młodzieży sokolej, wśród której byli członkowie powołanej przez sokoła drużyny skautowej. ten istotny fakt poprze- dził kurs przeprowadzony dla 30 uczestników przez instruktorów ze Lwowa (28 Viii–8 iX 1912 r.). Ćwiczenia praktyczne prowadził wówczas Jerzy Grodyński5. W  roku 1913 wznowiono akcję na rzecz wzniesienia sali gimnastycznej. towarzystwo powołało osobną komisję budowlaną, szacując koszt inwestycji na ok. 40 tys. marek. Prędko wyszło jednak na jaw, że nabycie nieruchomości przy Wielkich Garbarach 53 było przedsięwzięciem dalece niekorzystnym. stary dom wymagał bezustannych renowacji, lokatorzy byli niewypłacalni i zamiast zysków z kamienicy gromadziły się niedobory, które spółdzielnia Gniazdo musiała pokry- wać z własnych funduszy. Wiosną 1918 roku odbyła się przymusowa licytacja nie- ruchomości, a sokola spółdzielnia straciła pieniądze gromadzone z wysiłkiem od ponad 20 lat6. od wspomnianego kursu skautowego w  1912 roku poznańska organizacja znacznie się rozwinęła, obejmując z czasem, oprócz młodzieży sokolej, uczniów gimnazjów (towarzystwa tomasza zana, „Eleusis”), młodych robotników i kup- ców. Do wybuchu i wojny światowej poznańskie drużyny skautowe to dwa hufce: „zorza” (komendant andrzej Pokrywka) i  „Piast” (Wincenty Wierzejewski). W całej Prowincji Poznańskiej w połowie 1914 roku było już 30 drużyn skautowych, liczących ok. 800 członków. W Poznaniu powstały również trzy drużyny żeńskie (i im. Emilii Plater, ii im. Wandy – później im. Królowej Jadwigi i iii im. Marii Konopnickiej)7. Jeszcze przed wybuchem wojny skauci podjęli akcję niepodległo- ściową, uczestnicząc w konspiracyjnym szkoleniu wojskowym. Powstały wówczas bojówki przygotowujące się do wystąpienia zbrojnego (Bogdana szefera, Józefa Jęczkowiaka, adolfa Radomskiego, stanisława nogaja i innych). z powodu maso- wego poboru starszych wiekiem skautów do armii niemieckiej nastąpiło jednak znaczne osłabienie pracy drużyn. aby je skonsolidować, 2 kwietnia 1916 roku powołano Miejską Kwaterę skautową (MKs), której komendantem został Henryk Śniegocki. W jej składzie znaleźli się jeszcze: Józef Ratajczak – kierownik Grona technicznego, Kazimierz syller – kierownik Grona nauczycielskiego, Bogdan szefer – organizator drużyn poza Poznaniem, dr  Czesław Meissner – lekarz 5 Ćwiczenia terenowe prowadzono w  lasach Czartoryskiego w  rejonie Głuszyny i  Babek, nad Maltą i w Dębinie. Wykłady teoretyczne prowadził tadeusz strumiłło w mieszkaniu dr. Ksawerego zakrzewskiego i lokalu związku sokołów w Banku ziemskim przy ul. seweryna Mielżyńskiego 3. Więcej o narodzinach poznańskiego skautingu pisze J. Karwat, Od idei…, s. 233–235. 6 W 1923 r. powołano sokolą spółdzielnię Budowlaną, która dzięki przychylności magistratu poznańskiego i władz wojskowych uzyskała „tytułem dziedzicznego prawa zabudowy” obszar ok. 50 tys. m² przy Drodze Dębińskiej i Wałach Królowej Jadwigi. Do czasu urządzenia tego kompleksu sportowego poznański sokół ćwiczył w sali przy pl. stawnym, sali miejskiej przy zielonych ogródkach oraz sali Gimnazjum im. św. Jana Kantego, s. Weselik, Gimnastyka w Sokole Poznańskim [w:] Pięćdziesiąt lat…, s. 56. 7 M. Lissowski, Harcerstwo poznańskie w pierwszym dziesięcioleciu, Poznań 1924, s. 12 i n.; a. nowak, Skauci poznańscy w walce o niepodległość 1911–1920, mps, Poznań 1985, s. 37. RUCH SOKOLI I SKAUTING NA GARBARACH 1. Posesja Głównej Kwatery Skautowej przy ul. Garbary 28 (d. 53) [w:] Plany Poznania, oprac. D. Książkiewicz-Bartkowiak, Poznań 2010 skautowy, Alojzy Wybieralski — bibliotekarz, dr Józef Kostrzewski i Janusz Zeyland. Rozkazom MKS podporządkowało się siedem z jedenastu istniejących wówczas w Poznaniu drużyn”. Henryk Śniegocki przejął komendę na hufcem „Piast” po zmobilizowanym do wojska Wincentym Wierzejewskim. Ten ostatni w końcu 1914 roku został ranny na froncie i przybył na leczenie do Poznania. Do armii już nie powrócił i z ukry- cia współpracował ze Śniegockim, przejściowo mieszkając u niego. Wierzejewski, zdobywszy wyszkolenie w zakresie podoficerskim, uważał, że skauci w wieku poborowym nie powinni uchylać się od służby wojskowej, lecz chronić się przed wysłaniem na front, a jeśli to nie było możliwe, dezerterować. Sam zresztą zaj- mował się ukrywaniem kolejnych dezerterów. Sprawa ucieczek z wojska nabrała znaczenia w następnych latach, odgrywając ważną rolę w organizowaniu grup nie- podległościowych. Jesienią 1917 roku z inicjatywy W. Wierzejewskiego powstała Polska Organizacja Wojskowa Zaboru Pruskiego (POWZP), skupiająca coraz licz- niejszych skautów-dezerterów. Śniegocki wraz z Wierzejewskim, by nie narażać całego skautingu, postanowili wówczas oddzielić pracę konspiracyjną od działal- ności harcerskiej. $ Hufiec „Zorza” A. Wysockiego, zorientowany głównie na działania militarne, nie przystąpił do MKS, obawiając się utraty samodzielności organizacyjnej i dekonspiracji. Uczestniczył jednak w zlotach i ćwicze- niach polowych harcerstwa wielkopolskiego. J. Karwat, Od idei..., s. 299-300. 265 Janusz Karwat 266 Henryk Śniegocki w 1968 roku wysłał spisane przez siebie wspomnienia na konkurs ogłoszony z okazji 50-lecia powstania wielkopolskiego. W pełnej wer- sji ukazały się one trzy lata później. Przedstawione w nich wydarzenia zostały, ze względu na wiarygodność i obiektywizm, wysoko ocenione zarówno przez żyją- cych wówczas skautów-niepodległościowców, jak i historyków dziejów najnow- szych, m.in. zdzisława Grota, Witolda Jakóbczyka, stanisława Kubiaka i Lecha trzeciakowskiego. Henryk Śniegocki z przekonaniem i świadomie forsował tezę o kierowniczej roli harcerzy w przygotowaniach do powstania wielkopolskiego i PoWzP. zwracał uwagę na wszelkie nieścisłości w relacjach swoich rówieśników, polemizował z historykami, zwracając im uwagę na niedocenianie wysiłku harce- rzy poznańskich. Wśród dzisiejszych badaczy powstania wielkopolskiego nikt już nie kwestionuje wiodącej roli skautów9. Po wybuchu wojny H. Śniegocki został zmobilizowany do wojska, ale zwolniono go już w styczniu 1915 roku. Pracował w magistracie poznańskim, kontynuując działalność harcerską, także tę konspira- cyjną. na zjeździe drużynowych 3 grudnia 1916 roku powołano Główną Kwaterę skautową na Rzeszę niemiecką (GKsnRn) z siedzibą w Poznaniu. Kierował nią H. Śniegocki, a podlegały mu 83 drużyny (2600 skautów i skautek, w tym 338 na wychodźstwie). Była to na owe czasy duża organizacja młodzieżowa, podejmu- jąca masowe akcje narodowe. Poddano ją zresztą ścisłej obserwacji, której efek- tem były rewizje pruskiej policji, kary, areszty, a nawet wyroki sądowe. „W stycz- niu 1917 roku wynająłem mieszkanie dwupokojowe z kuchnią przy ul. Wielkie Garbary 52/28, z  przeznaczeniem tylko na potrzeby organizacyjne” – pisał po 50 latach Śniegocki10. Początkowo ukrywał się tu W. Wierzejewski, sam lokal stał się zaś siedzibą Głównej Kwatery skautowej. odbywały się tutaj narady kierow- nictwa, przygotowywano kolejne obchody narodowe, przyjmowano emisariu- szy z głębi niemiec etc. Wiosną nawiązano ściślejszy kontakt z żeńskim Hufcem skautowym, którego komendantką była Konstancja Kolska11. W  listopadzie 1917 roku tajna policja niemiecka, przeprowadzając rewi- zję w  biurze naczelnictwa skautowego w  Warszawie, znalazła pisma wysłane z  Poznania i  na tej podstawie ustaliła adres Głównej Kwatery skautowej w Poznaniu. W lokalu przy ul. Wielkie Garbary 53 i w mieszkaniach zdekonspi- rowanych działaczy przeprowadzono rewizje, które jednak nie przyniosły ocze- kiwanych rezultatów, ponieważ skauci, uprzedzeni przez polskiego wywiadowcę z  Prezydium Policji, zdołali przenieść w  inne miejsce wszelkie ważne doku- menty. Epilog tej sprawy rozegrał się w marcu 1918 roku przed sądem wojennym V okręgu Korpusu armii w Poznaniu. Dwójce członków GKsnRn: Edmundowi 9 H. Śniegocki swoje wspomnienia spisał w ostatnich latach życia. Wysłał je na konkurs na wspomnienia powstańców ogłoszony w 1968 r. przez redakcję „Głosu Wielkopolskiego”, Wielkopolskie towarzystwo Kulturalne, Wydawnictwo Poznańskie i zBoWiD. W pełnej wersji ukazały się one w 1971 r. pt. Wspomnie- nia z pracy skautowej w Poznaniu 1912–1920 r. na łamach „novum”, nr 11. zob. także Wspomnienia Harc- mistrza Henryka Śniegockiego. Materiały szkoleniowe do historii harcerstwa wielkopolskiego, przygotowali do druku a. i W. serwańscy, Poznań 1971. 10 Dziennik skuta. Wspomnienia Henryka Śniegockiego, wstępem opatrzył J. Karwat, „Kronika Miasta Poznania” 2007/3, s. 235. 11 J. Karwat, Harcerki wielkopolskie w dążeniu do niepodległości, „Powstaniec Wielkopolski” 1997, nr 3, s. 4–5. RUCH SOKOLI I SKAUTING NA GARBARACH Węcławskiemu i ks. Lechowi Ziem- skiemu, na podstawie korespon- dencji znalezionej w Warszawie zarzucono tajne spiskowanie wobec państwa niemieckiego. Obu oskarżo- nych skazano na trzy tygodnie wię- zienia. Wyroki nie były zbyt wysokie, w tym czasie bowiem Niemcy podjęli rokowania na wschodzie, toteż nie chcieli zaostrzać napięć z ludnością polską zaboru pruskiego. Fakt ten w pewnym stopniu zdezorganizo- wał pracę Głównej Kwatery”, choć lokal nadal służył konspiracyjnie działającym skautom. Odbywały się w nim spotkania organu kierowni- czego POWZP, czyli rady przodow- ników, na której czele stał Wincenty Wierzejewski. W Kwaterze przy ul. Wielkie Garbary nie gromadzono już jednak obciążających doku- mentów. Od wiosny 1918 roku spo- 2. Henryk Śniegocki — komendant wielkopolskiego tkania natury wojskowej, a ściślej skautingu, fot. lata 60. XX w., „Novum” 1971, nr 11 narady POWZP, prowadzono przy ul. Piekary 1. Przewrót polityczny w Niemczech (tzw. rewolucja listopadowa) pobudził skautów do intensywniejszych działań związanych z przygotowaniem do zbroj- nego wystąpienia. Rozpoczęła się akcja gromadzenia broni. „Przechowywano ją w piwnicach i naszych mieszkaniach. U siebie w dwóch piwnicach i w mieszkaniu (ob. ul. Garbary 28 — przyp. J.K.) miałem prócz karabinów, krótkiej broni i amuni- cji — dwa ciężkie karabiny maszynowe. W zdobywaniu amunicji i broni odznaczyli się bracia Franciszek i Stanisław Nogajowie, Adam i Tadeusz Paczkowscy, Edmund Węcławski i inni” —- wspominał po latach H. Śniegocki”, Wobec rosnącej liczby skautów 11 listopada 1918 roku na zebraniu przy ul. Garbary 53 wybrano tzw. Radę Jedenastu. Był to nowy organ kolegialny, kierujący poczynaniami POWZP. W skład Rady weszli: Mieczysław Andrzejewski — komendant, Henryk Beychler, Józef Bilski, Hieronim Grzeszkowiak, Mieczysław Grzybkowski, Kazimierz Jesionek, Jan Kalinowski, Henryk Śniegocki, Stanisław Powell, Wincenty Wierzejewski i Zygmunt Wiza. Andrzejewski, mając 34 lata, był wówczas w tym gronie najstarszy. Został zaproponowany na to stanowisko przez podporuczników Bohdana Hulewicza i Mieczysława Palucha, związanych z Centralnym Komitetem Obywatelskim, któremu zależało na podporządkowaniu sobie POWZP. Sam 12 M. Lissowski, Harcerstwo poznańskie..., s. 26-27. 3 Dziennik skauta..., s. 237. W wyniku akcji POWZP w dniu 10 XI 1918 uwolniono z więzienia wojsko- wego (Fort Grolman) uwięzionych tam skautów-niepodległościowców. 267 Janusz Karwat 268 W. Wierzejewski, mając duży autorytet wśród skautów, zdawał  sobie sprawę z  konieczności organizowania zwartych na wzór wojskowy pododdziałów. Wiedział, że andrzejewski jako oficer liniowy ma większe doświadczenie. Uznał więc dominującą rolę Palucha i Hulewicza, pierwszego bardzo aktywnego i wład- czego, drugiego – zrównoważonego, o dużej inteligencji i wiedzy. Po latach bagate- lizował ten fakt, pisząc, że „Rada Jedenastu to fikcyjna władza, utworzona ad hoc, aby dać miejsce przedstawicielom żołnierzy Polaków z armii niemieckiej”14. na tym samym posiedzeniu Rada Jedenastu uchwaliła zorganizowanie trzech biur werbunkowych w celu pozyskania do PoWzP żołnierzy – Polaków powraca- jących z frontu. Jako pierwsze rozpoczęło pracę biuro przy ul. Wielkie Garbary 53. Harcerkom z Drużyny im. Świętej Jadwigi polecono przygotować biało-czerwone kokardki i oznaczać nimi wpisanych na listy ochotników. „zaprzysiężenie zare- jestrowanych ochotników odbywało się na boisku »sokoła« przy ul. Garbary 28 oraz na sali Królowej Jadwigi przy ul. Marcinkowskiego 1. sam odebrałem w tym dniu przysięgę peowiacką od 500 zwerbowanych żołnierzy” – napisał po latach H. Śniegocki15. treść owej przysięgi brzmiała: „Przysięgam w obliczu Boga Wszechmogącego, że będę służył całym życiem Polsce i stanę na wezwanie prawo- witego rządu polskiego za zgodą i pod komendą mego dowódcy, by krwią swą bro- nić ojczyzny – że zachowam w ścisłej tajemnicy istnienie organizacji P.o.W. oraz będę posłuszny moim dowódcom”16. W wyniku akcji werbunkowej już w poło- wie listopada 1918 roku powstały dwie kompanie PoWzP, oczywiście tajne. Ulokowane zostały w starych, opuszczonych już fortach poznańskich. Po dwóch tygodniach z powodu braków finansowych egzystencja tych kompanii stała pod znakiem zapytania. W samą porę zainteresował się nimi ppor. M. Paluch, włącza- jąc je do straży służby i Bezpieczeństwa17. Jedno ze spotkań Rady Jedenastu w  lokalu garbarskim opisał jej członek stanisław Powell: „Przewodniczący Rady, dla omówienia sposobu zdobycia fun- duszów, zwołał zebranie do salki harcerskiej przy ul. Garbary, mieszczącej się 14 nieco inny skład Rady Jedenastu podawał K. Kandziora, Działalność POW w Poznaniu. Przyczynek do historii Polskiej Organizacji Wojskowej Zaboru Pruskiego w latach 1918–1919, Warszawa 1939, s. 128; a. Fiedler, Mój ojciec i dęby, Warszawa 1973, s. 169–177, a także H. Śniegocki. na temat wyboru nowego komendanta PoWzP pisał W. Wierzejewski, Uwagi nad pracą Ignacego Pawłowskiego. Wysiłek zbrojny Polaków w powstaniu wielkopolskim, mps, Leeds, bdw., s. 5. zob. również J. Karwat, Od idei…, s. 375. 15 H. Śniegocki, Przygotowanie i przebieg powstania w Poznaniu [w:] Wspomnienia powstańców, wybór i wstęp L. tokarski, J. ziołek, Poznań 1973, s. 480. W innych relacjach członków PoWzP i poznańskiego sokoła powtarzana jest liczba co najmniej 2 tys. zarejestrowanych w  biurach werbunkowych byłych żołnierzy Polaków. taką samą liczbę bezkrytycznie przyjęli w swoich opracowaniach historycy: L. Gomolec, s. Kubiak i i. Pawłowski. Jest to fakt trudny w obecnych warunkach do zweryfikowania. Podawane liczby wydają się zawyżone, na co już w latach 30. zwrócił uwagę z. Wieliczka, pracownik Referatu Historycznego DoK Vii w Poznaniu, który miał wgląd do nieistniejącej już dokumentacji PoWzP. z. Wieliczka, Prawda a legendy Powstania Wielkopolskiego 1918–1919, mps, Kurytyba 1961, s. 28 i n. 16 słowa przysięgi przytoczył s. Budzyński w  przemówieniu okolicznościowym 10 Xi 1938 r. podczas odsłonięcia tablicy pamiątkowej nad wejściem do kamienicy przy ul. Wielkie Garbary 53. 11 Listopada 1918 w Poznaniu. Obchód XX-lecia, Poznań 1938, s. 8. 17 Kompanie ochotników z PoWzP umieszczono w fortach: Prittwitz („Reformatów”) na Śródce i Rauch („Rocha”) przy moście św. Rocha. Powstanie Wielkopolskie 1918–1919, red. z. Grot, Poznań 1968, s. 21; J. Karwat, Od idei…, s. 380. Ruch sokoli i skauting na Garbarach 269 w  oficynie na parterze. Przypominam sobie ożywioną dyskusję na ten temat. ostatecznie uchwalono udać się do ziemian. zbliżaliśmy się prawie do końca obrad, gdy spotkała nas niezwykła i niemiła przygoda, która, gdyby nie czujność i szybka orientacja małego harcerza – gospodarza sali – mogła się skończyć dla nas nawet tragicznie. Usłyszeliśmy nagle stukot ciężkich butów żołnierskich, wyraźnie zdążających ku naszej bramie, a w kilka sekund później silne pukanie do drzwi wejściowych i głośne wołanie: Aufmachen, hier Polizei!. Przyznam się, że byliśmy wszyscy mocno zdetonowani tym niespodziewanym najściem policji. Wtem zja- wił się przed nami ów harcerz, który stanowczo polecił opuścić nam salkę i pójść za nim. Wyszliśmy wszyscy nieznanym nam małym tylnym wyjściem, prowadzą- cym do sąsiedniej kamienicy, i rozeszliśmy się pojedynczo, każdy w swoją stronę. Później opowiadał nam ów harcerz, że – władając dobrze językiem niemieckim – zełgał policjantom, iż jakieś zebranie miało miejsce, ale już dawno się skończyło i nikogo obecnie nie ma”18. Wieczorem 12 listopada 1918 roku w  Głównej Kwaterze odbyło się kolejne posiedzenie Rady Jedenastu. Mając już 2 tys. zarejestrowanych żołnie- rzy, widząc zamieszanie wśród niemców i  entuzjazm Polaków, podjęto decy- zję o  „wzięciu Poznania szturmem w  środę 13 listopada o  godzinie szesnastej. […] zdawaliśmy sobie sprawę z ważności naszego przedsięwzięcia, dlatego chcie- liśmy przyciągnąć do współdziałania Radę Ludową. W tym celu wydelegowaliśmy W. Wierzejewskiego do obradujących w biurach »Vesty« członków Rady, aby ich namówić do współdziałania z nami. Jednak Rada Ludowa nie chciała się zgodzić na tak odważny czyn i  po długich debatach osiągnięto kompromis. […] Rada Ludowa była przeciwna akcji zbrojnej, a tylko zgodzono się na przeprowadzenie zamachu na Radę Robotniczo-Żołnierską obradującą w nowym Ratuszu” – rela- cjonował H. Śniegocki19. niebawem z  Kwatery Głównej przy ul. Garbary wysłano gońców do grup konspiracyjnych, aby zgromadzili się po południu następnego dnia (bez broni) na rynku przed nowym Ratuszem. owa demonstracja członków PoWzP zsyn- chronizowana była z wtargnięciem na trwające właśnie obrady Rady Żołnierskiej V Korpusu armii i wprowadzeniem do jej składu czterech Polaków. W ten spo- sób Polacy uzyskali kontrolę nad Komendą Miasta i dowództwem V Korpusu. Fakt „zamachu na ratusz” przesądził o rozwoju wydarzeń w Poznaniu. Wszystkie kolejne decyzje administracyjne i wojskowe dotyczące Prowincji Poznańskiej uza- leżnione były od Wydziału Wykonawczego Rady Robotniczo-Żołnierskiej, w któ- rej Polacy mieli przewagę. Do końca grudnia 1918 roku w  pomieszczeniach Komendy pracowało biuro werbunkowe, skąd kierowano ochotników do kolejnych kompanii ssiB. 18 s. Powell, Poznań przed wybuchem powstania [w:] Wspomnienia…, s. 313–314. 19 H. Śniegocki, Przygotowania i przebieg…, s. 480–481. zwolennicy walki zbrojnej spotkali się dodatkowo wieczorem 12 Xi 1918 r. w mieszkaniu arkadego Fiedlera przy ul. Długiej 12. Po ożywionej dyskusji nad wystąpieniem zbrojnym doszło do rozłamu w kierownictwie PoWzP. Większość opowiedziała się za natych- miastowym rozpoczęciem walki zbrojnej (m.in. Jan Kalinowski, Henryk Beychler, Roman Wilkanowicz, arkady Fiedler).W trakcie tego zebrania pojawili się nań czołowi przywódcy Centralnego Komitetu oby- watelskiego z ks. stanisławem adamskim na czele. odstąpiono od rozpoczęcia akcji zbrojnej. W ten sposób zapał peowiaków został wykorzystany dnia następnego. szerzej J. Karwat, Od idei…, s. 376–378. JANUSZ KARWAT Dyżurowały tutaj stale grupy skau- tów wykonujących różne zada- nia, np. służbę patrolową na uli- (Dn (MM pł, cach miast w czasie obrad Sejmu p KOGFAM obchodu Dzielnicowego (3-5 XII 1918 r.) czy też w dniu przyjazdu do Poznania Dnia 10.11.-1938_. Ignacego Paderewskiego. Wybuch Godz. 18,45 Copstrzyk wojskowy na pl. Wolności powstania , zastał H. Sniegockiego 18,30 Zbiórko orgonizacy| ne pl. Bernardyńskim w Głównej Kwaterze: „Kiedy prze- 19,90 Uroczystość odsłonięcia tablicy pamiątkowej bywałem w biurze przy Garbarach | Biura Weęrbunkowego do Wojska Polskiego Ed d wi ł ki :. : na Wielkich Garborach 53 Z mundem ęc awsKkim 1 innym1 druhami, przybiegł skaut z rozkazem: »Polacy do broni!l«. Wnet rozdałem Dnia 11.11. 1938 r. NEWSY . ZE resztę broni, którą jeszcze posiada- Godz. 10,99 Msza św. w Kolegiocie Poznańskiej (Fara) łem przy ul. Zielonej iw lokalu przy 11,40 Delilada przed Pomnikiem Wdzięczności . . . 7 Gaamada unia Komwnda Mes) Wielkich Garbarach. Wciągnęliśmy 18,00 Akademia w Auli Uniwersytetu Poznańskiego się zaraz do walki, jaka rozgorzała przed gmachem policji”””. Większość skautów - peowia- ków znalazła się wówczas w sze- 3. Program obchodu XX-lecia niepodległości, regach kompanii SSiB. Wincenty 10-11 XI 1938 r., ze zb. Biblioteki Uniwersyteckiej _ Wierzejewski 28 grudnia 1918 roku w Poznaniu (dalej: BU) utworzył dodatkowo kompanię skau- tową i w tym samym dniu zajął Fort Grolman. Główna Kwatera Skautowa wydała trzy dni później odezwę do skautów powyżej 18 lat, by ci wstępowali do tejże kompanii. Stała się ona oddziałem dyspozycyjnym poznańskiej Komendy Miasta i brała udział w walce o Ławicę, by później stać się 1. kompanią 1. Pułku Strzelców Wielkopolskich. Młodsi, niepełnoletni jeszcze skauci pełnili dyżury w kwaterze przy ul. Garbary 53, skąd kierowano ich jako łączników (gońców) do Dowództwa Głównego (m.in. Zdzisław Grot, Kazimierz Cukierski, Henryk Kruk, Jerzy Najgrakowski i Jan Nowakowski)”". Po 20 latach od opisywanych wydarzeń, staraniem Koła Harcerzy z Czasów Walk o Niepodległość, odbyło się uroczyste odsłonięcie tablicy pamiątkowej nad bramą domu przy Wielkich Garbarach 53. Uroczystość w tym miejscu była jednym z punk- tów „Obchodu XX-lecia uzyskania niepodległości. Dokładny przebieg jubileuszu relacjonuje wydawnictwo okolicznościowe z 1938 roku”. Zacytujmy jego fragment: „Już od rana przechodnie z ciekawością stawali przed domem przy Wielkich Garbarach nr 53. Niepozorną jego fasadę strojono do uroczystości. Brudnożółty tynk krył się pod biało-amarantowymi sztandarami, pod zielenią girland i drze- wek laurowych. Przed domem stawiano mównicę i dwa wielkie znicze z brązu. %H. Śniegocki, Dziennik skauta..., s. 239. 21], Nowakowski, Udział skautów Poznańskiej Drużyny im. Romualda Traugutta w Powstaniu Wielkopol- skim 1918/1919. Wspomnienie osobiste uczestnika, www.wbc_poznan_pl96251 [dostęp: 27 VI 2017 r.] 22.Zob. przyp. nr 15. 270 RUCH SOKOLI I SKAUTING NA GARBARACH kJ M m; s, UMA. SIEDZIBIE GŁ. KWAJEŃY SAAUT. NA RZESZE WIEM) UTWORZOWO DKIABAJETE 19.18. ©. 2DO7K.4 *OBENDY” POLSKIE! OŚCAKI ZA: WOJSKOWE:"8L 7:8. PRUSK= PIERW 4. Tablica odsłonięta na kamienicy kwatery skautowej przy ul. Wielkie Garbary 53, 11 XI 1938 r., ze zb. BU Gdy wieczorem zapłonęły jasne snopy światła reflektorów, ukazał się obraz barwny i piękny. Na tle strojnego muru kamienicy stał las chorągwi: to brać wojowników o Polskę wysłała swe sztandary — P.O.W., 1 Pułk Strzelców Wielkopolskich, legioniści, sokoli, powstańcy wielkopolscy i inni, a pod nimi barwne proporce harcerskie. Naprzeciw zaś mównicy stanęli goście, przedsta- wiciele władz i organizacyj z prezydentem Stoł. Miasta Poznania inż. Rugem i wiceprez. dr. Zaleskim na czele, za nimi w długim szeregu ci, których bodaj że najbardziej tyczyła uroczystość: byli harcerze peowiacy, zrzeszeni w kole harcerzy-niepodległościowców. Ich to staraniem, ich ofiarnością, przy pomocy miasta, umieszczono tablicę nad bramą domu, w którym przed 20 laty, w dniu 11 listopada 1918 r., mieściło się pierwsze w Poznaniu biuro werbunkowe do Wojska Polskiego. Na ich czele, obok wielu wytrwałych i ofiarnych bojowników o wolność i zjednoczenie Polski - Wincenty Wierzejewski, b. pierwszy komen- dant POW. b. Dz. Pruskiej, a obecny kierownik pracy harcerzy-obywateli. Obok niego prezes koła harcerzy-niepodległościowców - Henryk Dembiński, którego niestrudzonej pracy zawdzięczać można techniczne przeprowadzenie wykona- nia tablicy i organizację uroczystości. Za czworobokiem tłumy publiczności. Punktualnie o 19 zabrzmiała fanfara. Z mównicy popłynęły słowa: »Przysięgam w obliczu Boga Wszechmogącego...«. Tymi słowy, którymi przed 20 laty w tym domu składano przysięgę, rozpoczął swe przemówienie Stanisław Budzyński, prezes Ośrodka Harcerzy-Obywateli Poznańskich. Głośniki roznosiły ich dźwięk daleko w tłum. Obnażyły się głowy, cisza zaległa tłumy. Mówca przypomniał, jak to w sercach młodzieży poznańskiej zawsze żyła myśl i pragnienie walki orężnej z wrogiem, jak to tej myśli wynikiem była praca konspiracyjna, mająca ruch zbrojny jako cel. Nie w dniu 27 grudnia 1918 r. dopiero, lecz już 11 listopada tegoż roku narodził się w Poznaniu pierwszy 271 Janusz Karwat 272 żołnierz polski, gdy w biurze werbunkowym, mieszczącym się w tym domu, zapi- sał się do kadry wojska i złożył przysięgę wojskową”23. treść tablicy odsłoniętej 10 listopada 1938 roku brzmiała dostojnie: „W domu tym, siedzibie Gł[ównej] Kwatery skaut[owej] na Rzeszę niem[iecką], utwo- rzono dnia 11.11.1918 r. z rozk[azu] Komendy Polskiej organizacji Wojskowej b[yłego] zab[oru] Prusk[iego] pierwsze Biuro Werbunkowe Wojska Polskiego”. Po niespełna roku tablica została zdemontowana i zniszczona przez niemieckich okupantów. nową, metalową tablicę przy ul. Garbary 28 odsłonięto 18 grudnia 1978 roku. Umiejscowiono ją jednak nie w szczycie bramy wejściowej do budynku, lecz na ścianie z  lewej strony. Ufundowała ją Poznańska Chorągiew związku Harcerstwa Polskiego im. Powstańców Wielkopolskich. W nowej wersji ma ona nieco rozszerzoną treść: „W tym domu w latach 1917–1919 mieściła się Główna Kwatera skautowa oraz Komenda Polskiej organizacji Wojskowej byłego zaboru Pruskiego. W dniu 11 listopada 1918 roku utworzono tu pierwsze Harcerskie Biuro Werbunkowe do Wojska Polskiego. W 69 rocznicę Powstania Wielkopolskiego, Poznańska Chorągiew zHP im. Powstańców Wielkopolskich 1918/1919”. 23 treść przemówień opublikowano w wydawnictwie okolicznościowym 11 listopada…, s. 8–11. omówiono tu także przebieg uroczystości nazajutrz, kiedy to kpt. W. Wierzejewski wygłosił obszerne przemówienie podczas akademii w auli Uniwersyteckiej, s. 15–20. 273 Hanna Cytryńska apteka Przy Grobli W 1934 roku przy ul. Wielkie Garbary 41 (ob. Garbary 52) aptekarz stanisław Łuniewski, kapitan Wojska Polskiego, otworzył 27. aptekę w Poznaniu1. Jej loka- lizacja została wybrana bardzo starannie, z zachowaniem wszelkich zasad oraz wymogów lokowania w obrębie miasta punktów ratujących zdrowie jego miesz- kańców. nowa placówka mieściła się w parterze narożnikowej kamienicy wznie- sionej w  1900  roku i  zaprojektowanej przez Paula Goeldnera. Ponieważ każda apteka wyróżniała się wówczas własną nazwą, stanisław Łuniewski wybrał miano informujące wprost o jej usytuowaniu w przestrzeni miejskiej. Godło „Przy Grobli” stanowiło dla mieszkańców koordynat pozwalający prawidłowo zidentyfikować obszar w pierzei ul. Wielkie Garbary przy skrzyżowaniu z Groblą. W przedwojen- nym Poznaniu apteka była precyzyjnie wpisana w geografię oraz demografię mia- sta. zakładano, że dana placówka obsłuży określoną liczbę pacjentów, a jej lokali- zacja i dostępność będą korzystne dla ogółu okolicznych mieszkańców. Ponieważ zawód aptekarza zaliczał się do grupy osób zaufania publicznego, pacjenci, korzy- stając tylko z jednej placówki, byli pod dobrą opieką farmaceutyczną, a aptekarz mógł synchronizować zapisane przez lekarzy specyfiki. stanisław Łuniewski urodził się 11 marca 1895 roku w Łodzi w rodzinie kole- jarskiej. ojciec zajmował wysokie stanowisko w administracji Kolei Żelaznych2. Ponieważ marzeniem młodego stanisława była praca w aptece, tuż po ukończe- niu 16.  roku życia wyprowadził się od rodziców i  samodzielnie zaczął zdoby- wać aptekarskie wykształcenie. W  1913  roku został przyjęty na staż do apteki Włodarskiego w Łodzi. tam wykonywał najprostsze prace fizyczne i zaznajamiał się ze specyfiką produkcji leków. Po  roku przeniósł się do apteki sokólskiego, gdzie kontynuował naukę w laboratorium aptecznym oraz szkolił się w specyfice obsługi pacjentów przy pierwszym stole. W 1915 roku wstąpił do tajnej Polskiej organizacji Wojskowej, w której posługiwał się pseudonimem „Łukasz”. Pracując w aptece, uczęszczał jednocześnie do szkoły Podoficerskiej i Podchorążych, po której ukończeniu mianowany został komendantem Dzielnicy zielonej w Łodzi3. W 1917 roku po sfinalizowaniu trzyletniego szkolenia w aptece sokólskiego otrzy- mał stopień pomocnika aptekarskiego. Już w listopadzie 1918 roku został powo- łany do wojska z przydziałem na stanowisko kierownika apteki w Dowództwie 1 Kalendarz farmaceutyczny na rok 1934, Warszawa 1934. 2 Relacja mgr farm. Barbary Kautz-szymanowskiej, rkps, Muzeum Farmacji Wielkopolskiej okręgowej izby aptekarskiej w Poznaniu (dalej: MF w Poznaniu), sygn. t. 1/2017. 3 J. Pluta, Mgr Stanisław Łuniewski, „Farmacja Polska” 1960, nr 17–18, s. 377–378. Hanna Cytryńska 274 okręgu Generalnego w Łodzi. następnie pracował w aptekach nr 401 i 404 szpitala Polowego oraz w szpitalu zapasowym nr 1 w Łodzi i aleksandrowie Kujawskim. Po zdemobilizowaniu w 1921 roku aptekarz stanisław Łuniewski powrócił do rodzin- nego miasta z nadzieją znalezienia pracy w zawodzie. złożył wówczas podanie do Wydziału zdrowotności Publicznej o przyjęcie na zastępstwo do apteki Miejskiej szpitala miasta Łodzi na stanowisko pomocnika prowizora4. Ponieważ rekomen- dacji udzielił mu związek zawodowy Pracowników aptek miasta Łodzi, wniosek został rozpatrzony pozytywnie. Pracę rozpoczął 1 sierpnia, jednak po zaledwie dwóch miesiącach został zwolniony i skreślony z listy pracowników magistratu5. W  roku akademickim 1922/1923 zapisał się na Wydział Farmaceutyczny Uniwersytetu Poznańskiego. Po przyjeździe do Poznania zamieszkał przy ul. Wielkie Garbary 28 „i z tą społecznością związał na zawsze swoje dalsze losy”6. W trakcie studiów udzielał się społecznie, będąc m.in. kierownikiem organizacji zapomogowo-pożyczkowej Bratnia Pomoc. Po zakończeniu uniwersyteckiej edu- kacji 8 stycznia 1929 roku otrzymał dyplom mgr. farmacji nr 49, upoważniający do samodzielnego prowadzenia apteki po odbyciu dwuletniego stażu. Podjął wtedy decyzję o wyjeździe do tarnowa Podgórnego, gdzie rozpoczął pracę jako admi- nistrator w aptece Pod orłem. Ponieważ dobrze znał język niemiecki, nie miał trudności w  porozumiewaniu się z  miejscowymi pacjentami, których osiedliła tam Komisja Kolonizacyjna7. apteka Pod orłem została założona w 1895 roku jako apteka filialna przez dr. Eugene’a Wildta, właściciela apteki Pod Gwiazdą na poznańskich Jeżycach8. Praca na prowincji w  charakterze zarządzającego apteką nie dawała jed- nak s.  Łuniewskiemu pełni zawodowej satysfakcji. Po czterech latach wrócił do Poznania i  zatrudnił się w  aptece Pod złotym Lwem, mieszczącej się przy Rynku 75 i należącej do Józefa Jasińskiego9. W 1934 roku, po ogłoszeniu przez wojewodę konkursu na powstanie nowej apteki przy ul. Wielkie Garbary, stanisław Łuniewski postanowił otworzyć własną placówkę. W kamienicy pod nr. 41 wynajął parterowy lokal z piwnicą, w którym wcześniej mieściła się restauracja, i zaadap- tował jego wnętrza według obowiązujących wówczas wymogów sanitarnych. następnie przedstawił w rejencji lokalizację oraz swoje kwalifikacje zawodowe, po czym otrzymał koncesję. Meble z ciemnego dębu na wyposażenie izby eks- pedycyjnej zamówił w poznańskiej stolarni specjalizującej się w produkcji mebli aptecznych. szerokie i eleganckie pierwsze stoły z kantorem wyposażono w prze- szkloną gablotę do ekspozycji produktów leczniczych. Recepturę oddzielono od pacjenta niewysoką konsolą. szafy repozytoriów zamykane były przejrzystymi panelami. Wytrawione w szkle bukiety kwiatów i ziół ułożone w stylizowanych 4 archiwum Państwowe w Łodzi, akta miasta Łodzi, sygn. 63603. 5 tamże. 6 Relacja mgr farm. Barbary Kautz-szymanowskiej… 7 L. Kostrzeński, Materiały do historii aptek wielkopolskich, t. 2, Warszawa 1929, s. 223. 8 M. Mrugalska-Banaszak, Morderstwo w ratuszu. Poznań w latach 1894–1922 z Opalenicą w tle, Poznań 2015, s. 31–32. 9 J. Majewski, Apteka Pod Złotym Lwem na tle Historii Aptekarstwa Poznańskiego, „Farmacja Polska” 1987, nr 3, s. 148. APTEKA PRZY GROBLI 1. Izba ekspedycyjna apteki Przy Grobli. Stoją od lewej Janina Łuniewska, Stanisław Łuniewski i ich córka Barbara, 1948 r., wszystkie fot. ze zb. prywatnych amforach stanowiły ozdobę izby ekspedycyjnej i dodawały aptece prestiżu i maje- statu. Posadzka wykonana z lastryka doskonale eksponowała bryłę mebli. Przez pierwsze dwa lata Stanisław Łuniewski prawdopodobnie łączył zarząd w aptece Pod Złotym Lwem! z pracą we własnej aptece. Była to rodzinna firma, w której pracowała żona Janina z domu Goral oraz pomagała córka Barbara. Kwalifikacje zawodowe żony predestynowały ją do pracy w aptece, ponieważ miała ukończony kurs pomocnika aptekarskiego oraz dwuletnie studia na Wydziale Lekarskim Akademii Medycznej w Warszawie. Przez sześć lat, aż do wybuchu II wojny światowej, apteka pracowała w systemie ciągłym, zatem pacjent o każdej porze mógł otrzymać poradę i lekarstwo. Ponieważ mieszkanie właściciela znaj- dowało się nad placówką, w nocy wystarczyło nacisnąć dzwonek pod napisem „Dyżur nocny”, po czym aptekarz schodził piętro niżej i ordynował leki. Apteka od samego początku zyskała spore grono pacjentów oraz opinię „kompetentnej obsługi fachowej”"'. Stanisław Łuniewski przez cały czas pracował z poczuciem misji, „słowem nie brakło nigdy kol. Łuniewskiego tam, gdzie potrzebna była ini- cjatywa, pomoc i jakże niewdzięczna nieraz praca społeczna””. Z dużym zaanga- żowaniem pełnił m.in. funkcję opiekuna społecznego nadaną mu przez prezydenta 1 Kalendarz farmaceutyczny na rok 1935, Warszawa 1935. U Relacja mgr farm. Barbary Kautz-Szymanowskiej... 12]. Pluta, Mgr Stanisław Łuniewski... 275 HANNA CYTRYŃSKA 2. Izba ekspedycyjna, od lewej: Janina Garszyńska i Maria Dobrowolska, 1955 r. miasta Poznania. W 1938 roku za zasługi na polu pracy zawodowej i działalność społeczną został odznaczony Złotym Krzyżem Zasługi. Po rozpoczęciu II wojny światowej, w listopadzie 1939 roku aptekę przejęli Niemcy, a aptekarz z rodziną został wysiedlony do Generalnego Gubernatorstwa. Otrzymał przydział do Stalowej Woli, w której nie było apteki. Początkowo uru- chomił Punkt Rozdzielnictwa Leków, a po kilku miesiącach pierwszą na tere- nie miasta aptekę Ubezpieczalni Społecznej. Rok 1943 przyniósł wyjątkowo tragiczny moment w życiu Stanisława Łuniewskiego. Jego 16-letni syn Andrzej został bowiem zamordowany przez członka niemieckiej organizacji munduro- wej. W 1944 roku jako ochotnik wstąpił do Wojska Polskiego”? i w randze kapi- tana pełnił funkcję kierownika apteki Szpitala Ewakuacyjnego nr 63, a następ- nie apteki Szpitala Garnizonowego w Rzeszowie. Po demobilizacji natychmiast wrócił do Poznania i już 18 maja 1945 roku na nowo otworzył swoją aptekę przy ul. Wielkie Garbary 41'*, która podczas niemieckiej okupacji funkcjonowała pod nazwą Mohren- Apotheke”. 23 maja 1945 roku Urząd Miejski Stołecznego Miasta Poznania wydał zaświadczenie nr 285 o rozpoczęciu działalności apteki Przy Grobli'$, natomiast 15 czerwca 1945 roku Sąd Okręgowy wpisał ją do rejestru Tamże. 14 Archiwum Państwowe w Poznaniu (dalej: APP), Sądowy rejestr przedsiębiorstw, sygn. 2059. 15 Amtliches Fernsprechbuch, Regierungsbezirk Posen 1944. 16 APP, Sądowy rejestr przedsiębiorstw, sygn. 2059. 276 APTEKA PRZY GROBLI handlowego, co potwierdziła publi- kacja w „Monitorze Polskim” z 9 lipca 1945 roku”. Bardzo długo trwała procedura wydania przydziału lokalu na działalność apteki w tej lokali- zacji. Dopiero 14 marca 1947 roku Wydział Kwaterunkowy Zarządu Miejskiego przydzielił aptece par- terowy lokal nr 2 o powierzchni 75 m”? przy ul. Wielkie Garbary 41, składający się z trzech ubikacji we frontowej partii przyziemia kamie- nicy. Zastrzegano jednak przy tym, że „orzeczenie niniejsze może być uchylone lub zmienione z chwilą wejścia w życie na obszarze miasta Poznania prawomocnego planu roz- mieszczenia przedsiębiorstw przemy- słowych, rzemieślniczych i handlo- wych lub też planu rozmieszczenia instytucji i placówek kulturalnych”*. 3. Mgr farm. Barbara Łuniewska Co istotne, kamienica została zakwa- lifikowana do kategorii porzuconego mienia pożydowskiego”. Do pomieszczeń apteki przynależała rozlokowana pod nią wysoka i jasna piwnica o tym samym metrażu. Z czasem przydzielono aptece dodatkowe pomieszczenia na laboratoria i magazyny. Pod koniec lat 40. XX wieku, wraz ze zmianą nazwy ul. Wielkie Garbary na Garbary, nastąpiła zmiana nume- rów kamienic i apteka znalazła się w budynku pod nr. 52. Z dokumentów przechowywanych w Archiwum Państwowym w Poznaniu wynika, że apteka Przy Grobli w pierwszych powojennych latach prosperowała bardzo dobrze, a jej obroty rosły”. W 1949 roku Stanisław Łuniewski ukoń- czył „kurs uzupełniający dla farmaceutów w zakresie najnowszych postępów nauk farmaceutycznych i wiadomości społeczno-politycznych, organizowany przez Okręgową Izbę Aptekarską w Poznaniu”'. Podjął również decyzję o posła- niu na studia farmaceutyczne córki Barbary, która miała w przyszłości objąć aptekę. Po zakończeniu edukacji na Wydziale Farmacji w 1953 roku Barbara Łuniewska nie miała już jednak możliwości odbycia stażu w rodzinnej aptece. 8 stycznia 1951 roku sejm przyjął bowiem ustawę o upaństwowieniu aptek. „Apteki prywatne przejęto w trybie natychmiastowym, bez jakiegokolwiek U Tamże. 18 Dokumenty ze zb. mgr farm. Barbary Kautz-Szymanowskiej, MF w Poznaniu, sygn. T. 2/2017. © Dokumentacja urzędowa i projektowa ze zb. mgr farm. Marioli Jędrzejczak, Apteka Przy Grobli w Poznaniu. 20 ĄPP, Sądowy Rejestr Przedsiębiorstw, sygn. 2059. 21 Dokumenty ze zb. mgr farm. Barbary Kautz-Szymanowskiej, MF w Poznaniu, sygn. T. 2/2017. 277 HANNA CYTRYŃSKA h Ć-. at Ę i RK Ję [i u Ę Hit q, . , o £ ż 9. 23,» 2 "4 99 | Mrmgmna_ Cphdómni ==, | Ahdómim aJ Ę GŃ FRi fluid. 7,0 | Fay = MC łk naamuk Jy(t3) : > ANKI Saga sjiniłoa Bimi cena ; <ek | Wea. Lina , 4 » Gw 22, * Gy klooa 78,a „ gna Pomeat 70,0 m łamamkkae To,o Fumi pamił. Jo,o " no sdwafy Vo, BA Śiwa wini come, 300,0 i FEnerwanainecim, ak. coli, Poe GA pea J ema, po Spi. ej PORE TŁA 4. Receptariusz Stanisława Łuniewskiego odszkodowania na rzecz właścicieli lub dzierżawców””*. Tę przy Grobli prze- kształcono w Aptekę Społeczną nr 108 i włączono do Centrali Aptek Społecznych, Przedsiębiorstwo Państwowe Oddział na Woj. Poznańskie z siedzibą przy ul. Dąbrowskiego 12 w Poznaniu. Według karty ewidencyjnej nieruchomości zajmowała ona 207,41 m” wraz z piwnicami”. Stanisław Łuniewski miał obo- wiązek pracować tutaj jeszcze przez rok, co miało zagwarantować „zachowanie płynności funkcjonowania apteki”**. Niedługo potem został przeniesiony na dwa lata do apteki Przy Matejki. Ostatnią, w której pracował była apteka dr. Pepke przy ul. Ostroroga, gdzie pomagała mu córka Barbara, odbywająca tutaj swój dwuletni staż poprzedzający otrzymanie uprawnień do wykonywania zawodu. Swojej kariery zawodowej nie związała ona jednak z farmacją, gdyż podjęła pracę w Wojewódzkiej Stacji Sanitarno-Epidemiologicznej na stanowisku inspektora sanitarnego, a następnie w Kolejowej Inspekcji Sanitarnej. Aptekarz Stanisław Łuniewski, kapitan Wojska Polskiego, zmarł 21 czerwca 1960 roku. W 1952 roku po relegowaniu właściciela z jego własnej apteki na kierow- nicze stanowisko powołano mgr farm. Stefanię Szyc. Sześć lat później nastą- piła likwidacja Centralnego Zarządu Aptek, na miejsce którego ustanowiono 22 R. Plackowski, Profesor Witold Głowacki jako pierwszy prezes Okręgowej Izby Aptekarskiej w Poznaniu po drugiej wojnie światowej, „Analecta” 2010, nr 4, s. 4-5. 23 Dokumentacja urzędowa i projektowa ze zb. mgr farm. Marioli Jędrzejczak, Apteka Przy Grobli w Poznaniu. %4 A. Magowska, Czy upaństwowienie aptek to tylko przeszłość, „Czasopismo Aptekarskie” 2010, nr 11, s. 21. 278 APTEKA PRZY GROBLI Poznański Zarząd Aptek”. Zmienił on numerację aptek, choć nie do końca wiadomo, jakie były kryte- ria przydzielania numerów. Czy zależały one od powierzchni pla- cówki, przedwojennej świetności i sławy, czy też od prestiżu obec- nego kierownika? Tak czy ina- czej apteka Przy Grobli otrzymała nr 12, zachowując przy tym dawną nazwę”. W 1970 roku Zarząd Aptek Województwa Poznańskiego zlecił w Wojewódzkim Biurze Projektów opracowanie kompleksowej moder- nizacji apteki. Naczelnym pro- jektantem został inż. arch. Jerzy Słobodzian”. Zakres opracowa- nia obejmował zmiany wnętrza pod względem architektonicznym, instalacyjnym i - technologicz- nym. W dawnym gabinecie właści- ciela apteki zaprojektowano komorę przyjęć z antresolą i nowym wej- ściem od podwórza dla dostawy towarów. Wąskie zabiegowe schody do piwnicy zlikwidowano i wydzie- lono nową klatkę schodową. W dawnym magazynie zaaranżo- wano pokoje dla księgowej i kierow- nika. Pomniejszono laboratorium i wydzielono zmywalnię. W koryta- „Ćma mu a) IEREĄ A AL SE WŚ (ZE | Peace ow 85 za „A lisem 7% uMUr4RTE zt ) |STY | Y kt PO SP ATRLCĄ 1 5. Receptariusz Stanisława Łuniewskiego rzu zaprojektowano szatnię i zamontowano prysznic. W piwnicy usytuowano dwa magazyny, wykonano pomieszczenia destylatorni i kotłowni węglowej. Dostawy węgla odbywały się specjalnym zsypem umieszczonym w chodniku ul. Garbary. Zmiany technologiczne w obrębie wnętrza lokalu nie wpływały na estetykę budynku. Natomiast likwidacja drewnianych witryn apteki przyczy- niła się do dewastacji wizerunku elewacji kamienicy. Zamiast dużych, eleganc- kich paneli okien z drzwiami, które sytuowały kamienicę w klasie europejskiej, zamurowano część otworów, wstawiając małe stalowe okna i wąskie drzwi. W dokumentacji projektowej zachowała się notatka służbowa z 16 marca 1970 roku w której pisano: „Okien stalowych z drzwiami nie należy projekto- wać, gdyż Inwestor nie zawsze może uzyskać projektowaną stal. Zaprojektować 25 Ą. Drygas, Apteki w Polsce Ludowej, „Medycyna — Dydaktyka - Wychowanie” 1981, nr 1, s. 33. 26 Wykaz aptek wg stanu na 31 XII 1964 r., Stare Miasto, załącznik nr 17, MF w Poznaniu, sygn. T.1/2017. 27 Dokumentacja urzędowa i projektowa ze zb. mgr farm. Marioli Jędrzejczak, Apteka Przy Grobli w Poznaniu. 279 Hanna Cytryńska 280 tylko szkicowo w  projekcie podstawowym”28. okna wyposażono dodatkowo w  drewniane okiennice, które pracownicy apteki zakładali codziennie po zakończeniu pracy. Małe okna miały chronić towar w aptece przed złodzie- jami, ponieważ lokalizacja apteki zaliczana była do kategorii newralgicznej. Wykonano też projekt kolorystyki elewacji frontowej, a nad drzwiami wejścio- wymi zamontowano neon „apteka”. W jej wnętrzu zaprojektowano ponadto nową instalację wentylacji, gazową, wodno-kanalizacyjną i elektryczną. Rok 1975 przyniósł kolejne organizacyjne zmiany. Uchwałą Rady Ministrów PRL nr 173/75 z dnia 26 września 1975 roku utworzono bowiem zjednoczenie Przedsiębiorstw zaopatrzenia Farmaceutycznego „Cefarm”, co poskutkowało wprowadzeniem nowych pięciocyfrowych numerów aptek29. ta przy Grobli otrzymała nr 63-012. W  ramach unifikacji sieci Cefarm zdemontowano i  spa- lono dębowe meble izby ekspedycyjnej należące do pierwszego właściciela apteki mgr. stefana Łuniewskiego, a na ich miejsce wstawiono nowe z płyty wiórowej w okleinie sosnowej, wpisujące aptekę w konwencję tzw. modelu Cefarmowskiego. Wyodrębniono przy tym miejsce dla kasjerki, ponieważ wszystkie apteki po prze- jęciu przez państwo w 1951 roku miały oddzielny obieg pieniądza. W 1964 roku pracę w aptece rozpoczęła mgr aleksandra Jędrzejczak, która w  roku 1977 objęła funkcję kierownika. Palcówka zatrudniała 12 pracowników, w  tym magistrów farmacji, techników, fasowaczki, pomoce apteczne i  sprzą- taczki. towar dostarczany był raz w miesiącu w dużych opakowaniach i fasowaczki musiały dzielić leki na mniejsze partie. apteka pracowała od godz. 8 do 20 w syste- mie dwuzmianowym i pełniła dyżur nocny w rotacji tygodniowej razem z innymi placówkami rozlokowanymi na starym Mieście. W  latach 90. na fali przemian społecznych w  Polsce apteki zdenacjonalizowano. 18 kwietnia 1990  roku córka mgr. stanisława Łuniewskiego, Barbara, wystąpiła do Przedsiębiorstwa zaopatrzenia Farmaceutycznego „Cefarm” o  zwrot apteki. W  odpowiedzi z  dnia 25 kwietnia Cefarm poinformował, „że nie ma przepisów prawnych, które zobowiązywałyby przedsiębiorstwo do zwrotu apteki byłemu właścicielowi lub spadkobiercy”30. W latach 90. XX wieku apteka została sprywatyzowana i wykupiona przez mgr aleksandrę Jędrzejczak, która od 13 lat pełniła w niej funkcję kierownika. W 1990 roku architekt Katarzyna Weisse wykonała projekt modernizacji elewacji parteru kamienicy. zniszczony neon zastąpiono napisem „apteka”, wykonanym ze stali i oświetlonym belką jarzeniową. Przywrócono pierwotne boniowanie w par- tii przyziemia i zaprojektowano kolorystykę tynku nawiązującą do tej pozosta- łej na elewacji31. We wnętrzu izby ekspedycyjnej zaprojektowano nową czarno- -białą stylistykę i wyeksponowano detale architektoniczne. Dopiero w 2000 roku architekt Hanna Cytryńska wykonała projekt izby ekspedycyjnej nawiązujący do pierwotnej stylistyki i gramatyki wnętrza. nowe meble w naturalnej okleinie nawiązują do zachowanej ikonografii przedwojennych mebli aptekarza stanisława Łuniewskiego. 28 tamże. 29 a Drygas, Apteki w Polsce Ludowej… 30 Dokumenty ze zb. mgr farm. Barbary Kautz-szymanowskiej, MF w Poznaniu, sygn. t. 2/2017. 31 Dokumentacja urzędowa i projektowa ze zb. mgr farm. Marioli Jędrzejczak, apteka Przy Grobli w Poznaniu. 281 Jarosław Mulczyński Galerie sztuki na Garbarach Przemiany polityczne i gospodarcze w Polsce po 1989 roku umożliwiły zakła- danie bez ograniczeń także prywatnych galerii. Przykładem takiej inicjatywy jest Galeria sztuki Współczesnej Garbary 481. Jej założyciele, małżeństwo anna i Jarosław Ludwiccy, mieszkają w kamienicy przy ul. Garbary 48 od 1985 roku, którą w połowie przejęli na własność po dziadku anny Ludwickiej, stanisławie truszkowskim. Chcąc realizować wspólne zainteresowania, korzystając także z  rodzinnych kontaktów z  osobami związanymi ze sztuką, odzyskali pomiesz- czenie na parterze (znajdował się w tym miejscu sklep chemiczny Farby Lakiery) i założyli galerię, nawiązującą nazwą do jej adresu. Kamienica należy do szczegól- nie interesujących w pejzażu kulturalnym miasta, gdyż zamieszkują ją lub wynaj- mują tu pracownie niemal sami artyści. Do dziś ma tu swoją pracownię rzeźbiarz i malarz Leszek Budasz, a wcześniej przez kilka lat mieli tu wspólne miejsce pracy trzej młodzi rzeźbiarze – Rafał nowak, Marcin sobczak i adam Piasek. Galeria usytuowana jest w  lewej części kamienicy [il. 1], z  bezpośred- nim wejściem od ulicy, i składa się z dwóch pomieszczeń o powierzchni 80 m². zainaugurowała swoją działalność 15 grudnia 1990  roku, łącząc od początku funkcje handlowe i wystawiennicze. tego dnia otwarto wystawę Haliny Borys- -Lipińskiej pt. Malarstwo i tkanina oraz wystawę anny Usarewicz-Śmiełowskiej – Projektowanie ubioru. W  pierwszych latach funkcjonowania galerii w  ofercie sprzedaży pojawiały się różne dyscypliny plastyczne: malarstwo i grafika, tkanina artystyczna, ale także sztuka użytkowa – szkło, ceramika, biżuteria i ubiory wyko- nywane przez artystów. Repertuar wystaw w pierwszych latach wskazywał na pro- ces poznawania środowiska artystycznego i rynku sztuki w poszukiwaniu właści- wego profilu programowego. Do połowy lat 90. zorganizowano ponad 40 wystaw, m.in. takich artystów jak: Elżbieta i Dorota Radzikowskie, Hubert Borys, Beata Marczuk, Katarzyna Paszkowska, Henryk Gutowski, Jarosław szelągowski, teresa simińska-Usarewicz, Katarzyna schmidt-Przewoźna, Leszek Budasz czy Beata Pendowska. Ważnym wydarzeniem w pierwszym okresie działalności galerii Garbary 48 było zorganizowanie w 1992 roku, wraz ze studentami akademii sztuk Pięknych w  Poznaniu (ob. Uniwersytet artystyczny), ogólnopolskiego tygodnia Młodej sztuki. impreza ta dała asumpt do powstania u boku galerii Pracowni zastępczej 1 J. Mulczyński, Galeria Sztuki Współczesnej Garbary 48 (od 1990 roku) [w:] Galerie wczoraj i dziś, oprac. W. Makowiecki, M. Pawłowski, Poznań 2004, s. 236–239; www.garbary48.com.pl [dostęp: 13 Vi 2017 r.]. Dziękuję Państwu annie i Jarosławowi Ludwickim za przekazanie informacji i materiałów. JAROSŁAW MULCZYŃSKI 1. Witryna galerii Garbary 48 w latach 1997-2015 wg projektu Mirosława Maksimika, wewnątrz instalacja tego artysty, fot. ]. Ludwicki, wł. A. i]. Ludwiccy przy ul. Mostowej 34. Te dwa miejsca łączyło wspólne podwórze. Niektóre wyda- rzenia odbywały się w nich jednocześnie, a studentom, którym oddano pole dzia- łań w Pracowni Zastępczej, bardzo podobały się podwórkowe wernisaże. W latach 1994-1995 odbyły się tam wystawy prac m.in.: Waldemara Masztalerza, Ryszarda Woźniaka i Alicji Lewickiej. Pracownia była niekomercyjnym miejscem wielu działań nieformalnych, koncertów czy wystaw dyplomowych. Przełomową wystawą, która zadecydowała o dalszym obliczu galerii, była prezentacja grafiki Krzysztofa Witolda Skórczewskiego zorganizowana w listopa- dzie 1994 roku. Odtąd właśnie grafika i rysunek stały się dominującymi dyscypli- nami plastycznymi, również w ofercie handlowej, obejmującej ponad 50 artystów z całego kraju. Zmiana odcisnęła swoje piętno w repertuarze wystaw, począw- szy od 1995 roku, gdy ze swoimi grafikami wystąpił Jerzy Piotrowicz, a następnie zorganizowano wystawy m.in. Eugeniusza Józefowskiego, Piotra Szurka, Młodej grafiki wrocławskiej, Jarosława Borejko, Agnieszki Błędowskiej, grafiki amerykań- skiej, Zbigniewa Lutomskiego, Rafała Benke (wystawa w firmie Projekty Bankowe Polsoft), Waldemara Dobrowolskiego, Stefana Ficnera czy grafiki szwedzkiej. Z oka- zji 5-lecia galerii w 1996 roku okolicznościową grafikę wykonał Andrzej Kandziora. Na takie ukierunkowanie galerii Garbary 48 pozwoliło powiększenie jej przestrzeni w 1995 roku. Obok pierwszego lokum, w którym prezentowano głównie grafikę i rysunek (w Galerii Grafiki), otwarto w tej samej kamienicy nowo wyodrębnioną Galerię Malarstwa i Rzeźby. Znajdowała się ona również w przyziemiu, z wejściem po prawej stronie, o powierzchni wynoszącej około 60 m”. Składała się z jednego pomieszczenia od frontu, z którego przechodziło 282 Galerie sztuki na Garbarach 283 się do dwóch mniejszych wnętrz o  różnorodnym przeznaczeniu: w  pierw- szym przeważała biżuteria, a w drugim prezentowano rzeźby i obrazy. Wraz z  otwarciem drugiej galerii zatrudniona została do współpracy Katarzyna Wrocławska. nowo powołana Galeria Malarstwa i Rzeźby rozpoczęła działal- ność 3 kwietnia 1995 roku wystawą indywidualną Leszka Budasza, który był również autorem aranżacji wnętrz. Ponadto prezentowali w niej swoje prace m.in. Magdalena Gryska, Joanna olejniczak, Helena Mindak-Michałowska, Marcin stosik, Grzegorz Bednarski, Janusz Marciniak, Marek Cierniewski – jednodniowy pokaz malarstwa połączony ze spotkaniem z  Konstantym Gebertem (11 ii 1998 r.), grupa trzy oczy – Mirek sikorski, Dariusz Vasina, Dąbrówka Dobocka i  Krzysztof Plaskowski, a  także Rafał Lisiak i  Jacek Gramatyka, który prezentował swoje obrazy w październiku 1998 roku, była to ostatnia wystawa w Galerii Malarstwa i Rzeźby. We wrześniu 1999 roku ta część galerii została zamknięta. Jedną z przyczyn było podjęcie przez annę i Jarosława Ludwickich prac remontowo-adaptacyjnych w piwnicach kamie- nicy, które pozwoliły na otwarcie w  lutym 2002  roku restauracji Pod złotą Jabłonią. Wystrój wnętrza zaprojektował Leszek Budasz, wykonując specjalnie z tej okazji cykl rzeźbiarski (w gipsie patynowanym), nawiązujący do młodo- polskiej stylistyki. Rozpoczynają go rzeźby Adama i Ewy, flankujące wejście do restauracji, ponad którym rozpościera się jabłoń z  mosiężnymi listkami [il. 2]. Kolejne przedstawienia znajdują się we wnętrzu: Wygnanie z  raju, Miłość, Kobieta ciężarna, Macierzyństwo i  Grzech. W  założeniu właścicieli restauracja miała wspierać finansowo działania promocyjne i artystyczne gale- rii Garbary 48. odbywały się w niej spotkania, towarzyszące niekiedy impre- zom i  wystawom organizowanym w  galerii. taką okazją była w  2004  roku premiera filmu Mój Nikifor w  reżyserii Krzysztofa Krauze, która odbyła się w poznańskim Multikinie z udziałem aktorki Krystyny Feldman. Wieczorem w galerii Garbary 48 otwarto wystawę Nikifor w życiu i filmie, prezentującą zdjęcia z planu filmowego, udostępnione przez operatora Wojciecha staronia, oraz zdjęcia z prywatnej kolekcji Mariana Włosińskiego, wieloletniego opie- kuna i przyjaciela nikifora, których tematem były wspomnienia wspólnych lat życia, pracy artystycznej, podróży, wystaw. Po wernisażu odbyło się spotka- nie z Krystyną Feldman w restauracji Pod złotą Jabłonią. W roku 2003, przy okazji poznańskiej premiery filmu Pogoda na jutro, odbyło się tu spotkanie z reżyserem i odtwórcą głównej roli Jerzym stuhrem. W 2007 roku restauracja przekształciła się w Dark Restaurant – pierwszą w Polsce oferującą jedzenie w ciemności, i funkcjonuje w takiej formule do dziś. z inicjatywy galerii założono Poznańskie stowarzyszenie Promocji sztuki, którego spotkanie założycielskie odbyło się 11 czerwca 1997 roku. na pierw- szym Walnym zgromadzeniu w siedzibie stowarzyszenia przy ul. Garbary 48 (9 X 1997 r.) powołano na dwuletnią kadencję jego pierwszy zarząd w składzie: prezes Jarosław Ludwicki, wiceprezes Grażyna Kalinowska-Jarzyńska, skarb- nik anna Ludwicka i członek zarządu Jacek Kujawa. Celem stowarzyszenia jest m.in. „promocja młodych, poznańskich twórców oraz stwarzanie warunków dla ich artystycznego rozwoju, promocja wybitnych twórców reprezentujących różne dziedziny plastyki poznańskiej, wspieranie działań interdyscyplinarnych JAROSŁAW MULCZYŃSKI PEZĘ a" z " a. 2. Wejście do restauracji Pod Złotą Jabłonią z kompozycją rzeźbiarską Leszka Budasza pt. Adam i Ewa, 2002 r., fot. A. Ludwicka, wł. A. i]. Ludwiccy twórców środowiska poznańskiego, [...] popularyzacja sztuki współczesnej wśród przedstawicieli różnych środowisk”. Tak postawione cele członkowie Stowarzyszenia zamierzali od początku osiągać poprzez m.in. „organizowanie wystaw, aukcji, plenerów i spotkań, prowadzenie działalności wydawniczej, ini- cjowanie działań kulturalnych, przyznawanie stypendiów, nagród i wyróżnień, 2 Poznańskie Stowarzyszenie Promocji Sztuki, wstęp J. Ludwicki, Poznań, br. 284 Galerie sztuki na Garbarach 285 tworzenie funduszy sztuki”3. szczególnie cenną inicjatywą w tym zakresie było organizowanie od 1997 roku konkursów graficznych dla młodych absolwentów poznańskiej asP pod nazwą „in spe”, zakończonych wystawami najciekawszych prac w galerii Garbary 48. Do 1999 roku konkursy odbywały się co roku, a póź- niej co dwa lata. ostatni „in spe iV” zorganizowano w 2000 roku. Laureatami poszczególnych edycji byli m.in. Ewa Czerwińska-Romanowska (1997), Maciej Kurak (1998), Maciej Przybylski (1999). Poznańskie stowarzyszenie populary- zowało sztukę poprzez organizowanie wystaw również poza siedzibą galerii. zdynamizowanie działalności galerii Garbary 48 w drugiej połowie lat 90. zaowocowało licznymi kontaktami artystycznymi w  całym kraju, a  także się- gającymi poza jego granice. Garbary 48 urządzała też wystawy poza swoją siedzibą, m.in. Wystawa młodej grafiki poznańskiej, zorganizowana w  zamku Książąt Pomorskich w szczecinie i w galerii na odwachu we Wrocławiu (obie w 1996 r.), Wystawa grafiki Elżbiety Radzikowskiej w galerii Galle w szczecinie (1997), wystawa Jerzego Piotrowicza Gwasze w Galerii Biała w Hajnówce (1997), Wystawa zbiorowa grafiki szwedzkiej w  galerii na odwachu we Wrocławiu (1998), Wystawa rzeźby Rafała Nowaka w ambasadzie Rzeczypospolitej Polskiej w  Berlinie (2000) czy Wystawa malarstwa Eugeniusza Gramatyki w  zamku Książąt Pomorskich w szczecinie (2002). Jak wspomniano, po zlikwidowaniu Galerii Malarstwa i  Rzeźby od końca 1998 roku wszystkie wystawy organizowane są w pierwotnej przestrzeni. od prze- łomu tysiącleci prezentowano w niej corocznie kilka wystaw w różnych dyscypli- nach sztuki, wśród nich m.in. grafiki Krzysztofa Molendy (1999), Katarzyny Dreszer (2001), tadeusza Jackowskiego – Graficzne przygody z architekturą (2002), anny sobol-Wejman i  stanisława Wejmana (2005), Joanny Wiszniewskiej-Domańskiej (2005), Hanny Głowackiej – miniatury graficzne (2009), Jacka Gulczyńskiego – ...20042011... (2011); rysunki Rafała nowaka (2002), Waldemara idzikowskiego (2002), Joanny Przybył – Plama jako pretekst (2012); malarstwo Jerzego Piotrowicza – Szkic do Hioba (1998) i Martwe natury (2004), Marianny sztymy (2002), adama Piaska (2003), agnieszki Hyły (2004), Grzegorza Lerki (2006), Haliny Borys i Huberta Borysa (2008), Jacka strzódki (2008), Katarzyny zygadlewicz – KIMYAKU – moje obrazy (2010, 2013), Dariusza Jasiczaka – Przedmioty, Rzeczy, Obiekty (jednodniowy zamknięty pokaz malarstwa w 2010 roku), Mikołaja obryckiego – Witkacy (2011) i Zwierciadło (2014), Beaty Bigaj – Sub – realizm. Obrazowanie wobec człowieka (1999 i 2011), tadeusza sobkowiaka (2011, 2016), Jacka Gramatyki (2013), Leszka Budasza – Zaproszenie na ucztę weselną (2014), andrzeja Kurzawskiego – Martwe natury z lat 1954–1980 (2015) [il. 3], szymona adamczyka – Suwalszczyzna... (2016); rzeźby Rafała nowaka (2001, 2007), Piotra Wełniaka (2004), anny słonki-Moskwy (2006), Roberta tomaka – Gabinet figur... (2007). W dziedzinie ceramiki swoje prace prezentował Grzegorz olech – Esse et operare. Pamięci prof. Wacława Twarowskiego, z  cyklu Fiesta Ceramika (2010), urządzono również wystawę zbiorową Materiał plus, na której pokazano obiekty wykonane przez kilkunastu artystów w Pracowni Ceramiki Uniwersytetu artystycznego w Poznaniu (kuratorką była Ewa twarowska- sioda, 2014). Prezentacjami przypominającymi artystów nieżyjących były wystawy 3 tamże. JAROSŁAW MULCZYŃSKI 3. Wystawa malarstwa Andrzeja Kurzawskiego pt. Martwe natury z lat 1954-1980 w galerii Garbary 48, 2015 r., fot. A. Ludwicka, wł. A. i]. Ludwiccy malarstwa Jerzego Piotrowicza (1943-1999) Uczty w 2000 roku i Eugeniusza Gramatyki (1905-1978) w roku następnym. Ponadto swoje prace wystawiali m.in. Maciej Kurak — instalacja Przestrzeń (2000), Jan Kanty Pawluśkiewicz — obrazy ŻEL — ART (2001), Mirosław Maksimik — Meble, obiekty (2001), Jarosław Borejko — insta- lacja (2002), uczestnicy Ogólnopolskiego Pleneru Malarskiego w Pyzdrach (2009, 2010) oraz Małgorzata Andrzejewska — pokaz habilitacyjny Pamięć pejzażu — iluzja pejzażu (malarstwo, rysunek, 2013). W 2017 roku zorganizowano wystawę multi- medialną Art — Labo grupy Silesium, złożonej z kilkunastu artystów i wykładowców wrocławskiej ASP. Galeria Garbary 48 uczestniczyła ponadto w Festiwalu Jerzego Piotrowicza, organizowanym przez Muzeum Narodowe w Poznaniu. W lutym i marcu tego roku przy współpracy z Poznańskim Stowarzyszeniem Promocji Sztuki przygotowała z tej okazji wystawę Grafika i gwasze, prezentując pierwsze autorskie odbitki grafik, wcześniej niepokazywane gwasze oraz elementy scenografii do spek- taklu z okazji 50. urodzin artysty Harce wokół sztuki. Od kilku lat z galerią współpra- cuje znany poznański portrecista Andrzej Okińczyc, oferując za jej pośrednictwem wykonanie wizerunku podczas indywidualnych sesji z autorem. W ofercie handlowej galerii Garbary 48 znajduje się współczesna sztuka polska, dominuje malarstwo i grafika, do nabycia są również prace rysunkowe i rzeźbiarskie. Od początku funkcjonowania galerii przewinęło się około 140 arty- stów, reprezentujących różne pokolenia, także artyści już nieżyjący. Przeważają twórcy związani z Poznaniem, m.in. Andrzej Kurzawski, Andrzej Okińczyc, Edmund Łubowski, Eugeniusz Gramatyka, Jacek Gramatyka, Jacek Strzódka, 286 Galerie sztuki na Garbarach 287 Jerzy Piotrowicz, Katarzyna zygadlewicz, Hanna Głowacka, Piotr szurek, tadeusz sobkowiak, tadeusz Wieczorek, oraz z  innych ośrodków w  kraju, m.in. Jacek Waltoś, tadeusz Jackowski, stanisław Wejman, Lucjan Mianowski, Krzysztof skórczewski, anna sobol-Wejman, Krzysztofa zwierz-Ciok, Katarzyna Karpowicz, anna Kostenko, stanisław Wysocki i inni. z okazji stulecia kamienicy w 2003 roku właściciele galerii wydali okolicznościową pocztówkę z jej zdjęciem z 1905 roku. Kolejna, Galeria U Jezuitów, powstała w 1992 roku4. Jej działalność wywodzi się z ruchu kultury niezależnej lat 80., który rozwinął się w Polsce po wprowadze- niu stanu wojennego w grudniu 1981 roku. Ruch ten, będąc wyrazem bojkotu ofi- cjalnego życia kulturalnego podjętego przez większość przedstawicieli środowiska artystycznego, rozwinął się w oparciu o pomoc Kościoła i podziemnej solidarności. Poza wystawami organizowano również spektakle, koncerty, wykłady, wieczory autorskie itd. „z początkiem roku 1987 – pisał Juliusz Kowalski – aktywność ta zaczęła stopniowo [w Poznaniu – przyp. J.M.] wygasać, na co złożyło się wiele czynników, m.in. brak odpowiedniego, stałego miejsca”5. Przełomem okazało się znalezienie niewykorzystanych (mieściły się tu magazyny), a jednocześnie nie- zwykle malowniczych wnętrz barokowo-manierystycznych przy kościele Jezuitów przy ul. Dominikańskiej 8. zwrócili na nie uwagę dwaj jezuici – o. Władysław Wołoszyn i o. Wacław oszajca, którzy jesienią 1988 roku przybyli do Poznania, proponując te pomieszczenia artystom plastykom związanym z ruchem podziem- nym. Rozpoczęto rozmowy, w których uczestniczyli przedstawiciele świata arty- stycznego, krytycy i historycy sztuki, m.in. János Brendel, Juliusz Kowalski, Janusz Marciniak, Jarosław Maszewski, Wojciech Müller i  Renata Rogozińska. Juliusz Kowalski pisał: „Byliśmy niezwykle podnieceni nową możliwością kontynuowa- nia naszej niezależnej działalności, i to w warunkach bez porównania lepszych niż dotąd. Byliśmy zafascynowani urokiem, niezwykłą atmosferą i powierzchnią zaproponowanych nam wnętrz. otwierały się przed nami ciekawe perspektywy bardziej profesjonalnej działalności, w znakomitych, jak na tamte czasy i jak na nasze dotychczasowe doświadczenia, warunkach”6. i rzeczywiście wnętrza przy- szłej Galerii U  Jezuitów – nazwanej tak od funkcjonującego tu od 1920  roku klasztoru Jezuitów – są nie tylko malownicze i pełne uroku, ale również ogromne pod względem powierzchni (około 400 m²) i kubatury (około 8 m wysokości). Mieszczą się na terenie dawnego klasztoru Dominikanów, do którego wchodzi się za kościołem od ul. Dominikańskiej 8 przez niewielkie podwórko. Pomieszczenia galerii składają się z trzech wydłużonych przestrzeni tworzących układ litery L. Wnętrza te znajdowały się w bardzo złym stanie i pierwszą czynnością było przystąpienie do prac remontowo-adaptacyjnych. Początkowy etap prowizo- rycznego remontu w całości sfinansował zakon księży jezuitów. ze względu na 4 J. Mulczyński, Galeria U Jezuitów (od 1992 roku) [w:] Galerie wczoraj i dziś, dz. cyt., s. 248–252; Gale- ria U Jezuitów 1992–2002, red. J. Kowalski, M. Maćkowiak, Poznań br.; Galeria U Jezuitów 2003–2007, red. J. Kowalski, M. Kowalski, Poznań b.r.; www.galeriaujezuitow.pl [dostęp: 13 Vi 2017 r.]. Dziękuję o. dyrektorowi Jackowi Wróblowi, o. Rafałowi Kobylińskiemu, andrzejowi Maciejowi Łubowskiemu, Michałowi Kowalskiemu i Mariuszowi Maćkowiakowi za przekazanie informacji i materiałów. 5 J. Kowalski, Galeria U Jezuitów 1992–2003 [w:] Galeria U Jezuitów…, dz. cyt., s. 8. 6 tamże. Jarosław Mulczyński 288 wysokie koszty dalszych prac remont przeciągnął się na wiele miesięcy i galeria rozpoczęła faktyczną działalność wystawienniczą pod koniec 1992 roku, w zupeł- nie innej rzeczywistości społeczno-politycznej. W konkursie na dyrektora galerii wybrano prof. Ryszarda K. Przybylskiego, który pełnił to stanowisko do 1997 roku. Początkowo funkcję asystenta pełnił adam iłenda, a później Waldemar Masztalerz (do 1997 r.). Wybrano również Radę artystyczną w składzie: János Brendel, Jacek Kowalski, Juliusz Kowalski, Wojciech Lipowicz, andrzej Maciej Łubowski, Janusz Marciniak, Jarosław Maszewski, Renata Rogozińska i  o. Władysław Wołoszyn. W drodze konkursu wybrany został również logotyp graficzny galerii według pro- jektu Mirosława adamczyka, przedstawiający jeden z najstarszych symboli chrze- ścijańskich – rybę, w której artysta umieścił centralnie oko. W połowie 1997 roku nastąpiła zmiana na stanowisku dyrektora, które po prof. Ryszardzie K. Przybylskim objął Juliusz Kowalski, pełniąc tę funkcję do śmierci w listopadzie 2007 roku [il. 4]. Po zmianach kadrowych asystentem dyrektora był początkowo Przemysław Krasnopolski, a od 1999 do lipca 2005 roku Mariusz Maćkowiak, związany z gale- rią od 1994  roku. Po nim asystentem został Michał Kowalski (syn Juliusza). zmieniono również skład Rady artystycznej – doszli m.in. Waldemar Masztalerz i Joanna Przybyła. Prof. Wojciech Müller krótko po śmierci Juliusza Kowalskiego pisał: „autorem i twórcą sukcesu Galerii U Jezuitów był (jak strasznie to brzmi) Juliusz Kowalski. to on wymyślił cykl »Gdzie są ludzie z tamtych lat«, to on zapraszał twórców najciekawszych, niebanalnych często trudnych w odbiorze, ale zawsze wartościowych. to on z życzliwością przyjmował do sal Galerii propozy- cje studentów i pracowników naszej akademii, nie znając zakładanych rezultatów artystycznych eksperymentów. Julek ufał artystom, ufał ludziom – ufał wszyst- kim. stworzył Galerię jako miejsce dla sztuki, miejsce dla ludzi, miejsce dla ludzi sztuki, przyjazne wszystkim środowisko. Był artystą – stał się kuratorem, dyrek- torem Galerii. Bardzo wielu z nas doświadczyło Jego pomocy w naszym rozwoju artystycznym. Mnie też pomógł, bardzo Mu za to dziękuję”7. Galeria U Jezuitów przez ponad 20 lat działała pod patronatem związku Polskich artystów Plastyków okręgu Poznańskiego, a w szerszym aspekcie funkcjonowała na podstawie porozumienia pomiędzy ośrodkiem Kultury Chrześcijańskiej pro- wadzonym przez o. dyrektora Władysława Wołoszyna a zPaP. Po przeniesieniu jesienią 2009 roku o. Wołoszyna do Bydgoszczy jego funkcję przez rok sprawo- wał o. Czesław sobolewski, a następnie w latach 2010–2014 o. Rafał Kobyliński. Działalność wystawiennicza odbywała się poprzez funkcjonowanie kuratorów poszczególnych wystaw, którymi byli nie tylko członkowie Rady artystycznej, ale także inni krytycy i  historycy sztuki lub artyści. Wówczas galeria funkcjo- nowała wyłącznie w oparciu o dotacje państwowe i samorządowe, jak również o środki pochodzące z fundacji i od prywatnych sponsorów. Po śmierci Juliusza Kowalskiego przez rok urządzano znacznie mniej wystaw. Dopiero pod koniec 2008  roku prowadzenie galerii przejął andrzej Maciej Łubowski, który pełnił funkcję dyrektora przez pięć lat. Jego zastępcą do 2010 roku był Michał Kowalski, a później Ludomir Gałdowski. Do tego czasu od początku funkcjonowania galerii zorganizowano ponad 200 wystaw. od przybycia w 2010 roku o. Kobylińskiego, 7 W. Müller [bez tytułu] [w:] Galeria U Jezuitów 2003–2007, dz. cyt., s. 6. GALERIE SZTUKI NA GARBARACH 4. Juliusz Kowalski (po lewej) podczas otwarcia wystawy Marka Chlandy w Galerii U Jezuitów, 2003 r., fot. M. Maćkowiak absolwenta Akademii Muzycznej w Gdańsku i doktora sztuk muzycznych w dzie- dzinie artystycznej wokalistyka, przestrzenie galerii w znacznie większym stopniu niż dotychczas wypełniła muzyka. Pierwszą ekspozycją inaugurującą działalność Galerii U Jezuitów były wystawy malarstwa Stanisława Rodzińskiego i rzeźby Ewy Twarowskiej-Siody, otwarte 4 grudnia 1992 roku. Program artystyczny galerii, ze względu na prezentowa- nie różnorodnych zjawisk w sztuce, można określić jako eklektyczny. „Wybranie takiej właśnie postawy — mówił w 2002 roku prof. Ryszard K. Przybylski z okazji jej dziesięciolecia — było z pewnością konsekwencją postmodernistycznego myśle- nia o sztuce, które sprowadzało się do akceptacji różnorodnych form artystycznej aktywności. Przede wszystkim interesowała nas kwestia afirmacji samej sztuki — podkreślenie wartości i znaczenia artystycznej kreacji w trudnej rzeczywistości przemian lat 90. Mniej natomiast zajmowało nas krytyczne podejście do języka sztuki, demaskowanie fałszywych form świadomości, a więc działania, które nieco później określane będą mianem sztuki krytycznej”*. W kalendarzu wystaw domi- nowali w prezentacjach indywidualnych artyści polscy, w tym wielu z Poznania, a także mieszkający poza granicami kraju, m.in. w 1993 roku — Anna Goebel, Andrzej Okińczyc, Jerzy Piotrowicz, Janusz Marciniak, Andrzej Maciej Łubowski, w 1994 roku — Piotr Sonnewend, Jan Świtka, Sławomira Chorążyczewska, w 1995 roku — Wojciech Miiller, Krystyna Piotrowska, Wiesław Koronowski, Waldemar Masztalerz, w 1996 roku — Tomasz Sobecki, w 1997 roku - Mariusz Korbański, Krzysztof Markowski, Grzegorz Sztabiński, w 1998 roku — Katarzyna Galeria U Jezuitów — nobilitacja różnorodności, rozm. R. Boettner-Łubowski, IKS 2002, nr 12, s. 20. 289 Jarosław Mulczyński 290 zygadlewicz, sławomir Kuszczak, Danuta Haremska, andrzej Haładuda, w  1999  roku – Jarosław Modzelewski, Marek sobczyk, Mikołaj smoczyński, w 2001 roku – Jerzy skolimowski (wystawie towarzyszyły spotkania z autorem i przegląd jego filmów), Jan Berdyszak, andrzej Kurzawski, w 2002 roku Wojciech Leder, w 2003 roku tomasz Kizny, w 2004 roku Bogdan Wegner, w 2005 roku – Grzegorz Ratajczyk, Bogdan Wojtasiak, w  2006  roku – Leszek Dąbrowski, Magdalena Hoffmann, Krzysztof Molenda, Ewa Łowżył, w 2007 roku – Marcin stosik, Jerzy Brzuskiewicz. andrzej Maciej Łubowski, przejmując zarządzanie Galerią U  Jezuitów, zachował jej dotychczasowy profil wystawienniczy. W  tym czasie zorganizo- wano ponad 20 wystaw, m.in. prezentacje indywidualne: w 2009 roku – Elżbiety Wasyłyk i  zbigniewa szota, w  2010  roku – Ludomira Gałdowskiego, Barbary Pilch i Barbary Kozłowskiej, w 2011 roku – natalii Wegner i Bogdana Wegnera, w 2012 roku – Macieja Przybylskiego, ireneusza Kopacza i Dory Hary. ostatnią imprezą za kadencji andrzeja Macieja Łubowskiego był spektakl z okazji 10. rocz- nicy śmierci Jarka Maszewskiego zorganizowany w listopadzie 2013 roku. obszerne wnętrza galerii pozwalają na organizowanie wystaw zbioro- wych z  dużą liczbą obiektów z  różnych dyscyplin plastycznych, jak m.in. wystawa malarstwa i instalacji Pokazać niewidzialne z udziałem Dariusza Fieta, Mariana Kępińskiego, Janusza Marciniaka, andrzeja okińczyca, Krzysztofa Pruszkowskiego, Jacka Waltosia i Elżbiety Wasyłyk oraz ekspozycja designerów – pedagogów poznańskiej PWssP Sytuacje z  udziałem Włodzimierza Dreszera, Wojciecha Hory, aleksandra Kuczmy, Jolanty Usarewicz-owsian, Marka owsiana i Władysława Wróblewskiego w 1993 roku, Artyści z Bielefeld z udzia- łem 18 twórców w następnym roku, Artyści dla Europy z udziałem 40 artystów z Holandii, niemiec, Jugosławii i Polski w 1996 roku, Młodzi rysownicy z Norwegii w 2000 roku, Nona, w której uczestniczyli Marcin Berdyszak, andrzej Bobrowski, aneta Fijołek, adam Garnek, Jerzy Hejnowicz, Joanna Krupska, sławek sobczak i anna tyczyńska w 2001 roku, i Biennale Środowisko sztuki z udziałem 18 arty- stów w ramach 10-lecia galerii i Jarek Maszewski – Asocjacja Kółka Graniastego w 2003 roku, Graniczna – Piotr C. Kowalski i Przyjaciele w 2005 roku, wystawa Ekologicznego stowarzyszenia Środowisk twórczych EKoaRt Przestrzeń Natury  – Przestrzeń Sztuki w  2008  roku, Kultura niezależna 25 lat później, Zapomniane pokoje i Granice grafiki warsztatowej. Koncept – Obraz – Przedmiot. Grafika Eksperymentalna Zachodniej Kanady w  2009  roku, Mentalni wędrowcy [il. 5] i prezentacja Wydziału Grafiki asP w Poznaniu w 2010 roku, wystawa arty- stów związanych z  ogólnopolskim sympozjum sztuk Wizualnych w  skokach i Łagowie w latach 1991–2012 pt. x 22 w 2012 roku czy też Konwersacje polsko -szwajcarskie w 2013 roku. Wśród wystaw zbiorowych i indywidualnych ważne miejsce w profilu galerii zajmowały prezentacje artystów pochodzących z Europy Środkowo-Wschodniej, także z  terenów byłego związku Radzieckiego, m.in. Wystawa indywidualna artysty węgierskiego Konkoly Gyula w 1994 roku, wystawa artystów ze słowacji Prezentacje II i  Węgierska architektura organiczna – prezentacja węgierskich architektów skupionych wokół imre Makovecza w  1996  roku, wystawa arty- stów z Białorusi, Litwy i Ukrainy zorganizowana w ramach Międzynarodowego GALERIE SZTUKI NA GARBARACH 5. Wystawa pt. Mentalni wędrowcy w Galerii U Jezuitów, 2010 r., fot. A.M. Łubowski Festiwalu Artystycznego Ostry nawrót dekadencji w roku następnym, Wystawa indywidualna artysty z Węgier Gyorgy Jovanovicsa, wystawa artystów z Ukrainy Akomodacja w 1998 roku, wystawa indywidualna Węgra Erdelyego Miklosa w 2000 roku, malarstwo Władysława Kufki z Białorusi w 2007 roku (w jej trak- cie odbył się wykład prof. Władysława Bartoszewskiego) czy Ikona w malarstwie współczesnym. Cerkwie i kościoły w pejzażu Białorusi w 2009 roku. W latach 90. w galerii prezentowano także klasyków polskiego malarstwa, np. Piotra Potworowskiego, Jana Lebensteina, Jadwigę Maziarską i Jerzego Nowosielskiego. Z okazji jubileuszu jej 10-lecia zorganizowano wystawę instalacji rzeźbiarskich Magdaleny Abakanowicz Obecność (2002). Galeria organizowała również uro- czystości jubileuszowe poznańskim artystom (benefisy): Wystawa 3 obrazów Andrzeja Kurzawskiego (1998) i Wystawa indywidualna Józefa Kopczyńskiego (2000) z okazji 70-lecia ich urodzin oraz Pokaz rzeźb Juliana Boss-Gosławskiego upamiętniający 75. urodziny artysty (2001). Rada Artystyczna nie zapomi- nała też o twórcach, którzy odeszli, urządzając wystawy pośmiertne Januszowi Eysymontowi i Drogomirze Krajewskiej (1995). Galeria U Jezuitów organizowała również wspólnie z innymi instytucjami wystawy i imprezy kulturalne, m.in. z Festiwalem Inner Spaces w Poznaniu od 1993 roku, z Galerią Miejską Arsenał w Poznaniu IT i III Biennale Fotografii w latach 2000 i 2003, z Centrum Sztuki Dziecka wystawę zbiorową o tematyce biblijnej Ogarnąć Nieskończoność, z Towarzystwem Przyjaźni Polsko-Izraelskiej wystawę I ciągle widzę ich twarze — Fotografia Żydów polskich, z Teatrem Ósmego Dnia wystawę fotografii Czeczenia nie zginęła... w 2000 roku czy z Wielkopolskim 291 Jarosław Mulczyński 292 Muzeum Walk niepodległościowych wystawę Polskie rocznice z okazji 50. rocz- nicy Poznańskiego Czerwca 1956 w  2006  roku. na początku naszego stulecia zainaugurowano nowy cykl zatytułowany Gdzie są ludzie z tamtych lat..., przy- pominający najwybitniejsze postacie ruchu kultury niezależnej lat 80. Pierwszą ekspozycją była wystawa grafiki Jana Bokiewicza Papiery otwarta w 2001 roku. Kolejne to: benefis aleksandra Wojciechowskiego z okazji 80. urodzin w roku następnym, połączony z prezentacją 57 dzieł polskich artystów współczesnych zgromadzonych przez tego krytyka i historyka sztuki, Motywy z lat 1986–2003 Jacka Waltosia i Malarstwo Jerzego Puciaty w 2004 roku oraz rysunki i obrazy Wojciecha Wołyńskiego rok później. W  2002  roku zainaugurowano kolejny cykl Polska Pascha nawiązujący do tradycji polskich Bożych Grobów – pierwszą wystawą była instalacja Wojciecha Müllera. Po odejściu andrzeja Macieja Łubowskiego galeria działała bez patronatu zPaP. Jesienią 2014 roku nowym dyrektorem Galerii U Jezuitów został o. Jacek Wróbel, jezuita, który podjął się realizacji inicjatyw Centrum integracji Kulturalnej (powstałego w 2015 r.), wspierających kulturę i twórczość artystyczną. napisał m.in.: „Galeria jest miejscem dialogu wiary i kultury oraz spotkania doświadczenia ducho- wego i sztuki. [...] Działalność Galerii cechuje otwartość na wszelkie wartościowe zja- wiska obserwowane w sztuce współczesnej, ze szczególnym uwzględnieniem twór- czości młodych artystów. Dla realizacji swoich założeń ideowych Galeria podejmuje współpracę z innymi instytucjami publicznymi i prywatnymi, a także użycza swojej przestrzeni dla wydarzeń kulturowych realizowanych przez inne podmioty indy- widualne i instytucjonalne, których cele zgadzają się z założeniami programowymi Galerii”9. Potwierdzeniem tych słów jest nawiązanie w  ostatnim czasie na nowo współpracy z zPaP okręgu Poznańskiego. owocem nowych relacji była otwarta 31 marca 2017 roku pierwsza wystawa z cyklu Pro Memoria, prezentująca prace 16 artystów środowiska poznańskiego, głównie z drugiej połowy XX wieku, m.in. zdzisława Kępińskiego, Drogomiry Krajewskiej, andrzeja Kurzawskiego, anny Krzymańskiej, andrzeja Jeziorkowskiego, anny Rodzińskiej, Jerzego sobocińskiego i  Bazylego Wojtowicza. W  kwietniu tegoż  roku prezentowana była w  kościele oo. Jezuitów instalacja wielkanocna Pawła napierały, prezesa zPaP, pt. Acceptatio/ Spotkanie, nawiązująca symbolicznie do zasłony w świątyni jerozolimskiej. o. Wróbel kontynuuje w Galerii U Jezuitów program muzyczny zapoczątko- wany przez o. Kobylińskiego. W jego ramach odbywają się liczne koncerty utwo- rów klasycznych i  religijnych, a  także muzyki nowoczesnej. organizowane są również wystawy. nowy sezon 2014/15 otworzyło 4. Mediations Biennale Shifting Africa, a  następnie urządzono m.in. wystawę Malarstwo – Joanna Łosińska- -stefańska, 303 – prezentację wykładowców i absolwentów Wydziału Malarstwa UaP [il. 6], Matka – nonki nishimura (Japonia), Dwie Katedry – wystawę pedago- gów Wydziału architektury Wnętrz i scenografii UaP i Wydziału tkanin i Ubioru asP w Łodzi, Melancholia! Унылая! – Mykhaylo Barabash (Ukraina), wystawę A-21 International Art Exhibition, Malarstwo – Ukjese Van Kampen (Kanada), wystawy dyplomowe studentów i pracowników UaP oraz prezentacje współcze- snych ikon. 9 http://www.galeriaujezuitow.pl/p/o-galerii.html [dostęp: 13 Vi 2017 r.]. GALERIE SZTUKI NA GARBARACH 6. Wystawa pt. 303 prezentująca Wydział Malarstwa Uniwersytetu Artystycznego w Poznaniu w Galerii U Jezuitów, 2014 r., fot. o. J. Wróbel Galeria U Jezuitów poszerzyła w 2015 roku swoją działalność, otwierając Pracownię Działań Twórczych, która skierowana jest przede wszystkim do ama- torów i miłośników sztuki. W oparciu o klasyczne rzemiosło artystyczne kształci w niej w formie warsztatów ikonopisania (w klasycznej technice temperowej), kaligrafii i pozłotnictwa. Galeria prowadzi także działalność komercyjną pole- gającą na wynajmowaniu zabytkowych przestrzeni na imprezy kulturalne i oko- licznościowe, także sesje fotograficzne, filmowe i reklamowe „przy założeniu nie- naruszalności integralnej miejsca oraz poszanowaniu jego godności”. W galerii odbywają się również liczne wykłady w ramach zainicjowanego przez o. Wróbla cyklu Historia, Duchowość, Sztuka — u Jezuitów. Wspomniana wyżej wystawa Jarek Maszewski. Asocjacja Kółka Graniastego urzą- dzona w listopadzie 2003 roku w Galerii U Jezuitów połączyła to miejsce wspólną nicią organizacyjną z nowo powstałą Galerią Szyperska. Ta ostatnia znalazła dla sie- bie siedzibę po przeciwnej stronie Garbar, przy ul. Szyperskiej 2. w budynku daw- nego magazynu zbożowego poznańskiego portu". Zanim doszło do tej inaugurują- cej wystawy, w latach 90. podjęto rozmowy pomiędzy środowiskiem artystycznym miasta, reprezentowanym przez Andrzeja Macieja Łubowskiego, prezesa Okręgu Poznańskiego ZPAP, i Witolda Dębickiego, aktora teatralnego i filmowego, z wice- prezydentem Poznania Jackiem Łukomskim, odpowiedzialnym za kulturę. W efekcie tych rozmów ZPAP otrzymał na preferencyjnych warunkach budynek poprzemy- słowy (po upadku firmy Solmed) wzniesiony na przełomie XIX i XX wieku w stylu holenderskim. Umowę najmu przyszłej „kamienicy artystycznej” podpisał Zarząd Główny ZPAP, gdyż Okręg Poznański nie posiadał wówczas osobowości praw- nej — po jej uzyskaniu pięć lat później przejął lokum przy Szyperskiej. Budynek był 10 6,5 Szyperskiej. Od Cibulki do Kosałki, red. FE. Jarosz, Poznań 2009. Dziękuję za przekazanie informacji i materiałów p. Pawłowi Łubowskiemu. 293 Jarosław Mulczyński 294 zdewastowany i wymagał remontu, który przeprowadzono dzięki wysiłkowi człon- ków zPaP i pomocy zarządu Głównego związku11. Przez cały okres funkcjonowania Galerii szyperska kierował nią Paweł Łubowski, wiceprezes okręgu Poznańskiego i zarządu Głównego zPaP, redak- tor naczelny czasopisma „arteon”, później „artluka”, oraz przewodniczący Rady Programowej galerii. W  jej składzie w  latach 2006–2009 zasiadali: sekretarz Jacek Kasprzycki oraz członkowie – prof. andrzej Maciej Łubowski, dr Marta smolińska-Byczuk, dr Katarzyna schmidt-Przewoźna i  Waldemar idzikowski. Dzięki staraniom Pawła Łubowskiego, przy wsparciu zarządu okręgu, pomiesz- czenia na drugim piętrze budynku przy ul. szyperskiej 2 zostały zaadaptowane na potrzeby wystawiennicze, zachowując swój surowy, „przemysłowy” wystrój (pow. 127 m²). Jak wspomina założyciel Galerii szyperska, właściwe pomiesz- czenia galerii na drugim piętrze zafunkcjonowały de facto dopiero w  maju 2004  roku wystawą Akcjonizm wiedeński w  czterech odsłonach: Brus, Mühl, Nitsch, Schwarzkogler z kolekcji Juliusa Hummela i Heinza Cibulki z Wiednia (do tego czasu korzystano tylko z przestrzeni na parterze o powierzchni 46 m²) [il. 7]. Była to pierwsza prezentacja w Polsce tej znanej na przełomie lat 50. i 60. formacji artystycznej wymierzonej w mieszczańskie normy obyczajowe i kultu- rowe. to dla tej właśnie ekspozycji powstała Galeria szyperska. Żadna bowiem inna instytucja wystawiennicza nie chciała gościć tej wystawy, obawiając się rozmaitych konsekwencji. a że trwały właśnie dyskusje o przeznaczeniu trzech kondygnacji „kamienicy artystycznej”, toteż o powstaniu galerii zaważyła ta nie- codzienna sytuacja. Galeria szyperska była finansowana przez zPaP okręg Poznański, przy wsparciu Urzędu Miasta Poznania oraz sponsorów. ostatnie wystawy odbyły się jesienią 2014 roku: we wrześniu malarstwo Macieja Kozłowskiego pt. Pracownicy i w październiku – Ciąg dalszy Mariana stępaka – obejmowała ona obiekty, a na otwarciu artysta zaprezentował performance. W ciągu ponad 10 lat działalności zorganizowano w niej ponad 100 wystaw zbiorowych i indywidualnych oraz wiele spotkań z uczestnikami życia artystycznego z kraju i zagranicy. Galeria powstała w czasie przyjmowania Polski do Unii Europejskiej, co pozwoliło nawiązać wiele nowych kontaktów międzynarodowych. Jak pisał w 2009 roku Paweł Łubowski: „Wystawy w niej prezentowane pokazują otwartość na różne kierunki w sztuce współczesnej i postawy światopoglądowe. Jest ona odzwierciedleniem dzisiejszych czasów, kiedy nie ma jednej i »jedynie słusznej« drogi do poznania i tworzenia rzeczywistości”. Galeria szyperska należała do związku Plastyków, co wpływało na jej specyfikę, elitarność i egalitarność zarazem. tak uzasadniał to Paweł Łubowski: „z jednej strony dążymy do wysokiego poziomu i tworzenia hierarchii, z drugiej dajemy wszystkim możliwość przedstawiania swoich propozycji artystycznych. to właśnie, wbrew pozorom, jest siłą związku. Wystawy organizowane przez zPaP na wzór »salonów« mają często charakter chaotyczny, każdy artysta może pokazać swoje prace bez jakiegokolwiek z góry określonego sposobu ich doboru. Dzisiaj, w  czasach wystaw kuratorskich, jest to postrzegane jako naganne, ale właśnie dzięki temu można często zobaczyć na tych wystawach prace ciekawe, które nigdy 11 a.M. Łubowski, Słowo wstępne, tamże, s. 6. GALERIE SZTUKI NA GARBARACH 7. Marta Smolińska-Byczuk, Heinz Cibulka i Paweł Łubowski podczas otwarcia wystawy Akcjonizm wiedeński w czterech odsłonach: Brus, Miihl, Nitsch, Schwarzkogler w Galerii Szyperska, 2004 r., fot. J. Kasprzycki nie ujrzałyby światła dziennego””*. Otwartość i dostępność galerii przejawiała się również w zapraszaniu kuratorów realizujących swoje koncepcje, wymieńmy m.in. prof. Andrzeja Gieragę, prof. Tadeusza J. Żuchowskiego, Pawła Sosnowskiego, dr Martę Smolińską-Byczuk, Jacka Kasprzyckiego, Mariusza Rosiaka czy Dawida Radziszewskiego. W galerii prezentowano różne techniki i dyscypliny sztuki, od tradycyjnych, jak malarstwo, grafika, rzeźba, rysunek, ceramika, fotografia, przez performance, instalacje, po multimedia i inne. Po wystawie akcjonistów wiedeńskich w tym samym 2004 roku miała swój polski debiut, wystawą Zwischenraum, austriacka grupa młodszego pokolenia Alien Productions w składzie: Andrea Sodomka, Martin Breindl, Norbert Math i August Black. Galeria gościła też twórców z Grazu z prezentacją Kontrapunkty. Współczesna fotografia z Grazu (2007), izraelskie artystki sztuki wideo: Sharon Balaban, Hillę Lulu Lin i Sigalit Landau — 3 x video (wspólnie z Galerią Appendix2 z Warszawy w 2008 r.) oraz Chikę Fujiwarę i Masashi Suzuki z Japonii — malar- stwo, ceramika i szkło (2013). W wystawie pod patronatem honorowym konsula- tów Litwy, Estonii i Polski Trzy lekcje malarstwa przedstawiono na przełomie 2011 i 2012 roku twórczość Jonawsa Gasiiinasa z Litwy, Kaido Ole z Estonii i Pawła Łubowskiego (następnie powtórzono ją w Kownie i Tartu). Wystawy indywidualne zaprezentowali Heinz Cibulka z Austrii — pokaz fotografii Obraz, będący plo- nem jego podróży po Polsce (2007), Christoph Rodde z Niemiec — instalacja Poszukiwanie/ Investigation/Auf der Spur (2008) czy Igor Popow z Rosji — foto- grafie z cyklu Balkon (2008). W ramach cyklu wykładów Fanklub sztuki gościł 12 P Łubowski, 6,5-lecie Galerii Szyperska, tamże, s. 14, 16. 295 JAROSŁAW MULCZYŃSKI 8. Dyskusja z udziałem Jarosława Kozłowskiego, Renć Blocka i Piotra Piotrowskiego po wykładzie Renć Blocka Sztuka, życie 8: konfuzja — porównanie trzech wystaw (Cetinje, Belgrad, Wenecja) w Galerii Szyperska, 2007 r., fot. P, Łubowski 9. Krzysztof Moraczewski (kurator), Paweł Łubowski, Józef Szajna i Jan Berdyszak przed otwarciem wystawy Dramaturgia przestrzeni: Jan Berdyszak i Józef Szajna w Galerii Szyperska, 2005 r., fot. ze zb. archiwum Galerii Szyperska Heinz Cibulka, który w 2004 roku zaprezentował temat Heinz Cibulka. Punkty styczne z akcjonizmem wiedeńskim, oraz Renć Block, kurator wielu międzyna- rodowych wystaw, prezentujący w 2007 roku wykład Sztuka, życie 6 konfuzja — porównanie trzech wystaw (Cetinje, Belgrad, Wenecja) [il. 8]. Z okazji 5-lecia galerii jej spiritus movens Paweł Łubowski urządził w 2009 roku wystawę Bez tytułu (5,50). Jej koncepcja nawiązywała do pracy słynnego Yvesa Kleina The Void/Pustka z 1958 roku pokazanej w Paryżu. Przez trzy dni pustej przestrzeni 296 Galerie sztuki na Garbarach 297 poznańskiej galerii strzegło dwóch uzbrojonych pracowników ochrony, nagry- wały kamery przemysłowe z mikrofonami rozmieszczone w różnych punktach, a ponadto zabezpieczono ją alarmami i ubezpieczono w PzU. W Galerii szyperska gościli też znani polscy artyści. W cyklu wystaw Dialogi konfrontowano postawy takich twórców, jak Jan Berdyszak i  Józef szajna – Dramaturgia przestrzeni (2005) [il. 9], andrzej zdanowicz i  tomasz Bukowski – W związku (2012), Maciej Kozłowski i Piotr szwabe – Innego świata nie będzie (2012) czy Kaśka szeszycka i Konrad Królikowski – Pełnia Suplement (2013). Galeria organizowała ponadto wystawy indywidualne, m.in. Jerzego Kaliny – pokaz fil- mów i  spotkanie z  autorem (2005) oraz wystawa instalacji Fotomorgana (2007), Beaty Ewy Białeckiej  – malarstwo Sacrum & Commercium (2008), Jerzego olka – techniki mieszane (rysunki, fotografie, grafiki komputerowe, kolaże, obiekty) pt. Piramidalnie, czyli tramelphaldkem (2008), Jerzego Kosałki – Jerzy Kosałka po raz pierwszy w Poznaniu (2009), sławomira tomana – malarstwo Neony (2010), izabeli Chamczyk – performance Poczucie bezpieczeństwa wraz z pokazem environment (2011), Joanny Krzysztoń i Grzegorza Rogali – twórczość multimedialna Ich dwoje (2011), w tym także twórcom ze środowiska poznańskiego: Janowi Świtce – cykle Exister i Gry uliczne (2009), andrzejowi załeckiemu – grafiki (2010), tadeuszowi sobkowiakowi  – malarstwo Ocielenie Świata (2012/13), aleksandrze Hołowni – rysunki, obiekty i dokumentacja akcji artystycznych Alexandra Flying (2014) i grupie The Krasnals – malarstwo, wideo, akcje Dwa lata walki (2010). Przykładem ekspo- zycji zbiorowej artystów była wystawa Płótno i ekran w 2007 roku z udziałem teresy Murak, Józefa Robakowskiego, Jana Rylke, Marka sobczyka, Jerzego truszkowskiego, zbyszka trzeciakowskiego, Pawła Łubowskiego, Jacka Kasprzyckiego, Wojciecha olesiaka, Marcina sztukiewicza i Przemysława Kwieka. Jednym z celów tej prezenta- cji było przemieszanie ról, polegające na eksponowaniu prac multimedialnych przez malarzy oraz obrazów wykonanych technikami klasycznymi przez artystów upra- wiających twórczość multimedialną, performance i instalacje. interesującym spotka- niem twórców związanych z naszym miastem był pokaz Wartości Poznania, w któ- rym swoje prace pokazali: Jan Berdyszak, andrzej Bobrowski, Rafał Jakubowicz, izabella Gustowska, Leszek Knaflewski, Maciej Kozłowski, Piotr C. Kowalski, andrzej M. Łubowski, Wojciech Müller, sonia Rammer, Jan Świtka. Wystawa odbyła się w ramach Międzynarodowego sympozjum Pism o sztuce Wspólnota a tożsamość – problemy integracji w sztukach wizualnych (2005). Galeria szyperska nie zapominała przy tym o  młodej generacji artystów. Poświęcono jej dwa cykle: Spotkania z młodą sztuką Poznania i Wejście, w któ- rych debiutowali m.in. Piotr Bosacki, Barbara Bańda, agnieszka Cholewińska, Małgorzata szymankiewicz, Max skorwider, Radek szlaga, Rafał Jakubowicz, Urszula Kluz-Knopek, Kamil Krzysztof Wnuk, grupy Wunderteam i The Krasnals. interesujący był projekt Do tyłu, czyli naprzód – tradycja romantyczna w sztuce polskiej i  niemieckiej dziś, który zakończył się wspólną wystawą w  Galerii szyperska (2007). zaprezentowano wówczas prace 10 młodych artystów z Polski i niemiec (Poznań i Berlin), nawiązujących do wspólnej historii, kultury i tradycji. W ramach programu edukacyjnego dla młodzieży licealnej i akademickiej orga- nizowano zajęcia i wykłady z artystami. Każdego roku andrzej Kostołowski pro- wadził spotkania ze studentami akademii sztuk Pięknych w Poznaniu (obecnie Jarosław Mulczyński 298 Uniwersytet artystyczny). Galeria udostępniała również swoje pomieszczenia na pokazy dyplomowe studentom poznańskiej asP. trzy galerie sztuki na Garbarach ożywiły miejsce, którego przed 1989 rokiem nie kojarzono z działaniami artystycznymi. Dwie z nich nadal funkcjonują – Garbary 48 i U Jezuitów. Pierwsza – obok Galerii milaRt Danuty Milian – należy do najdłużej działających galerii prywatnych w naszym mieście po 1989 roku, druga, wprawdzie początkami sięga jeszcze czasów kultury niezależnej lat 80. ubiegłego wieku, powstała zaledwie dwa lata później. W tej najstarszej anna i Jarosław Ludwiccy konsekwent- nie łączą profil promocyjny i handlowy, prezentując twórców z całego kraju, w tym w znacznej mierze poznańskich. Prowadzący Galerię U Jezuitów utrzymują jej cha- rakter non profit, pokazując przedstawicieli różnych ośrodków sztuki polskiej, ważne miejsce zajmuje w  niej poznańskie środowisko oraz artyści z  Europy Środkowo- -Wschodniej. a sakralność wnętrz – przy całej otwartości tego miejsca na różne postawy i poglądy – również skłania licznych twórców do prezentacji sztuki nasy- conej duchowością, religijnością. trzecia galeria, zlokalizowana przy ul. szyperskiej, powstała najpóźniej i działała najkrócej, jednak jej wystawy, akcje, działania i zdarze- nia mocno przekraczały granice, zarówno pod względem geograficznym w doborze artystów, jak i artystycznym. W trzech galeriach na Garbarach zorganizowano setki wystaw, spotkań, pokazów itd., w których wzięło udział kilka tysięcy artystów. Bez nich artystyczna mapa Poznania z całą pewnością byłaby niepełna. abstract Art galleries in the Garbary District Three art galleries were established post 1989 that breathed new life into Garbary, a district which was never previously associated with art. two of them: Garbary 48 and U Jezuitów, are still in operation. The former, formed in 1990, is among Poznań’s oldest privately-owned art galleries in continuous operation. its founders, anna and Jarosław Ludwicki, have consistently combined promotional and trade functions showcasing artists from across the country, many of them from the capital of the Wielkopolska region. as for U Jezuitów, the gallery’s managers have continued its non-profit nature since 1992. its exhibitions feature prominent artists from Poland and other parts of Central and Eastern Europe. although the gallery readily embra- ces all views, its sacral monastic interiors inspire artists to submit works that are highly spiritual and religious. The Szyperska gallery used to operate from 2003 to 2014. its exhibitions, campaigns, activities and events transcended geographic as well as artistic boundaries. The above-mentioned galleries have held, between them, hundreds of displays, meetings, shows, etc. by thousands of artists. Without a doubt, they have established a powerful presence on the artistic map of Poznań. translated by Krzysztof Kotkowski Na poprzedniej stronie: w palarni kawy przy ul. Wielkiej 17, przed 1939 r., ze zb. Stefana Wojneckiego 301 Monika Piotrowska Kawa Interes życia „zawsze podkreślam: to były Wielkie Garbary. Razem z ulicą Wielką i starym Rynkiem tworzyły handlowe centrum miasta. Handlowe!” – prof. stefan Wojnecki dokłada starań, by mówić dobitnie. Fotograf i  teoretyk fotografii, organizator Katedry intermediów w Poznańskiej Wyższej szkole sztuk Plastycznych spędził na Garbarach najważniejsze lata dzieciństwa. „nie no – orzeka z poznańska – wtedy to była Europa. tego miasta już nie ma. Dla mnie Poznań nie leży dziś nawet nad Wartą. nie ma o czym mówić”. Gdy Wojnecki junior nauczył się wspinać i biegać bez upadków, został, jak się okazało, synem hurtownika kawy. Edward Wojnecki „aRoMat” – ojciec nazwał firmę krótko. swoje nazwisko połączył z najgłębszą urodą interesu, jaki rozkręcił na rogu Wielkich Garbar i Wielkiej. Cała „eka” obłędnie pachniała kawą, paloną dwa razy dziennie w podwórzu kamienicy przy Wielkiej 17 – w sercu Garbar, przy wlocie na most Chwaliszewski. tam, gdzie stały domy najeżone wieżyczkami i wysuniętymi nad okna markizami. ich bajkowe bryły uwieszały się od frontów nad skrzyżowaniem linii tramwajowych, a tyłem spuszczały wprost w wody Warty. Ludzie, wozy, ruch – bez przerwy. Dziś z jednej strony nic już tam nie ma, z drugiej stoi prostacko odbudowana kamienica. Po tym, że był tam jakiś most, no i rzeka, w ogóle brak śladu. Amerykańskie pieniądze stefciu, ukochany syn zofii i Edwarda, urodził się 6 kwietnia 1929 roku, gdy mieszkali przy pl. Działowym 3, pod Wzgórzem św. Wojciecha. sprowadzili się tam z ul. Chwaliszewo 3/4, pod którym to numerem Edward widnieje w księdze adresowej zawierającej dane z roku 1929. zofia, choć wydała na świat już trze- cie dziecko, a  jej mąż nadal „się dobrze zapowiadał”, była ciągle bardzo ładną i zgrabną kobietą. Palarnia nie istniała nawet w planach. Bliska rodzina obojga małżonków trzymała się razem, wszyscy się wspierali, nieźle harowali, no i zawsze dobrze się bawili, w co stefciu wszedł dość wcześnie. Gdy liczył sobie roczek i „tro- chę”, 15 maja 1930 roku zofia wyprawiała swoje imieniny. zawsze obchodziła je dość hucznie. Przy Działowej, gdzie mieszkanie rozciągało się między parterem a piętrem, imprezę urządzono na dole. sporo osób, pozapalane lampy, muzyka z gramofonu, więc zostawiony na górze chłopczyk nie chciał sobie niczego odmó- wić. Ledwie chodził, obsługa zaś zaaferowana przygotowaniami nie bardzo go pilnowała, schody nie wydawały się przeszkodą… naturalnie spadł, krzyczał, lecz muzyka go zagłuszyła. Gdy już go znaleźli i cucili na kuchennej ławie, dużo się napracowali, by zatamować krew cieknącą wartko z nosa i doprowadzić do MONIKA PIOTROWSKA 4 s nai Ę cx 4 mn 1 SZENIEFIEE TATĄ 1. Stefciu Wojnecki z tatą Edwardem na Alejach Marcinkowskiego, pocz. lat 30. XX w., wszystkie fot. ze zb. Stefana Wojneckiego porządku. Pamięta tylko, że nic nie miał mówić rodzicom. Tego się trzymał, rów- nież w przyszłości. Zwłaszcza gdy przewidywał, że to się opłaci. W końcu był synem człowieka interesu. Wojnecki senior zrobił iście amerykańską karierę: z Boguszowej pod Nowym Sączem, via Wągrowiec, do międzywojennego Poznania. Był synem bezrobotnego ze wsi w jednym z najbiedniejszych rejonów kraju - Galicji. Rodzina miała tam chałupę krytą słomą, ot i wszystko. Wschodnia ściana nowo odrodzonego państwa klepała nieprzerwanie od I wojny światowej niewyobra- żalną dzisiaj biedę. Przeorana przez wojska wszystkich frontów, które zosta- wiły po sobie po prostu gołą ziemię, wieś wschodniej Polski nie mogła wyżywić pozostałych przy życiu, a co dopiero ich przychówek z tzw. eksplozji demogra- ficznej. Gwałtowny przyrost naturalny nastąpił wkrótce po odzyskaniu niepod- ległości, przy czym w 1921 roku na wsi mieszkało 75 proc. Polaków, a ziemia- nie stanowili mniej niż 1 proc. społeczeństwa'. Ci ostatni mieli w posiadaniu największe obszary ziemi. W południowo-wschodniej Galicji nie było lepiej. LN. Davies, Boże igrzysko. Historia Polski, Kraków 1991, t. II, s. 514. 302 Kawa. Interes życia 303 Krewnych w  kraju ratowali emigranci. Do 1914 roku w  świat poszło ponad 4,5 mln Polaków2. ojciec Edwarda, urodzony w 1867 roku tomasz Wojnecki, trzykrotnie pły- wał za ocean, do ameryki, jako emigrant sezonowy. Musiał być obrotny, skoro potrafił się tam skutecznie dostać i równie skutecznie zaczepić. Przy ogromnej skali oszustw, rosnącym kryzysie w Usa i zaostrzonych na początku XX wieku przepisach imigranckich3 był to autentyczny wyczyn. tomasz nie znalazł w Polsce pracy, lecz na inteligencji mu nie zbywało, gdyż pierworodnego Edwarda, zwanego Edinkiem, pchnął do gimnazjum. Mógł należeć do szlacheckiej linii Wojneckich z tamtych stron, jednym słowem zubożałej szlachty zagonowej. Miał też poczu- cie humoru i jakiś siódmy zmysł, czasem objawiający się sprytem, czasem przez niebywały instynkt. W Usa pracował gdzieś między Waszyngtonem a nowym Jorkiem na kolejowej stacji rozrządowej – ładował albo rozładowywał towary. Kiedyś utworzyło się na horyzoncie gigantyczne tornado, lej. Wszyscy chowali się, gdzie mogli, a tomasz z kolegą – pod parowóz. Gdy trąba doszła do stacji, patrzyli z przerażeniem, jak ludzie wylecieli w powietrze razem z tymi towarowymi pocią- gami, które przed chwilą rozładowywali. ale lokomotywa jest zawsze najcięższa. ani drgnęła. takie przygody. spod parowozu tomasz się wydostał, natomiast podczas ostatniego wypadu za ocean utkwił tam na dobre, bo wybuchła Wielka Wojna. nie mógł wrócić, nie mógł przesłać pieniędzy, wszystkie połączenia zostały odcięte. na drugiej półkuli bieda w domu znów dała o sobie znać. a zaraz po woj- nie przyszła straszliwa grypa, hiszpanka. ociec stefana mówił, że trzy dni leżał z innymi w pokoju, nikt nie był w stanie się ruszyć, wszyscy byli nieprzytomni. Przeżyli. Edinek, najstarszy wśród braci, po pewnym czasie się jednak obudził, zadbał o mamę, o resztę. Choć tę zapaść pamiętał dobrze. Podobnie jak powrót ojca, który mało, że w końcu przyjechał, to jeszcze z pieniędzmi. Dużymi pie- niędzmi, z którymi niedługo potem nie wiedział pewnie, co począć, gdyż żona jego, ładna i delikatna Marianna z domu ornat, zmarła na suchoty. a może ode- szła, zanim przyjechał. Jakkolwiek było, tomasz nie dał rady zainwestować tego, co przywiózł, i powierzył rzecz Edinkowi. niemniej z przykazaniem, żeby zadbał o swoich młodszych braci. Amerykański smalec W porównaniu z Małopolską Wielkopolska stanowiła oazę stabilizacji i dobro- bytu. Gdzie inwestować, jak nie tam? Edinek z młodszym staszkiem i Jankiem postanowił wyprawić się do pięknie położonego Wągrowca. tomasz ostatecznie samych ich nie puścił. We czwórkę więc, z gotówką i wesołym usposobieniem, zainstalowali się u zjawińskich, którzy na obrzeżu miejscowości mieli restaurację, 2 od czasu powstań narodowych, obliczenia dotyczą emigracji zarobkowej. za: Ks. Bernard Kołodziej tChr, Emigracja polska po powstaniach w  XIX w. [w:] Prace Naukowe Akademii im. Jana Długosza w Częstochowie, seria: „zeszyty Historyczne” 2010, z. Xi, s. 321. 3 Pisze o tym Jerzy Jura, potwierdzając zarazem, że w Galicji emigracja przybierała bardzo poważne roz- miary ze względu na rosnącą liczbę ludzi na wsi. Liczba emigrantów sprawiała, że mnożyły się oszustwa przewoźników; Emigracja z Galicji w drugiej połowie XIX i na początku XX wieku na przykładzie wybranych powiatów, „zeszyty naukowe ostrołęckiego towarzystwa naukowego” 2002, t. 16, s. 227–240. MONIKA PIOTROWSKA 2. Tomasz Wojnecki przed swoją chałupą w Boguszowej pod Nowym Sączem, pocz. lat 50. XX w. strzelnicę, kręgielnię, park, pole - słowem niezłą posiadłość. Wawrzyniec Zjawiński, urodzony w 1865 roku, był w Wągrowcu znaną personą, w 1909 roku zdobył tytuł Króla Bractwa Kurkowego. Edinek uznał pewnie, że w tak ruchliwym miejscu założenie własnego interesu niezawodnie uwieńczy sukcesem. Chyba w 1922 roku otworzył tam handel... spirytusami. Niewątpliwą zaletą Zjawińskich — poza majątkiem i wielką historią, która zawitała tutaj w czasie powstania wielkopolskiego, gdy na ich terenie stacjono- wała cała komenda frontu północnego — było posiadanie dobra wielce powab- nego: córki Zosi. W powiatowym Wągrowcu sceny z Pana Tadeusza odrodziły się w wersji tylko dla dorosłych. Pan Edward do pokoju panny Zosi, który mie- ścił się nie, jak u Mickiewicza, na dole, a na poddaszu, wskakiwał po drabinie. I nie w dzień, a w nocy. Zdarzyło się, że rano po drabinie nie było śladu, albowiem jakiś nadgorliwiec ją odstawił. Zosia, nie w ciemię bita, powiązała z amantem prze- ścieradła — z ich pomocą uszedł cało. Koniec końców ślub był nieunikniony. Gdy już się odbył Anno Domini 1924, młoda żona matkowała nastoletnim braciom Edinka, swojemu braciszkowi Mariankowi też, a w domu był przecież i dziadek Tomasz. Łatwo nie miała. Wprawdzie wprowadzili się na swoje — do mieszkania 304 Kawa. Interes życia 305 przy ul.  Gnieźnieńskiej, gdzie mąż zamontował specjalne wypukłe szyby, żeby dogrzewało je słońce (pomysł amerykański?). Któregoś jednak wieczoru dojrzała z daleka ich własną bryczkę, z której coś zwisało, obijając się okrutnie o wągro- wiecki bruk. Pojazd zbliżał się powoli, aż zosia z przerażeniem rozpoznała kształt tego, co skakało po bruku: głowę męża. Edinek rozpił się, handlując spirytusem, to już wszyscy wiedzieli, ale żeby takie coś… „albo z tym skończysz, albo wyno- cha!” – teściowie postawili sprawę jasno. skończył. tylko już bez interesu, który zdążył przepić, najpewniej razem z  bryczką i  koniem, którego z  kolei kochał i z którym rozmawiał tomasz. Dziadek wrócił wtedy do chałupy w Boguszowej. W  tej historii przykuwa uwagę ogromna siła związków rodzinnych. one zawsze w ciężkich czasach odgrywały dużą rolę. Młody kraj uwolnił się bowiem nie tylko od zaborców, ale również stracił ich rynki zbytu i kapitał. Polska między- wojenna przeżywała permanentny kryzys, niezależnie od jego apogeum mającego nastąpić w latach 1929–1933. ten ostatni czas rodził zaś biedę także na zacho- dzie Polski, dokąd Edinek i bracia umknęli przed biedą galicyjską. niepewność i  zmienność losów powodowała, że krewni trzymali się razem. W  Wągrowcu poszło źle i cała familia – zofia i Edward z trzema młodszymi braćmi – prze- prowadziła się do Poznania. Żeby zarabiać na… amerykańskim smalcu. zaraz po odzyskaniu niepodległości Polonia w Usa słała Wielkopolsce dziesiątki wagonów żywności, jako wyraz wsparcia dla głodujących rodaków i poparcia walki zbrojnej o odzyskanie niepodległości. tak np. w marcu 1919 roku dotarły tutaj 34 wagony smalcu. Dostawy powtarzano wielokrotnie, aż w 1922 roku polonijne dary poczęły się kończyć4. Biznes najwyraźniej jednak pozostał. Dość, że wujek zofii, Różański z Bydgoszczy, dał w 1929 roku młodym Wojneckim pieniądze na nowy interes w Poznaniu. Dokładniej zaś na ten sprasowany smalec z drugiej półkuli. Wtedy przyszedł na świat stefciu. Urodził się razem z kryzysem światowym, podobnie jak najlepszy interes jego ojca. Ludzie przestawali pracować, nastąpił kompletny krach, a Edward zaczął zupełnie nowy handel. na tym smalcu był tak świetny biznes, że pomyślał o palarni kawy. Miał pieniądze, mógł zainwestować. z tej przyczyny Wojneccy sprowadzili się w 1931 roku na ul. Wielkie Garbary 34. ich mieszkanie nr 175 zajmowało prawie całą głębokość kamienicy ciągnącej się wzdłuż ul. Wielkiej do Warty. Liczyło sobie jakieś 120 m2. spędzili w nim siedem lat. stefan miał dziewięć, gdy wyprowadzali się do nowej kamienicy, którą ojciec wybudował na Łazarzu. opuścili Garbary w roku 1938. Aromat – eliksir życia Początek był skromny i bezpieczny. Edward otworzył właściwie handel towa- rami kolonialnymi: korzeniami, herbatą, kawą. tzw. kolonialki z produktami, które przypływały na statkach z kolonii państw zachodnich, istniały od dawna; sprzeda- wały towary potrzebne wszystkim, mimo że ekskluzywne. Wojnecki miał jednak i sklep, i hurtownię, obie pod nazwą: „aromat – kawa, herbata, korzenie”. Mieściły się w  kamienicy po przeciwnej stronie ul. Wielkiej niż ta, po której Wojneccy 4 o darach od Polonii amerykańskiej za: z. Dworecki, Poznań i poznaniacy w latach drugiej Rzeczypospolitej 1918–1939, Poznań 1994, s. 201. 5 Potwierdza to Księga Adresowa Miasta Stołecznego Poznania 1933. MONIKA PIOTROWSKA 3. Wujek Marian Zjawiński z pomocą jednego z pracowników firmy Aromat wiesza lampę w mieszkaniu przy ul. Wielkie Garbary 34, na ścianie portret dziadków Marianny i Wawrzyńca Zjawińskich, ok. 1931-1935 mieszkali. Piękny budynek z płaskorzeźbą nagiej kobiety pośrodku miał na parterze lokale, które Edward zajął pod biura administracji. Wielka 17 — ten firmowy adres był wypisany na zielono na kremowych pudełkach opakowań z herbatą cejloń- ską, które do dziś posiada Stefan Wojnecki. Jest na nich i cena: 50 groszy za porcję w opakowaniu wielkości pudełka dużych zapałek. Asystent na uniwersytecie zara- biał wtedy 120 zł miesięcznie, obiad w studenckim Bratniaku kosztował 60 groszy”. Herbata stanowiła pewien luksus. Tym bardziej kawa. W końcu lat 20. XX wieku nie było w mieście więcej niż 10 kawiarni. Miasto jednak nieustannie rosło, w latach 30. przybyło około 50 tys. mieszkańców. Już w 1936 roku Poznań posia- dał ponad 30 kawiarni. Edward zajmował wówczas cały narożnik domu (na par- terze) z nagą kobietą na fasadzie: od strony Wielkich Garbar był mały sklep dla lokalnych klientów, a przez bramę od Wielkiej, obok biur hurtowni, przechodziło się na podwórze z magazynem i palarnią kawy. Lokale Wojneckiego sąsiadowały śNa podst.: J. Górski, Wspomnienia z minionych lat, Poznań 2000, s. 52, 57. 306 KAWA. INTERES ŻYCIA 4. Czytelnicy w gabinecie Edwarda Wojneckiego przy ul. Wielkie Garbary 34 m. 17, od lewej: student chemii Edmund Ślusarek, starsza siostra Stefcia Bożenka Wojnecka, radioamator wujek Marian Zjawiński, druga połowa lat 30. XX w. z kilkoma innymi, należącymi do różnych obrotnych osób. W 1933 roku był tam np. fryzjer, piekarnia, skład opon, mebli, śniadalnia, restauracja i księgarnia. Te ostatnie usytuowane były zapewne częściowo od frontu. Tak czy siak, nie wiadomo jakim cudem wszystko to funkcjonowało wciśnięte za budynki byłej fabryki octu Wincentego Paetza na tyłach Wielkiej 16, których szerokie, ceglane fasady z arkad- kami górnych kondygnacji i wysoki komin widać było z mostu Chwaliszewskiego. W każdym razie ów punkt pozostawał ogromnie ruchliwy, sam Edward dwa razy dziennie swą świeżo paloną kawę wysyłał do poznańskich kawiarni. Ilu - tego syn nie pamięta, ale to nie była prowizorka. Przeciwnie, w drugiej połowie lat 30. Aromat stał się szóstą hurtownią kawy z palarnią w Polsce. Eksport szedł nawet do Danii. Edward często jeździł na zakupy do Londynu, Amsterdamu, Lipska. W tym ostatnim mieście w 1938 roku kupił najnowsze wyposażenie do palenia kawy. Cisza zapadała między firmą a domem Wojneckich chyba tylko głęboką nocą — w sensie życia miasta i ich prywatnego. Edward zatrudniał u siebie nie- mal całą familię, a praca w firmie lekka nie była. Prawdę mówiąc — harówka, którą nieodmiennie odreagowywano w zabawie. To widać na zdjęciach z domu i firmy, robionych — też dla zabawy — przez sprowadzanych fotografów. Edward, od czasu gdy było go na to stać, fotografował sam namiętnie, ale obiektyw kie- rował na życie zewnętrzne. Niemniej to on wprowadzał tę swobodną atmosferę, jaka rodziła aranżowane sceny rodziny i pracowników, w palarni, w mieszkaniu — wszędzie wygłupy, komedie, energia, humor i dystans do samych siebie. To mieli wszyscy Wojneccy i zatrudnieni u Wojneckich, w każdym razie mężczyźni. Nawet 307 MONIKA PIOTROWSKA 5. W palarni kawy przy ul. Wielkiej 17, na schodkach znajomi Wojneckich, śmieje się wujek Marian Zjawiński, z tyłu pracownik odpowiedzialny za pracę maszyny, przed 1939 r. Stefciu szybko dołączył do nich, wykonując swój „taniec afrykański. Opływali wszak w wieczny aromat kawy, dawał im szczególną witalność. W palarni obra- cały się szerokie ramiona — niosły i przewracały kawę do misy, w której ziarna były powoli podgrzewane i ze wszystkich stron równo opalane. Zapach rozchodził się niezwykły. Jest taka scena: trzej młodzi mężczyźni nalewają do szklaneczek coś mocniejszego i jak rasowi aktorzy siadają na stopniach drabinki wiodącej do lejka podającego ziarna na misę. Wyglądają, jakby znaleźli się na schodkach prywat- nego samolotu. Jeden to jakiś znajomy. Drugi, o nazwisku Ganas, za żonę wziął siostrę Zofii — Halinkę. Buty „na glanc kapelusze, marynarki, krawaty. W założo- nym na to fartuchu stoi z ręką w misie i pęka ze śmiechu wujek Stefcia — Marian Zjawiński, radioamator, co kontaktował się przez swój aparat nawet z Australią; ożenił się z sekretarką Edwarda, Marysią Mikołajską. Na tyłach sfotografowa- nej sceny robotnik obsługujący całą maszynerię jest nie mniej ubawiony. Stefan Wojnecki pamięta, że ojciec dbał o ludzi. Pilnował, „żeby inni też zarobili”, jak mówił. Mógł coś sam zrobić, ale potrafił posługiwać się innymi. W biurze Stefcio 308 Kawa. Interes życia 309 odwiedzał brata taty – stryjka staszka i dwie ciocie: Halinkę i Marysię, a w palarni brata mamy – wujka Mariana. na znaku graficznym i listowniku – wszędzie widnieje Edward. i był on fak- tycznie spiritus movens tego interesu. Posiadał umiejętność rozróżniania gatun- ków kawy. Wyćwiczył sobie taki węch i smak, że gdy jeździł co roku do Londynu na giełdę kawy, to chciano go tam zatrudnić. Londyn pragnął go u siebie! Jego zdolność identyfikacji gatunku była absolutnie wyjątkowa. Edward umiał też roz- wijać interes; chodził z żoną do opery, ponieważ lubił muzykę, ale wiedział też, gdzie podtrzymuje się kontakty towarzyskie i  miło załatwia sprawy biznesowe – w operze spotykała się poznańska śmietanka. Edward rozwijał i siebie, język niemiecki znał ze szkoły w zaborze austriackim, ale angielski opanował już samo- dzielnie. Chodził po stu dwudziestu metrach przy Wielkich Garbarach 34 miesz- kania 17 i powtarzał na głos słówka. Przy pomocy nieocenionego Foto-Greger – największego sklepu i hurtowni fotograficznej, której właściciel dodawał klientom do zakupów podręczniki, nauczył się fotografii. szukał dla niej niecodziennych widoków, więc dzieciom przed Café Esplanade zdjęć nie robił. Lubił się jednak z nimi tam przejść i zapłacić za zdjęcie swej starszej Bożenki i stefcia ulicznemu fotografowi. Edward żywił i bawił, lecz – jak mówi syn stefan – ktoś musiał trzy- mać interes. tym kimś była oczywiście zofia. Stefciu w łańcuchu rąk Do małego sklepu firmowego, tego od strony Wielkich Garbar, wchodziło się drzwiami w lewej połówce witryny, ponieważ po prawej ciągnęła się lada, a za nią przegródki z różnymi gatunkami kawy i herbaty, wreszcie przyprawy korzenne. Całkiem z tyłu znajdowały się wejścia do biur administracji, lecz tuż przed nimi stała kasa, a za kasą siedziała zofia. Wychowała braci męża, zajmowała się wła- snymi dziećmi, domem. a w firmie panowała nad kasą. i taką ją widział ukochany synuś stefciu. także tego zwariowanego dnia wiosną, a może latem 1933 roku, gdy wpadł za rękę z kolegą, ociekając deszczem. Mama miała piękne, ciemnopiwne oczy i dobrą figurę, co zapamiętywał w takich między innymi momentach. Wówczas zawierucha wdarła się do środka, otwierając drzwi, zofia właśnie podbiegła, żeby je zamknąć, i… zamarła. W progu stanęli czteroletni chłopcy. za ich plecami zaś biły pioruny, grzmiało i stała ściana deszczu. W międzywojennym Poznaniu każdy przedszkolak nosił na skórzanym pasku blaszany kubeczek – zawsze. teraz te bla- szane kubeczki pełne były wody, ale mniejsza o to, przecież stefciu z kolegą poko- nali całe Garbary, żeby z zadowoleniem dotrzeć do niej, do zofii. Całkiem sami! no, widać jej synusiowi i siostry nie dały rady. Choć mówiono, że siostry miłosier- dzia prowadzą najlepszą ochronkę w mieście. Cała sprawa zaczęła się kilka tygodni wcześniej. zofia i  Edward wrócili z opery trochę wcześniej, weszli do salonu, a tu… stefciu uwiązany do nogi od biblioteki. oboje rodzice pewnie nigdy nie dowiedzieliby się, jakie katusze co wieczór przeżywał synuś i  jakie jego nierozgarnięta niania, gdy przed zaśnię- ciem śpiewała mu piosenki. Kiedy bowiem chłopczyk znajdował się już mię- dzy jawą a snem, jako ostatnią, z bliżej nieznanego powodu, nuciła mu straszną pieśń ludową o biednej krakowiance, co pana nie chciała, więc ten wezwał kata, by ją ściął. Jej dramat rozgrywa się w siedmiu zwrotkach, dramat stefcia trwał MONIKA PIOTROWSKA EK TONĘ" DUST R M i pa LYLYŁYJYLYWIY z - 6. Stefciu i Bożenka Wojneccy na pl. Wolności przed Cafć Esplanade, 1931-1932 znacznie dłużej — nie był w stanie pozbyć się w nocy z głowy obrazów, jakie przed oczy nasuwała mu już wtedy bujna wyobraźnia pod wpływem takiego oto tekstu: „Krakowianka w zieleni, w zieleni, kat koło niej w czerwieni”. Gdy przychodziło najgorsze: „Krakowiankę ścinają, ścinają”. Stefciu wpadał w szał i jak ryba z wody, tak on wyskakiwał z łóżka. Działo się tak codziennie, a dziewczyna najęta jako niania kompletnie tego nie rozumiała. Stefciu słuchać nie mógł, bo widział, jak krakowiance ta odcięta głowa leci. W akcie bezradności niania wpadła na pomysł, którego realizację Wojneccy odkryli po powrocie z opery, i Edward zwolnił ją „od ręki. Małżonkowie wychowywali syna liberalnie, nikt niczego gwałtem nie 310 Kawa. Interes życia 311 wymuszał, nie bił. stwierdzili, że stefciu ma cztery latka i chyba musi pójść do ochronki, jak zwano wtedy przedszkole. Wyglądał bardzo rezolutnie – ma takie zdjęcie z tatą, zrobione na alejach Marcinkowskiego, gdy mijają gmach Bazaru. ojciec w kapeluszu, synek w kapelusiku. „ojciec był przy kości, ale nie za dużo”, jak dodaje dziś syn; wtedy i on miał „nie za dużo”. Rodzice posłali go najpierw do placówki przy narożniku dzisiejszych Garbar i Estkowskiego. Długo nie zabawił, nie podobało mu się w ogóle. Uciekł. Drugie jego przedszkole znajdowało się gdzieś przy Mostowej, ale i tam nie wytrzymał więcej niż kilka dni. Uciekł. Wtedy Wojneccy załatwili tę „najlepszą ochronkę w Poznaniu” – Bożego Ciała pod adresem strzelecka 17, ale dochodził do niego przez Długą 5. Mieściła się najprawdopodobniej w byłym kantorze fabryki Hipolita Cegielskiego, ponieważ stefan Wojnecki pamięta jej budynek jako „pałacyk z ogro- dem”, a kantor miał historyzującą architekturę z wieżyczką i stał otoczony zielenią. na pewno zaś ochronkę Bożego Ciała prowadziły siostry zakonne z kornetami na głowie, czyli siostry miłosierdzia św. Wincentego à Paulo. te sztywne, zachodzące na boki twarzy kornety odgrywają w historii eskapady stefcia kluczową rolę. stefciu mianowicie ochronek nie znosił – tego chwytania się za rączki, zabaw we wspólnym kręgu i czego jak czego, ale z całą stanowczością „starego niedź- wiedzia”. Raz, że czuł się – tak dziś o tym mówi – uwięziony w łańcuchu rąk, dwa – jak można chłopcu kilkuletniemu kazać udawać kogoś takiego! Dlaczego ma być stary, a do tego śpiący! tego dnia, gdy wpadł z kolegą do mamy do sklepu, tak się szczęśliwie złożyło, że przy śpiewaniu piosenki „stary niedźwiedź mocno śpi” byli w  ogrodzie, gdy nagle lunęło. absolutne oberwanie chmury. siostry pośpiesznie zaczęły zagarniać dzieci do wnętrza, lecz sprytny stefciu już wcze- śniej zauważył, że kornety ograniczają siostrom pole widzenia. Jeśli stał z boku, to był niewidoczny! Mgnienie oka na decyzję – stefciu chwycił koleżkę za rękę, pociągnął i zbiegł z nim z miejsca utrapienia. a ogród łączył się z Długą 5 dużym podwórkiem. na podwórku miał zakład wulkanizator, stały opony, chyba jako reklama. opony były olbrzymie. W tym strasznym deszczu chłopcy się w nich schowali. siostry biegały zdenerwowane w tę i z powrotem, a oni ani się wychy- lili. Przeczekali najgorszy deszcz, bieganie zakonnic, wybiegli z  podwórka na ulicę, a stamtąd ruszyli na Wielkie Garbary. stefciu prowadził – kolegę i siebie, przez pl. Bernardyński i całe Wielkie Garbary. Do skrzyżowania z Wielką mieli ładny kawałek, deszcz znów padał, więc biegli. no i dobiegli, co dalej – już wia- domo: zofia przy drzwiach sklepu, a tam mokry ukochany synek, kolega i pio- runy… Wtedy Edward orzekł: jak się stefciu nie nadaje do przedszkola, no to się nie nadaje. i zatrudnił drugą nianię. stefciu rozpoczął najpiękniejszy okres swego życia na Garbarach. Już z młodszą siostrzyczką. irenka urodziła się rok wcześniej, razem z kawowym interesem. Może to wów- czas, w 1932 roku, odbywała się impreza z beczką piwa pośrodku salonu, którą oczywiście sfotografowano – w wesołej aranżacji młodych. Przy beczce elegancko ubrani znajomi Edwarda grają w karty, on sam siedzi w kącie schowany w fotelu. Po lewej wujek Marian i stryjek staszek piją bursztynowy płyn nalewany z beczki przez krewnego zofii Edmunda Ślusarka, który na Uniwersytecie Poznańskim stu- diował chemię, i starają się robić minę bardzo poważną lub wręcz przeciwnie; od prawej, z kieliszkami – żona stryjka staszka – Pola, żona wujka Mariana – Marysia MONIKA PIOTROWSKA 7. Chwile zabawy u Wojneckich, na pierwszym planie od lewej: wujek Marian Zjawiński (zasłonięty ręką), stryjek Staszek Wojnecki, krewny Zofii Edmund Ślusarek, Zofia Wojnecka, Kazimiera Mikołajska, żona Mariana Marysia Zjawińska z d. Mikołajska, żona Staszka Pola, z tyłu w kącie po lewej — Edward Wojnecki, przy stole karcianym znajomi Wojneckich; Wielkie Garbary 34 m. 17, 1931-1934 Zjawińska z domu Mikołajska (sekretarka Edwarda), dalej jej mama Kazimiera Mikołajska i Zofia. Może również wtedy odbył się w pokoju jadalnym z absydą w wieżyczce narożnikowej kamienicy, przy okrągłym, nakrytym biało stole rodzinny obiad, po którym zostały na innym zdjęciu serwetki, widelce i jowialne, lekko senne twarze. Znów dokumentacja z przymrużeniem oka: z lewego brzegu Biskupski — taka szara eminencja w firmie, ciągle była o nim mowa — daje się karmić Edmundowi Ślusarkowi. Dalej siedzą: siostra Zofii — Halinka, pracownik z palarni od obsługi maszynerii, Kazimiera Mikołajska, Edward z przymkniętymi powiekami, a za jego plecami — Marian radioamator, obok Pola, jakiś znajomy, Zofia i znów ten elegancki znajomy. Obojętnie, czy wszyscy oni spotkali się wówczas z powodu narodzin Irenki, czy nie, na pewno w podobnym gronie wybrali się, by odwiedzić Zofię w połogu, bo zawsze wszystko robili razem. Trzyletni Stefciu poszedł z nimi. On rodził się zwyczaj- nie w szpitalu przy Polnej. Teraz Zofia leżała w prywatnej klinice przy ul. Cichej, ojca było na to stać. Weszli na pierwsze piętro. Syn jeszcze dziś widzi ten pokój z oknami, z absydą, w niej łóżko matki, kotarka czy parawan, a przy wejściu do pokoju — łóżeczko nowej siostry. Mama zadowolona, wszyscy uśmiechnięci, ojciec pokazuje mu nowo narodzoną, a on podobno mówi: „Takie maleństwo ma być duże?!. Łoskot portu Nowa niania nazywała się Stanisława Kafka. Zajęła się obojgiem młodszych dzieci. Rozumiały się z nią doskonale. Wiedziała, co zwłaszcza Stefcia zajmie naj- bardziej. Zaczęły się dalekie, bardzo przyjemne spacery. Chłopczyk je uwielbiał. 312 Kawa. Interes życia 313 obierali dwie trasy: do al. szelągowskiej albo do portu. Pierwsza wiodła wzdłuż Wielkich Garbar ku Cytadeli, a  ich ulica była wtedy jedną z  najważniejszych arterii handlowo-przemysłowych. Wielka też, ale Wielkie Garbary – ważniejsze. Przechodziły dalej w tamę Garbarską, przy której rozciągała się po jednej stro- nie ulicy rzeźnia, a po przeciwnej, nad Wartą – zabudowania i bocznice kolejowe portu. Dzieciom z nianią towarzyszył najpierw stukot tramwaju, pośpiesznie prze- chodzących ludzi, szum samochodów, wozów, pokrzykiwania woźniców kursują- cych między portem, dworcem na Garbarach, rynkiem przed ratuszem, rzeźnią, między miastem a wsią. Rozchodziły się najróżniejsze wonie – wychodzili ze zna- jomej aury kawy w zapach ruchliwej ulicy, później rzeźni, dziegciu kolejowego. na trasie ktoś kogoś spotykał, pozdrawiał, wchodził komuś w drogę, biegł do tram- waju, bo tuż przed rzeźnią znajdował się końcowy przystanek. Dalej przekraczali tory łączące port z Dworcem Garbary, kolejny przejazd kolejowy linii na Gniezno i w końcu byli pod Cytadelą. tam schodzili wprost nad rzekę, gdzie rozkładała się łąka. Widzieli barki, płynące do lub z portu. od nadrzecznego boku szelągowskiej szedł w stronę wody spad wyłożony płytami betonowymi. to była stefcia droga do tężyzny fizycznej. Wbiegał na płyty, najpierw nie sięgając metra, a później, im starszy, docierał do końca, na pięć–sześć metrów wysokości. to był sprawdzian fizyczny, który zapamiętał na całe życie. ale najważniejszy spacer odbywał się w  stronę mostu Chwaliszewskiego i dalej, do łęgów na wyspie Chwaliszewa. z mostu był piękny widok. idąc od domu, po prawej widzieli nudniejszy brzeg wyspy z ulicą Czartoria i drugi most dla pociągów gazowni. od tamtej strony, czyli pod prąd rzeki, mogli dojrzeć w niej ryby. Woda była czyściutka, pływały sumy, jesiotry, więc patrzyli, jak sobie tam hasają. to, co ważne, zaczynało się jednak po drugiej stronie, pod mostem Chwaliszewskim, na tyłach kamienicy, w której mieszkali. Przy filarach kiwały się małe łódki na wiosła i leżała półzatopiona łódź. W niej rybacy trzymali połów, żeby się nie udusił. stefciu odkrywał, że są w nim ryby, dopiero gdy wyciągali je na sprzedaż. Do góry szła ich intensywna woń pomieszana z zapachem rzeki. Dziurawe czółno służyło rybakom za podręczny magazyn, ponieważ tam han- dlowali i tam mieli swoją przystań. niania szła z dziećmi na podziwianie tych niesamowicie ciekawych rzeczy – targów, wyciągania łodzi na brzeg, wyładowy- wania dziennego połowu, trzepotania ryb w sieciach – skręcając za mostem od strony Chwaliszewa na lewo, zaraz koło drewnianego krzyża. ten drugi koniec mostu był równie ładnie zabudowany jak ten garbarski: jedna kamienica z wie- życzkami, schodząca fundamentami do rzeki, u wylotu mostu placyk z kamie- nicą zdobioną arkadami, wreszcie po lewej – schody, ukryte w ceglanym umoc- nieniu nabrzeża i wychodzące na brzeg pod szerokim łukiem. tamtędy schodzili do rybaków. Kiedy się napatrzyli, zmierzali pod ścianą wielkiej kamienicy z klin- kieru ku łące naprzeciw portu przeładunkowego, wybudowanego na początku XX wieku jako jeden z największych śródlądowych portów rzecznych w Europie. to było najciekawsze. Po drugiej stronie bowiem, od strony Garbar, cumowały barki, a po nabrzeżu przesuwały się dźwigi. Coś niesamowitego! Dźwigów było szesnaście, prawie aż do mostu kolejowego. Ruszały się, ponieważ jeździły po torach. Ustawiały się nad wagonami na nabrzeżu albo dojeżdżały do ładowni na barkach – nie byle Monika Piotrowska 314 jakich, do Poznania przypływały duże, 610-tonowe7. z holownikami, które miały składane kominy, żeby przedostać się pod mostem kolejowym. Do rozładunku podłączano barkom ogromne ssaki, do załadunku – leje lub zsypy, u góry wycho- dzące wprost z wagonów. opróżnione barki zakręcały przy pomocy holowników przed mostem Chwaliszewskim, po czym tworzył się z nich konwój, który wracał w stronę mostu kolejowego przy tamie Garbarskiej. Pełne wagony przestawiano na tylne tory bocznicy, a następnie łączono i odprowadzano na Dworzec Garbary. na tyłach bocznicy stały szachulcowe budynki magazynów (z których korzystał pewnie Edward), warsztatów, robotnicy krzątali się między nimi i  dźwigami, wagonami, na barkach biegali po wiekach ładowni. Ruch nie z tej ziemi, łoskot, plusk, szczęk żelastwa, trąbienie holowników, nawoływania robotników, woń ryb zmieszana z zapachem dziegciu… i stefciu razem z irenką widzieli, czuli, słyszeli to codziennie. stefciu chodził tam potem już sam – do dziewiątego roku życia. to odmienia świadomość, daje otwarty na nowe umysł, potrzebę kontaktów ze światem. Cóż przy tym znaczyło udawanie starego niedźwiedzia! Dziś, po osiem- dziesięciu paru latach, stefan Wojnecki podsumowuje: Warta, port – dla mnie to był Poznań. Europa! i te jesiotry… a dziś nie ma Poznania – portu nie ma, Warty w mieście nie ma i czystej wody w Warcie nie ma. Port oglądali z łąki po przeciwnej stronie rzeki, która porastała wyspę aż do mostu kolejowego. na łące pasły się kozy. Któregoś dnia, gdy irenka miała niecały roczek i siedziała w wózku, a stefciu gapił się na barki, usłyszał nagle krzyk niani stasi. i co się okazało? Koza pożarła pompon z czapki irenki. Wtedy stefciu po raz kolejny usłyszał sakramentalne: tylko nic nie mów rodzicom! i znów twardo się tego trzymał. niania stasia kochała ich bardzo. Gdy spotkali się w latach 60., oka- zało się, że jej własna córka ma na imię irena. na cześć małej Wojneckiej. Wśród elity Pod hasłem: „kawy, herbaty, kakao” w  księdze adresowej Poznania na lata 1936–1937 widnieje jedenaście adresów, w tym „import kawy i herbaty s.a.” filia w Poznaniu Juljusza Meinla i przy samych Wielkich Garbarach 23 firma Małecki- -Wański. Byli to zapewne jedyni poważniejsi konkurenci Edwarda w  mieście. Właśnie w tych latach zostawił ich jednak daleko za sobą. Wszystkiego o kawie nauczył się sam. Wyszedł z biedy i nie zapominał, że jego kariera stoi w  jawnym kontraście do losów większości społeczeństwa. Wtedy zresztą sklep, jeśli miał być zaliczany do dobrych, musiał dbać i o ubogich. Dlatego dwa razy w tygodniu wydawano w lokalu aromatu, tam gdzie za kasą siedziała zofia, darmową kawę zbożową w ustalonej liczbie porcji wsypanych do „tytek” – torebek, które zofia skręcała z papierowych prostokątów. zbożowa nie miała tEGo aromatu, nie był to ten ekskluzywny towar co kawa czarna, lecz  nie miała też dodatku cykorii. Cykorię dodawali do zbożówki biedni, powiększając jej wydajność. Edward takich zabiegów nie czynił ani przy kawie dla biednych, 7 Przed uzyskaniem niepodległości przez Polskę port w Poznaniu mógł przyjmować jednocześnie 30 barek ustawionych przy nabrzeżu w  podwójnym szeregu, w  1913 r. tonaż przeładunku rocznego był równy temu w porcie berlińskim. Po 1919 r. nie osiągnął więcej niż połowy przeładunków z czasów niemieckich, R. Dyliński, Port rzeczny w Poznaniu, „Kronika Miasta Poznania” (dalej: KMP), 1968/2, s. 31–34. KAWA. INTERES ŻYCIA 8. Odpoczynek na statku „Batory”, 1936-1939, fot. Edward Wojnecki ani przy czarnej. Do tej drugiej, gdy chce się utrwalić na dłużej jej zapach, pod- czas palenia dodaje się cukru. Wojnecki nigdy tego nie robił. Aromat zostawał, ponieważ w ciągu dwóch godzin od wypalenia ziaren jego kawę podawano już w kawiarniach. Umiejętności kawiarskie, do jakich sam doszedł, w połączeniu ze sprytem, nabytym z latami, a niewątpliwie też odziedziczonym za sprawą trud- nych warunków, w których bytowały wcześniejsze pokolenia Wojneckich, umoż- liwiły mu zrobienie interesu życia. Podczas jednego z dorocznych wyjazdów na zakupy do Londynu zauważył jakąś tanią, nieznaną odmianę brazylijskiej kawy, która zapachniała mu jak najlepszy gatunek: kawa Santos. Spróbował i... smako- wała również jak Santos! Zamówił więc dużą partię, a gdy przyszła statkiem do Gdyni, sprzedawał ją w Polsce jako kawę Santos. Ona zaś była kilka razy droż- sza, zatem jego zarobek okazał się fantastyczny: wybudował dwie kamienice na Łazarzu pod wynajem, a każda kosztowała ponad 100 tys. złotych! Życie wydawało się piękne. Edward przeczytał, że została ukończona budowa statku „Batory”. W kwietniu 1936 roku wybrał się w pierwszy rejs wycieczkowy tej jednostki — z Wenecji do Gdyni. Nie był to tani wypad, płynęła elita. Zawitał z nią do Jugosławii, Hiszpanii, Maroka, portów w Portugalii, Anglii, Niemczech... Zaczął robić zdjęcia z podróży. Po powrocie zabierał Stefcia i szedł z nim, by u Gregera je wywołać i zrobić odbitki, a w końcu powiesić na ścianach mieszkania. Syn uwiel- biał te wycieczki, a były częste, bo i on sam miał tam ważne interesy: wypożyczanie filmów. Najbardziej lubił Duńczyków Pata i Pataszona, kolejne odcinki tej serii brali z ojcem do domu, Stefciu siadał z projektorem, kręcił korbką i odtwarzał. 315 MONIKA PIOTROWSKA | ta a PRESS STIĄ 9. Przejazd abpa Augusta Hlonda przez ul. Wielką, sfotografowany przez Edwarda Wojneckiego z okien domu przy Wielkich Garbarach 34. Prawdopodobnie Międzynarodowy Kongres ku Czci Chrystusa Króla w 1937 r. lub I Ogólnopolski Kongres Misyjny w 1938 r. Edward doceniał dokumentalną wartość zdjęć. Mieszkanie przy skrzyżowaniu Wielkiej i Wielkich Garbar stworzyło mu kapitalne możliwości do ujęć przejazdu arcybiskupa Augusta Hlonda ze świtą z Ostrowa Tumskiego do fary, a później na pl. Wolności. Uchwycił całą atmosferę — ludzi na ulicach, flagi w oknach, gapiów na balkonach i tę niebywałą długość orszaku. Zaprzęg sześciokonny metropolity, oddział ułanów, a za nimi samochody z dostojnikami rozciągały się spod domu aż po zakręt ul. Chwaliszewo. Rano Wojnecki poszedł jeszcze na pl. Wolności uwiecznić ogromny ołtarz. To musiał być rok 1937 i Międzynarodowy Kongres ku Czci Chrystusa Króla lub I Ogólnopolski Kongres Misyjny w 1938 roku. Na zdjęciu tego przejazdu przez skrzyżowanie widać na rogu barwiarnię Kałamajskiego. Tuż obok był sklepik, w którym sprzedawano przednie śledziki. Stefciu jadł je namiętnie przez całe dzieciństwo, wyciągał po nie nianię albo kucharkę, gdy towarzyszył im w drodze na targ. Mieli go w zasięgu paru kroków - pod ratuszem. Stefcia odżywiano najlepszymi kąskami, to znaczy najprawdziw- szymi gołąbkami. Sam je wybierał z klatki przekupki... Pani przy nim główkę 316 KAWA. INTERES ŻYCIA 10. Przejazd abpa Augusta Hlonda przez skrzyżowanie ul. Wielkiej z Wielkimi Garbarami, sfotografowany przez Edwarda Wojneckiego z okien domu przy Wielkich Garbarach 34 ukręcała i po sprawie. Tak samo było z kurczakami czy gęsią — wszystko od razu, przy dzieciach, na miejscu: siekierka, trzask... Życie było coraz piękniejsze — im bardziej czuli powiew wojny. Edward lubił sobie popływać „Batorym. Wypływał co roku. Zofia zostawała na miejscu, ktoś musiał dopilnować firmy. Mąż poznawał w tym czasie na statku warszawską inte- ligencję i czuł się w jej kompanii znacznie lepiej niż w poznańskiej. Nawiązywał też rozmowy z krakusami, sfotografował Wojciecha Kossaka na pokładzie na jednym z rejsów; na następnym poprosił go o autograf na odbitce. W 1938 roku skoń- czył budowę drugiej kamienicy, przy — nie bez związku z tym ostatnim — Kossaka (Juliusza) nr... 17. Czy Edward uważał, że to ich szczęśliwa liczba* Wojneccy opu- ścili wtedy mieszkanie na Garbarach. Przeprowadzili się „na własne, do mieszka- nia, gdzie Stefciu miał pokój z balkonem. Edward kupił u Gregera aparat do krę- cenia filmów, żeby dokumentować swoje podróże. Wziął go także późną jesienią, jadąc jak co roku do Lipska na targi. Miał przesiadkę we Wrocławiu, wtedy — nie- mieckim Breslau — wkrótce po nocy kryształowej. Film, który stamtąd przywiózł, 317 Monika Piotrowska 318 nikogo nie ucieszył, ujęcia zabitych deskami witryn żydowskich sklepów, kadry z napisami „Juden frei” [„Wolne od Żydów”] odejmowały mowę. Dzielnicę żydow- ską Wojneccy mieli przecież po drugiej stronie ulicy, stryjek staszek dzierżawił przy szewskiej od Żyda mieszkanie. a jednak Edward, chyba w akcie zaklina- nia rzeczywistości, kupił w Lipsku najnowocześniejszy sprzęt do palenia kawy. na wiosnę 1939 roku zamontowano go przy Wielkiej 17, a  Wojnecki zabrał stefana, starszą córkę Bożenkę i swojego brata staszka na ostatni rejs Batorym, do Kopenhagi. Filmu z tej podróży nigdy już nie odebrali. Greger wysyłał nega- tywy filmowe do wywołania do Berlina. Latem 1939 roku już stamtąd nie wróciły. natomiast Edward przygotował wszystko na wyjazd rodziny do Kopenhagi, mieli uciec przed wojną w bezpieczne miejsce. Gdy wybuch wojny czuło się w powie- trzu, Wojneccy jednak zrezygnowali, ponieważ zofia była w zaawansowanej ciąży. Po utracie pierwszego dziecka w młodości nie potrafiła się ani ona, ani Edward na ciężką eskapadę zdecydować. W rezultacie i tak jej nie uniknęli, tylko odbyła się w zupełnie innym kierunku. natomiast w Poznaniu w ciągu trzech pierwszych tygodni okupacji niemcy całą nową instalację do palenia kawy firmy aromat wywieźli do Rzeszy. Budynki przy moście Chwaliszewskim8 zostały rozebrane przez okupantów w 1940 roku. te przy Wielkiej 17 zniszczyły wojska radzieckie podczas ofensywy w roku 1945. Gwiazdor z Chwaliszewa nie przetrwały też przedwojenne zwyczaje z Garbar. najważniejszy był chyba ten okołobożonarodzeniowy. stefanowi Wojneckiemu pozostało z niego najżyw- sze wspomnienie. Bo na Garbarach gwiazdor przychodził z Chwaliszewa. tam mieszkali przede wszystkim ludzie znajdujący zajęcie na przystani rybackiej – tzw. osiłki, po zmroku nieprzewidywalni. W grudniu Edward jed- nak zawsze mówił, że musi iść na Chwaliszewo, a dzieci dobrze wiedziały, że wybiera się, by zamawiać gwiazdora. stefciu był przekonany, że gwiazdor tam mieszka. nikt mu tego nie powiedział, ale on i siostry wiedzieli, że jeśli ojciec tam idzie, to niedługo będzie Gwiazdka. oczywiście zamawiał tę nietuzinkową usługę, ponieważ były pieniądze i nikt z rodziny nie musiał takiej roli odgrywać. Przeciwnie, wszyscy w domu wesoło uczestniczyli w tym teatrzyku. Gdy człowiek z Chwaliszewa w końcu przychodził, to kucharka czy inna ze służby wychodziła przed drzwi, dawała mu w worku prezenty, a on wchodził z nim do mieszkania. to był naprawdę osiłek, jak przyrżnął czasem rózgą, to się czuło. Dzieci wolały się trzymać od niego z daleka. tym bardziej że chwaliszewski człowiek dla animu- szu wcześniej sobie wypijał strzemiennego, trójka młodych Wojneckich wyraźnie czuła czasami alkohol. stefan Wojnecki zwraca uwagę, że wschodnia część Polski, należąc jak Finlandia wcześniej do Rosji, pielęgnowała kult Mikołaja. a cała ta saga o nim i jego saniach z zaprzęgiem reniferów przyszła stamtąd. i pewnie nie chodziło w  niej o  żadnego świętego, lecz o  cara, który, gdy łaskawy, okazywał hojność. 8 Budynki przy Wielkiej 16 i Wielkie Garbary 34 zburzono pod budowę torów kolejowych, jakie miały połączyć gazownię, port i Dworzec Garbary. J. Kaczmarek, Jak stare Chwaliszewo ginęło w nurtach Warty, KMP, 2014/1, s. 192–193. Kawa. Interes życia 319 natomiast w  Poznaniu, przez lata niemieckim, o  Mikołaju nikt nie mówił, w zamian wszyscy czekali na swojskiego gwiazdora. Bo niby skąd miałby zjechać ten Mikołaj? od krajów reniferów dzieliły i dzielą nas granice. nawet te śniegi to „towar importowany”. W Poznaniu nigdy takich śniegów nie było, to nie Rosja. niemcy zaś mieli Weihnachtsmana, zwyczajnego człowieka z worem. i taki był gwiazdor z Chwaliszewa – swój. zwyczajem katolickim był dzień św. Mikołaja, gdy przynosił on podarunki na swoje imieniny. Prezenty zaś miały zupełnie inny wymiar niż dziś – wśród nich nie było niczego poza ozdobami na choinkę. Mikołaj zostawiał w butach lub schowkach rajskie jabłka, czekoladki, orzechy, do zjedze- nia dopiero w Wigilię. Żeby powiesić je na drzewku, dzieci musiały im dorobić druciki. Później każdego dnia uciekały im języki na widok tych smakołyków, ale wiedziały, że jeść nie wolno, że zaspokojenie pragnienia trzeba umieć odraczać. Kiedy już doczekano się gwiazdora z  Chwaliszewa i  smakołyków z  cho- inki, zaczynało się rodzinne świętowanie. też swojskie – przez wesołe piosenki, odśpiewywane razem z kolędami. U Wojneckich najgłośniej śpiewali je stryjko- wie i wujek. oto fragmenty dwóch międzywojennym przyśpiewek z Garbar, które stefan Wojnecki pamięta: Piosenka nr 1 a wczoraj z wieczora, złapali gwiazdora, na Chwaliszewskim moście, na Chwaliszewskim moście Dali mu fest w koście. i zabrali wszystkie dary, i słodycze, i talary, Hej, kolęda, kolęda! Piosenka nr 2 Wśród nocnej ciszy Baba nie słyszy, Że po pokoju Hasają myszy. szybko więc po miotłę bieży, Bęc! i już jak długa leży, Hej, kolęda, kolęda! „ale nie fajne to? Ludzie kochani, przecież to wszystko było z Poznania, swoj- skie. W każdym razie tak śpiewali u nas i w okolicy Garbar, a dalej to nie wiem. ten gwiazdor to był swój człowiek. i całe święta na wesoło, fajne, swojskie, lokalne. i logiczne”. (stefan Wojnecki) 320 o masonach, pajęczarzach, Diablicy i królowej koksu Z Andrzejem Popiakiem, poznańskim artystą malarzem, o dawnych Garbarach i Grobli rozmawia Barbara Kęcińska-Lempka B.K.-L.: Grobla 25a – w latach 80. ubiegłego wieku wielokrotnie wchodzi- łam po drewnianych schodach do plastyków Krystyny i Andrzeja Popiaków, zatrzymując się na półpiętrze, by przez okno spojrzeć na zdziczały park przy dawnej Loży Masońskiej. W stanie wojennym, pozbawione pracy w poznań- skiej prasie, szyłyśmy z Krystyną maskotki. Przy obowiązujących wtedy kart- kach żywnościowych wielką atrakcją były niemieckie zupy w proszku serwo- wane przez gospodarzy (otrzymywali je od przyjaciół z  Berlina) i  muzyka z  radiomagnetofonu Radmor. Ten ostatni był przedmiotem pożądania każ- dego melomana – drogi i trudny do zdobycia. Andrzej kupił go za nagrodę w Konkursie im. J. Spychalskiego. Po latach znów spotykam się z Andrzejem Popiakiem, by porozmawiać o dawnych Garbarach i Grobli. Siedzimy przy sta- rym stole. a.P.: to stół, który z Grobli zabrałem do nowego domu na Plewiskach. na nim byłem przewijany – mam zdjęcia. Przeżyłem na Grobli 54 lata. znałem tu wszyst- kich. W  domu, w  którym mieszkaliśmy, podobno był kiedyś hotel masoński. Krążyły opowieści o duchach i dziwnych zdarzeniach. Pamiętam, że jako dziecko z kolegami chodziliśmy po zrujnowanych w czasie wojny pomieszczeniach sąsied- niej Loży Masońskiej. Pamiętam salę wysoką na dwie kondygnacje, resztki masoń- skich znaków na murach. znaliśmy wejście do budynku. Wystarczyło pchnąć dyktę zabezpieczającą drzwi, by znaleźć się we wspaniałym miejscu do zabawy. za Gomułki masoni podobno przekazali budynek państwu. W tamtych czasach wszyscy rzekomo ochoczo przekazywali państwu, co tylko się dało. We wczesnych latach 60. lożę rozebrano do fundamentów i odbudowano. W budynku mieści się Muzeum Etnograficzne. Też pamiętam krążące wśród starych poznaniaków niezwykłe opowie- ści o Loży Masońskiej. W jednym z wywiadów Kazimierz Trawczyński opo- wiadał mi, jak jego ojciec, pracujący przed wojną w  Radojewie w  majątku rodziny Treskow, woził do Loży Masońskiej „starego Treskowa”. Wracali nocą, a z powozu, choć był w nim tylko hrabia, słychać było ożywione głosy dwóch osób. Tyle dygresji. Opowiedz, proszę, od kiedy mieszkałeś na Grobli i jak tam trafiłeś. na Grobli mieszkałem od urodzenia, od roku 1949. ojciec Kazimierz Popiak przed wojną był piekarzem na Jeżycach – piekarnia nazywała się słońce – i tam O MASONACH, PAJĘCZARZACH, DIABLICY I KRÓLOWEJ KOKSU 1. W warsztacie krawieckim Wawrzyńca Witczaka (dziadka A. Popiaka), Lubiń, 1932 r., wszystkie fot. ze zb. prywatnych poznał moją mamę. Mama (rocznik 1915) pochodziła ze wsi, z Lubinia. Jej ojciec, prowadzący pracownię krawiecką, zmarł bardzo młodo i pozostawił dzie- więcioro dzieci. Mama jako szesnastolatka musiała iść do pracy. Zatrudniła się w Poznaniu jako dziewczyna do dziecka i poznała mojego ojca. Pobrali się, zamieszkali na Grobli. Kupili kiosk (albo zainwestowali w jego budowę), który stał za budynkiem Loży Masońskiej. Mama sprzedawała piwo, cukierki, papierosy. Dorobili się nawet działki (tam gdzie teraz jest centrum handlowe Posnania). Dobrze im się wiodło, ale niestety wybuchła wojna. Ojciec trafił do niemieckiego stalagu. Wrócił z gruźlicą, umarł po czterech latach. Musiałem mówić, że zmarł na serce, bo panująca wtedy gruźlica budziła grozę i unikano osób mających kontakt z chorobą. Mama wyszła ponownie za mąż — za Bogdana Szyszkę, który pracował w Powogazie. Kiosk po wojnie upaństwowiono. Przejęła go Spółdzielnia „Równość”. Mama prowadziła kiosk już jako pracownik Równości, a nie jako właścicielka. Cukierki, które nadal można było kupować w kiosku, wręczał teraz dzieciom na Gwiazdkę Dziadek Mróz, a w przedszkolu wisiały zdjęcia Bieruta i Rokossowskiego. Do mieszkania po wojnie, jak to było w zwyczaju, dokwaterowano nam kobietę z konkubentem. Pani była babcią klo- zetową na dworcu. Zamieszkali w jednym pokoju, korzystali z naszej łazienki i kuchni, co było źródłem nieustannych awantur. Odetchnęliśmy z ulgą, gdy wybudowali sobie jakiś domek i się wyprowadzili. Kiosk stanowił centrum męskiego życia towarzyskiego na Grobli. Najbardziej był oblężony pod koniec miesiąca. Po wypłacie przychodzili robotnicy z gazowni i wytwórni win. Mężczyźni pili piwo ze szklanych butelek z kapslem i pokazywali sobie paski papieru, na których wypisywano sumę ich wypłaty. Nieraz pojawiały 321 ANDRZEJ POPIAK A u - mr e 2. Za kioskiem na Grobli, Andrzej Popiak z siostrą się kobiety, ściągające do domu niesfornych małżonków: „Dalej, Heniu, do domu! Już dosyć na dziś”. Życie towarzyskie kobiet toczyło się nad Wartą, która płynęła jeszcze starym korytem. Latem na piaszczystym brzegu siadały z dziećmi na kocach ze skibkami i kompotem z agrestu. Omawiały interesujące zdarzenia w dzielnicy. Można było usłyszeć wiele ciekawych historii, na przykład o morderstwie, które popełniła mieszkanka Grobli. Rodzina spokojna, dwoje dzieci, mąż pracujący w Wiepofamie, a ona udusiła swoją pracodawczynię dla pieniędzy. Dostała dożywocie. Opowiadały też o grubej mieszkance Grobli, pod którą w portierni Spółdzielni „Pokój, gdzie pracowała, załamało się krzesło. Były wielkie problemy, by ją stamtąd wyciągnąć. Niekiedy tematem rozmów był Wicek, który był bardzo silny, ale — jak wtedy mawiano — „miał nie po kolei”. Trzepał dywany, pomagał nosić węgiel do piwnicy. Mimo że sporą część pieniędzy wydawał na jedzenie, krążyły plotki o majątku zaszytym w jego materacu. Strojem plażowym w tym okresie były halki. Moja ciotka dostawała paczki z Ameryki. Takich pięknych halek nie miał nikt. Od niej dostawałem szerokie krawaty, ręcznie malowane. Wszyscy mi ich zazdrościli. Najodważniejsze dzieciaki chodziły „na rury” - miejsce na tyłach gazowni i kościoła otoczone murem. Tam spotykali się alkoholicy, podejrzani faceci i panienki lekkich obyczajów. Do takich niebezpiecznych miejsc należało też Chwaliszewo. Nie należało się tam zapuszczać, można było wrócić z podbitym okiem, bez zębów albo bez płaszcza. Mówiło się nawet „juchta z Chwaliszewa. Nad Groblą nie ciążyło takie odium. Żyło się kiepsko. Wszystko trzeba było wystać w kolejce. Mama zarabiała 900 zł, a kostka masła kosztowała 17. By sobie dorobić, jeździła ze mną, siedzącym 322 O MASONACH, PAJĘCZARZACH, DIABLICY I KRÓLOWEJ KOKSU 3. Gwiazdka w obozie jenieckim Stalag II 4 Mecklenburg, w drugim rzędzie, pierwszy z lewej Kazimierz Popiak (ojciec Andrzeja), 1940 r. w szportce [spacerowy wózek], na Wojskową do fabryki papierosów. Tamtejsi robotnicy dostawali deputaty i papierosy oferowali po obniżonych cenach. Mama sprzedawała je potem w kiosku, oczywiście na lewo. Postrachem kobiet byli paję- czarze, którzy włamywali się na strych i kradli suszącą się bieliznę i pościele. Każda rzecz była cenna — kawałek drutu znaleziony na ulicy, deska, która mogła się przy- dać do spalenia w piecu, butelka. Pamiętam, jak szorowałem piaskiem butelki po oleju, by je sprzedać. Kupiłem za to dwie książki: wiersze o panu Maluśkiewiczu, druga była o Tyberiuszu Madagaskarskim i Tarsjuszu upiorze - tytuł mnie zmylił. Myślałem, że będzie o upiorach, a okazało się, że opowiada o lemurach. Na wysokości Grobli 28, tam gdzie teraz ma biura architekt Piotr Barełkowski, wozacy przyjeżdżali do gazowni po koks. Wozy stały wzdłuż Grobli, nieraz aż do mostu św. Rocha. Pamiętam ogromne perszerony z wielkimi kopytami, zimą buchały im z pysków kłęby pary. Wozy z koksem czekały w kolejce do wagi. Jako siedmiolatek miałem niską pozycję w podwórkowej hierarchii, więc mogłem się tylko przyglądać, jak starsi koledzy ściągali kijem koks z wozu wyjeżdżającego z rolwagi. Można było oberwać batem od wozaka, ale warto było ryzykować. Na Grobli pod dziewiątką mieszkała królowa koksu (tak na nią mówiono). Kupowała koks (za wiadro płaciła 2 zł), by potem z zyskiem odsprzedać go dalej. Wszyscy wtedy mieli piece i niewystarczające przydziały węgla. Podobnie ściągano z wozów jabłka przywożone do Likwowinu przy ul. Wierzbowej. Wjazd do Likwowinu był na Grobli, ale zakład ciągnął się wzdłuż Wierzbowej. Robiono tam owocowe wódki w niesamowitych kolorach i soki. W Likwowinie pracowała moja ciotka. Kiedy przechodziliśmy koło wytwórni, wołała nas, odłączała jakiś wąż od apara- tury i mogliśmy z węża, przez płot, napić się soku. Ciotka żartowała, że to wódka. 323 ANDRZEJ POPIAK Starsi koledzy robili sobie lan- gownice. Były to kije, do których na końcu drutem przywiązywano łyżeczkę. Ludzie, stojąc przed skle- pami w kolejce (pamiętam takie kolejki do rzeźnika na Grobli, gdzie były kafle z głowami wołów i świń), często przeglądali _ portmonetki i liczyli pieniądze. Nieraz jakieś drobne wpadły im do piwnicznej kratki. Koledzy raz po raz robili prze- gląd kratek i langownicami wyciągali monety. Jestem Twoją rówieśnicą, więc często przypominam sobie, jaką wolność miały wtedy dzieci. Można było cały dzień biegać na dworze, wracać do domu tylko na obiad i kolację. Nikt nas nie kontrolował, nie organizował nam zabaw. Zgadza się. Biegaliśmy kąpać c > się w ciepłym rowku przy Zakładzie 4. Wawrzyniec Witczak (pierwszy z prawej) Energetycznym. Spływała nim do z kolegami u fotografa Warty ciepła woda z elektrowni. Gonili nas wędkarze, którym płoszy- liśmy ryby, i milicja, bo nie wolno się było tam kąpać. Nie wolno też było łowić ryb, więc z kolei wędkarze na widok mili- cji rzucali wędki w krzaki i uciekali. Można było złapać dużego suma i sprzedać księżom z seminarium. Jako siedmiolatek w wiklinowym wózku z szybkami z celu- loidu woziłem na spacery młodszego brata. Z kumplem, który miał brata w tym samym wieku i też pchał wózek, urządzaliśmy zawody, puszczając wózki z okolicz- nych górek. Zabawa była świetna, dopóki nie przyuważyła nas sąsiadka. Na Grobli (chyba pod numerem 28) był plac z resztkami zburzonych domów. Nazywaliśmy go placem Lumumby i bawiliśmy się w wojnę. Jedną drużyną dowodził Wilhelm Tell, a drugą Kasavubu, afrykański kacyk, o którym stale mówiono w radio. Pod siódemką mieszkał wozak, pan Radecki. Konia trzymał przy Grobli 22 - wjeżdżał wozem przez wielką bramę do stajni. Na podwórzu była studnia. Czatowaliśmy, kiedy będzie wyjeżdżał, by podczepić się do wozu i kawałek prze- jechać. Najbardziej elegancką ulicą dzielnicy były Garbary, choć i one po wojnie były zrujnowane i zapuszczone. Biegaliśmy tam nieraz do sklepu Klapinoska (tak go przezywano z powodu zajęczej wargi). Sprzedawał różowe i niebieskie rybki z cukru, szklane laseczki z cukierkami. Czasami, jak wuj lub ciotka dali złotówkę, to szło się do Klapinoska i się kupowało. Dwie rybki kosztowały 20 groszy. Na Wodnej miała sklep tak zwana wariatka. Sprzedawała celofanowe piłeczki na gumce, wypchane trocinami, ołowiane żołnierzyki. Jak w Sklepach cynamonowych 324 O MASONACH, PAJĘCZARZACH, DIABLICY I KRÓLOWEJ KOKSU Schulza wyłaniała się jej dziwna postać zza aksamitnej kotary. Gdy któryś z nas chapsnął żołnierzyka, krzyczała strasznie. Czy chodziliście kładką wzdłuż kolejowego mostu z Garbar na Ostrów Tumski? Często spacerowa- łam tam z ojcem. Widok z mostu był przepiękny na mury opo- rowe, na rzekę, na Ostrów Tumski. Dodatkowych emocji dostarczały przejeżdżające pociągi. Wtedy deski pod nogami drgały i miałam wra- żenie, że za chwilę wpadniemy do Warty. Bardzo żałuję, że przy remon- cie kładkę zlikwidowano. Było to niezwykłe miejsce. Na most wcho- dziło się z Garbar za wodociągami, tuż przed kolejowym wiaduktem. Stamtąd już było blisko na Śródkę, ulubioną dzielnicę mojego ojca. To przejście znałem, ale rzadko się tam zapuszczaliśmy. Na Śródkę przez most Chwaliszewski, który rozebrano wraz ze zmianą koryta Warty, dojeż- dżały trolejbusy. Garbarami jeździły ż z tramwaje, przez całą ulicę i potem ao JOW "O""" JESZYWAL Podgórną do centrum. Pętla była 5. III Pułk Lotniczy na Ławicy, szeregowy Szyszka przy rzeźni. Jeździła piątka i ósemka. (ojczym A. Popiaka), 1924 r. Pamiętam doskonale, bo jak tram- waje zakręcały w Garbary, obok zegarmistrza Małychy otwieraliśmy rozsuwane drzwi i wyskakiwaliśmy z tram- waju. Chodziłem już wtedy do szkoły. Tak się kozakowało. Jak linie tramwajowe zlikwidowali, to ojczym, jadący do pracy do Powogazu na szóstą, musiał chodzić na przystanek koło obecnego Santosu. Chodziłem na Garbary do szkoły trzydzie- stej siódmej. W klasach trafiały się nawet wyrośnięte osiemnastolatki, które ciągle repetowały. Porządku w szkole pilnował kasztelan (tak kiedyś mówiono na woź- nego). Dzwonił na lekcje, zamiatał podwórze, woził taczki z koksem i gonił łobu- zów. Po podstawówce poszedłem do Liceum Plastycznego. Uczyłem się dobrze, lubiłem rysować, no i kolega, który do tego liceum już chodził, miał taką piękną tarczę na rękawie (wtedy uczniowie nosili mundurki i tarczę z numerem szkoły). Ta tarcza mnie ostatecznie przekonała. Dostałem się do liceum, skończyłem studia plastyczne, ale edukację zaczynałem w przedszkolu sióstr zakonnych, tam gdzie jest teraz Radio Emaus. Pamiętam przedszkolne jasełka. Miałem zagrać rolę osła, lecz mama interweniowała, mówiąc, że dzieci będą się ze mnie śmiać. Zmartwiłem się, bo miałem już strój i pięknie stukałem kopytkami. 325 ANDRZEJ POPIAK 6. Wiktoria Czesława Popiak (siedzi w pierwszym rzędzie, druga z prawej) z rodziną w Lubiniu A knajpy i bary? Czy je pamiętasz? U wylotu Wielkiej w Garbary był bar Portowy, ale najsłynniejsza była Diablica przy Mostowej 36. Przez szpary starych drewnianych rolet sączyło się światło. Zaglądałem przez szpary jako dziecko. Diablica prowadząca wyszynk wyglądała jak wyciągnięta z wody wielka ryba. Miała wodniste, wyłupiaste oczy i wyglądała, jakby od rana była pod wpływem sprzedawanego alkoholu. O Diablicy i jej knajpie piszą w książce, którą niedawno wydało Biuro Wystaw Artystycznych. Dotarłam do książki Szczelbaczechowa. Co było, a nie jest. Poznań artystycz- no-towarzyski lat 70/80 zeszłego wieku (wyd. Towarzystwo Jerzego Piotrowicza, Galeria Miejska Arsenał w Poznaniu, Poznań 2016). W rozdziale „Gdzie się w Poznaniu jadało, piło i balowało, czyli od Smakosza do Wypusi”, Krzysztof Szkurat tak pisze o Diablicy: „Osobną kategorię stanowił lokal przy ulicy Mostowej 34. Nie pamiętam, by miał jakąkolwiek nazwę. Wszyscy, którzy należeli do grona jego bywalców, szli do »Diablicy«. [...] Lokal składał się z wąskiej sali, z zamontowaną z jed- nej strony półko-ladą do postawienia kufla z piwem. Po drugiej stronie znaj- dował się bufet z nalewakiem do beczkowego piwa. Ściana z bufetem pokryta była lustrami, a za barem królowała pani Zosia, »Diablica« — kobieta słusz- nej postawy, z potężnym biustem, silna brunetka o przenikliwym spojrzeniu, 326 O MASONACH, PAJĘCZARZACH, DIABLICY I KRÓLOWEJ KOKSU 7. Przedszkole sióstr zakonnych. Największy chłopiec, stojący obok siostry, to Andrzej Popiak, 1954 r. w dojrzałym, ale bliżej nieokreślonym wieku. Do lokalu Diablica wpuszczała po 12 osób, zamykała drzwi na zasuwkę. Zamówienia były proste — kufel piwa lub szklanka taniego wina. Wódki oficjalnie nie było, ale Diablica przymykała oko na tych, którzy własnym sprawdzonym sposobem »zza pazuchy« chrzcili piwo czy wino. Czas przebywania w tym lokalu był ściśle ograniczony do piętnastu minut. Po kwadransie »Diablica« głośno oznajmiała: »Panowie, kończymy«. Wtedy wszyscy grzecznie dopijali, i wychodzili tylnym wyjściem do bramy... by ustawić się na końcu kolejki. I cykl się powtarzał. Do »Diablicy« zjeżdżały się kolorowe ptaki z całego miasta, ale także ludzie gruntownie wykształceni, życiowi rozbitkowie szukający mocnych wrażeń, studenci, menele (choć to określenie pojawiło się w użyciu znacznie później). Nad całym tym towarzy- stwem władzę sprawowała »Diablica«. Pod bufetem trzymała kawał gumowego kabla, którym w przypadku naruszenia określonych przez nią zasad, bez ostrze- żenia zdzielała delikwenta i ogłaszała czasowy lub dożywotni zakaz wstępu do lokalu. Od jej wyroków nie było odwołania, chociaż w przypadku niektórych stosowała prawo łaski”. A.P.: Muszę wyjaśnić niezwykłą popularność Diablicy. Knajpy w Poznaniu i sklepy zamykano o godzinie dwudziestej, nieliczne Delikatesy były czynne do dwudziestej drugiej i mogły sprzedawać alkohol tylko do godziny dwudziestej pierwszej. Diablica serwowała napoje procentowe późno w noc. 327 Andrzej Popiak 328 Z Andrzejem Popiakiem dotarliśmy do końca opowieści z Grobli. Dziękując za wspomnienia, można westchnąć „jak bardzo zmienił się świat” – stwierdze- nie banalne, lecz powszechne – tak samo mówili nasi rodzice i dziadkowie. *** Moim rozmówcą był artysta malarz Andrzej Popiak. W  roku 1974 ukoń- czył poznańską Państwową Wyższą szkołę sztuk Plastycznych (ob. Uniwersytet artystyczny w Poznaniu), uzyskując dyplom z malarstwa i gobelinu. studiował po kierunkiem profesorów stanisława teisseyre’a, Mariana szmańdy i Magdaleny abakanowicz. Brał udział w wielu wystawach zbiorowych w kraju i za granicą. Prezentował swoje prace m.in. na indywidualnej wystawie w Centrum Kultury zamek w  Poznaniu (2010). zrealizował kilka zamówień na kopie dzieł sta- rych mistrzów. Jego kopia Bitwy pod Wiedniem wisi w kościele na wiedeńskim Kahlenbergu. zajmował się także scenografią teatralną, malarstwem ściennym, ilustracją książkową i grafiką reklamową. 329 Wacława Małecka Garbary Moja droga do szkoły W latach 50. XX wieku mieszkałam przy ul. Wronieckiej i w ramach obo- wiązujących obwodów szkolnych zostałam przydzielona do Państwowej szkoły ogólnokształcącej stopnia Podstawowego nr 37 przy ul. Wielkie Garbary 82. Placówka powstała w  1933 roku i  pod nazwą Publiczna szkoła Podstawowa nr 37 mieściła się pierwotnie przy ul. Wszystkich Świętych 1. W  listopadzie 1939 roku budynek szkolny zajęły wojska niemieckie, a później urządzono w nim obóz dla jeńców angielskich (stalag XXia). W styczniu 1945 roku, po likwida- cji obozu, do opuszczonych i zrujnowanych pomieszczeń powrócili z wysiedle- nia przedwojenni nauczyciele. otwarcie szkoły nastąpiło 20 marca 1945 roku. Początkowo nosiła nr  16, pod koniec roku szkolnego 1944/1945 przywrócono jej jednak dawny nr 371. W dniach od 20 do 22 maja 1947 roku nastąpiło prze- niesienie szkoły z budynku przy ul. Wszystkich Świętych do okazałego gmachu o ceglanej elewacji przy pl. stawnym – na ul. Wielkie Garbary 26 (ob. Garbary 82). Przeprowadzkę przewidywano wprawdzie już w  roku 1939, jednakże ii  wojna światowa temu przeszkodziła. szkoła zajęła część budynku od strony ul.  szyperskiej (strona północna), gdzie znajdowało się 10 sal lekcyjnych, pra- cownia fizyczno-chemiczna, dwie pracownie robót ręcznych, sala gimnastyczna, pokój nauczycielski, kancelaria, biblioteka, pokój pomocy naukowych oraz pokój lekarski. Pozostałą część budynku zajmowała szkoła Podstawowa nr 402. 1 Kadra kierownicza sP nr 37 od powstania w 1933 r. do likwidacji w 1970 r.: F. nawrotowicz (1933), E. Eisbrenner (1933–1939, 1945), F. Muszyński (1945), s. sokołowski (1945–1947), C. Hawliczek (1947– 1948, 1949–1956), J. Przybylska (1956–1958), C. Mierzwicki (1958–1959), H. szymkowiak (1959–1970), K. Rogowska (1970). 2 sP z oddziałami integracyjnymi nr 40 im. Mieszka i w Poznaniu. Budynek szkoły u zbiegu ulic E. Est- kowskiego, szyperskiej i Wielkie Garbary powstał w latach 1914–1917 wg projektu adolfa stahla oraz Hermanna Herrenberga. Była to ostatnia z  pruskich szkół podstawowych wzniesionych w  Poznaniu. W budynku mieściły się 24 izby lekcyjne z zapleczem oraz duża sala gimnastyczna. W latach 1917–1939 placówka funkcjonowała jako szkoła ludowa dla dziewcząt: Żeńska Publiczna szkoła Powszechna im. Ewa- rysta Estkowskiego nr 15. W 1934 r. działalność oświatową w tym miejscu rozpoczęła także sP nr 40. Po 1945 r. szkoła została ponownie otwarta, północne skrzydło budynku w 1947 r. zajęła jednak sP nr 37. W 1970 r. nastąpiło połączenie obu szkół pod nazwą sP nr 40 im. Lucjana Rudnickiego. na przełomie lat 80. i 90. podjęto starania o zmianę patrona. W 1000. rocznicę śmierci pierwszego władcy Polski, 25 V 1992 r. odbyła się uroczystość nadania szkole imienia Mieszka i. odtąd placówka nosi miano sP z oddziałami integracyjnymi nr 40 im. Mieszka i. W 1996 r. obiekt, w którym mieści się szkoła, został wpisany do Państwowego Rejestru zabytków. W V 2017 r. minęło 100 lat od wybudowania gmachu. Przy wejściu do szkoły do strony ul. szyperskiej znajduje się tablica upamiętniająca Romka strzałkow- skiego – ucznia sP nr 40, który w wieku 13 lat zginął od kuli w czasie Poznańskiego Czerwca 1956. WACŁAWA MAŁECKA FA a aj w dat telrki | 1. Plac Stawny, lata 50./60. XX w., ze zb. Miejskiego Konserwatora Zabytków w Poznaniu (dalej: MKZ) Pierwszy raz progi szkoły przekroczyłam we wrześniu 1954 roku. Początkowo odprowadzała mnie mama, droga była krótka i prosta, wiodła ul. Stawną. Okolica nie była jednak bezpieczna, straszyły ruiny kamienic, nadpalone i zniszczone fasady oraz sterty gruzu. Przy pl. Stawnym, zwanym kiedyś pl. Drzewnym, z ziemi wystawało wejście do bunkra, który podobno był połączony z Cytadelą. Z prawej strony, u zbiegu ul. Stawnej i Wielkie Garbary, widniał ceglany mur, pozostałość arsenału artyleryjskiego. Potem mama chwytała mnie już mocniej za rękę, zbliża- łyśmy się bowiem do ruchliwej arterii, jaką były Wielkie Garbary. Ulicą kursowały tramwaje nr 5 i 8, które w ten rejon powróciły w 1947 roku, po ułożeniu nowego rozjazdu przy ul. Zielonej i po odbudowie torowiska. Pętla tramwajowa znajdowała się przy Małych Garbarach. Okoliczny ruch wzmagały także samochody cięża- rowe zmierzające do pobliskich przedsiębiorstw i zakładów (drukarnia, papiernia, piekarnia, chłodnia, Elektrownia Garbary, wodociągi miejskie), pojazdy wojskowe oraz wozy konne jadące do Rzeźni Miejskiej. Na widok tych ostatnich przyspie- szałam kroku, bo widok stłoczonych i umęczonych zwierząt oraz nieprzyjemny zapach były trudne do zniesienia. Do budynku wchodziło się przez wielkie, solidne drzwi usytuowane w lewym narożniku sporego wewnętrznego i zamkniętego dziedzińca. W latach 1947-1956 placówką kierował Czesław Hawliczek*, potem Jadwiga Przybylska. * Czesław Hawliczek (1906-1980) objął kierownictwo SP nr 37 1 IX 1947 r. Funkcję kierownika pełnił do 1956 r. Był znany jako propagator nowoczesnych metod nauczania. Już w 1945 r. został powołany na stanowisko przewodniczącego Miejskiej Komisji Pomocy Naukowych. Z jego inicjatywy zostały zorganizowane Warsztaty Szkolne, które prowadziły naprawę sprzętu szkolnego i pomocy nauko- wych. Będąc Kierownikiem SP nr 37, zorganizował tzw. Gabinet Kierownika Szkoły, który służył 330 GARBARY. MOJA DROGA DO SZKOŁY 2. Ulica Małe Garbary, lata 50./60. XX w., ze zb. MKZ Wychowawczynią klasy w pierwszych latach mojej edukacji (1954-1957) została Krystyna Starkowska. W roku szkolnym 1957/1958 — ostatnim, jaki spędziłam przy ul. Garbary, wychowawstwo objął Marian Zejdlewicz. Z grona pozostałych nauczycieli pamiętam jeszcze Helenę Wachowską (siostrę Jadwigi Przybylskiej), Czesława Skrzypka, Józefa Łusia, Helenę Jelińską oraz Zofię Prauzińską. W pierwszych powojennych latach do naszej szkoły uczęszczało około 1 tys. dzieci, powojenna fala wyżu demograficznego. W szkole nie czułam się jed- nak zbyt zagubiona, znałam z widzenia moją wychowawczynię, mieszkała po sąsiedzku przy ul. Masztalarskiej. Koleżeństwo także nie było mi obce, do klasy uczęszczały dzieci z mojego fyrtla, towarzysze podwórkowych zabaw, bo przecież w tych czasach „chodziliśmy na dwór”. Klasa liczyła 41 uczniów i mimo że izby lekcyjne były przestronne, zdarzała się niekiedy trójka dzieci siedzących w dwu- osobowej ławce. Te ostatnie były solidne, drewniane i miały siedzisko połączone z pochyłym blatem, pod nim było miejsce na tornister. Blaty miały wyżłobione rowki na przybory szkolne, natomiast pośrodku był niewielki otwór, do którego wkładano kałamarz szkolny, tzw. grzybek. Po atrament chodziło się do pedla, do szkolenia kadr kierowników szkół. Był koordynatorem budownictwa szkolnego. Prowadził eks- perymentalne zajęcia z zakresu kształcenia politechnicznego. W 1956 r. rozpoczął tworzenie nowej placówki szkolnej nr 38, a dwa lata później został jej kierownikiem. W okresie międzywojennym i powojennym aktywnie działał w ZHP, pełniąc m.in. funkcję komendanta Drużyn Harcerskich na Wildzie oraz kierownika Wydziału WPiPW w Komendzie Chorągwi. W okresie niemieckiej niewoli był członkiem tajnego Koła Nauczycielskiego. W latach 60. został aktywnym działaczem Rady Opie- kuńczej Zakładów Pracy nad Szkołami. Należał do ZBoWiD i pełnił funkcję przewodniczącego Klubu b. Jeńców Wojennych. Za swą działalność pedagogiczną i społeczną otrzymał wiele odznaczeń i wyróżnień. Zmarł 30 X 1980 r., spoczywa na cmentarzu Junikowskim. 331 WACŁAWA MAŁECKA = M ż , ©_ „ań "A Sr W k 3. Rozpoczęcie roku szkolnego na dziedzińcu szkoły, 1953 r., Kronika SP nr 37, cz. II czyli woźnego, który płyn do kałamarzy wlewał ze sporej butli. W pierwszej kla- sie pisaliśmy najpierw ołówkiem, potem stalówką, tzw. krzyżówką, osadzoną w drewnianej obsadce. Obsadki z wizerunkiem górala zazdrościło mi przynaj- mniej pół klasy. Pisanie długopisem było wręcz zakazane, bo podobno wypaczał charakter pisma. Na całej długości bocznej ściany wisiała czarna tablica, obok stało duże szkolne liczydło. Ściany zdobiły portrety wieszczów i działaczy poli- tycznych. W narożniku klasy umieszczony był głośnik, szkoła bowiem posiadała własny radiowęzeł, który prowadził samorząd szkolny. Podawano tutaj wiado- mości, komunikaty, a nowy rok szkolny rozpoczynała transmisja przemówienia ministra oświaty. Książki, zeszyty i inne przybory szkolne młodsi uczniowie nosili w torni- strach. Te były zakładane na plecy i w ten sposób nikt się nie garbił. Starsze dzieci miały już teczki. Kompletowanie tzw. wyprawki na kolejny rok szkolny zaczynało się na długo przed pierwszym dzwonkiem i pamiętam, że było to zajęcie bardzo absorbujące. Podręczniki i zeszyty były często wystane w długich kolejkach lub zdobywane po znajomości. Rankiem uczniowie zbierali się na dziedzińcu szkolnym. Zajęcia zaczynały się w postawie na baczność apelem na dziedzińcu i odśpiewaniem Międzynarodówki. Potem przewodniczący klas składali raport, informowali o absencji etc. Po apelu parami wchodziliśmy do budynku. Podobnie jak koleżanki, byłam ubrana w gra- natowy fartuszek z białym kołnierzykiem — to był strój obowiązujący. Do tego skromna fryzura. Ja miałam długie włosy splecione w dwa warkocze zdobione kokardą. Czasami chłopcy płatali mi psikusa i zanurzali końcówki warkoczy w atramencie. O higienę naszych głów i rąk regularnie dbała pielęgniarka szkolna, tzw. higienistka. Funkcjonował także gabinet lekarski, a gdy opuszczałam mury 332 GARBARY. MOJA DROGA DO SZKOŁY 4. Klasa IVc z panią Jakubowską [2], 1958 r., fot. ze zb. autorki placówki, otwarto gabinet dentystyczny. W szkole czynne było także Biuro Rzeczy Znalezionych... a właściwie pojemna szafa, która znakomicie spełniała swoje zadanie. W szkole najbardziej lubiłam język polski, choć pani była bardzo wymaga- jąca i solidnie musieliśmy pracować. W zeszytach było mnóstwo ćwiczeń, a dla utrwalenia zdań oznajmujących pojawiały się i takie: „Pewien obywatel siedzi na stołku i czyta gazetę. W oddali zaczęli budować dom. Obywatel skończył czytać gazetę. Budowa domu skończona. Obywatelowi ze zdziwienia włosy stanęły na głowie”. Poprawa błędów odbywała się na osobnych kartkach. Nieraz po 50 razy (i więcej) pisaliśmy właściwą wersję wyrazu lub frazy. Metoda zdawała się sku- teczna i w końcu zapamiętałam, że „naprawdę” pisze się naprawdę razem, a „na pewno” na pewno osobno. Podczas lekcji, gdy nie robiliśmy notatek, pani kazała ręce trzymać na ławce przed sobą. Taka postawa sprzyjała zachowaniu dyscypliny w klasie, bo niesfornych uczniów nie brakowało. Gdy upomnienia nie pomagały, wymierzała klapsa linijką albo chwytała delikwenta za ucho i wysyłała do kąta bądź sadzała w tzw. oślej ławce pod ścianą. I mnie także przyszło siedzieć w owej ławce, lecz w zupełnie innych okolicznościach. Pamiętam, że pewnego dnia moja wychowawczyni miała mnie odprowadzić do domu. Jedną godzinę lekcyjną musiałam jednak przeczekać w klasie, gdzie prowadziła zajęcia, wolne miejsce było tylko w ostatniej ławce — właśnie oślej. Dzieci myślały, że coś nabroiłam, najadłam się wstydu i skończyło się płaczem. Na samodzielny powrót ze szkoły musiałam jeszcze trochę poczekać. Nie wolno mi było się oddalać nawet z kole- żeństwem, a tym bardziej chodzić na pobliskie nadbrzeże Warty czy też kręcić się w okolicy ul. Szyperskiej — miejsc, gdzie urzędowały podejrzane typy, tzw. juchty z Chwaliszewa. 333 WACŁAWA MAŁECKA Gdy pogoda sprzyjała, „wyganiano” nas na świeże powietrze, schodzili- śmy wówczas na szkolny dziedziniec. Chłopcy podbijali nogami „zośkę” — lotkę z pęczka włóczki obciążoną ołowianym krążkiem, grali w piłkę i próbowali ukradkiem wdrapywać się na hałdę koksu pod ścianą budynku. Pomimo suro- wego zakazu wymieniali się łuskami od nabojów i innymi drobnymi „trofeami wojennymi”. Dziewczynki miały inne „zajęcia” — bawiłyśmy się w klasy, turlałyśmy koraliki do dołków, inna grupa grała w pajaca, skakała w gumę czy też w linkę. Kręciłyśmy się także w takt muzyki, do czego zachęcały skoczne melodie nada- wane z głośników szkolnych. Ale nie zawsze było tak wesoło. 12 marca 1956 roku zmarł I sekretarz KC PZPR Bolesław Bierut. W szkole zapanował smutek i poważny nastrój. „Zmarł Bolesław Bierut. Dla naszego narodu była śmierć Bolesława Bieruta poważnym wstrząsem. W szkole odbył się żałobny poranek z wysłuchaniem transmitowanych przez radio uroczystości żałobnych. Dzieci płakały”*. W holu postawiono popiersie zmarłego, delegacje klasowe w galowych strojach trzymały tutaj wartę, Przechodzący nauczy- ciele i uczniowie mieli obowiązek zatrzymać się na chwilę przed popiersiem, skło- nić głowę i w milczeniu odejść. Kolejny rok szkolny 1956/1957 zaczął się od napięć i konfliktów, które były pokłosiem burzliwych dni Poznańskiego Czerwca 1956. Nauczyciele pełni niepokoju podjęli pracę, ale ja niewiele rozumiałam — byłam w trzeciej klasie. O „nowe” walczyli starsi uczniowie. W szkolnej Kronice zapi- sano: „W pierwszych miesiącach roku szkolnego dwie sprawy »psuły« nerwy: nauka religii w szkole i przyjaźń polsko-radziecka. Najwięcej bojowości wykazali siedmioklasiści w walce o Nowe. Bojkot nauki języka rosyjskiego, zdejmowanie 4 Kronika SP nr 37 w Poznaniu, cz. 2, 1951-1970, ze zb. biblioteki SP nr 40 w Poznaniu. 334 GARBARY. MOJA DROGA DO SZKOŁY 6. Koniec dużej przerwy, 1953 r., Kronika SP nr 37, cz. II obrazów i portretów związanych z ZSRR, zawieszanie krucyfiksów, odmawianie pacierza przed i po lekcjach — oto główne momenty »walki«... To zjawisko było zresztą odbiciem ogólnej sytuacji w kraju”. Na wakacje czekaliśmy zawsze z niecierpliwością, poprzedzały je wycieczki klasowe organizowane pod koniec roku szkolnego. Starsze klasy wyjeżdżały na kil- kudniowe wypady w głąb kraju, młodsze w okolice Poznania. Moja klasa udała się w rejs statkiem po Warcie do Puszczykowa, byliśmy także na lotnisku w Ligowcu. Potem była letnia przerwa w nauce, czasami trwała aż trzy miesiące, bo w czerwcu zarządzeniem Inspektoratu Oświaty szkoła była „oddawana na targi, na kwatery zbiorowe dla przyjezdnych. W klasach rozstawiano łóżka turystyczne i urządzano wieloosobowe prymitywne sale noclegowe. Takie rozwiązania były wówczas powszechne ze względu na dotkliwy brak obiektów hotelowych. W 1958 roku z żalem opuszczałam progi mojej pierwszej szkoły. Wspomnieniem z tych lat są pożółkłe już zeszyty, fotografie, pamiętniki z wpi- sami „Ku wspomnieniu” oraz jakimś cudem zachowana obsadka z góralem. Szkoła Podstawowa nr 37 przy ul. Wielkie Garbary funkcjonowała jeszcze do lipca 1970 roku. Kolejny rok nauki rozpoczęłam w Szkole Podstawowej nr 13 przy ul. Północnej (dziś ul. Kutrzeby). W 1960 roku uzyskałam świadectwo ukończenia szkoły podstawowej. Po zdaniu egzaminów wstępnych dalszą naukę, tym razem na poziomie szkoły średniej, kontynuowałam w VII Liceum Ogólnokształcącym im. Dąbrówki, które wówczas mieściło się w budynku zlikwidowanego Liceum im. Marii Magdaleny. Wróciłam więc znowu na ulicę Garbary, choć tym razem przeniosłam się na jej drugi koniec. 5'Tamże. 335 336 Grażyna sobierajska-Mormol Moja „Dąbrówka” niewiele pamiętam z egzaminu wstępnego do liceum poza strachem, czy zdam i dostanę się do renomowanej szkoły. szczęśliwie wszystko przebiegło po mojej myśli i zostałam przyjęta do Vii Liceum ogólnokształcącego im. Dąbrówki przy ul. Garbary 241. na rozpoczęcie nowego roku szkolnego 1960/1961 zmierzałam już spokojna i zaciekawiona. Mieszkałam wówczas dość daleko i do szkoły dojeż- dżałam tramwajami. Wsiadałam w nr 15 przy ul. K. Pułaskiego, przesiadałam się w „5” lub „1” na moście teatralnym i wysiadałam na placu Bernardyńskim, tuż przy szkole. na placu każdego dnia odbywał się targ, sprzedawano drób (w tym żywe ptac- two, które zabijano i patroszono na miejscu), króliki, gołębie, nabiał, warzywa, owoce i kwiaty. od wczesnego ranka zjeżdżały wozy konne dowożące wiktuały, przekupki rozkładały towary w piękne stosiki i głośno zachwalały proponowane produkty. Wydawać by się mogło, że plac Bernardyński jest rynkiem lokalnym, jednak wielu klientów ściągało tutaj z odległych dzielnic, by kupić od znanej przekupki świeże jajka, masło, twaróg lub kaczą krew na czerninę. W handlu zaufanie to podstawa. o klimacie targowego placu decydowała zarówno bliskość kościoła Bernardynów, szpitala, urzędów, szkoły oraz pobliskich zakładów pracy, jak i  łatwość dojazdu miejską komunikacją2. Klientów nie brakowało. W piwnicach sąsiednich kamie- nic działało wiele warsztatów rzemieślniczych i sklepików, a na rogu ul. zielonej i pl. Bernardyńskiego kawiarenka-ciastkarnia Hawana. słynęła z doskonałych rurek z bitą śmietaną, znajdowała się tutaj maszyna do ubijania śmietany i ów smakołyk można było kupić na wynos. Plac Bernardyński okalały wielopiętrowe kamienice, których mieszkańcy byli stałymi klientami kolorowego, tętniącego życiem rynku. W latach 60. XX wieku na targ chodziło się wszak nie tylko kupić upatrzony towar, ale również aby porozmawiać, wymienić lokalne ploteczki i pospacerować. otoczony zielenią gmach „Dąbrówki” stanowił wytchnienie dla oczu w gęstej zabudowie ul. Garbary. Budynek powstał w połowie XiX wieku dla katolickiego Gimnazjum św. Marii Magdaleny, jego uroczyste otwarcie nastąpiło 15 kwietnia 1858 roku3. niepozorny, jednopiętrowy budynek z czerwonej cegły usytuowany 1 Vii Lo im. Dąbrówki w Poznaniu rozpoczęło działalność w budynku przy ul. Garbary 24 w 1948 r. (po przeniesieniu Lo św. Marii Magdaleny na ul. Różaną). „Dąbrówka” funkcjonowała przy ul. Garbary do 27 listopada 1979 r., czyli do momentu przeprowadzki na ul. Żeromskiego 8/12. 2 H. Kondziela, t. Ruszczyńska, Poznań. Przewodnik, Poznań 1965, s. 10. 3 a. Kronthal, Przyczynki do historii zabytków oraz życia artystycznego i  umysłowego Poznania, Poznań 2009, s. 78. Moja „Dąbrówka” 337 w głębi ogrodu budził ciekawość, ale i dumę, że rozpoczynamy naukę w szkole z  ogromnymi tradycjami. Już pierwszego dnia zauważyłam, że rosnące wokół budynku drzewa i krzewy skutecznie odgradzają go od ulicznego zgiełku i tar- gowego rozgardiaszu. inauguracja nowego roku szkolnego odbyła się w szkolnej auli, wypełnionej po brzegi uczennicami w białych bluzeczkach i granatowych, plisowanych spódniczkach. Przemówienie powitalne wygłosiła dyrektor irena Czajkowska, która w miłych i krzepiących słowach zachęcała nas do wytężonej pracy. aula szkolna znajdowała się na pierwszym piętrze budynku. Była to sala z  ogromnymi oknami na dłuższej ścianie, wyposażona w  drewniane, biurowe krzesła ustawione w rzędach oraz niewielką scenę bez zaplecza. na podwyższe- nie prowadziły trzy stopnie. odbywały się tutaj wszystkie szkolne uroczystości, apele, występy zaproszonych artystów lub prelegentów oraz zabawy karnawałowe. W 1960 roku do szkół średnich dotarły roczniki powojennego wyżu demograficz- nego i naukę w „Dąbrówce” rozpoczęło jedenaście równoległych klas ósmych4. nie martwiłam się, czy znajdę bratnią duszę wśród nowo poznanych ósmoklasi- stek. Miałam już doświadczenie w rozpoczynaniu wszystkiego od nowa, ponieważ od klasy pierwszej do piątej uczęszczałam do szkoły Podstawowej nr 37 przy ulicy Garbary 82, a później przez dwa lata do sP nr 13 przy ul. Północnej. teraz zaczy- nałyśmy nowy etap edukacji i część koleżanek ścięła włosy, aby pokazać, że do liceum idą nie dziewczynki z warkoczykami, ale świadome swojej roli nastolatki. Przydzielono mnie do klasy Viii/75 prowadzonej przez polonistkę Borysławę Lewandowską, którą z  czasem nazwałyśmy pieszczotliwie „Żabą”. nasza klasa znajdowała się na parterze, po prawej stronie od wejścia do szkoły. Gdy opa- dły pierwsze emocje, zaczęłyśmy lepiej poznawać szkołę. izby lekcyjne, dzięki dużym drewnianym oknom, były wysokie i jasne. Podstawowym wyposażeniem były podwójne, drewniane ławki z otworem na kałamarz na środku wspólnego blatu. teczki chowałyśmy pod blatami, a odzież wierzchnią pozostawiałyśmy na wieszakach przymocowanych wzdłuż ścian korytarzy bądź w szatni mieszczącej się w piwnicach szkolnych. W kącie każdej klasy stał duży kaflowy piec opalany węglem. Podłogi wyłożone były drewnianymi deskami pokrytymi tajemniczym mazidłem brudzącym każdą rzecz, która zetknęła się z ich powierzchnią. na ścia- nie za biurkiem nauczycielki wisiała czarna tablica. W bocznych korytarzach znaj- dowały się toalety i łazienki z zimną wodą w kranach i lustrami nad umywalkami. W trosce o nasz schludny i czysty wygląd sprawdzano, czy mamy przy sobie chu- steczki do nosa i grzebienie. Pierwszego dnia usiadłyśmy w ławkach w dość przypadkowy sposób. Później nauczycielki zmieniały czasami nasze miejsca tak, by wysokie uczennice nie zasła- niały tablicy niższym i drobnym osóbkom w dalszych rzędach. ostatecznie wytwo- rzyły się nowe grupy koleżeńskie i każda z nas mogła powiedzieć, że ma „swoje miejsce”. Wprawdzie każda klasa miała jedną salę bazową, ale zgodnie z planem zajęć przenosiłyśmy się na lekcje do poszczególnych pracowni tematycznych. 4 F. Frąckowiak, Program rozwoju Poznania w latach 1961–1965, „Kronika Miasta Poznania” (dalej: KMP), 1960/1–2, s. 30, 34. 5 W  1960 r. obowiązywał jedenastoklasowy system nauki. siedem klas szkoły podstawowej (i–Vii) oraz cztery klasy liceum (Viii–Xi). Rok szkolny podzielony był na cztery okresy. Grażyna sobierajska-Mormol 338 na poddaszu usytuowana była biblioteka szkolna, zwana potocznie „olimpem”. Ciche, przytulne miejsce, które pozwalało przetrwać niejedną trudną sytuację. W podziemiach szkoły znajdowała się stołówka z dobrym wyposażeniem kuchen- nym, gdzie oprócz wydawania posiłków odbywały się lekcje gotowania, piecze- nia i prac ręcznych6. stołówkę nazywałyśmy złowieszczo „Hadesem”. Wszystko z powodu usytuowania jej pomieszczeń oraz tajemniczego, niezbadanego kory- tarza łączącego ponoć szkołę z sąsiadującym klasztorem Bernardynów. Przerwy lekcyjne spędzałyśmy często na podwórku szkolnym, a gdy pogoda nie dopisy- wała, spacerowałyśmy karnie parami wzdłuż prawej ściany korytarza7. najchętniej przechadzałyśmy się jednak wśród starych drzew i krzewów otaczających szkołę. szczególnie oblegany był rosły kasztan na środku placu, który podobno przynosił szczęście. Przed każdą trudniejszą klasówką dziewczęta dotykały jego pnia, licząc na pomyślne wyjście z opresji. W codziennych sytuacjach szczęście było bowiem w  „Dąbrówce” niezwykle pożądane, ponieważ rygory, jakie nakładała na nas szkoła, wydawały nam się wówczas nie do zniesienia. obowiązywał szkolny strój, to znaczy granatowy (ostatecznie czarny) fartu- szek z białym kołnierzykiem i szkolną tarczą na rękawie. taką samą powinnyśmy nosić na rękawach ciemnych (też granatowych lub czarnych) płaszczy. Całość uzu- pełniały granatowe berety z antenką na głowie. Każdego dnia w drzwiach naszego liceum stała nauczycielka, lub co gorsza dyrektorka szkoły, która sprawdzała, czy mamy berety na głowie oraz dokładnie przyszyte tarcze. za brak tarczy, beretu lub przyjście w nieprzepisowym, kolorowym stroju groziła nagana i odesłanie do domu z powiadomieniem rodziców. Potrafiłyśmy jednak urozmaicić nasze prze- pisowe, nudne uniformy. Do granatowych fartuszków zakładałyśmy fantazyjne, białe kołnierzyki z koronki, rypsu, popeliny lub dziergane na szydełku w różnych kształtach i  wielkościach. szkoła miała też swoje mistrzynie w  prześlizgiwaniu się na lekcje bez tarczy lub beretu. Wchodziły do budynku przez okna na par- terze, wspinając się po gzymsach i kratach piwnicznych okien. z powodu szkol- nego rygoru i  nieustępliwego egzekwowania obowiązujących przepisów naszą „Dąbrówkę” nazywano „klasztorem”. obowiązywał zakaz stosowania makijażu, tapirowania i farbowania włosów oraz zakładania biżuterii. Ryzykantkom z nie- przepisowymi fryzurami zmywano głowę pod kranem, po czym wracały do klasy z naganą. Podczas dużej przerwy uczennice (wbrew obowiązującym prze- pisom) przebiegały na drugą stronę ulicy, aby wpaść do Hawany po rurkę z kre- mem, zaopatrzyć się w cukierki w sklepiku na rogu ulic Garbary i gen. Dowbora- Muśnickiego (dawniej Bohaterów) czy też kupić na targu bukiecik fiołków i pęczek świeżutkich rzodkiewek. Roześmiane grupki pędziły pomiędzy straganami, chcąc zdążyć przed dzwonkiem i nie dać się przyłapać na niesubordynacji przez dyżurną nauczycielkę. Dla mieszkańców pl. Bernardyńskiego i ul. Garbary obraz rozgada- nych dziewcząt w granatowych fartuszkach z białymi kołnierzykami był widokiem zupełnie zwyczajnym. 6 W czasach naszej edukacji licealnej otrzymywałyśmy kubek ciepłego mleka z kożuchem, a część uczennic bułki na śniadanie. 7 W latach 60. w „Dąbrówce” uczyło się około tysiąca uczennic, na korytarzach panował zatem spory tłok. 180 lat Szkoły im. Dąbrówki w Poznaniu (1830–2010), praca zbiorowa, Poznań 2010, s. 72. MOJA „DĄBRÓWKA” 1, 2. Bal przebierańców w „Dąbrówce”, 1962 r., fot. ze zb. autorki Rytm funkcjonowania szkoły wyznaczał codzienny plan lekcji oraz wydarze- nia okazjonalne i świąteczne. Jednym z najmilszych świąt był Dzień Nauczyciela, gdy uczennice przynosiły wychowawczyniom kwiaty, a przygotowany w tajem- nicy program artystyczny był formą serdecznych podziękowań dla grona peda- gogicznego. Uśmiechom i życzeniom nie było końca! Równie wesoło i przyjemnie przebiegał w żeńskiej szkole Międzynarodowy Dzień Kobiet. Ponieważ w auli nie mieściłyśmy się wszystkie, tylko delegatki klas mogły tego dnia obejrzeć szkolne występy. Dla odświętnie ubranych nauczycielek i uczennic prezentowano program artystyczny składający się z okazjonalnych wierszy, piosenek i skeczów. Dodatkową atrakcją była grupa uczniów z męskiego III LO im. M. Kasprzaka, która podbiła serca pań wykonywanymi utworami, a aranżacja piosenki Nie płacz, kiedy odjadę wywołała niesłychany aplauz. Obowiązkowo chodziłyśmy na pochody pierwszo- majowe i uczestniczyłyśmy w obchodach rozmaitych rocznic. W okresie karna- wału poszczególne klasy wychodziły do kina, teatru, na koncerty lub organizowały wieczorki taneczne w szkole. Odbywały się potańcówki przy adapterze, w których uczestniczyli koledzy z zaprzyjaźnionych liceów męskich, oraz bale przebierań- ców, zarezerwowane wyłącznie dla dziewcząt. Na balu w IX klasie wystąpiłam w ślubnym fraku i cylindrze mojego Taty. W szkole działało szereg organizacji młodzieżowych. Najbardziej popularne były: ZHP, PCK, SKS oraz rozmaite kółka zainteresowań. W każdej klasie były członkinie tych organizacji. Natomiast szcze- gólne wsparcie ze strony dyrekcji miały: Związek Młodzieży Socjalistycznej oraz Szkolne Koło Towarzystwa Przyjaźni Polsko-Radzieckiej. Dyrekcja realizowała w ten sposób wytyczne władz oświatowych wynikające z ówczesnego kierunku 339 GRAŻYNA SOBIERAJSKA-MORMOL 3. Szkolne Koło PCK na podwórzu szkolnym, 1960-1964, fot. ze zb. Szkolnej Izby Pamięci VII LO im. Dąbrówki w Poznaniu wychowania młodzieży. Wspomniane organizacje wiodły prym podczas obcho- dów kolejnych rocznic rewolucji październikowej, powstania PRL, PZPR etc. W czerwcu 1962 roku odeszła dotychczasowa dyrektorka Irena Czajkowska, którą zastąpiła Ludmiła Świniarska. W tym samym czasie skierowano do „Dąbrówki” uczennice ze zlikwidowanego Liceum Sióstr Urszulanek w Poznaniu. Naszą klasę podzielono i już od września 1962 roku dołączyły do nas nowe kole- żanki. Początkowo owe dziewczęta trzymały się wyraźnie na uboczu, przez co widać było podział na „stare” Dąbrówczanki i „nowe” Urszulanki. Każda grupa uważała, że jej szkoła jest lepsza. Z czasem zawiązały się jednak nowe przyjaźnie i na fotografii z XI klasy stoimy pomieszane, otaczając wspólnie naszą „żabę. Grono pedagogiczne „Dąbrówki” stanowili głównie nauczyciele z wielolet- nim doświadczeniem. Patrząc na fotografię naszych roześmianych wychowaw- ców na szkolnym podwórku, doprawdy trudno byłoby sobie dziś wyobrazić, jak bardzo byli dla nas surowi i wymagający. Przyznaję, że często narzekałyśmy na panujący rygor i brak pobłażliwości wykładowców, choć po latach doceniłyśmy wysoki poziom nauczania w „Dąbrówce. Większość absolwentek, które posta- nowiły uczyć się dalej, bez problemu zdawała egzaminy na wyższe studia, nie- zależnie od tego, jaki kierunek wybrały. Czasami nasze nauczycielki traktowały nas jak zatroskani rodzice. W 1963 roku wraz z nadejściem zimy stulecia zaję- cia szkolne zawieszono (22-26 I, 1-13 II). Niezwykle obfite opady śniegu spa- raliżowały miasto, a temperatura spadła poniżej —25?C. Po powrocie do szkoły nauczycielki kontrolowały, czy jesteśmy odpowiednio ubrane, chodziłyśmy wtedy w pończochach, tzw. patentkach*. Wypytywały, czy pod spódniczkami $ Patentki — bawełniane, grubo tkane pończochy przypięte gumowymi podwiązkami do staniczka lub spec- jalnego paska. Pończochy te zakrywały nogi do połowy uda. 340 MOJA „DĄBRÓWKA” : W "EH RzkEka * > a ZAŚ M 4. Klasa X1/7 z wychowawczynią Borysławą Lewandowską, 1964 r., fot. ze zb. autorki nosimy ciepłe barchanowe dessous, czyli „reformy” z dłuższymi nogawkami. Zażenowane uchylałyśmy rąbek spódniczki. Dzięki mroźnej zimie nastąpiły zatem dwie ważne zmiany. Po pierwsze szkoła zainteresowała się naszą bieli- zną, a po drugie rok szkolny skończył się dopiero 30 czerwca, gdyż trzeba było nadrobić materiał. Moimi ulubionymi lekcjami były zajęcia wychowania fizycznego. Sala gimna- styczna znajdowała się na terenie należącym do szkoły, w osobnym budynku nie- opodal kościoła Bernardynów. Jak na tamte czasy sala była świetnie wyposażona. Na podłodze był parkiet, a na ścianach wokoło drewniane drabinki do ćwiczeń. Okna usytuowane w górnej części sali dawały wystarczającą ilość światła. Z sufitu zwisały przyrządy gimnastyczne różnorakiego przeznaczenia. Były to podwie- szone kółka do ćwiczeń i trapezy do akrobacji gimnastycznych. W sali miałyśmy równoważnię, kozły, skrzynie do skoków, poręcze, ławki, piłki lekarskie, materace, kosze do koszykówki i siatkę do siatkówki. Było też pianino, na którym nauczy- cielka akompaniowała nam podczas lekcji tańca. Początkowo wykonywałyśmy proste ćwiczenia, na czele z nieśmiertelnym przewrotem w przód. Następnie ćwi- czyłyśmy skoki przez przyrządy i gry zespołowe, a gdy przyszła wiosna, rozpoczy- nały się zajęcia lekkoatletyczne na szkolnym podwórku. Najsprawniejsze uczen- nice, by zasłużyć na mocną piątkę, wykonywały ćwiczenia na drążku — wymyk i odmyk. W szkole działało wiele sekcji SKS: gimnastyki artystycznej, lekkiej atletyki, pływania, siatkówki, koszykówki i piłki ręcznej. Popularne były pokazy gimnastyczne oraz udział w Spartakiadach. „Dąbrówka” odnosiła skądinąd 341 GRAŻYNA SOBIERAJSKA-MORMOL : „ISEŻA| EE Si ać go aoi i Z | matata WII. AR 5. Grono Pedagogiczne VII LO im. Dąbrówki, lata 60. XX w., siedzą od prawej: Honorata Skoczylas, Jan Gacki, Maria Wachowska, Gabriela Kaźmierczyk, Leonarda Cicha, Józef Grajek, stoją od prawej: Jadwiga Szczepaniak, Irena Graczyk, nn, Anna Foltyn, Helena Tadeuszak, Maria Paszkiewicz, Daniela Góral, Irena Czajkowska (dyrektor), Krystyna Erdmann, Janina Mrówczyńska, Barbara Rataszewska, Urszula Cynalewska, Maria Mikołajewska, Jadwiga Stankiewicz, Ewa Kozak, Zofia Czosnkowska, fot. ze zb. Szkolnej Izby Pamięci VII LO im. Dąbrówki w Poznaniu 6. Matura 1964 w VII LO im. Dąbrówki, za biurkiem siedzą nauczycielki: Zofia Czosnowska i Ewa Kozak, fot. ze zb. Szkolnej Izby Pamięci VII LO im. Dąbrówki w Poznaniu 342 Moja „Dąbrówka” 343 niekwestionowane sukcesy w wielu dyscyplinach sportowych9. W drugiej poło- wie lat 60. „zmodernizowano salę gimnastyczną, dobudowano nowe skrzydło, w którym znalazły się urządzenia sanitarno-higieniczne, pokój dla profesorów wychowania fizycznego, magazyn na sprzęt sportowy oraz szatnie”10. W  roku szkolnym 1964/1965 przystąpiono do remontu pozostałych pomieszczeń szkol- nych. na korytarzach i w klasach położono nowe parkiety, ulepszono oświetlenie klas i biblioteki oraz zainstalowano centralne ogrzewanie. na lekcje wzywał teraz dzwonek elektryczny, ten ręczny odszedł do lamusa. W  czwartym roku nauki przygotowywałyśmy się głównie do egzaminu maturalnego. studniówka odbyła się w szkolnej auli przystrojonej przez uczen- nice, a o zaopatrzenie bufetu zadbali rodzice. obowiązującym strojem były białe bluzki i ciemne spódnice. na ten wieczór pierwszy raz mogłyśmy zaprosić dowol- nie wybranych kolegów. Bardzo wiele z nas przyszło z braćmi czy kuzynami, ale bohaterkami były te, które przyszły z  sympatiami. W  1964 roku do egzaminu maturalnego przystąpiło 311 abiturientek, piszących swoje prace w  auli, sali gimnastycznej i wielu klasach „Dąbrówki”. stremowane odbierałyśmy formula- rze egzaminacyjne i w skupieniu przystąpiłyśmy do pisania. 19 maja rozpoczął się egzamin pisemny z języka polskiego, w ramach którego były trzy tematy do wyboru: „1.) Uzasadnij na podstawie znanych Ci utworów literatury staropol- skiej zaangażowanie się pisarzy w walkę o reformy społeczne; 2.) znaczenie pracy, oświaty i nauki w życiu społeczeństwa w świetle dzieł polskich pozytywistów; 3.) Jakie wartości polityczne i  społeczne dostrzegasz w  literaturze XX-lecia Polski Ludowej”. Wybrałam temat drugi i rozpisałam się na wiele stron, co ostatecznie przyniosło mi dobrą ocenę. nie obyło się bez komicznej sytuacji w sali gimna- stycznej, gdzie gorliwe nauczycielki, kontrolując, czy uczennice nie ściągają, wcho- dziły na drabinki. Świadectwa dojrzałości otrzymało ostatecznie 306 uczennic. na uroczysto- ści zakończenia nauki w  „Dąbrówce” absolwentki przekazały szkolny sztandar młodszym koleżankom. Były kwiaty, podziękowania, łzy wzruszenia i  radości, życzenia powodzenia i przyrzeczenia, że nie zapomnimy o sobie. Piękny czas, gdy kwitły kasztany. W dniu moich osiemnastych urodzin przed szkołą czekali bracia z wiaderkiem pełnym kolorowych tulipanów. Wyszłam z „Dąbrówki” w słoneczny dzień z naręczem kwiatów i do dziś pamiętam tamto uczucie radości i swobody, choć w kąciku serca czaiło się proste pytanie – co dalej? zakończył się ważny etap mojego życia. 9 180 lat Szkoły im. Dąbrówki…, s. 233, 235, 236. 10 Monografia, red. L. Łożyńska, Poznań 1976, szkolna izba Pamięci Vii Lo im. Dąbrówki w Poznaniu. 344 „Miejscem mojego urodzenia jest ukochany Poznań…” Wspomnienia z Garbar i okolic we fragmentach książki Opowieści Rodzinne Witolda Wachowskiego Mała Florka ubrana w komunijną sukienkę, siedząc na dachu stajni (w któ- rej ojciec jej trzymał konie) ze swoją młodszą siostrą, oglądała ciekawe, sportowe widowisko. Pustej przestrzeni nie zasłaniały wówczas drzewa, ale okazało się, iż dach był smołowany. Po latach z  rozrzewnieniem wspominała, jak pociesznie wyglądała po zejściu na ziemię, a i bez bury w domu się nie obyło. ojciec pani Flory był dorożkarzem, początkowo wynajmował stajnie od pana Cichowlasa, przy Garbarach pod dzisiejszym numerem 27. (Wojna we wrześniu 1939 r., s. 17) W pierwszych dniach września, zanim niemcy wkroczyli do Poznania, poja- wiły się spontanicznie organizowane oddziały ochotników, tworząc kolumny, maszerowali w kierunku walczącej Warszawy. Jednym z gotowych bronić ojczyzny był zygmunt Dembiński, starszy brat mojej Mamusi, i Józef Kaźmierczak, jak się później okazało, jego przyszły szwagier. oboje dołączyli do maszerującego ulicą Garbary oddziału, wsunęli się do szeregu i już wspólnie maszerując, byli jednymi z wielu idących na wojnę. (Wojna we wrześniu 1939 r., s. 19) zaraz po weselu Mamusia zamieszkała u teściów przy ulicy Wielkie Garbary, które nazwę swą zawdzięczają wielkiej ilości zamieszkałych tu od średniowiecza garbarzy. […] Mieszkali tuż przy pl. Bernardyńskim pod numerem 53 (dzisiaj 23, w niedawnych pomieszczeniach harcerstwa) w okazałej czterokondygnacyj- nej kamienicy czynszowej z końca XiX wieku. stoi ona obok starszego o 100 lat (z końca XViii w.) jednopiętrowego domu, którego dach skrywa drugie piętro pod mansardowymi oknami, w środku których usytuowano jedno okno typu tzw. „wole oko”. Budynek ten bezpośrednio przylegał do terenu należącego do Gimnazjum Św. Marii Magdaleny. (Od Kolegiaty do Świętego Wojciecha, s. 36–37) W latach 20. przy ul. Wielkie Garbary pod numerem 53 na i piętrze pani Krystyna Racławska prowadziła własną prywatną szkołę podstawową w zakre- sie trzech klas (do szkoły tej uczęszczał wspomniany już Henryk antoszewski). Dyrektor szkoły pani Racławska mieszkała w  tej kamienicy z  mężem Janem i córką Jadwigą. W lewej oficynie tego domu w 1917 roku mieściła się tajna Główna Kwatera skautowa obejmująca swym zasięgiem obszar całego zaboru pruskiego, co upamiętnia pamiątkowa tablica. (Od Kolegiaty do Świętego Wojciecha, s. 37) Mieszkanie moich dziadków od 1932 roku było w  dawnych pomieszcze- niach harcerstwa na niskim parterze (poniżej posadzki podwórka) przy ulicy „MIEJSCEM MOJEGO URODZENIA JEST UKOCHANY POZNAŃ... 1. Zdjęcie ślubne Wandy Dembińskiej i Mariana Wachowskiego - rodziców Witolda Wachowskiego, 1940 r., fot. ze zb. autora (w okupację nazwanej jak przed wojną) Wielkie Garbary. Do mieszkania wcho- dziło się z klatki schodowej bezpośrednio do kuchni, za którą były dwa amfiladowe pokoje. Za nimi były drzwi i schody, które prowadziły w dół do piwnicy. Dzisiaj w miejscu tym mieści się ekskluzywny zakład fryzjerski z przebitym w miejscu okna wejściem od strony podwórza. Dawne wejście do mieszkania zamurowano. Rodzice moi mieszkali wspólnie z dziadkami Wacławem i Zofią oraz jej mamą a moją prababką, Marianną Prawniczak. W domu była jeszcze czwórka młodszego rodzeństwa. Irena, najstarsza z sióstr Ojca, zaraz po ślubie 26 sierpnia 1939 roku przeprowadziła się do swojego męża Wacława Stiirmera. Mieszkali z jego rodzi- cami na II piętrze oficyny, której klatka schodowa w kształcie rotundy z czer- wonej cegły krętymi schodami prowadziła na piętra. Frontowy dom to piękna secesyjna kamienica przy ul. Garbary 43 (dzisiaj 48) u szczytu ozdobiona płasko- rzeźbą przedstawiającą Oko Opatrzności. W dwóch wnękach II piętra umiesz- czono popiersie Jana Kochanowskiego i Mikołaja Reja. Podobne popiersia Adama Mickiewicza i Tadeusza Kościuszki znajdują się na fasadzie kamienicy z dzisiej- szym numerem 44, przy której w grudniu 1945 r. ciocia Jadzia kupiła skład kolo- nialny z mieszkaniem od strony podwórza. Po prawej stronie wejściowej bramy kamienicy nr 43 był zakład zegarmistrzowski. W okupację należał do Niemca, dla którego Ojciec mój naprawiał zegarki. Na II piętrze mieszkała wspomniana Zosia Antoszewska, córka krawca Szelągiewicza. W lutym 1945 roku na frontowy dom od strony podwórza spadła bomba lotnicza, niszcząc do II piętra mieszczące się tam kuchnie i łazienki. Szczęśliwie nie uległa zniszczeniu frontowa fasada domu. Do dziś zachowały się nienaruszone zdobienia i wspomniane popiersia. Stiirmerowie mieszkaniem swym graniczyli z rodziną Wojciecha Kędziory, późniejszego 345 WITOLD WACHOWSKI znanego rockandrollowego piosenka- rza Wojciecha Kordy, a od 1963 roku lidera zespołu Niebiesko-Czarni. [...] Do mieszkania Kędziorów wchodziło się od ulicy Mostowej 34. Co ciekawe, elewacja na II piętrze tej kamienicy przyozdobiona jest popiersiami osób, tym razem przeze mnie nie rozszy- frowanymi, choć przypuszczam, że jedna z postaci przedstawia Karola Marcinkowskiego. Dopiero od nie- dawna obie posesje rozdziela nie- wysoki mur, przegradzający dotąd wspólne podwórko. Po wojnie Kędziorowie przeprowadzili się na Mostową pod czwórkę. (Od Kolegiaty 2. Zofia Wachowska — babcia Witolda do Świętego Wojciecha, s. 37-39) Wachowskiego, fot. przed 1917 r., Niespełna rok po ślubie moich ze zb. autora rodziców, dnia 3 kwietnia 1941 roku w szpitalu urodził się starszy brat Andrzej. Mieszkali wówczas przy ul. Wielkie Garbary 53 u dziadków. W kolejnym 1942 roku dnia 5 września na świat przyszedł drugi braciszek — Jureczek. W tym czasie rodzice mieli już samo- dzielne mieszkanie przy ul. Wodnej 16. (Od Kolegiaty do Świętego Wojciecha, s. 40) Frontowa kamienica tworzyła narożnik ul. Wodnej i biegnącej w tym miej- scu również nieistniejącej ulicy Wietrznej. [...] W latach 1932-37 w tej wówczas już tylko jednopiętrowej, pozbawionej barokowych walorów zdobniczych fronto- wej kamienicy na wysokim parterze z rodzicami i rodzeństwem mieszkała moja Mamusia. Zajmowali tam pięcioizbowe mieszkanie, którego pokoje miały okna od strony ul. Wietrznej, a kuchnia była od podwórza. Do mieszkania wchodziło się z bramy od ul. Wodnej, przez którą było przejście na obszerne podwórze. [...] Przy rodzinie dziadków mieszkała służąca p. Miecia, do której zwracano się po imieniu. Pod oknami rodziny turkotał tramwaj, którego jednotorowe szyny przebiegały wzdłuż ulicy Wodnej. Jechał on linią prowadzącą ze Starego Rynku przez Wielkie Garbary i ul. Estkowskiego w kierunku katedry na Ostrów Tumski. (Dziadek Franciszek, s. 56-57) Przy mieszkaniu od strony ul. Wodnej dziadkowie moi mieli mały skład (dziś nazywany sklepem) z wejściem od podwórza i dużym oknem wystawowym wychodzącym na ulicę Wietrzną (było też drugie wejście do składu, do którego wchodziło się z mieszkania). Babcia Antoninka prowadziła tam sprzedaż przy- borów szewskich, obcasów, prawideł oraz form do obuwia i kapeluszy. Dziadek Franciszek wyrabiał je we własnej fabryczce, która mieściła się w podwórzu w miejscu dzisiejszej przychodni lekarskiej przy pl. Kolegiackim. Na początku 1932 roku wydzierżawił z magistratu miasta plac po dawnej firmie przewozo- wej. Na tyłach wydzierżawionej posesji znajdowały się stajnie, w których przed laty Carl Hartwig trzymał konie (firma przetrwała, dziś jest jedną z największych 346 „MIEJSCEM MOJEGO URODZENIA JEST UKOCHANY POZNAŃ... 3. Ulica Wietrzna z widocznym po prawej stronie zachodnim szczytem budynku Hartwiga, fot. przed 1910 r., ze zb. Muzeum Historii Miasta Poznania firm przewozowych w Polsce). Franciszek zbudował w stajniach solidny strop i dach oraz wzniósł piętro. Powstałe w ten sposób pomieszczenia zaadaptował na zakład stolarski. Komorne za fabryczkę wynosiło 80 zł. W czasie przebudowy, zanim rodzina przeprowadziła się z ulicy Piaskowej na Wodną, codziennie obiady dziadkowi nosiły Jego córki. Wjazd na podwórze był od strony ulicy Wodnej. Była drewniana brama z furtą dla pieszych i murowanymi filarami po jej bokach. Brama dzieliła piętrowy dom pod numerem 16 z tworzącą narożnik czteropię- trową kamienicą nr 15 z wejściem od Garbar. (Dziadek Franciszek, s. 59) Jeszcze za życia dziadka Franciszka fabryczkę (a była jedyną tego typu w Poznańskim) przeniesiono na ul. Mielżyńskiego i zarejestrowano jako Mechaniczna Wytwórnia Form do Kapeluszy i Obuwia z Centralą przy ul. Seweryna Mielżyńskiego nr 25 oraz pracownią form — ul. Wielkie Garbary nr 35. Po pewnym czasie pracownię z Garbar przeniesiono, łącząc z centralą przy ulicy Mielżyńskiego. Po śmierci dziadka aż do wybuchu wojny fabryczką i finan- sami zarządzała babcia i najstarsza córka Jadzia, ona też decydowała o kieszonko- wym dla chłopców. (Dziadek Franciszek, s. 63) Pomimo że większość dzielnic Poznania była wyzwolona (Górczyn i Łazarz już 25 stycznia) dla mieszkańców Starego Miasta nastały niewyobrażalnie drama- tyczne dni. Dni krwawej bitwy o górującą nad miastem cytadelę. Poznań znajdował się w ogniu walk, co prowadziło do systematycznego jego burzenia. Miasto paliło 347 WITOLD WACHOWSKI się, był brak wody i żywności. Nie było światła. Bliskość cytadeli zmu- szała mieszkańców Starego Miasta do przeniesienia się do piwnic zamiesz- kiwanych domów, przekształconych w prowizoryczne schrony. Gdy wojska rosyjskie wkraczały do miasta, miesz- kańcy, schodząc do piwnic-schro- nów, nie przypuszczali, w jak prymi- tywnych warunkach będą mieszkać prawie cztery tygodnie. Rodzice moi pierwszą noc bombardowań i działań artyleryjskich przeczekali, nie mogąc zasnąć, w mieszkaniu przy Wodnej. Jednak już następnego dnia przenieśli się do piwnicy na ul. Garbary 8, gdzie mieszkała babcia Antoninka. Piwnice na Wodnej nie nadawały się na schron, w którym można by zamiesz- kać, były one zbyt maleńkie i płytkie. Zaraz też razem z innymi mieszkań- cami urządzali legowiska i warunki do dłuższego przebywania. Przewidując długotrwałość walk, w zniesionych do piwnic wannach gromadzili zapasy 4. Ślubna fotografia Antoniny Hartwig wody, pr zygotowali lampy karbidowe, i Franciszka Dembińskiego naftowe i świeczki. Ludzie organizo- - dziadków Witolda Wachowskiego, 1913 r., wali łopaty, kilofy i wiadra, w pogo- fot. ze zb. autora towiu były apteczki, panował ogólny strach i niepewność. Po tygodniu walk, tj. jeszcze w styczniu, stanęła gazownia, potem elektrownia. Dnia 31 stycznia przy kościele Salezjanów wyleciała w powietrze amunicja tam zgromadzona. Ostatniego dnia stycznia w zburzonej kamienicy przy ul. Woźnej 11 zginęło 28 osób. Niedaleko naszego domu runęła kamienica przy Wodnej 15. Jako jedne z pierwszych paliły się zakłady Akwawitu. Złowieszcze łuny pożaru unosiły się nad miastem. Piwnica, która od końca stycznia 1945 roku stała się schronem moich rodzi- ców, usytuowana była pod sklepem rzeźnickim, do której wchodziło się z bramy. Dotychczas mieściła się tam magiel ręczna, prowadzona przez p. Florentynę Przybylską. Pani Flora była też właścicielką małego sklepiku spożywczego (z lewej strony bramy) dawniej nazywanego składem kolonialnym, tzw. Kolonialką. Za nią miała ona jednopokojowe mieszkanko z oknem na podwórze i wejściem do niego z bramy. W kwietniu 1938 roku za skład i mieszkanie płaciła 950 zł. Krótko wcze- śniej zlikwidowała przejętą po swoim zmarłym ojcu firmę usługową. Sprzedała dorożkę, powozowe sanie z dwoma końmi (oba maści bułany koloru płowego) i rolwagę (platformę), dostała za to 1500 zł. (Schron przy Garbarach, s. 66-67) 348 „Miejscem mojego urodzenia jest ukochany Poznań…” 349 składzik p. Flory przy Garbarach był po lewej stronie naszej bramy, a  po prawej skład motorowerowy, w  którym między innymi sprzedawano motocy- kle „Pfenomeny” o pojemności 100 cm3 oraz niziutkie motory Mini Baik, tzw. indiany. Po wojnie w składziku tym tadzio, brat mojej Mamusi, prowadził sprze- daż pantofli oraz trepów. za tym składzikiem był wyżej wymieniony sklep rzeź- nicki (dzisiaj tworzą jedną całość), nad nim na i piętrze wraz ze swoją rodziną mieszkał pan Józef Dominiczak z żoną Kazimierą. na i piętrze po prawej miesz- kał rzeźnik ignacy Borowczyk, miał on syna Mariana, kolegę Henia Gabryela. Po wojnie jeden pokój w tym mieszkaniu zajął wujek zygmunt z rodziną. W okupa- cję sklep rzeźnicki należał do niemca Dreckera. Pan Borowczyk już przed wojną był właścicielem kamienicy przy ul. Żydowskiej nr 26, w której zamieszkaliśmy w 1947 r. administratorem był p. Budny. Miał trzy ogromne bernardyny. Bitwa o Poznań ogarnęła całe miasto. W schronie, niedawnej magli usytu- owanej pod sklepem rzeźnickim, a było to największe piwniczne pomieszczenie, w dzień przebywało, wspólnie dzieląc strach i niewygody, ok. 60 osób. na noc część mieszkańców przenosiła się do swoich maleńkich piwnic. W naszej piw- niczce do wózka przygotowanego na moje narodziny Mamusia do snu układała ledwo mieszczącego się w nim mojego starszego brata andrzeja. Między przeby- wającymi w schronie przebywała żona mieszkającego w kamienicy byłego boksera kadry narodowej Witolda Majchrzyckiego (w okupację przebywał w anglii), po wojnie trenera i „prawej ręki” papy stamma (trenera polskiej kadry narodowej). Pan Witold już przed wojną mieszkał z żoną na i piętrze lewej oficyny i tam bez- dzietny zmarł w 1996 roku. […] Jak pisałem, w najbliższej naszej okolicy już pierwszego dnia walk o Poznań bomby spadły na narożnikową kamienicę przy ulicy Wodnej 15 i Garbar, burząc ją doszczętnie. […] W podwórzu naszej kamienicy przy ul. Garbary 8 (dziś 41) był zakład wulka- nizacyjny „Wul-Gum”. Gdy zaczęły się bombardowania, pracownicy tam zatrud- nieni w pośpiechu na ulicę do kanału wylali beczki z benzyną. Po kilku dniach bombardowań i ostrzałów armatnich jedna ze spadających bomb uderzyła obok naszego domu w  kamienicę numer 9, burząc ją do samej piwnicy. z  gruzów niczym z kretowiska zasłoniętego chmurą ceglasto-wapiennego pyłu wygrzeby- wali się ocaleni, żywi i ranni, o twarzach zmienionych obłędnym strachem oraz zalanych krwią i łzami oczach. towarzyszyły temu krzyki o pomoc. od wybuchu bomby w schronie ściany się zatrzęsły, wszystko zostało poprzewracane, łącznie z  piecykiem węglowym. Wszystko i  wszyscy umorusani byli sadzami. Można sobie wyobrazić, co by się stało, gdyby nie zostały wylane owe beczki z benzyną. zapasy żywności zaczęły się kurczyć. Głód coraz bardziej dokuczać. Wspólna niedola i niewygody zbliżała ludzi do siebie. tworzyli oni jedną wielką rodzinę, solidarnie dzieląc się tym, co mieli (zapasy z składu rzeźnickiego dzielono sprawie- dliwie), i tym, co zdobywali w najrozmaitszy sposób. Uwięzieni w schronach coraz częściej je opuszczali w poszukiwaniu żywności. Byli też tacy, którzy wychodzili przeszukiwać i szabrować w pośpiechu opuszczone przez niemców mieszkania. Ludzie w pogoni za żywnością chodzili do rozbitych składów i magazynów, nara- żając się na pociski strzelających z niewidocznych zakamarków walczących z sobą niemców i Rosjan. Ludzie przeżywali tragedie. na iV piętrze obok mieszkania Witold Wachowski 350 mojej babci mieszkała rodzina krawca Lewandowicza. W tragicznych dniach, gdy przebywali w schronie, na dyfteryt zachorowała ich 11-letnia córka iwonka. nie mając pomocy lekarskiej, krztusząc się i dusząc, zmarła na rękach swojej zrozpa- czonej matki. W schronie naszym zmarło jeszcze dwoje małych dzieci. Pewnego dnia Hela, żona wuja tadzia, z zabitego na pobliskiej ulicy Gołębiej- róg szkolnej konia wykroiła duży kawał mięsa. Po przyniesieniu do schronu i przy- gotowaniu do spożycia rozchodził się dawno zapomniany zapach pieczonego, w dodatku świeżego mięsa. Uraczyła się nim spora gromadka głodujących. […] W schronie dnia 15 lutego ciocia stasia, żona zdzisława, dostała bóle poro- dowe. Ułożono ją na magli. Po pewnym czasie mężczyźni przed naszą kamienicą zatrzymali gazik z rosyjskimi żołnierzami, którzy z grzeczności zawieźli ją do kli- niki na ulicę Polną. tam urodziła bliźniaki, Hanka – jedna z dzieci – tylko prze- żyła. […] W  kamienicy domu przy ulicy Garbary 53 (dzisiaj 28), gdzie mieszkała rodzina mojego ojca, ze swojego mieszkania do piwnicy jedzenie przenosiła pani Pomeranke. Ciężko raniona odłamkiem spadającej bomby lub innego pocisku przeciwpancernego, zmarła na podwórku nieopodal okien moich dziadków. W tej samej chwili lekko ranna w głowę została moja ciocia ola, pomimo że stała przy piecu w głębi pokoju. Również na dalszych wyzwolonych już ulicach ginęła lud- ność cywilna. (Schron przy Garbarach, s. 70–73) Pierwszego dnia po wyzwoleniu, u zbiegu ulic Garbary i Wszystkich Świętych wujek tadeusz z 5-letnim synem Włodkiem byli świadkami, jak żołnierz rosyj- ski z  zimną krwią zabił pochyloną niemkę, próbującą nabrać wodę z  ulicznej pompy. zauważył, jak podszedł do zabitej i z palca zerwał jej pierścionek. niemka mieszkała w jednopiętrowej, narożnikowej kamienicy, przez okolicznych miesz- kańców nazywanej Domem 7 Wdów. nazwa „domu wdów” wzięła się z wybudo- wanego przez magistrat miejski domu dla kobiet w podeszłym wieku. Panie miały poświęcić się służbie bożej i modlitwie. Domem i paniami opiekował się każdo- razowy proboszcz parafii Farnej i magistrat. Dom istniał już w XViii wieku i stoi do dziś. Przed wojną w podwórzu owego domu było składowisko węgla należące do p. Kubickiego, jesienią sprzedawano tam ziemniaki na zimę, a przed gwiazdką choinki. Wjazd na podwórze był z ulicy Wszystkich Świętych, wyjazd za domem w ulicę Garbary. Przejazd ten dziś zabudowany jest łącznikiem bez możliwości przejścia. […] ojciec mój dopiero na drugi dzień postanowił dostać się do swego domu na Wodną. zobaczył, że mieszkanie zostało splądrowane, a ze względu na zniszczenia nie nadaje się do dalszego zamieszkania. Jednak szybko znalazł wolny pokój na Garbarach pod nr. 8 w lokalu nr 8 na drugim piętrze. W kamienicy, w której na iV piętrze mieszkała jeszcze babcia antoninka z synem zbiniem oraz córkami, Halą i  Jadzią. Piwnice w  tym domu na długie cztery tygodnie zamieniono na schron, o czym już pisałem. Po śmierci dziadka Franciszka, w 1937 roku rodzina wyprowadziła się z miesz- kania na Wodnej 16 i zamieszkała przy Garbarach 8 na iV piętrze. Mieszkanie zapisano na najstarszą Jadzię. Razem z nimi zamieszkał także najstarszy tadeusz z rodziną. natomiast zdzisław z ciocią stasią i córkami Janką i Hanią zaraz po wyzwoleniu przeprowadził się na iii piętro i zamieszkał na pokoju po niemieckim „MIEJSCEM MOJEGO URODZENIA JEST UKOCHANY POZNAŃ... lokatorze. Było to wspólne miesz- kanie z paniami Marceliną i Marią Grabowskimi. (Wyzwolenie, s. 85—86) Chciałbym przedstawić jesz- cze jedną nauczycielkę Mamusi, ale z Szkoły Powszechnej nr 15, która mieściła się przy ul. Wielkie Garbary, a mianowicie panią Jadwigę Przybylską. Mama moja do „15” chodziła od pierwszej klasy szkoły podstawowej. Mieszkała wówczas z rodzicami na parterze domu przy ul. Piaskowej nr 1. Kamienica ich stała u styku z Garbarami, a od szkoły dzieliła ją wówczas wąziutka ulica Ewarysta Estkowskiego. Idąc do szkoły musiała minąć niepozorny parterowy budynek szachulcowy z tzw. pruskiego muru, w którym przed wojną była szkoła dla upo- śledzonych dzieci potocznie nazy- wana „dumszule. Budyneczek ten, jak również dawny dom dziadków przy Piaskowej, rozebrano w latach 70. gdy budowano trasę Solną. Edukację w „15” mama moja rozpo- częła w 1928 r., a wychowawczynią 5. Witold Wachowski z mamą i starszym bratem w pierwszej klasie była pani Debecka. Andrzejem, fot. ze zb. autora Już wówczas od kilku lat w szkole nauczała pani Jadwiga Przybylska. Po wojnie, kiedy ja rozpoczynałem naukę, pani Przybylska nadal uczyła i była kierow- nikiem tej szkoły — wówczas z numerem 37, a moją wychowawczynią od pierw- szej klasy była jej siostra, Helena Wachowska. Jadwiga i Helena uczyły też mojego starszego brata Andrzeja. Młodsze moje rodzeństwo chodziło do szkoły nr 40, a potem do „13” przy ul. Północnej. Panią Jadwigę do dzisiaj odwiedzam i zawsze pamiętam o mojej dziś już 100-letniej nauczycielce, cieszącej się wprost fotogra- ficzną pamięcią. Pani Helena Wachowska, rocznik 1901, zmarła w 1990 roku. (Wyzwolenie, s. 88—89) Przed moim urodzeniem rodzice mieszkali na II piętrze domu w lokalu nr 8 przy ul. Garbary, gdyż mieszkanie nasze na Wodnej w ostatnich dniach wojny zostało zniszczone przez bombę lotniczą. Chcąc być blisko swojej matki, na czas porodu Mamusia moja wprowadziła się do babci Antoninki, która mieszkała przy pl. Bernardyńskim la m. 4. Mieszkanie to kilka miesięcy przed moim urodze- niem (jeszcze w czasie walk o Poznań) Ojciec mój wypatrzył i zajął dla babci, która dotychczas mieszkała na IV piętrze, w bardzo przeludnionym lokalu tej samej co my kamienicy. [...] Witold Wachowski 352 W mieszkaniu nr 8 przy ulicy Garbary na ii piętrze rodzice moi zajmowali dość duży, pierwszy po lewej pokój od strony podwórza. Było to czteropoko- jowe mieszkanie, w którym wspólnie zamieszkiwały jeszcze trzy rodziny, między innymi rodzina pana aleksandra standy, który miał dziesięcioro dzieci, w tym dwie pary bliźniaków. Pozostałe pokoje zajmowała pani Łucja Kujawiak z córką Krysią i rodzina magistra farmacji – państwo Żurawscy z córką Basią. Ci ostatni po kilku latach przeprowadzili się na iii piętro do mieszkania po niemieckim lokatorze. Mieszkalne pokoje były połączone amfiladą. Do kuchni przechodziło się korytarzem przez największy pokój. za nim dopiero usytuowana była kuch- nia z oknem na podwórze, za którą znajdował się maleńki pokoik przeznaczony dla służącej. Prowadziły do niego osobne schody na podwórze w prawej oficynie (na ii piętrze tej oficyny mieszkał już wspomniany Henryk Gabryel). Przed wojną w identycznym pokoiku na iV piętrze mieszkała zatrudniona przez babcię gospo- sia Łucja Kujawiak. od 1942 roku do końca wojny po ślubie zamieszkał w nim wujek zdzicho z ciocią stachą i małą Janeczką. Potem zajęli oni mieszkanie po niemieckim lokatorze na iii piętrze. Mieszkali razem z nauczycielką p. Grabowską i jej siostrą do czasu, gdy wujek wybudował willę przy ul. toruńskiej 19. […] Pokoik po rodzinie zdzisława zajęła gosposia, zocha Kapczyńska. zatrudniona została do pomocy przy pielęgnacji chorej i prowadzeniu domu. Potem kilka lat w pokoiku mieszkał pan Leon Rakowski, zatrudniony przez tadeusza w warszta- cie pantofli i trepów (zaopatrywał w materiały potrzebne do produkcji, dorywczo pracował także u wujka zdzicha). (Kamienica przy Garbarach, s. 108–109) Wesołym wydarzeniem z  lat okupacji, jakie w  przekazie zanotowała moja pamięć, to historia z  małpą, którą na iii piętrze naszej kamienicy trzymał w  zamknięciu jeden z  niemieckich lokatorów. Pod jego nieobecność małpka z gatunku kapucynek wydostała się z klatki i ku uciesze gapiów zgromadzonych na ulicy huśtała się na firanie otwartego okna. W pierwszych tygodniach wolności na ulice powróciły tramwaje. W miejsce zniszczonej linii tramwajowej przez most Chwaliszewski w kierunku Śródki jeździł trolejbus. […] z uwagi na coraz większy ruch w mieście latem 1947 poprowadzono nową linię tramwajową nr 5 i 8. Dla jadących teraz wozów z ulicy Podgórnej, przez pl. Wiosny Ludów, strzelecką, ułożono tory przez ul. zieloną, plac Bernardyński i Garbary, pętlę dla nowej trasy utworzono przy rzeźni miejskiej. (Kamienica przy Garbarach, s. 111) opracowała: Justyna Żarczyńska Kronika 355 przegląd wydarzeń maj–lipiec 2017 Rada Miasta Poznania 16 maja W czasie XLVIII sesji Rady Miasta radni przyjęli szereg uchwał nazewniczych. imię tony’ego Halika, podróżnika, dziennikarza i pisarza, otrzymała jedna z ulic na Głuszynie. z kolei prof. Jacek Rychlewski, chemik, jeden z założycieli Poznańskiego Centrum superkomputerowo-sieciowego, został patronem ulicy na Berdychowie. Radni zdecydowali również o zmianie nazw ulic podlegających tzw. ustawie dekomunizacyjnej. W ten sposób ul. Lucjana szenwalda przemianowano na ul. ks. Kazimierza Waseli, Józefa Paszty na Michała sobeskiego, armii Ludowej na Kazimierza spornego, a zygmunta Berlinga na Ryszarda Kaczorowskiego. Rada przyjęła Program Rowerowy Miasta Poznania na lata 2017–2022. obecnie rowerzyści stanowią ok. 4 proc. poruszających się w ruchu miejskim. inicjatorzy Programu chcą zwiększyć tę liczbę do 18 proc. w roku 2030. Kluczowym warunkiem sukcesu jest zapewnienie spójnej sieci dróg rowerowych, która połączy wszystkie dzielnice, a wokół ścisłego centrum umożliwi budowę trasy obwodowej umożliwiającej łatwy dojazd do serca miasta. Łączna długość tras rowerowych ma wynieść 150 km. Radni przegłosowali także nowe zasady przeprowadzania konsultacji społecznych, które mają skuteczniej zaktywizować poznaniaków. Przyjęta uchwała zakłada m.in. ogłaszanie konsultacji na możliwie wczesnym etapie planowania bądź tworzenia projektów. W przypadku, gdy pod wnioskiem o konsultacje podpisze się co najmniej 2 tys. mieszkańców, prezydent miasta nie może odmówić ich przeprowadzenia. inna propozycja dotyczy rozszerzenia form, w jakich mogą się one odbywać (warsztaty dla mieszkańców, wybór propozycji w drodze głosowania czy spacer badawczy). 6 czerwca Radni zebrani na XLIX sesji Rady Miasta udzielili prezydentowi Poznania Jackowi Jaśkowiakowi absolutorium za wykonanie budżetu za 2016 rok. W miejsce planowanych 183 mln zł deficytu miasto osiągnęło 31 mln zł nadwyżki. za udzieleniem absolutorium głosowały kluby Platformy obywatelskiej, zjednoczonej Lewicy oraz radny Prawa do Miasta. opozycyjni radni z klubów Prawa i sprawiedliwości oraz Poznańskiego Ruchu obywatelskiego byli przeciw. 20 czerwca L sesja Rady Miasta, zgodnie z przyjętym w styczniu br. programem leczenia niepłodności metodą pozaustrojową, zatwierdziła wyłonione w drodze konkursu jednostki, które będą je prowadzić. najkorzystniejszą ofertę zaoferował inviMed Europejskie Centrum Macierzyństwa Poznań przy ul. strzeleckiej, dalej Ginekologiczno- -Położniczy szpital Kliniczny Uniwersytetu Medycznego im. Karola Marcinkowskiego przy ul. Polnej oraz iVi sp. z o.o. przy ul. Dąbrowskiego. zdecydowano również o przystąpieniu do sporządzenia miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego dla południowej części Podolan oraz przyjęto gotowy plan dla ulic F. skarbka i szczecińskiej, południowego Junikowa oraz terenu cmentarza przy ul. nowina. W przypadku tego ostatniego plan utrzymuje jego dotychczasowe funkcje. Poza tym radni upoważnili prezydenta miasta do zaciągnięcia zobowiązania finansowego na remont oddziału toksykologii szpitala Miejskiego im. F. Raszei. Całkowita kwota pożyczki ma wynieść 2 mln zł. przegląd wydarzeń 356 29 czerwca Podczas LI uroczystej sesji Rady Miasta nadano godność Honorowego obywatelstwa Miasta Poznania, tytuły zasłużonych dla Miasta Poznania oraz nagrody miasta. W tym roku Honorowe obywatelstwo Miasta Poznania otrzymała archeolog prof. Hanna Kóčka-Krenz pracująca na co dzień w instytucie archeologii Wydziału Historycznego Uniwersytetu im. adama Mickiewicza. Laureatka znana jest z wybitnych osiągnięć naukowych z zakresu historii wczesnego średniowiecza, ze szczególnym uwzględnieniem najnowszych prac badawczych na ostrowie tumskim w Poznaniu i odnalezieniem tam rezydencji pierwszych Piastów. tytuł zasłużony dla Miasta Poznania otrzymali: twórca teatru i szkoły „Łejery” Jerzy Hamerski, kardiolog prof. Marek Jemielity, historyk sztuki prof. Jan skuratowicz, plastyk prof. Wojciech Müller oraz Caritas archidiecezji Poznańskiej, w imieniu którego wystąpił jego dyrektor ks. Waldemar Hanas. nagrodę naukową Miasta Poznania otrzymał chemik prof. Robert Pietrzak, nagroda artystyczna trafiła w ręce fotografa Jacka Kulma, natomiast nagrodę sportową przyznano zapaśniczce Monice Michalik i trenerowi zapasów Mateuszowi Gucmanowi. 7 lipca Rada Miasta przyjęła w czasie LII sesji plan zagospodarowania przestrzennego dla Moraska. Pozostałe uchwały planistyczne to częściowy miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego dla osiedla Czecha i rejonu ulic zbyłowita i Leszka. W mieście przybyły nowe nazwy ulic, m.in. Berberysowa i siedliskowa w rejonie szczepankowa. al. Republik na Winogradach zmieniła nazwę na al. 15 Pułku Ułanów Poznańskich. na starołęce, mimo protestów części mieszkańców, zniknęła ul. Wincentego Pstrowskiego, w miejsce której przedłużono istniejącą już w tym rejonie ul. Romana Maya. nowy zasięg zyskał też park stanisława Moniuszki, który funkcjonuje pod tą nazwą od 1921 roku. zatwierdzono również nowe nazwy dla miejskich skwerów: tajnej organizacji nauczycielskiej (na Wildzie), niezależnego zrzeszenia studentów (w pobliżu parku Moniuszki) oraz Policji Państwowej ii RP (na Łazarzu). Radni odrzucili za to propozycję miana Lotników 302. Dywizjonu Poznańskiego dla nowego ronda na Świerczewie. nazwy nie zmieniła też obecna ulica Marcina Chwiałkowskiego. Według projektu fragment tej ulicy miał odtąd upamiętniać malarza Jana spychalskiego, odcinek zaś od schodów w kierunku pływalni sportowej przyjąć nazwę Chwiałka – dla utrwalenia zwyczajowej nazwy, jaką od lat posługują się poznaniacy. Część mieszkańców nie zgadzała się na zmiany, argumentując, że Marcin Chwiałkowski nie powinien podlegać ustawie dekomunizacyjnej. Po dłuższej dyskusji radni zdecydowali o odroczeniu głosowania nad tą kwestią do czasu uzyskania opinii iPn. zrezygnowali za to z ul. Juliana Leńskiego na Winogradach na rzecz ul. anny German, jednej z najwybitniejszych polskich pieśniarek i kompozytorek drugiej połowy XX wieku. Poznań polityczny 1 maja Działacze Sojuszu Lewicy Demokratycznej z okazji Święta Pracy złożyli kwiaty pod tablicą pamiątkową na pl. Bernardyńskim i pod pomnikiem Poznańskiego Czerwca 1956. 25 maja Na pl. Mickiewicza przedstawiciele nauczycieli, rodziców oraz lokalni politycy demonstrowali pod hasłem 910 tysięcy – żądamy referendum. Protest dotyczył reformy oświaty. 5 czerwca Strajk taksówkarzy zrzeszonych w dziesięciu poznańskich korporacjach trwał od godz. 11 do 13 i objął rejon od ul. Libelta do Świętego Marcina. Kierowcy protestowali przeciwko nieuczciwej konkurencji. Petycję w tej sprawie odebrała wicewojewoda Marlena Maląg. 6 lipca Na pl. Wolności odbył się milczący protest w obronie Youssefa Hadida, imama mieszkającego od 1994 roku w Poznaniu i dyrektora Muzułmańskiego Centrum maj–lipiec 2017 357 Kulturalno-oświatowego, który padł ofiarą rasistowskiego ataku. 16 lipca Na pl. Wolności odbył się pierwszy protest przeciwko planowanym zmianom w sądownictwie. W ciągu następnych kilku dni (18, 19, 20 Vii) opozycja spotykała się tutaj o godz. 21. zebrani stali na placu z zapalonymi świeczkami, latarkami i telefonami komórkowymi, tworząc tzw. łańcuch światła. Czytano fragmenty Konstytucji RP, śpiewano hymn narodowy, głos zabierały osoby publiczne i „zwykli obywatele”. Pod budynkami sądów zapalano świeczki. Wieczorne protesty kontynuowano na pl. Mickiewicza (21 Vii) oraz w parku Kasprowicza nieopodal areny (22, 23, 24 Vii). Po zawetowaniu przez prezydenta RP andrzeja Dudę dwóch z trzech proponowanych ustaw protesty zawieszono. Liczba protestujących przed areną sięgała ok. 15 tys. osób. Sprawy publiczne 1 maja Majówka w Botaniku, Poznań za pół ceny, Wielka majówka UAM (przedłużona do 26 V) – to nazwy plenerowych imprez, które jak co roku umilały poznaniakom czas w pierwszych dniach maja. Telewizja Poznań obchodziła 60-lecie powstania. Wyposażenie techniczne ośrodka zakupiono we Francji, studio mieściło się przy ul. Głogowskiej 14, a pierwszą spikerką była aktorka Janina Mariasówna. 2 maja Biało-czerwone oświetlenie Inea Stadionu, duża flaga powiewająca u strażaków przy ul. Masztalarskiej, uroczystość z koncertem przed Urzędem Wojewódzkim, udekorowana w barwy narodowe Brama Poznania, biało-czerwone tulipany na pl. Wolności i kilka tysięcy rozdanych flag. tak poznaniacy obchodzili Dzień Flagi Rzeczpospolitej Polskiej. 3 maja Obchodom Święta Narodowego Trzeciego Maja patronował prezydent miasta Jacek Jaśkowiak. Kwiaty złożono pod posągiem stanisława augusta Poniatowskiego w ratuszu, mszę św. w farze odprawił bp Damian Bryl. od godz. 11 obchody przeniosły się na pl. Wolności, gdzie zwieńczyła je musztra wojskowa. Ulicami Poznania odbył się i Bieg Biało-Czerwonej (10 km). 5–7 maja Na terenie MTP otwarto 28. Krajową Wystawę zwierząt Hodowlanych. Prezentowano trzodę chlewną, konie, bydło, zwierzęta futerkowe, kozy, owce, drób oraz ryby. Wstęp był bezpłatny. 6 maja Biblioteka Raczyńskich obchodziła 185. rocznicę powstania. Jubileuszowe spotkanie odbyło się w teatrze Wielkim, natomiast w budynku biblioteki zorganizowano dwie okolicznościowe wystawy. 6 maja Od godz. 9 do 17 w hali Arena odbywały się ii targi Kolekcjonerskie. sprzedawano tutaj m.in. szkła artystyczne, numizmaty, srebra, zegary, militaria, stare zabawki, książki i czasopisma, płyty winylowe, mapy i rozmaite dokumenty. 8 maja Dajmy książkom drugie życie, pod takim tytułem Biblioteka Uniwersytecka zorganizowała kiermasz taniej książki. 8–15 maja Kilka poznańskich bibliotek wzięło udział w imprezach Biblioteka. Oczywiście! w czasie tygodnia Bibliotek. 9–11 maja Na terenie Uniwersytetu Przyrodniczego odbyły się V Poznańskie Dni zwierząt Egzotycznych, na które złożyła się konferencja i wystawa. 10–23 maja Po raz dziesiąty zaprezentowano w Poznaniu literaturę, muzykę, sztukę i wybrane dzieła kinematografii w ramach Festiwalu Kultury Ukraińskiej. zorganizowano dyskusje polityczne przegląd wydarzeń 358 i debaty naukowe. Festiwalowe imprezy odbywały się również w pięciu innych miastach województwa. 11 maja Dla ok. 1,4 tys. małych poznaniaków (najczęściej trzylatków) zabrakło miejsc w przedszkolach. 12–14 maja Na terenie MTP już po raz trzynasty odbyły się targi Fit – Expo 2017. Dominowała zdrowa żywność, bieganie, kulturystyka etc. Prezentowano m.in. urządzenia treningowe, odżywki, fitnessową modę oraz specjalistyczne wydawnictwa. imprezie towarzyszyły wykłady i pokazy. W 15 pawilonie MTP odbyły się Viii targi Viva! seniorzy. 12–20 maja Poznań Design Days przemianowano na Poznań Design Festiwal. W tym roku większość wydarzeń, którym towarzyszyło hasło „Urzeczeni”, rozlokowano w rejonie Warty i na pl. Wolności. Przygotowano cykl warsztatów dla dorosłych i dzieci, panele dyskusyjne, wykłady na temat szeroko rozumianego znaczenia rzeki w życiu miasta. to pierwsza odsłona zaplanowanego na trzy lata cyklu Poznań miasto żywiołów. 13 maja–1 czerwca Wykłady, konferencje, pikniki, zawody sportowe, warsztaty oraz zajęcia edukacyjne. Wszystko to zaproponowano rodzinom w czasie V Poznańskich Dni Rodziny. na część zajęć obowiązywały zapisy. W połowie maja ruszył remont – przebudowa Dworca zachodniego PKP. 13–14 maja Ekstremalny Miejski Bieg z Przeszkodami odbył się nad Maltą na pięciu dystansach. 14 maja Przed halą Arena przygotowano jubileuszowy Piknik Rodzinny Radia Poznań. W czasie imprezy wybrano imiona dla radiowych maskotek – koziołków. Młoda poznanianka zaproponowała Cyryla i Hipolita. Były zabawy, konkursy i strefa gastronomiczna – food trucki, w finale zagrały zespoły armia i tsa. 15 maja Około 80 tys. mieszkańców Poznania sprzeciwia się zaplanowanym podwyżkom opłat związanych z wywozem śmieci. 20 maja Po raz trzeci nad Maltą odbył się kolorowy bieg The Color Run (5 km). O godz. 17 rozpoczęła się w Poznaniu Noc Muzeów 2017. Do wszystkich muzeów i wielu innych placówek kultury wstęp był tej nocy bezpłatny. Przygotowano wykłady, warsztaty i koncerty, zorganizowano spacery edukacyjne, m.in. po budynkach UaM oraz śladami Żydów poznańskich. odbyły się gry miejskie i rajdy przygodowe. Liczba instytucji zaangażowanych w organizację imprezy jest z każdym rokiem większa. 21 maja Po raz 20. odbyły się w Poznaniu Dni Lwowa i Kresów Południowo-Wschodnich. odprawiono mszę św. w intencji Kresowian, na starym Rynku przygotowano Piknik Lwowski i Jarmark Galicyjski. statuetką semper Fidelis wyróżniono w tym roku pisarza, dziennikarza i dramaturga Janusza Wasylkowskiego. Most Jordana połączyła z mostem Królowej Jadwigi 1700-metrowa trasa pieszo-rowerowa „Wartostrada”. 22 maja W Muzeum Zamek Górków w Szamotułach wręczono nagrody w XV Konkursie na Wielkopolskie Wydarzenie Muzealne izabella 2017. Poznańskimi laureatami zostali: Grand Prix – dla Muzeum archeologicznego za wystawę czasową Archeologiczne tajemnice palatium i katedry poznańskiego Ostrowa, druga nagroda dla Muzeum Etnograficznego w kategorii Działalność wystawiennicza za wystawę czasową [Nie]święte macewy codziennego użytku, trzecią nagrodę za wystawę plenerową Czerwiec ‘56. Nie karmi się maj–lipiec 2017 359 kulami ludzi, którzy wołają o chleb otrzymało Muzeum Powstania Poznańskiego Czerwca 1956, czwarta nagroda przypadła Muzeum archeologicznemu za program edukacyjny Pokolenie 966 – świt wielkich przemian, piątą nagrodą wyróżniono Muzeum archidiecezjalne za program edukacyjny 1050-lecie Chrztu Polski, szósta nagroda za prace konserwatorskie powędrowała do Muzeum archeologicznego za Konserwacje zabytków z badań archeologicznych na Starym Rynku w Poznaniu, siódme wyróżnienie otrzymało Wielkopolskie Muzeum niepodległości za publikację Filmowy Poznań II Rzeczypospolitej. Impresje. 23 maja Anglojęzyczna audycja Erasmus Evening, nadawana na antenie uniwersyteckiego Radia Meteor, została nagrodzona Europejską nagrodą dla Młodzieży im. Karola Wielkiego, przyznawaną co roku przez Parlament Europejski i Fundację nagrody im. Karola Wielkiego. Uroczystość miała miejsce w akwizgranie. 23–25 maja Międzynarodowe Targi Energetyki EXPoPoWER i Międzynarodowe targi Energii odnawialnych GREEnPoWER otwarto na terenie MtP. W imprezach wzięło udział 150 wystawców z Grecji, szwecji, szwajcarii, Chin, niemiec i Polski. 24 maja W Teatrze Muzycznym wręczono nagrody na najlepszą Poznańską inicjatywę Pozarządową. W kategorii Edukacja przyznano ją projektowi Powstanie nowoczesnej, przyjaznej i w pełni darmowej niepublicznej szkoły podstawowej i gimnazjum Otwarte Drzwi, dedykowanej dzieciom niepełnosprawnym (stowarzyszenie na Rzecz osób niepełnosprawnych „otwarte Drzwi”). W kategorii Kultura nagrodzono projekt Biblioteka Domu Bajek (Fundacja Jak Malowana). W kategorii sport nagrodę przyznano projektowi Fregata Family Cup (Fregata swimming sp. z o.o.). W kategorii Środowisko za najlepszy uznano projekt Udostępnienie edukacyjne i turystyczne rezerwatu Meteoryt Morasko (Polskie towarzystwo ochrony Przyrody salamandra). najlepszym w kategorii zdrowie został projekt Wakacje jednego dnia (stowarzyszenie Mali Bracia Ubogich). nagrodę specjalną Mieszkańców w głosowaniu internetowym przyznano projektowi I Festiwal filmów odpowiedzialnych 17 celów (Fundacja Res severa). 25 maja W konkursie na Bryłę roku 2016 zwyciężył gmach poznańskiej serwerowni Beyond.pl, którą wybrano spośród dziesięciu nominowanych budynków z całego kraju. Głos na poznański budynek oddało 14 061 internautów. serwerownię stojącą przy ul. Dziadoszańskiej zaprojektowali architekci z pracowni ELD Poland. 26 maja Na pl. Wolności rozegrano pierwszą część zawodów o Puchar Polski BMX Mini Ramp. 26–28 maja W parku Jana Pawła II na Łęgach Dębińskich przez trzy dni trwała wielka studencka impreza muzyczna Juwenalia 2017. Rozpoczęła się od przekazania studentom kluczy do bram miasta przez prezydenta J. Jaśkowiaka. Karnet na koncerty kosztował 60 zł. Kino pod chmurką, grill, zabawy dla dzieci i „słodkie lenistwo”. W ten sposób zainaugurowano sezon na Przystani Rzecznej stary Port nad Wartą. 27 maja Na Jeziorze Maltańskim 49 obsad uczestniczyło w 3. Poznań Canoe Challenge. Po nich na tor wypłynęli uczestnicy iX mistrzostw szkół w wyścigach „smoczych łodzi”. 28 maja Pod hasłem „Razem dla Rodziny” rozpoczął się na ostrowie tumskim ogólnopolski Festyn Rodzinny. Były zabawy, bezpłatne badania lekarskie, loteria fantowa, zjeżdżalnie i koncert arki noego. organizatorem 10. edycji tej imprezy był Caritas archidiecezji Poznańskiej i Urząd Miasta Poznania. 28–30 maja 39 drużyn z czterech województw rywalizowało na pl. Wolności w akademickich Mistrzostwach Polski w siatkówce Plażowej. przegląd wydarzeń 360 29 maja–4 czerwca XXI Biennale Sztuki dla Dziecka odbywało się pod hasłem „Do śmiechu”. Dla dzieci w wieku 4–15 lat przygotowano 100 spektakli, spotkań, warsztatów i koncertów. Całość podzielono na cztery grupy: Drogę tradycji, Drogę wspólnego tworzenia, Drogę radości i zabawy, Drogę muzyki. 31 maja Przez cały tydzień trwały 28. Dni Łazarza. Była kolorowa Parada Łazarska, kontynuacja zeszłorocznej wystawy fotograficznej (w witrynach sklepów) Ulica Głogowska 26–84. Historia miejsca – pamięć o miejscu, zawody sportowe, spacery z przewodnikami po dzielnicy, zbiórka charytatywna i festyn w parku Wilsona. 1 czerwca Na Ratajach, Wildzie, Szelągu i Chwaliszewie otwarto miejskie plaże. Według European Cycling Challenge Poznań znalazł się na Vii miejscu wśród najbardziej rowerowych miast Europy. 1–5 czerwca Na Starym Rynku rozpoczął się Jarmark Francuski. sprzedawano croissanty, bagietki, wędliny, wiele gatunków serów, słodyczy i wina. sprzedawcy i producenci z Francji przywieźli tkaniny, mydła oraz lawendę. 4 czerwca W rocznicę wyborów kontraktowych 1989 roku w parku Jana Pawła ii odbył się piknik rodzinny Wszyscy dla wolności, zorganizowany przez Miasto i Komitet obrony Demokracji. Biegową imprezę dla dzieci Kids Run IV (na dystansach 100–800 m) przygotowano na stadionie golęcińskim. 6 czerwca W finale konkursu Młodzi organicznicy XXI dla studentów poznańskich uczelni publicznych wyróżniono 13 osób z UaM, Politechniki Poznańskiej oraz Uniwersytetu Medycznego. 6–9 czerwca Nowoczesne dokonania przemysłowe prezentowano na targach branżowych itM Polska. Całość prezentacji podzielono na siedem salonów: Mach-Tool – obrabiarki i narzędzia, Surfex – obróbka powierzchni, Hape – Hydraulika, pneumatyka, napędy, Metalforum – Metalurgia, hutnictwo, przemysł metalowy, Welding – spawalnictwo, Nauka dla gospodarki – Dorobek naukowy instytutów badawczych, BHP – Bezpieczeństwo pracy w przemyśle. Równolegle odbywały się targi Kooperacji Przemysłowej subcontracting oraz subcontracting itM Meetings. 8 czerwca Ptasi azyl otwarto przy Uniwersytecie Przyrodniczym. Dotąd funkcjonował w nowym zoo. 9 czerwca Piknik rodzinny i jubileuszowy tort uświetniły 45. rocznicę uruchomienia kolejki Maltanka, kursującej nad Maltą na trasie 3850 m. 10–25 czerwca Około stu wystawców brało udział w 42. Jarmarku Świętojańskim. sprzedaży m.in. biżuterii, galanterii, pieczywa, słodkości, wędlin, staroci i pamiątek towarzyszył program artystyczny. 10 czerwca Druga Gala Iron Warriors Team odbyła się w arenie. Walczyły drużyny z Moskwy, zabrza, Wałbrzycha i Poznania. najlepsi okazali się poznaniacy. 11 czerwca Do parku Jana Pawła II przyjechali na zlot Retroweriada właściciele rowerów wyprodukowanych w latach 1955–1965. Marsz dla Życia przeszedł ulicami centrum miasta pod hasłem „Każdy jest ważny”. Pozdrowienia dla jego uczestników przesłał papież Franciszek. maj–lipiec 2017 361 12 czerwca W rankingu Perspektyw na najlepsze polskie wyższe uczelnie w 2017 roku Uniwersytet im. adama Mickiewicza zajął 4. miejsce, na 19. sklasyfikowano Uniwersytet Medyczny, 20. miejsce przypadło Politechnice Poznańskiej. 13 czerwca Na UAM powstało Centrum Dokumentacji Europejskiej, które jest ogniwem ogólnoeuropejskiej sieci Europe Direct. 14 czerwca Przy Centrum Medycznym HCP otwarto Centrum zdrowia Psychicznego. 16–18 czerwca 500 zawodników z 39 krajów rywalizowało na torze regatowym Malta w zawodach Pucharu Świata w wioślarstwie. 18 czerwca Na pl. Wolności odbyła się garażowa wyprzedaż odzieży, płyt, książek i wszelkich rozmaitości, z której dochód zasilił Polskie Centrum Pomocy Międzynarodowej pomagające m.in. w syrii. 28 czerwca Tegoroczne obchody 61. rocznicy Poznańskiego Czerwca 1956 rozpoczęły się 18 czerwca mszą św. w kościele pw. zmartwychwstania Pańskiego. 11 czerwca pod pomnikiem Poznańskiego Czerwca 1956 spotkała się młodzież z poznańskich szkół. Mszę św. i składanie kwiatów pod tablicami pamiątkowymi zorganizowano 25 czerwca. Dwa dni później „odsłonięto” skwer Jana suwarta (w pobliżu mostu Rocha) oraz zaaranżowano spotkanie władz miejskich i wojewódzkich z kombatantami. 28 czerwca uroczystości rozpoczęły się o godz. 6 rano na Wildzie, uroczystość centralna miała miejsce o 18.30 przed najważniejszym czerwcowym pomnikiem na pl. Mickiewicza. Przy ul. Nowowiejskiego oddano do użytku tzw. mieszkanie treningowe, mające pomagać niepełnosprawnym intelektualnie w zdobywaniu samodzielności i uczyć życia we wspólnocie. Każde mieszkanie oprócz lokatorów ma opiekuna z organizacji pozarządowej. to już 12. tego rodzaju miejsce w Poznaniu, w planach jest 38 kolejnych. 1 lipca Cmentarzami na Junikowie i Miłostowie zarządzać będzie miejska jednostka budżetowa Usługi Komunalne z siedzibą przy ul. 23 Lutego. od 1975 roku zajmowała się tym spółdzielnia Pracy „Uniwersum”. Rocznie na obu cmentarzach odbywa się około 3,5 tys. pogrzebów. 6 lipca Spod katedry wyruszyła 83. Poznańska Pielgrzymka Piesza na Jasną Górę. Uczestnicy szli pod hasłem „Jesteśmy koroną Maryi” i mieli do pokonania ok. 380 km. 7 lipca W Teatrze Wielkim obchodzono 35-lecie samorządu Radców Prawnych. 14–16 lipca Policyjna akcja „Prędkość” wykazała, że 2/3 kierowców jeździ po Poznaniu zbyt szybko. 15 lipca W połowie miesiąca zakończono rewitalizację parku Górczyńskiego, który powstał w latach 50. XX wieku na terenie dawnego cmentarza ewangelickiego. Poznaniacy 2 maja Zawodniczka Grunwaldu Poznań Monika Michalik zdobyła złoty medal na zapaśniczych mistrzostwach Europy w nowym sadzie w kategorii do 63 kg. Abp Stanisław Gądecki został konfratrem zakonu paulinów na Jasnej Górze. przegląd wydarzeń 362 9 maja „Dziennikarskie koziołki” przyznawane przez oddział Wielkopolskiego stowarzyszenia Dziennikarzy RP otrzymali w tym roku: Ewa siwicka tVP Poznań – nagroda główna, Katarzyna sklepik – „Głos Wielkopolski”, zenon Bosacki – nestor zawodu oraz Kacper Witt – adept zawodu. 28 maja Poznańscy wioślarze Wiktor Chabel (Posnania RBW) i adam Wicenciak (KW-04 Poznań) zdobyli srebrny medal Mistrzostw Europy w czeskich Racicach. 2 czerwca Dyrektor Biblioteki Raczyńskich anna Gruszecka została wyróżniona nagrodą Rady Fundacji Kultury Polskiej w Poznaniu za budowanie społeczeństwa obywatelskiego w dziedzinie kultury. 5 czerwca W konkursie fotograficznym Grand Press Photo w kategorii Ludzie zwyciężył fotograf „Głosu Wielkopolskiego” Łukasz Gdak. 8 czerwca Nowym prezesem Towarzystwa Muzycznego im. Henryka Wieniawskiego w Poznaniu została alina Kurczewska. 10 czerwca Dyrektora artystycznego Teatru Wielkiego Gabriela Chmurę wyróżniono złotym medalem zasłużony Kulturze Gloria artis. 11 czerwca Najlepszym motorniczym w mieście został pracujący w MPK od 14 lat Mieszko Wieczorek. 28 czerwca Jolanta Hajdasz będzie nową dyrektor Centrum Monitoringu Wolności Prasy przy stowarzyszeniu Dziennikarzy Polskich. 6 lipca Stanowisko dyrektora Biblioteki Uniwersyteckiej objęła Małgorzata Dąbrowicz, zastępując artura Jazdona, który pełnił tę funkcję 25 lat. Wykłady, prelekcje, spotkania 4 maja W ramach cyklu Poznański sposób na niepodległość (PTPN) Maciej Kowalczyk mówił o władzach Prowincji Poznańskiej w latach 1848–1918. z kolei zbigniew Przychodniak wygłosił wykład Mickiewicz i inni. Wielkopolska romantyczna (18 maja). 8–14 maja Przez tydzień trwały w Poznaniu i kilkunastu innych miastach w Polsce wykłady i warsztaty w ramach iii ogólnopolskiego Festiwalu Myślenia Projektowego. tym razem zajmowano się budowaniem zaufania społecznego. 12 maja Prelekcję Czego nie widać? Sekrety konserwacji: Sofonisba Anguissola „Gra w szachy” przygotowały w Muzeum narodowym H. Kutzner, K. sibilska i a. Michnikowska. 13 maja Magdalena Piotrowska wygłosiła w Muzeum narodowym wykład z cyklu Gabinet Rycin prezentuje, który poświęciła pracy Kesaia Eisena Wycieczka dla obejrzenia kwitnących wiśni. 15 maja Tegoroczny Poznań Poetów odbył się pod hasłem „Miasto otwarte”. W jego ramach zorganizowano m.in. trzy spotkania z cyklu Seryjni Poeci, obchodzono 85. urodziny Krystyny Miłobędzkiej, otwarto sesję na temat poezji aleksandra Wata oraz wręczono Poznańskie nagrody Literackie. W tym roku przyznano ją tadeuszowi sławkowi, poecie, tłumaczowi i literaturoznawcy związanemu maj–lipiec 2017 363 z Uniwersytetem Śląskim. stypendium im. s. Barańczaka otrzymała poetka Małgorzata Lebda za Matecznik, tom poezji wydany w 2016 roku. Uroczystość miała miejsce w sali Wielkiej zamku (19 V). 16–17 maja W Collegium Iuridicum Novum odbył się Vi Kongres Kół naukowych UaM pt. Społeczeństwo obywatelskie. 18 maja W Centrum Kongresowym MTP przez trzy dni obradował XViii zjazd naukowy Polskiego towarzystwa Diabetologicznego pod hasłem „Cukrzyca warta poznania”. W naszym kraju choruje na nią około 3 mln osób. 18–21 maja Pierwsza edycja Festiwalu Frassatiego to filmy, impreza na dziedzińcu Urzędu Miasta, muzyka i sprzedaż książek. Festiwalowi patronował błogosławiony misjonarz Pier Giorgio Frassati. 21 maja W foyer Teatru Wielkiego w ramach cyklu Herbatki z Pegazem odbyło się spotkanie z andrzejem ogórkiewiczem. 27 maja W ramach cyklu Świat obrazów o pracy Władysława Ślewińskiego Stara Bretonka mówił w Muzeum narodowym Michał Haake. 30 maja W World Trade Center odbyła się konferencja starająca się m.in. odpowiedzieć na pytanie, czy Poznań traci swoje znaczenie (liczba mieszkańców, edukacja, kultura, transport). 1 czerwca Miron Urbaniak wygłosił w ramach cyklu Poznański sposób na niepodległość (PtPn) wykład pt. Od Wielkopolski drewnianej do murowanej. Drugą czerwcową prelekcję, (22 Vi) W drodze do niemieckości? Żydzi w Wielkim Księstwie Poznańskim 1848–1914, przygotował Rafał Witkowski. 3 czerwca Lato na Madalinie (nieczynna zajezdnia tramwajowa przy ul. Madalińskiego) to nowo otwarte miejsce, gdzie można spędzać czas we wszystkie weekendy wakacji. 5 czerwca W ramach Sceny Trzeciej w teatrze nowym odbyły się dwa spotkania z cyklu Czytnik (także 27 Vi). 13 czerwca W czasie Czwartku Literackiego o Prozie przeciwko złu rozmawiały Joanna Bednarek i sylwia Chutnik. 18 czerwca Victoria Nowak gościła w teatrze Wielkim na kolejnym spotkaniu z cyklu Herbatki z Pegazem. 23 czerwca W poniedziałki i wtorki od godz. 10 do 18, w środy, piątki, soboty i niedziele od 10 do 21, i w czwartki od 10 do 24 MtP zapraszały na swój teren w ramach akcji Lato na Targach 2017. Na dziedzińcu Urzędu Miasta ruszył cykl imprez kulturalnych pod wspólnym tytułem Lato na Wolnym. We wszystkie lipcowe soboty i niedziele z inicjatywy Bramy Poznania iCHot organizowano bezpłatne wycieczki po ostrowie tumskim. Na początku lipca ruszył cykl imprez (warsztaty, wystawy uliczne, koncerty) Kulturalny Stary Rynek. 1 lipca W ramach spotkań (PTPN) Poznański sposób na niepodległość po Dzielnicy zamkowej oprowadzał prof. andrzej Gulczyński. 3–17, 17–21 lipca Po raz 18. przygotowano dla dzieci i młodzieży (5–14 lat) Letnie Pogotowie Sztuki. spotkania artystyczne: plastyczne, muzyczne i projektowe przegląd wydarzeń 364 odbywały się w pierwszej połowie miesiąca w Parku Cytadela i w parku obok starego Browaru. 5 lipca Cykl warsztatów Mały archeolog i wielkie budowle zorganizowało dla dzieci w lipcu Muzeum archeologiczne. 7 lipca Cykl spotkań Świat małych odkrywców przygotowało dla dzieci w lipcu Muzeum narodowe. 16 lipca Jak co roku, już po raz 19. na dziedzińcu Urzędu Miasta i kościoła farnego miała miejsce impreza Warkocz Magdaleny. o 12.30 odprawiono mszę św. w farze, po której aż do wieczora trwał festyn z muzyką i smakołykami. najdłuższym warkoczem mogła się w tym roku pochwalić iwona Jaworska (157 cm). 22 lipca Prof. Przemysław Matusik oprowadzał po miejscach związanych z historią PtPn w ramach cyklu Poznański sposób na niepodległość. Teatr, muzyka, film 1 maja Ruszył letni sezon muzyczny w KonteneraRt. 8 maja Nigel Kennedy, skrzypek od lat związany z Polską, zagrał w auli Uniwersyteckiej własną interpretację Czterech pór roku Vivaldiego oraz kompozycje ze swojej ostatniej płyty My World. 10 maja Spektakl według Płomieni stanisława Brzozowskiego wyreżyserowała na scenie Malarni teatru Polskiego aneta Groszyńska- -Liweń. 12 maja W CK Zamek odbył się III Festiwal Filmów nieCodziennych – prezentacja obrazów filmowych z udziałem osób niepełnosprawnych. 12–13 maja Studenci Politechniki Poznańskiej byli organizatorami dwudniowej plenerowej imprezy muzycznej Polibuda Open Air 2017. 13 maja Majową premierą w Teatrze Wielkim była Anna Karenina Rodiona szczedrina, balet w trzech aktach na podstawie powieści Lwa tołstoja z choreografią tomasza Kajdańskiego. Madagaskar, musical, którego pierwowzorem był film animowany (2005), wystawiono w teatrze Muzycznym. spektakl wyreżyserował Jerzy Jan Połoński. W ramach XI Wiosny Muzycznej u Luteranów w kościele Łaski Bożej odbyły się w maju trzy koncerty (także 20 i 27 V) z utworami m.in. Mozarta, Vivaldiego, Mendelssohna-Bartholdy’ego. 15 maja O 19 rozpoczął się w Sali Ziemi koncert amerykańskiego gitarzysty jazzowego Pata Metheny’ego z jego nowym zespołem. 18–28 maja X Spotkania Teatralne Bliscy Nieznajomi poświęcono Historiom osobistym. inauguracyjnym spektaklem w teatrze Polskim była Pieśń czarownic Maliny Prześlugi w reżyserii Michała Buszewicza oraz Ewy i zbigniewa Łowżyłów. Wydarzeniom teatralnym towarzyszyły seanse filmowe w kinie Muza. 20 maja Utwory J. Zarębskiego i J. Brahmsa grano w czasie 461. Koncertu Poznańskiego Filharmonicy kameralnie w auli nova. 20–21 maja W sobotę w czterech poznańskich kościołach odbyły się koncerty w ramach drugiej Nocy maj–lipiec 2017 365 Chórów (godz. 19.15, 20.30, 21.45, 23). Koncert finałowy w katedrze miał miejsce w niedzielę. noc dedykowana był księdzu prałatowi szymonowi Daszkiewiczowi, dyrektorowi Poznańskiego Chóru Katedralnego. 24 maja Kino Muza zaprosiło dzieci niewidzące i niesłyszące na oscarowy film Zwierzogród z audiodeskrypcją. 25–27 maja Polski Teatr Tańca prezentował w auli artis trzy premiery: Dziad_kopia.doc, Niech żywi grzebią umarłych i Gorycz, składające się na Wieczory dziadowskie. Tryptyk. 25–28 maja Maciej Fortuna i Wacław Zimpel zagrali na wieży ratusza Hejnał Wolności, inaugurując Xii Festiwal Made in Chicago. Wydarzenia muzyczne i wystawowe tegorocznej edycji odbywały się w scenie na Piętrze, Kontenerarcie, Meskalinie i CK zamek. Wystąpili m.in.: Makaya McCraven, Grażyna auguścik, Dee alexander, Poznań Jazz Philharmonic orchestra. 26 maja Gościem kolejnego koncertu z cyklu Gwiazdy światowych estrad była w auli Uniwersyteckiej skrzypaczka Ji Yoon Lee. 27 maja Dramat Witolda Gombrowicza Iwona, księżniczka Burgunda wyreżyserowała w teatrze nowym Magdalena Miklasz. Joan Baixas wyreżyserował w teatrze animacji autorski spektakl o życiu i twórczości portugalskiego artysty Fernanda Pessoi pt. Diablo. 28 maja Anna Niedźwiedź jest założycielką nowego poznańskiego teatru Cortiqué, otwartego przy ul. Mansfelda 4. Pierwszą premierą na nowej scenie był spektakl Cylia. 8–11 czerwca Andrzej Strug, Iva Bittová, Mari Boine, Taraf de Haidokus wystąpili na tegorocznym 10. Festiwalu Ethno Port Poznań. Koncertom towarzyszyły zajęcia edukacyjne, potańcówka i projekcje filmowe. 9 czerwca Pianista i dyrygent Christian Zacharias był gościem cyklicznego koncertu Gwiazdy światowych estrad w auli Uniwersyteckiej. 10 czerwca W Teatrze Wielkim wystawiono Czarodziejski flet Wolfganga amadeusa Mozarta w reżyserii sjarona Minailo. 16–25 czerwca Tegoroczny Malta Festival Poznań miał dwóch kuratorów, chorwackiego reżysera teatralnego oliviera Frljića i Gorana injaca – dyrektora artystycznego słoweńskiego teatru Młodych. Działania artystyczne odbywały się pod hasłem „Platforma Bałkany”. Poza spektaklami, festiwal zapraszał na koncerty, warsztaty i spotkania. na pl. Wolności wybudowano Generator Malta. Cykl dyskusji o współczesności zapoczątkowało spotkanie z adamem Michnikiem. Dodatkowego napięcia dostarczyła w tym roku decyzja ministra kultury Piotra Glińskiego o cofnięciu dotacji dla Malty. około 1800 osób oraz wielkopolskie firmy przekazały festiwalowi 300 tys. zł – równowartość wycofanej dotacji. 17 czerwca Koncertem w Auli Uniwersyteckiej pt. Ulubione utwory druha uczczono 5. rocznicę śmierci stefana stuligrosza. 19 czerwca W kościele Jezuitów zainaugurowano koncerty Poznań Baroque Festiwal. 23 czerwca Koncertem w Auli Uniwersyteckiej przypomniano zdzisława Dworzeckiego i zdzisława Śliwińskiego. Występ chóru przegląd wydarzeń 366 filharmonii z Brna zakończył tegoroczny sezon Filharmonii Poznańskiej. 29 czerwca Dziesięcioma koncertami na Śródce uczczono 10. rocznicę otwarcia mostu Jordana (7 Xii 2007 r.). 30 czerwca W kościele pw. Wszystkich Świętych z inicjatywy towarzystwa im. H. Wieniawskiego zorganizowano koncert wybitnego skrzypka Gidona Kremera i skrzypaczki Clary-Jumi Kang. Portret trumienny Kuby Wojtaszczyka wyreżyserował w teatrze Polskim Michał Kmiecik. lipiec Jak zawsze w lipcu można było skorzystać z oferty kin pod gołym niebem. seanse odbywały się w King Cross Marcelin, na Dziedzińcu sztuki starego Browaru, na skwerze Rybaki, nad Maltą, na Dziedzińcu zamkowym oraz w smochowicach. Scena na Quadro to nowy cykl koncertów letnich na starym Rynku. We wszystkie środy lipca i sierpnia odbywały się koncerty w ramach sceny Letniej akademii Muzycznej. Koncertowano w auli im. s. stuligrosza i na Wolnym Dziedzińcu Urzędu Miasta. 2 lipca Na tarasie Restauracji Meridian już po raz 20. odbywały się w lipcowe niedzielne popołudnia Koncerty sołackie. 4 lipca Spektakle, warsztaty i spotkania z rodzicami złożyły się na cykl całodziennych spotkań Sztuka szuka malucha. Liczba uczestników to około 2,5 tys. osób. 6 lipca O godz. 20 rozpoczynały się w lipcu w kościele farnym Staromiejskie koncerty organowe z udziałem artystów polskich i zagranicznych. 7 lipca Otwarto jubileuszowy X Festiwal Filmów animowanych animator 2017. tegoroczna impreza zbiegła się z 70-leciem polskiego filmu animowanego. odbyło się około 300 pokazów. Gośćmi imprezy byli Witold Giersz, nestor animacji, uhonorowany Kryształowym Pegazem, i David silverman, twórca m.in. Simpsonów. Grand Prix – złotego Pegaza jury przyznało filmowi A Dad w reżyserii Roberta Cambrinusa z austrii. srebrnego Pegaza wręczono australijczykowi Dennisowi tupicoffowi za film A photo of mine, a Brązowego Pegaza zdobył tom schroeder z Usa za Lot wróbla. od 14 lipca wszystkie nagrodzone filmy można było obejrzeć w kinie Muza. 8 lipca Tegoroczną, ósmą trasę ogólnopolskich koncertów Męskie granie rozpoczęto w poznańskim Parku Cytadela. Wystawy 9 maja W Bibliotece Uniwersyteckiej otwarto ekspozycję Rektorzy Almae Matris Posnaniensis 1919–2019. Cz. 1: 1919– 1939. 10 maja Malarstwo Wandy Elżbiety Gostyńskiej pokazano na ekspozycji Przestrzeń intuicji w Galerii Profil. 12 maja W Galerii Piekary prezentowano prace Urszuli Kluz-Knopek na wystawie Zmierzch. Dialog straconych sensów to wystawa Kirilla Datsouka w Muzeum archidiecezjalnym. 14 maja W Muzeum Henryka Sienkiewicza otwarto wystawę czasową Moś to był ktoś, poświęconą maj–lipiec 2017 367 wielkiemu kolekcjonerowi, kustoszowi i twórcy tegoż muzeum ignacemu Mosiowi. 17 maja Ikony współczesnych artystów ukraińskich wystawiono w Galerii U Jezuitów. 18 maja Prace Rinko Kawauchi znalazły się na wystawie Moment przygotowanej w Galerii Fotografii pf. 20 maja Dwadzieścia lat polskich wykopalisk w Sakkarze to wystawa otwarta w Muzeum archeologicznym. 26 maja O godz. 18 w Galerii Miejskiej Arsenał otwarto wystawę finałową X Biennale Grafiki studenckiej Poznań 2017. 28 maja Ekspozycję Archeologia jako źródło inspiracji – prace holenderskiego malarza Jana Vostersa otwarto w salach Muzeum archeologicznego. 30 maja Wystawę stereografii z kolekcji tomasza Bielawskiego Legowiska pokazywano w Fotoplastykonie. 1 czerwca W Dniu Dziecka w Arsenale otwarto wystawę znanej ilustratorki wydawnictw dziecięcych Emilii Dziubak. Uniwersytet Artystyczny w Poznaniu (UAP) oraz 25 poznańskich galerii sztuki zapraszało na i Poznański tydzień sztuki. idiomem artystycznych wydarzeń był „Retusz”. 7 czerwca Prace Sławomira Kuszczaka i Marcina Berdyszaka można było oglądać na wystawie Figury i geometria w Galerii Profil. 22 czerwca W zamkowej Sali Wystaw otwarto wystawę Piotra C. Kowalskiego Obrazy przejściowe – Zamek. 23 czerwca Galeria Piekary przygotowała wystawę prac dziewięciu polskich artystek: i. Gustowskiej, z. Kulik, a. Kutery, t. Murak, natalii LL, J. Marcolli, E. Partum, t. tyszkiewicz i M. Pinińskiej-Bereś pt. Dama w lustrze. Strategie artystyczne kobiet w latach 70. XX w. Teledyski animowane Łukasza Rusinka pokazano w Galerii Miejskiej arsenał. zaprezentowano także propozycje dla polskiego pawilonu Biennale w Wenecji – Płot, autorstwa Dominika Lejmana. 5 lipca Andrzej Kołodziejczyk wystawiał swoje prace na wystawie czasowej w Galerii Profil. 13 lipca Na dziedzińcu Muzeum Archeologicznego otwarto ekspozycję biżuterii Marii Magdaleny Kwiatkiewicz. Ponad miesiąc trwały wystawy projektów meblarskich pedagogów, dyplomantów i studentów UaP we wszystkich miejskich galeriach należących do uczelni. 15 lipca Wystawę ikon pisanych współcześnie w ramach zajęć Uniwersytetu trzeciego Wieku przygotowało Muzeum archidiecezjalne. 28 lipca Zaćmienie, wystawę prac absolwentki UaP izabeli sitarskiej otwarto w Galerii Miejskiej arsenał. tego samego dnia odbył się tam wernisaż wystawy Polska okładka płytowa. przegląd wydarzeń 368 Varia W 2016 roku nocowało w Poznaniu 1,4 mln turystów, co jest poznańskim rekordem. 8 maja Po raz kolejny rozpoczęto w mieście 14-dniową akcję deratyzacyjną. 170 nowych koszy na śmieci stanęło na starym Mieście w ramach projektu „Czyste stare Miasto”. 9 maja Słoń na Wildzie (film umieszczono w internecie) to część kampanii, która ma zachęcić poznaniaków do sprzątania odchodów po swoich psach. 10 maja W Dzień Sportu UAM pobito w Poznaniu rekord Guinnessa. Przysiady robiło jednocześnie ok. 2,9 tys. osób. 11 maja Dywan kwiatowy w kształcie rowerzysty (temat: Poznań życzliwy cyklistom) usypano z około miliona płatków tulipanowych w pięciu kolorach w parku przed teatrem Wielkim. 15 maja Cztery nowe latarnie stojące przy ulicy za Bramką, zaprojektowane przez pracownię Ultra architects, służą nie tylko do oświetlenia ulicy, ale są też domkami lęgowymi dla ptaków. z unikatowej propozycji „lamp w ciąży”, jak je nazwano, skorzystały jak dotąd sikorki. 2 czerwca Na miejscu kina Bałtyk rozebranego w 2003 roku stanął 16-piętrowy budynek, inspirowany architekturą modernistyczną. Powierzchnia całkowita biurowca wynosi 25 tys. m2. Punkt widokowy znajduje się na 12. piętrze. 15–18 czerwca Poznański trawnik piwny zgromadził w Forcie Vi przy ul. Lutyckiej 115 producentów piwa. Degustacji towarzyszyło kilkanaście koncertów. 24 czerwca Na pływalni przy ul. Chwiałkowskiego otwarto sezon letni. 7 lipca Na Ratajach na szczycie jednego z domów „odsłonięto” mural z przedstawieniami twarzy mieszkańców tej dzielnicy. 15 lipca Pod Kaponierą powstał dwupoziomowy parking dla 240 samochodów. Do końca sierpnia można było w tym miejscu parkować za darmo. 30 lipca Najstarsza poznańska trasa rowerowa skończyła 25 lat. Prowadziła z osiedla Lecha przez most Rocha na plac Kolegiacki. obecnie mamy w mieście 130 km dróg rowerowych.

  KMP_2017-04.pdf

  POZnań Patronat Honorowy Prezydenta Miasta Poznania Patronat honorowy Przewodniczący Rady Miasta Poznania Grzegorz Ganowicz KRoniKa Miasta Poznania 2017/4 Mieszczanie redaktor prowadzący Piotr Korduba Wydawnictwo Miejskie Posnania Wydawca: Wydawnictwo Miejskie Posnania ul. F Ratajczaka 44, 61-728 Poznań tel. 61 854 07 62, www.wmposnania.pl Kwartalnik wydawany pod patronatem Rady Miasta Poznania Kolegium redakcyjne: Przemysław Matusik (przewodniczący i redaktor naczelny), Magdalena Mrugalska-Banaszak (zastępca redaktora naczelnego), Jerzy Borowczyk, Tomasz Jurek, Piotr Korduba, Piotr Marciniak, Maria Teresa Michałowska-Barłóg, Krzysztof Podemski, Jan Skuratowicz, Bogdan Walczak Przedstawiciel Rady Miasta: Antoni Szczuciński Sekretarz redakcji: Piotr Grzelczak piotr.grzelczakQwm.poznan.pl Redaktor prowadzący: Piotr Korduba Redakcja: Piotr Grzelczak Korekta: Anna Nowotnik Projekt okładki: Studio Graficzne Wydawnictwa Miejskiego Posnania Zdjęcie na czwartej stronie okładki: Bogusława i Czesław Kowalscy na tle mebli własnego projektu, 1962 r., fot. ze zb. prywatnych Skład i przygotowanie do druku: Wojciech Szybisty, Studio Graficzne Wydawnictwa Miejskiego Posnania ISSN 0137-3552 UI POZnan spis treści od redakcji ............................................................................................................................. 7 Co to takiego? Krzysztof Podemski Od stanu mieszczańskiego do nowej klasy średniej .................................................... 11 tomasz Jurek Mieszczańskość poznańska (i nie tylko) w wiekach średnich .................................... 22 Bernadetta Manyś Słów kilka o mieszczaństwie doby wczesnonowożytnej (XVI–XVIII w.) na przykładzie Poznania .............................................................................................. 37 Krzysztof a. Makowski Mieszkańcy Poznania w I połowie XIX wieku ........................................................... 51 Witold Molik „Zwyczajni ludzie w dobrym gatunku”. Polskie drobnomieszczaństwo w Poznaniu i innych miastach wielkopolskich w XIX i na początku XX wieku ..... 67 W stronę współczesności Krzysztof stryjkowski „Bitwa o handel” w Poznaniu ....................................................................................107 Filip schmidt, Marta skowrońska My, poznańscy mieszczanie. Style życia poznaniaków w średnim wieku i dyskusja nad nowym i starym mieszczaństwem ....................................................120 Jakub Głaz Mieszczanin obywatelem ............................................................................................137 Modele życia Hanna Grzeszczuk-Brendel Poznańskie mieszkania burżuazji na przełomie XIX i XX wieku ..........................149 Jan skuratowicz Standardy mieszkaniowe w Poznaniu po 1900 roku ...............................................163 Hanna Wróbel, Monika Michalak „Całość imponująca rozsądkiem” Mieszczański dom w międzywojennym Poznaniu ...................................................174 iwona Pawłowicz Byliśmy rodziną kupiecką ...........................................................................................191 Jakub Głaz Swojscy, nasi, bogaci ...................................................................................................207 Piotr Korduba Mieszkać luksusowo. Rozważania nad kulturą mieszkalną zamożnych poznaniaków ostatnich dziesięcioleci Peerelu .......................................223 Marta Piotrowska Poznańskie restauracje. Wokół rodzinnego obiadu ..................................................238 architektura Hanna Grzeszczuk-Brendel, Marek nowak Między kamienicą i kwartałem. Refleksja na temat rewitalizacji poznańskiej kamienicy ................................................................................................255 Grzegorz Piątek Przelotny romans z kamienicą. Czy architektura Poznania jest mieszczańska? .....272 Kronika andrzej Król Przegląd wydarzeń (sierpień–październik 2017) .....................................................291 od redakcji Poznań to najbardziej mieszczańskie z  polskich miast. ta obiegowa opinia, wartościowana zresztą skrajnie odmiennie, jest rozpowszechniona zarówno lokal- nie, jak i w ogólnopolskiej świadomości społecznej. Pociąga za sobą miłe pozna- niakom skojarzenia o przedsiębiorczości, pracowitości, racjonalności, zamiłowaniu do porządku, a jednocześnie te zdecydowanie im nieprzychylne o zachowawczości, gnuśności, powierzchowności, braku fantazji. Kojarzona bywa z ich rzekomym powi- nowactwem z szeroko i umownie rozumianą niemieckością (pruskością), utożsa- mianą z powyższymi cechami, przez nich samych bardzo zresztą różnie ocenianymi. Mieszczański jest w Poznaniu również urbanistyczno-architektoniczny pejzaż, mimo wojen i  przekształceń całkiem dobrze zachowany i  uporządkowany, a  modułem wypełniającym jego historyczną przestrzeń jest nie tyle kościół czy pałac, co raczej solidna czynszowa kamienica – ikona i metafora tego miasta. taki obraz nie ma żad- nej istotnej konkurencji. Mimo różnych zabiegów raczej słabo przyjmuje się narracja o królewskości czy stołeczności Poznania, nie jest on też postrzegany jako kulturowy tygiel w rodzaju ośrodków wschodniej Polski czy Łodzi. Jest, w uchwytnej współ- czesnemu człowiekowi materialnej, społecznej i mentalnej konstrukcji, wytworem kilku pokoleń swoich mieszczańskich obywateli – polskiej, niemieckiej i, w słabiej dostrzeganym stopniu żydowskiej, narodowości. Mieszczańskość Poznania nie jest więc autokreacją, importem, strategicznym konstruktem, lecz historycznym faktem, przynajmniej od XiX wieku na tyle intensywnym, zapośredniczonym w wydarze- niach, instytucjach i rytuałach, że zyskującym na tle rozbiorowej Polski znamiona wyjątkowości. Miała ona swą kontynuację w okresie międzywojennym, w czasach Peerelu, dostrzegana i rejestrowana naukowo jest współcześnie. Mimo niemałego rozpoznania roli mieszczaństwa w dziejach Poznania brakuje nam spojrzenia na miasto z zamiarem sprawdzenia, na ile kategoria mieszczańskości jest w refleksji nad nim operatywna, czy odsłania jego nowe perspektywy, czy miasto lepiej wyjaśnia. niniejszy tom nie rości sobie pretensji do wypełniania luk, ale nie- wątpliwie do pewnej przekrojowości, co uczyniliśmy, oddając głos mieszczańskości Poznania, począwszy od średniowiecza i epoki nowożytnej. Więcej jednak mowy jest o długich wiekach XiX i XX, w których upatrujemy konstytutywnych cech dla oblicza współczesnego Poznania i jego charakteru. Jak pisze bowiem w swym tek- ście Witold Molik: „W Poznaniu i innych wielkopolskich miastach polskie drob- nomieszczaństwo już na długo przed pierwszą wojną światową okrzepło gospodar- czo i politycznie w ramach kilkudziesięcioletniego okresu pracy organicznej i walki z niemczyzną. Posiadało solidne podstawy ekonomiczne i stanowiło znaczącą część polskiego społeczeństwa. Wyróżniało się sposobem myślenia i wysoką kulturą życia codziennego, jakiej nigdy nie udało się stworzyć ludności polskiej w pozostałych dwóch zaborach”. staraliśmy się w tym tomie pochylić także nad zagadnieniami zdecydowanie rza- dziej pojawiającymi się w dotychczasowej refleksji nad Poznaniem, a więc odradza- niem się mieszczańskiego modelu i stylu życia po ii wojnie światowej i ich trwaniem aż do współczesnych czasów. interesowała nas w tym względzie codzienność pozna- niaków, działalność kupiecka i przedsiębiorcza, życie towarzyskie, rozrywki, upodo- bania kulinarne, które niekiedy niewiele się różniły od aktywności mieszkańców innych miast, ale jednak dokonując się w tutejszych przestrzeniach i kontekstach, wypełniały się zawartymi w nich treściami. sporo uwagi poświęciliśmy tej najbar- dziej prywatnej przestrzeni poznańskiego mieszczaństwa, a więc ich mieszkaniom. to one bowiem zdają się najczulszym zwierciadłem stylu życia, aspiracji i możliwo- ści poznaniaków i pozwalają na wyciągnięcie wniosków ogólnych. solidność i kom- fort, niezależnie od epoki, stylu i politycznego otoczenia, dominowały tu nad pro- wizorycznością, ale też nad fantazją czy skłonnością do awangardowości. Pomiędzy stylem życiem poznaniaków, ich mentalną konstrukcją a  architektoniczną prze- strzenią, w której żyją, zachodzi ciekawe podobieństwo. W obu przypadkach rządzi nimi napięcie między lokalnie zorientowanym konserwatyzmem a aspiracjami do kosmopolitycznej nowoczesności. obserwacje czasów najmniej odległych przypominają o tożsamościowych kło- potach miasta po przełomie lat 90. i ówczesnym szybkim, ale powierzchownym cywi- lizacyjnym skoku, jaki się tu dokonał. Późniejsza emigracja ludności, szamotanina władz miasta wokół wymyślenia jego formuły, zagubienie pozostałych na miejscu mieszkańców to najlepsze tego sygnały z przełomu stuleci. Jednak zawarte w tomie głosy sugerują, że to już kłopot przeszłości. Współczesny Poznań zdaje się wypełniać samoświadomością o swej mieszczańskiej genealogii, jej historycznych konsekwen- cjach, niesionych wartościach, ale też mankamentach, i dzieje się to mimo niewiel- kiej z perspektywy ogólnopolskiej, bo zdominowanej przez szlachecko-ziemiański rodowód społeczeństwa, atrakcyjności takiej biografii. Co więcej, dotyczy to chyba nie tylko „nowych mieszczan”, aktywnych konsumentów i  kreatorów dzisiejszej miejskości, ale także poznaniaków starszego pokolenia. Wszystko to sprawia nie- zmiennie wrażenie fenomenu, któremu postanowiliśmy się przyjrzeć. Piotr Korduba £ Co TO TAKIEGO Na poprzedniej stronie: Café Esplanade w budynku dawnego Teatru Miejskiego (dzisiaj Arkadia) przy pl. Wolności, 1912–1918, pocztówka ze zb. R. Trojanowicza/CYRYL 11 Krzysztof Podemski od stanu mieszczańskiego do nowej klasy średniej Polska nigdy nie była „społeczeństwem mieszczańskim”, czyli takim, w któ- rym mieszczaństwo było klasą dominującą politycznie, ekonomicznie i kulturowo. tym bardziej współczesne społeczeństwo polskie – po okupacji niemieckiej i po zagładzie, po nacjonalizacji przemysłu i handlu, wreszcie po kilkupokoleniowym doświadczeniu realnego socjalizmu – takim nie jest. W Polsce nie mieszczaństwo było „problemem”, lecz jego brak. Dlatego polska literatura socjologiczna poświę- cona mieszczaństwu jest bardzo uboga1, zwłaszcza gdy porównać ją z ogromną liczbą pozycji o inteligencji, która w Europie Wschodniej była warstwą szczegól- nie wpływową, choć niezbyt liczną2. Jak pisał Józef Chałasiński, „w okresie poroz- biorowym inteligencja była jedyną spadkobierczynią szlacheckiej idei państwo- wej i stanowiła „moralny” rząd narodu polskiego”3. W XiX i w pierwszej połowie XX wieku na wschód od Łaby to inteligencja pochodzenia szlacheckiego była war- stwą wzorotwórczą, podczas gdy na zachód od Łaby było nią mieszczaństwo. Mieszczaństwo jako stan Dużo więcej o  tej zbiorowości dowiedzieć się można z  prac historyków. Mieszczaństwo, klasa społeczna, której nazwa w wielu językach europejskich wywo- dzi się z francuskiego bourgeoisie, kojarzona jest przede wszystkim z XiX-wiecznym kapitalizmem i tworzącymi go procesami industrializacji i urbanizacji, których była motorem. Jednak początki mieszczaństwa sięgają średniowiecza. Mieszczaństwo narodziło się bowiem jeszcze w  Xi  wieku w  stanowym społeczeństwie feudal- nym Europy zachodniej, jako tzw. czwarty stan. teoretycy feudalizmu wyróżniali z początku jedynie trzy różniące się prawami stany społeczne: duchownych, ryce- rzy i chłopów. zamieszkujący powstające miasta kupcy i bankierzy byli z początku traktowani tak jak chłopi i o uznanie swojej odrębności i nadanie odmiennych praw musieli dopiero walczyć. Jak pisali autorzy historii społeczeństwa na ziemiach pol- skich: „Pod kierunkiem kupców zorganizowane w  miastach Europy zachodniej komuny podjęły w  Xi–Xii w. walkę o  wolność osobistą oraz autonomię miast, 1 W zasadzie jedyną „klasyczną” pozycją socjologiczną poświęconą mieszczaństwu jest praca M. ossows- kiej, Moralność mieszczańska, Warszawa 1985 (i wyd. 1956). 2 M.in. J. Chałasiński, Przeszłość i przyszłość inteligencji polskiej, Warszawa 1958; Inteligencja w Polsce. Spec- jaliści, twórcy, klerkowie, klasa średnia, red. H. Domański, Warszawa 2008. 3 J. Chałasiński, dz. cyt., s. 62. Krzysztof Podemski 12 i walkę tę wygrały”4. W Europie Wschodniej mieszczaństwo ukształtowało się póź- niej i w odmienny sposób. W Polsce proces ten sięga swoimi korzeniami wieku Xiii, gdy rozpoczęto na naszych ziemiach lokować miasta na prawie niemieckim. Uzyskane przez tworzące się polskie mieszczaństwo przywileje stanowe nie były wynikiem jego oddolnej walki, lecz zostały mu nadane przez książęta i biskupów, którzy zachęceni przykładem zachodnich władców, dostrzegli w  rozwoju miast własne korzyści. Można powiedzieć, że mieszczaństwo na ziemiach polskich nie powstało w sposób „organiczny”, oddolnie, lecz w sposób „imitacyjny”, odgórnie. Mieszczaństwo jako stan społeczny było ściśle związane z rozwojem średnio- wiecznych miast. W wielu językach podkreśla to nawet jego nazwa, wspólny rdzeń obu słów (bourg i bourgeois – miasto i mieszczaństwo). niezależność miast euro- pejskich od władzy centralnej była w średniowieczu fenomenem. niektóre z nich, zwłaszcza we Włoszech, stały się autonomicznymi republikami, jak na przykład Wenecja. „U progu epoki nowożytnej mieszczaństwo stało się w niektórych rejo- nach Europy czołową siłą polityczną. Republiką mieszczańską była Holandia, także w  anglii od czasów elżbietańskich wielkie mieszczaństwo uzyskało dominujący wpływ na sprawy monarchii”5. Jednak nie wszyscy, którzy zamieszkali w obrębie śre- dniowiecznych miejskich murów, do stanu mieszczańskiego należeli. „Warunkiem posiadania praw obywatelskich w  mieście było bowiem posiadanie nierucho- mości lub innego stałego źródła dochodów opodatkowanego na rzecz miasta”6. Decydujących o przynależności stanowej praw miejskich obywateli, w tym prawa do zasiadania w radzie miejskiej, nie posiadali zatem ani pracownicy najemni (czelad- nicy, robotnicy, służba domowa), ani ówcześni „artyści” (kuglarze, grajkowie i inni), ani ludzie marginesu (trudniący się zawodowo żebractwem, prostytucją, kradzieżą, rozbojem). Wreszcie posiadłości w miastach nabywali także przedstawiciele dwóch bardziej uprzywilejowanych od mieszczaństwa stanów: duchowieństwo i szlachta. Wyróżniony przez nadane prawa stan mieszczański był od początku bardzo zróżnicowany ekonomicznie. Jego elitę stanowili właściciele gruntów i  bogaci kupcy zajmujący się wielkim handlem. niżej sytuowali się najbogatsi rzemieślnicy, do których należeli zwłaszcza złotnicy, piwowarzy, młynarze, architekci i snycerze. Drobni kupcy, kramarze, właściciele małych warsztatów rzemieślniczych, gospód i zajazdów oraz rolnicy gospodarujący w obrębie murów miejskich tworzyli tzw. pospólstwo. Formą organizacji pospólstwa przeciw dominacji w radach miejskich najbogatszych mieszczan (patrycjuszy) były cechy rzemieślnicze7. Miasta, szczególnie większe – stwarzały, o  czym w  początkach XX  wieku pisał niemiecki socjolog Georg simmel w słynnym eseju Mentalność mieszkań- ców wielkich miast – inne warunki do rozwoju jednostki niż wieś. sprzyjały indy- widualizmowi, a  „psychologicznym tłem do indywidualności wielkomiejskiej jest natężenie podniet nerwowych, wynikające z szybkich, nieustannych zmian zewnętrznych i wewnętrznych”8. Świat miejski od początku był bardziej zróżnico- 4 i. ihnatowicz, a. Mączak, B. zientara, Społeczeństwo polskie od X do XX wieku, Warszawa 1979, s. 128. 5 J. Kochanowicz, hasło Mieszczaństwo [w:] Encyklopedia Socjologii, t. 2. K–n, Warszawa 1999. 6 tamże, s. 135–136. 7 tamże. 8 G. simmel, Most i drzwi. Wybór esejów, tłum. M. Łukasiewicz, Warszawa 2006, s. 115. od stanu mieszczańskiego do nowej klasy średniej 13 wany niż świat wiejski, jednostka w nim była bardziej anonimowa, a tempo życia szybsze. Mieszczanie, także średniowieczni, jako rdzeń ludności miejskiej mieli relatywnie znacznie więcej sposobności do kontaktów z innymi językami i wyzna- niami, z rynkiem, z oświatą i sztuką, z nowymi prądami umysłowymi i nowinkami technicznymi aniżeli mieszkańcy dworów i folwarków. Mieszczaństwo jako klasa społeczna obiektem szczególnego zainteresowania naukowców i pisarzy stało się jed- nak zasadniczo dopiero mieszczaństwo doby rodzącego się kapitalizmu, gdy prze- stało być już owym „czwartym stanem”, a stawało się dominującą klasą społeczną tworzącą zręby nowego ładu. Proces ten opisywało wielu wybitnych zachodnich uczonych XiX i początku XX wieku, w tym Karol Marks, Max Weber i Werner sombart. tymczasem, jak już wspominałem, w  polskiej socjologii w  zasadzie jedyną monograficzną pracą poświęconą mieszczaństwu pozostaje książka Marii ossowskiej9. Pojęcie mieszczaństwa nie jest jednoznaczne. W różnych językach, epokach i kontekstach posiada ono różne znaczenia, zróżnicowany jest bowiem sam jego desygnat. Czym innym było mieszczaństwo jako „czwarty stan” w śre- dniowieczu, czym innym mieszczaństwo jako klasa społeczna w XiX wieku, czym innym drobnomieszczaństwo, a czym innym burżuazja, czym innym mieszczań- stwo na starym Kontynencie, czym innym w nowym Świecie, czym innym na zachód, a czym innym na wschód od Łaby. najbardziej znaną teorią burżuazji jako klasy społecznej jest marksizm. Jak zwraca uwagę ossowska, Marks i Engels używali tego pojęcia co najmniej w trzech znaczeniach. W pierwszym mianem burżuazji określali wszystkie klasy uprzywile- jowane, przeciwstawiając ją wyzyskiwanemu proletariatowi. „W tym sensie odbie- gającym od etymologicznego (bourg – miasto) obejmuje ona i  ziemiaństwo”10. W  drugim znaczeniu burżuazja to wyzyskująca proletariuszy uprzywilejowana klasa społeczna właścicieli środków produkcji, jednak odrębna od właścicieli ziemskich. Wreszcie w trzecim znaczeniu klasycy marksizmu burżuazją nazywali klasę przeciwstawioną ziemiaństwu i toczącą z nim walkę klasową. inny niemiecki badacz, Werner sombart, w  poświęconej mieszczaństwu monografii11 uznał, że mieszczanin to „homo oeconomicus mieszkający w mieście, mieszczaństwo to grupa wyznaczona łącznie przez czynnik ekologiczny i przez udział w produkcji lub wymianie dóbr materialnych przede wszystkim w okresie kapitalizmu”12. Dla Maxa Webera mieszczaństwo to warstwa społeczna uznająca określony etos zawodowy związany z protestantyzmem i jego doktryną predestynacji: „Powstał więc mieszczański etos zawodowy. Mając świadomość sprzyjania łaski i błogosła- wieństwa Bożego, mieszczański przedsiębiorca, jeśli tylko trzymał się w granicach formalnej poprawności, mógł rozwijać swe zawodowe interesy i  powinien był to czynić. siła ascezy religijnej oddawała mu ponadto do dyspozycji trzeźwych, 9 M. ossowska, dz. cyt. 10 tamże, s. 18. 11 W. sombart, Der Bourgeois. Zur Geistesgeschichte des modernen Wirtschaftsmenschen, München/Leipzig 1913, za: M. ossowska, dz. cyt. 12 tamże, s. 15. Krzysztof Podemski 14 sumiennych i przywiązanych do pracy w zbożnych celach robotników. Dawała mu ponadto przekonanie, że nierówny podział dóbr na tym świecie jest dziełem boskiej opatrzności”13. ten mieszczański etos, przeciwstawny feudalnemu etosowi arystokracji, stał się „duchem kapitalizmu”. nie wszyscy teoretycy mieszczaństwa definiowali je jednak bezpośrednio przez status ekonomiczny czy związany z nim wzorzec osobowy. Dla francuskiego socjologa Edmonda Goblota14 mieszczaństwo to „grupa stanowiąca w miastach tzw. towarzystwo, a nienależąca do arystokracji. Grupa ta jest płynna, można do niej wejść i z niej wyjść, a o przynależności do niej decyduje pewien poziom wykształcenia i sposób bycia”15. Maria ossowska podąża śladami Maxa Webera. analizuje moralność miesz- czaństwa jako klasy społecznej, szukając jej korzeni między innymi w powieści Daniela Defoe i pismach Benjamina Franklina, w katechizmach sekt purytańskich i w Wielkiej Rewolucji Francuskiej. Rekonstruuje także mieszczan w pogardli- wym, „krzywym zwierciadle” szlachty, lewicy i środowisk artystycznych Młodej Polski. W tym ujęciu mieszczańskie cnoty „ducha kapitalizmu”, takie jak oszczęd- ność i pracowitość, stały się wadami. zarzucano zatem mieszczaństwu, a zwłaszcza drobnomieszczaństwu, egoizm, kult pieniądza, reakcyjność, oportunizm, senty- mentalizm, wygodnictwo, kołtuństwo i podwójną moralność – zwłaszcza w sferze erotycznej, filisterstwo, obojętność wobec wartości estetycznych i intelektualnych, mierność aspiracji. autorka opowiada się za „trójdzielną” koncepcją mieszczań- stwa. zgodnie z nią we Francji przed i wojną światową do „wyższego” mieszczań- stwa należały osoby mające duży majątek, żyjące w luksusach (posiadające liczną służbę, własne auto lub powóz), z wykształceniem co najmniej średnim. Średnie mieszczaństwo składało się również z  osób z  takim wykształceniem i  względ- nie majętnych, ale zmuszonych do pracy zawodowej, nieposiadających własnego pojazdu oraz mających co najwyżej dwóch służących. Jednak o przynależności do mieszczaństwa decydowała nie tylko pozycja ekonomiczna. „Prócz tych należeliby do średniego mieszczaństwa ci, którzy wprawdzie nic nie posiadają, ale związani są z  wyżej wymienionymi węzłami pokrewieństwa, stosunkami towarzyskimi, kulturą, gustami”16. Wreszcie francuskie drobnomieszczaństwo początków ubie- głego wieku składało się z osób o wykształceniu podstawowym, „bardzo skrom- nym stanie posiadania”, ale mających poczucie stabilizacji, a czasami nawet posia- dających jedną służącą „do wszystkiego”. W tej warstwie mieszczaństwa ossowska sytuowała zarówno sklepikarzy, rzemieślników, jak i drobnych urzędników i rolni- ków, nauczycieli, a nawet duchownych „na skromnych stanowiskach”. Stara i nowa klasa średnia Po ii wojnie światowej pod wpływem amerykańskich socjologów, m.in. Williama Warnera i  Charlesa Wrighta Millsa, europejskie pojęcia mieszczań- stwa i  drobnomieszczaństwa zostały wyparte przez mniej popularne, choć od 13 M. Weber, Etyka protestancka a duch kapitalizmu, tłum. J. Miziński, Lublin 1994, s. 176. 14 E. Goblot, La barrière et le niveau. Étude Sociologique sur la borgeoisie française moderne, Paris 1925, za: M. ossowska, dz. cyt. 15 tamże, s. 16. 16 M. ossowska, dz. cyt., s. 20. od stanu mieszczańskiego do nowej klasy średniej 15 lat obecne w naukach społecznych określenie „klasa średnia” (the middle class). zmiana terminologii odzwierciedlała dokonujące się zmiany ekonomiczne, spo- łeczne i kulturowe. „Pozycje społeczne związane z klasą średnią mogły powstać dopiero w społeczeństwie konsumpcji masowej. Powołała ona do życia instytucję mortgage, czyli pożyczki hipotecznej na zakup domu. […] Rozpowszechnienie się mentalności posiadacza było najważniejszym czynnikiem formowania się społeczeństwa klasy średniej”17. C.W. Mills jako jeden z pierwszych wprowadził rozróżnienie na dawne i nowe klasy średnie. Dawną klasę średnią w Usa stano- wili przede wszystkim drobni posiadacze: farmerzy, przedsiębiorcy, handlarze i wolne zawody. Drobni posiadacze byli w XiX wieku trzonem amerykańskiego społeczeństwa, ale ich udział w strukturze społecznej stopniowo się kurczył. o ile na początku wieku stanowili oni cztery piąte zatrudnionych, o tyle w latach 40. XX wieku byli już jedynie jedną piątą ogółu pracujących. Po ii wojnie światowej rozwijała się za to dynamicznie nowa klasa, klasa, której trzon stanowili pracow- nicy umysłowi, urzędnicy, nazywani też „salariatem” (od ang. salary, czyli pensji wypłacanej co miesiąc pracownikom umysłowym, w przeciwieństwie do robotni- czych tygodniówek, tzw. wages) czy „białymi kołnierzykami” (od białych koszul i  garniturów przeciwstawionych niebieskim kombinezonom klasy robotniczej). nazwano ją, w odróżnieniu od klasy drobnych posiadaczy, „nową” klasą średnią. Klasa ta ma strukturę piramidalną i składa się z kierowników, płatnych specjali- stów, pracowników handlu i pracowników biurowych18. Tzw. „nowi mieszczanie” od paru lat w publicystyce i badaniach nad stylami życia pojawia się określenie „nowi mieszczanie”19. Paweł Kubicki za „nowych mieszczan” uznaje ludzi młodych, dobrze wykształconych i  znających świat, należących do „pokolenia Erasmusa”, którzy – inaczej niż ich rodzice – świadomie decydują się na życie w mieście, a nie na „ucieczkę” do stref podmiejskich. nowi mieszczanie chcą bowiem żyć w mie- ście, korzystając z możliwości, które stwarza miejskie życie, takich jak swoboda wyboru, gęstość kontaktów społecznych, oferta kulturalna. Wiąże się to oczywi- ście z przemianami we wzorach życia rodzinnego, zwłaszcza z późnym zakłada- niem rodzin lub wręcz „byciem singlem”. Bliskie im są tzw. wartości postmateriali- styczne, takie jak wolność, kreatywność, ekologia, indywidualizm. Wolą korzystać z  sharing economy, niż posiadać własne auto. to oni stanowią bazę społeczną ruchów miejskich, ruchów, które zdobywają w większych miastach coraz większe wpływy. Według innego raportu na ten temat „obserwujemy obecnie powstawanie nowej klasy społecznej – świadomych mieszczan – pozbawionej negatywnych sko- jarzeń z pojęciem burżuazji. nowi mieszczanie są przede wszystkim wykształceni, 17 H. Domański, Polska klasa średnia, Wrocław 2002, s. 13–14. 18 C. Wright Mills, Białe kołnierzyki. Amerykańskie klasy średnie, tłum. P. Graff, Warszawa 1965. 19 P. Kubicki, Nowi mieszczanie w  nowej Polsce. Raport, Warszawa 2011; X. stańczyk, Miraże nowego mieszczaństwa, „Res Publica nova”, 27 Vi 2011, http://publica.pl/teksty/miraze-nowego-mieszczan- stwa-3041.html [dostęp: 6 X 2017]; Nowi mieszczanie. Rozmowa z dr. Pawłem Kubickim, https://www. tygodnikprzeglad.pl/artykulnowi-mieszczanie-rozmowa-dr-pawlem-kubickim/4/ [dostęp: 6 X 2017]. Krzysztof Podemski 16 mobilni, tolerancyjni i otwarci na nowe doświadczenia. Jako świadome jednostki żyją zgodnie z zasadami zrównoważonego rozwoju, dbając o najbliższe środowisko, bo traktują miasto jako miejsce do samorealizacji. Wymagają więcej od innych, ale przede wszystkim od siebie, dlatego są aktywni zarówno w życiu zawodowym, jak i prywatnym”20. „nowi mieszczanie” posiadają wiele cech wspólnych z „klasą kreatywną” Richarda Floridy21 czy kategoriami kulturowymi określanymi mianem yuppies (Young Urban Professionals) i hipsters. tak rozumiane „nowe mieszczań- stwo” jest bliższe wspomnianej koncepcji „mentalności mieszkańców wielkich miast” Georga simmla i  flâneurowi Waltera Benjamina22. W  tym ujęciu „nowe mieszczaństwo” jest zdecydowanie bardziej definiowane przez miejsce zamiesz- kania i mentalność niż przez stan posiadania. Jest jednocześnie postrzegane jako zbiorowość czynnie uczestnicząca w procesie zmian społeczno-kulturowych23. Specyfika mieszczaństwa w Polsce Polska, podobnie jak większość krajów w  regionie, od XVi  wieku rozwi- jała się inaczej niż Europa zachodnia. Miast było tu już przedtem mniej, a ich pozycja była słabsza. Głównym powodem tego „rozdzielenia dróg rozwojowych Europy”24 było to, że wschodnioeuropejska szlachta, inaczej niż zachodnia, zamiast „zmieszczanieć” poprzez przeprowadzkę do miast i inwestowanie w rozwijający się przemysł, przeszła od gospodarki czynszowej do nieznanej w krajach bardziej rozwiniętych późnofeudalnej gospodarki folwarcznej opartej na pracy pańszczyź- nianej. skutkowało to tym, że „w Europie Środkowej i Wschodniej aktywizacja ekonomiczna szlachty powodowała zahamowanie rozwoju kapitalizmu i umoc- nienie się systemu feudalnego, choć już w nowej formie”25. Konsekwencje opóźnienia cywilizacyjnego widoczne były jeszcze po odzy- skaniu niepodległości, a różnice między ziemiami byłych zaborów były znaczne. odsetek ludności miejskiej w  1921 roku wynosił zaledwie 24,6 proc. i  wzrósł w roku 1938 do 30 proc. W dużych miastach (powyżej 100 tys.) mieszkało odpo- wiednio tylko 7,8 proc. (1921) i 11,4 proc. (1938) społeczeństwa, podczas gdy w anglii, Holandii i niemczech wskaźnik ten przekraczał 30 proc. nie byliśmy pod tym względem aż takim wyjątkiem, podobny bowiem do naszego udział lud- ności wielkich miast występował we Francji, Belgii i szwecji, a na Litwie, w Bułgarii i Rumunii był znacznie niższy i wynosił 4–6 proc26. W latach 30. ludność pra- cująca w rolnictwie stanowiła w Polsce 61 proc. ogółu, więcej niż na Węgrzech (52 proc.), w Czechosłowacji (35 proc.), we Włoszech (43 proc.), Francji (36 proc.) i niemczech (29 proc.), ale mniej niż w Bułgarii (80 proc.), Jugosławii (77 proc.) i Rumunii (72 proc.). 20 Nowi mieszczanie. Raport trendowy, http://www.fpiec.pl/nowi_mieszczanie_f5_analytics.pdf [dostęp: 6 X 2017]. 21 R. Florida, Narodziny klasy kreatywnej, tłum. t. Krzyżanowski, M. Penkala, Warszawa 2010. 22 W. Benjamin, Powrót flâneura, tłum. a. Kopacki, „Literatura na świecie” 2011, nr 8/9. 23 Prywatna korespondencja z socjologiem Rafałem Drozdowskim. 24 J. topolski, Rzeczpospolita Obojga Narodów 1501–1795, Poznań 2015, s. 19. 25 tamże, s. 24. 26 J. Żarnowski, Społeczeństwo Drugiej Rzeczypospolitej 1918–1939, Warszawa 1973. od stanu mieszczańskiego do nowej klasy średniej 17 Burżuazja była w  przedwojennej Polsce nieliczna. Jej liczebność według kolejnych spisów powszechnych (1921, 1931, 1938) szacowano przez cały ten okres na około 300 tys., przy czym jej udział w  strukturze społecznej zmalał z 1,1 proc. w roku 1921 do 0,9 proc. w 1938. Wzrosła natomiast liczebność i udział drobnomieszczaństwa z 3 mln (11 proc.) w roku 1921 do 4,1 mln (11,8 proc.) w 1938. zwiększyła się również liczebność i odsetek „bliskiej” już wtedy miesz- czaństwu inteligencji, z 1,4 mln (5,1 proc.) w 1921 roku do 2 mln (5,7 proc.) w  1938. Rozmieszczenie mieszczaństwa w  Polsce międzywojennej było bar- dzo nierównomierne. W  1931 roku drobnomieszczaństwo stanowiło 11 proc. populacji, pracownicy umysłowi 4,8 proc., a „przedsiębiorcy i wolne zawody” 1,9 proc., łącznie zatem bardzo szeroko rozumiane mieszczaństwo zamykało się w niespełna 18 proc. Udział tych „mieszczan” w strukturze społecznej naj- wyższy był w  województwach centralnych, najniższy zaś w  województwach wschodnich. zasadnicza część mieszczaństwa, czyli drobnomieszczaństwo, sta- nowiła 14,3 proc. mieszkańców województw centralnych, 9,3 proc. poznańskiego i pomorskiego, 9,1 proc. województw południowo-wschodnich, 8,9 proc. mało- polskiego, 8,5 proc. województw wschodnich i jedynie 6,3 proc. robotniczego Śląska27. Klasa drobnomieszczańska składała się przede wszystkim z rzemieślni- ków, drobnych kupców i handlarzy. Dodać wypada, że tylko 38 proc. drobno- mieszczan stanowiła ludność rdzennie polska, siedmioprocentowy udział posia- dali bowiem niemcy, Rosjanie, Ukraińcy i Białorusini. najliczniejszą częścią tej klasy byli jednak Żydzi, którzy stanowili 55 proc. jej składu. Mniejszość żydowska dominowała zwłaszcza w handlu, choć na Kresach stanowiła także zdecydowaną większość wśród rzemieślników, na przykład na Polesiu aż 81 proc. Jak twier- dzi Żarnowski, „drobnomieszczaństwo żydowskie stanowiło świat na co dzień stykający się z ludnością nieżydowską, jednak w dużym stopniu od niej odsepa- rowany, […] drobnomieszczaństwo żydowskie stanowiło – nie jedyny oczywi- ście w Polsce międzywojennej – ośrodek zacofania. Jego rozładowanie nie było możliwe w ówczesnym układzie sił, bo nędza handlarzy i rzemieślników żydow- skich stanowiła tylko odwrotną stronę nędzy i zacofania wsi”28. zróżnicowanie etniczne drobnomieszczaństwa było jedną z przyczyn, dla których nie powstała – poza Poznańskiem i Pomorzem, gdzie drobnomieszczaństwo już w XiX wieku było stosunkowo liczne – jakaś wyraźnie odrębna, „drobnomieszczańska” kul- tura. Względnie najbardziej mieszczańska była Wielkopolska. Kultywowany tu tzw. etos wielkopolski29 był w  gruncie rzeczy etosem mieszczańskim, bliskim temu, który opisywali Max Weber i Maria ossowska. Również nieliczna burżuazja w Polsce okresu międzywojennego rekrutowała się tylko w części z ludności polskiej. Janusz Żarnowski szacuje udział Polaków w tej klasie na 50–51 proc., Żydów na 43 proc., niemców na 3–4 proc. oraz na 2 proc. pozostałe grupy etniczne30. Jak zauważył Józef Chałasiński, „kapitalizm 27 tamże. 28 tamże, s. 252–254. 29 Etos Wielkopolan. Antologia tekstów o społeczeństwie Wielkopolski z drugiej połowy XIX i XX wieku, red. W. Molik, a. Baszko, Poznań 2006. 30 J. Żarnowski, dz. cyt. Krzysztof Podemski 18 w Polsce rozwijał się dzięki cudzoziemcom, przy bardzo słabym udziale polskiej szlachty”31. ta dominacja „obcych” w mieszczaństwie, nakładając się na antagoni- zmy klasowe, powodowała rozmaite napięcia i podsycała nastroje antysemickie. ii wojna światowa i  jej konsekwencje radykalnie zmieniły sytuację zarówno drobnomieszczaństwa, jak i  mieszczaństwa. Po pierwsze, to mieszczanie padli w największym stopniu ofiarą niemieckiej agresji na Polskę. spośród 5,6–5,8 mln obywateli polskich zamordowanych przez nazistów aż 3 mln stanowili polscy Żydzi. okupację przetrwało najwyżej 0,5 mln członków mniejszości żydowskiej, a jak wspo- mniano wyżej, Żydzi stanowili przeszło połowę mieszczaństwa ii Rzeczypospolitej. także mieszkańcy miast byli bardziej narażeni na śmierć z rąk okupanta, zarówno ze względu na bombardowania, jak i na stawiany opór, w tym udział w powsta- niu warszawskim i powstaniu w warszawskim getcie. Po drugie, mieszczanie padli ofiarą „walki klasowej” prowadzonej przez komunistyczne władze wobec „kapitali- stów”, wymieńmy tu choćby nacjonalizację przemysłu w 1946 roku oraz tzw. bitwę o handel w latach 1947–194932. W trakcie tej ostatniej zlikwidowano niemal połowę ze 134 tys. prywatnych sklepów. Wielu kupców, rzemieślników i właścicieli drob- nych zakładów przemysłowych było represjonowanych w  okresie stalinowskim. Jednocześnie wielu z tych, którzy tuż po wojnie tworzyli szczątkową klasę średnią, wykorzystało tragiczne skutki ii wojny światowej i powojennej „prześnionej rewo- lucji”33. Jak pisze Przemysław sadura, „Powojenna klasa średnia w Polsce miała swój początek w zrabowanych brylantach i zaludnionych cudzych domach”34. Pewna rehabilitacja „kapitalistów” nastąpiła dopiero w epoce Edwarda Gierka. W 1976 roku stworzono możliwość zakładania tzw. firm polonijnych, tworzonych przez zagranicznych inwestorów polskiego pochodzenia. Co więcej, lata 70. to okres zastępowania „walki klas” i „równości” ideologią bogacenia się i konsumpcji. Pozwoliło to na pojawienie się „neomieszczańskiego” stylu życia, daleko wykraczającego poza posiadaczy i zatrudnionych na własny rachunek, przenikającego zarówno do inteli- gencji i lepiej zarabiających wykwalifikowanych robotników, a nawet na wieś35. Choć wolnorynkowe reformy ekonomiczne, które doprowadziły do powsta- nia w  Polsce gospodarki kapitalistycznej, zapoczątkował jeszcze minister Jerzy Wilczek w rządzie Mieczysława Rakowskiego, to jednak momentem przełomo- wym były przede wszystkim wprowadzone 1 stycznia 1990 roku reformy Leszka Balcerowicza. nie oznaczały one jednak automatycznego odrodzenia się „miesz- czaństwa”, „klasy średniej”. Jak zauważył Henryk Domański, czołowy polski badacz struktury społecznej, a klasy średniej w szczególności, „w przypadku Polski […] nie chodzi o to, aby klasy średnie »odzyskać«, ale aby je stworzyć. intensywne działania w tym kierunku podjęli politycy i media […]. Klasa średnia stała się elementem politycznej poprawności wśród elit, chociaż dobre chęci padły na 31 J. Chałasiński, dz. cyt., s. 66. 32 M.in. t. Kowalik, Spory o ustrój społeczno-gospodarczy Polski 1944–48, Warszawa 1980, M. zaremba, Wielka trwoga. Polska 1944–1947. Ludowa reakcja na kryzys, Kraków 2012. 33 a. Leder, Prześniona rewolucja. Ćwiczenie z logiki historycznej, Warszawa 2014. 34 P. sadura, Wielość w jedności: klasa średnia i jej zróżnicowanie [w:] Style życia i porządek klasowy w Polsce, red. M. Gdula, P. sadura, Warszawa 2012. 35 Styl życia. Przemiany we współczesnej Polsce, red. a. siciński, Warszawa 1976. od stanu mieszczańskiego do nowej klasy średniej 19 nieprzygotowany grunt, jako że w kraju o niskiej stopie życiowej, jakim jest Polska, jakakolwiek kategoria nazwana »klasą średnią« może mieć tylko kształt spaupery- zowanego segmentu. […] Przede wszystkim muszą się wyłonić pozycje zawodowe z charakterystycznymi dla kapitalistycznego rynku pracy mechanizmami rekruta- cji, awansu i wynagrodzeń. Drugi etap polega na ukształtowaniu się nowej men- talności, stylu życia i postaw, […] będzie to długofalowy proces, w którym należy oczekiwać załamań i zwrotów”36. zdaniem badacza warunkiem przekształcenia się społeczeństwa polskiego w społeczeństwo klasy średniej jest upowszechnie- nie się w nim wartości Weberowskiego „ducha kapitalizmu”, liberalnej demokra- cji i american dream, odrzucenie mentalności wywodzącej się zarówno z feuda- lizmu, jak i z PRL37. Dodać należy, że o ile w Usa i Europie zachodniej „nowa klasa średnia” wyparła dawnych drobnych posiadaczy, o tyle w Polsce „wypiera” ona dawną inteligencję: „W  strukturze polskiego społeczeństwa najbliższym odpowiednikiem tych kategorii [new middle class – przyp. K.P.] jest inteligencja. najprawdopodobniej będzie to trzon nowej klasy”38. Wydaje się, że po 1989 roku mamy do czynienia z czterema równoległymi procesami zachodzącymi w obrębie „mieszczaństwa”. Po pierwsze, odbudowuje się drobnomieszczaństwo, „stara” klasa średnia drobnych posiadaczy warsztatów, sklepów, firm. Po drugie, znaczna część tej dopiero co powstałej „starej” klasy średniej ulega wchłonięciu przez wielkie korporacje, chociażby – w przypadku handlu – poprzez franczyzę (na przykład sklepy sieci Żabka). Po trzecie, poja- wiła się polska burżuazja, rodzima elita finansowa39, której niektórzy przedstawi- ciele stanowią część szeroko rozumianej globalnej elity finansowej i tworzą, jak rodzina Kulczyków, burżuazyjne dynastie. Po czwarte, dotychczasowa inteligencja przekształca się w trzon „nowej” klasy średniej, w profesjonalistów świadczących usługi w sferze publicznej lub na rynku. Piąty proces, wykraczający poza samo „mieszczaństwo”, to upowszechnienie się niektórych „mieszczańskich” wartości, jednak raczej tych związanych z konsumpcją niż z produkcją, czyli tych, które bardziej charakteryzują „nową” niż „starą” klasę średnią. opóźnienie cywilizacyjne, związane zwłaszcza, choć nie wyłącznie, z rozej- ściem się dróg rozwojowych zachodniej i wschodniej Europy u progu epoki nowo- żytnej, spowodowało ekonomiczną, społeczną i kulturową „lukę”, której nadrobić się już chyba nie da. Jak zauważa filozofka agata Bielik-Robson, „Polska po dziś dzień jest krajem feudalnym […]. U nas nigdy nie odbyła się żadna rewolucja mieszczańska. to, co się zdarzyło w XVii wieku w Europie zachodniej, szczegól- nie w anglii, u nas jeszcze się nie wydarzyło. My, jeśli chodzi o etap walki klasowej, mówiąc tak po marksowsku, jesteśmy o dobre kilka wieków do tyłu”40. 36 H. Domański, dz. cyt., s. 21–22. 37 tamże. 38 tamże, s. 109. 39 Wg portalu Forbes lista polskich miliarderów zwiększyła się w 2017 r. w porównaniu z rokiem ubiegłym z 25 do 32 osób, a łączny majątek 100 najbogatszych Polaków wzrósł o przeszło 25 proc. i wynosi obecnie 134 mld zł, www.Forbes.Pl/100-najbogatszych-polska/2017 [dostęp: 4 X 2017]. 40 Skąd się wzięli mieszczanie. Rozmowa Tomasza Kwaśniewskiego z Agatą Bielik-Robson, „Wysokie obcasy”, 4 Xii 2014. Krzysztof Podemski 20 W ważnej i efektownie sformułowanej tezie Bielik-Robson jest pewno sporo przesady. Polska nie jest oczywiście krajem feudalnym w dosłownym tego słowa znaczeniu. Jednak na co zwraca uwagę coraz więcej badaczy41, stosunki społeczne, zwłaszcza stosunki pracy, są kształtowane na wzór relacji feudalnych, a nie kapita- listycznych. Do takich wniosków doszedł socjolog badający kulturę organizacyjną polskich firm na początku XXi  wieku w  trzynastu miastach (w  tym Poznaniu, szamotułach i Wrześni) oraz w jednej gminie (tarnowo Podgórne)42. zwracam uwagę, że na 13 społeczności lokalnych, w których badanie to przeprowadzano w latach 2001–2003, aż cztery to miejscowości wielkopolskie, relatywnie „miesz- czańskie”. z badań tych wynika jednak, że zarówno pracodawcy, jak i pracownicy najemni w naszym kraju mają nadal mentalność „folwarczną”. Menedżerowie są „panami”, którzy próbują jak najwięcej „wycisnąć” z pracowników, a z kolei pra- cownicy, jak „pańszczyźniani chłopi”, próbują jak najmniej pracować i oszukiwać „pana”. styl zarządzania polskich menedżerów autor określa jako autorytarny. te „średniowieczne” stosunki pracy nie sprzyjają rozwojowi: „Co z tego, że dużo pracujemy, skoro w pracy ciągle dominują folwarczne stosunki pracy, tłumiące kre- atywność i innowacyjność. nie chodzi o to, żeby się spocić. Chodzi o to, żeby ciągle myśleć o tym, co poprawić, i nie traktować nowych pomysłów jako zagrożeń”43. istnieje historyczny związek między silnym mieszczaństwem a demokracją i wartościami liberalnymi. Liczna, silna i mająca poczucie bezpieczeństwa middle class, produkt nowoczesnego kapitalizmu, jest fundamentem demokratycznego ładu społecznego. W społeczeństwie feudalnym „ludem” rządzi triumwirat „pana, wójta i plebana”. tam, gdzie występuje taka archaiczna kultura polityczna, demo- kracja i liberalizm są bardziej kruche, bo zostały słabiej „ukorzenione” społecznie. *** tekst ten jest jedynie wprowadzeniem do naszego tomu poświęconego poznańskiemu mieszczaństwu. artykuły w  nim zamieszczone ukazują różne aspekty życia tej zbiorowości w stolicy Wielkopolski. na zakończenie chciałbym przedstawić pewne uwagi odnoszące się do przemian, jakie w niej zachodzą. Jak podkreślają badacze, a  i  ja wspominam o  tym w  tym wprowadzeniu, Poznańskie i Pomorskie były jedynymi regionami na ziemiach polskich, w któ- rych mieszczaństwo w  okresie zaborów i  w  ii Rzeczypospolitej odgrywało większą rolę i  przyswoiło odrębny system wartości, w  Wielkopolsce nazywany 41 J. Hryniewicz, Polityczny i kulturowy kontekst rozwoju gospodarczego, Warszawa 2004; tenże, Stosunki pracy w polskich organizacjach, Warszawa 2007; Kultura folwarku. Profesor Janusz T. Hryniewicz rozmawia z Edwinem Bendykiem, „Przegląd Polityczny” 2007, nr 82; Polska wciąż tkwi w głębokim średniowieczu. Ująć pana pod kolana. Z profesorem Januszem Hryniewiczem, socjologiem, o tym, jak bardzo wciąż tkwimy w feudalizmie, rozmawia Edwin Bendyk, „Polityka”, 13 X 2009, http://www.polityka.pl/tygodnikpolityka/ rynek/220401,1,polska-wciaz-tkwi-w-glebokim-sredniowieczu.read?-page=38&moduleid=4693, [dostęp: 5 X 2017]; J. sowa, Fantomowe ciało króla. Peryferyjne zmagania z nowoczesną formą, Kraków 2011. Podob- nie uważa także psycholog biznesu J. santorski, Kultura folwarku przetrwała w polskich firmach, Forsal.pl, 6 Vi 2014, http://forsal.pl/artykuly/801867,santorski-kultura-folwarku-przetrwala-w-polskich-firmach. html [dostęp: 5 X 2017]. 42 J. Hryniewicz, Stosunki pracy… 43 Polska wciąż tkwi w średniowieczu… od stanu mieszczańskiego do nowej klasy średniej 21 etosem wielkopolskim. ten etos w jakiejś mierze przetrwał okupację i okres PRL. to Poznań i Gdańsk były tymi miastami, których mieszkańcy w sposób szcze- gólny – niekoniecznie „mieszczanie”, bo przecież nie byli nimi ani robotnicy Cegielskiego, ani gdańscy stoczniowcy – swoim buntem przeciwko autorytarnej władzy odcisnęli piętno na najnowszych dziejach Polski. także obecnie obie spo- łeczności należą do tych, które najwyraźniej i najsilniej bronią liberalno-demokra- tycznych wartości. Co więcej, Poznań jest miejscem, w którym powstały i gdzie coraz większą rolę odgrywają nowe ruchy miejskie. Coraz częściej przestaje on być postrzegany stereotypowo jako Festung Posen, „miasto zasłoniętych firanek” czy „zblatowanych elit”, ale jako pionier modernizacji, w tym kulturowej. Jak sądzę, bierze się to z siły i różnorodności poznańskiego „mieszczaństwa”, na które składa się zarówno dawna klasa średnia drobnych właścicieli, nowa klasa średnia profe- sjonalistów, jak i „nowi mieszczanie”, świadomi korzyści, jakie daje wielkomiejskie życie. 22 tomasz Jurek Mieszczańskość poznańska (i nie tylko) w wiekach średnich Kiedy 25 maja 1414 roku przed rozjemczym sądem króla węgierskiego i  rzymskiego, powołanym do zbadania zaogniającego się znów sporu polsko- -krzyżackiego, zeznawał Mikołaj Margoński z Poznania, zapytany został, zgod- nie z procedurą prawa kanonicznego, każącą stwierdzić status prawny i kondycję świadka, „czyim jest poddanym i wasalem” – odpowiedział, że „jest mieszczani- nem poznańskim”1. to bardzo ciekawa deklaracja. istotą pytania było określenie przynależności państwowej i  zależności politycznej. Mikołaj nie mówił jednak o Polsce, Królestwie i królu. najważniejszym punktem odniesienia było dla niego natomiast obywatelstwo miejskie. Poczucie związku z własnym miastem stawało ponad wszystkimi innymi kręgami identyfikacji. Wobec tak wielkiej rangi owego poczucia warto zadać sobie pytanie o to, co właściwie stanowiło o świadomości bycia mieszczaninem2. Podstawowe znaczenie miało kilka kryteriów. Mieszczaninem był ten, kto mieszkał w mieście i korzystał z prawa miejskiego. Kryteria te mają oczywiście zastosowanie do odpowiedniego czasu i miejsca. Świat średniowiecza miał cha- rakter rustykalny. Jest charakterystyczne, że pierwsza dająca się znaleźć w doku- mentach wzmianka o „poznaniakach” (Poznanienses), pochodząca z 1237 roku, dotyczy mieszkańców wsi w  kasztelanii poznańskiej, a  więc chłopów3. Przed Xiii wiekiem nie było w Polsce miast we właściwym tego słowa znaczeniu, jako wyodrębnionych prawnie, przestrzennie i ekonomicznie osad skupiających lud- ność zajmującą się profesjami nierolniczymi. owszem, przy głównych grodach rozwijały się osady rzemieślnicze i  targowe – historycy wciąż spierają się, czy 1 Lites ac res gestae inter Polonos Ordinemque Cruciferorum, editio altera, t. iii, wyd. J. Karwasińska, Warszawa 1935, s. 136: Item interrogatus, cui esset subditus vel omagialis, respondit, quod ipse esset civis Poznaniensis. 2 o istocie mieszczaństwa, jego miejscu w społeczeństwie średniowiecznym, mieszczańskiej mentalności i  stosunku do mieszczan zob. J. Rossiaud, Mieszczanin i  życie w  mieście [w:] Człowiek średniowiecza, red. J. Le Goff, tłum. M. Radożycka-Paoletti, Warszawa–Gdańsk 1996, s. 177–227; a.K. Guriewicz, Kupiec [w:] tamże, s. 303–351; H.H. Kortüm, Menschen und Mentalitäten. Einführung in Vorstellungswelten des Mittelalters, Berlin 1996, s. 110–135 (rozdział: Städter und Bürger); E. Maschke, Das Berufsbewußtsein des mittelalterlichen Fernkaufmanns [w:] Beiträge zum Berufsbewusstsein des mittelalterlichen Menschen, Berlin 1964 (Miscellanea mediaevalia 3), s. 306–335. 3 Kodeks dyplomatyczny Wielkopolski, t. i [wyd. i. zakrzewski], Poznań 1877, nr 203; dalej cytowany też t. ii–iii, Poznań 1878–1879. Mieszczańskość poznańska (i nie tylko) w wiekach średnich 23 zasługiwały one na miano miast (mówi się niekiedy o „protomiastach”), ale na pewno nie stanowiły one żadnej całości, a ich mieszkańcy zasadniczo nie różnili się od mas zwykłej ludności poddanej, choć gdzieniegdzie osiadali też wśród nich niedużymi grupami obcy kupcy czy specjaliści, cieszący się jakimiś specjalnymi przywilejami. W Poznaniu taka osada kupiecka powstała w pierwszej połowie Xii wieku wokół kościoła św. Gotarda (w  miejscu późniejszego klasztoru Dominikanów, obecnie Jezuitów), przy ówczesnej przeprawie przez Wartę. Kościoły tego świętego patrona, czczonego w Hildesheim, związane są ze szlakiem wiodącym z Westfalii na Ruś, aż do nowogrodu Wielkiego, wyznaczając etapy kupieckich podróży. tego rodzaju faktorie kupieckie, których żywot nie musiał być zbyt długi, nie stanowiły jednak trwale o  charakterze osady. Prawdziwy przełom przyszedł dopiero ze wzrostem liczby obcych osadników, niemców, napływających większą falą na nasze ziemie od początku Xiii wieku. zakładano dla nich osobne osady targowe, obdarzane wła- snym, odrębnym prawem, a następnie na ich wzór zaczęto przebudowywać dawne osady rzemieślniczo-handlowe przy głównych grodach. Przebudowa taka, określana już w ówczesnych źródłach jako „lokacja”, obejmowała kompleksową reorganizację w wymiarze prawnym, ustrojowym, demograficznym i przestrzennym. tworzonemu tak miastu nadawano własne prawo, przyznawano samorząd (z dziedzicznym wój- tem, potem zaś wybieralną radą i burmistrzem na czele), a ściągniętych przeważnie z niemiec osadników wraz z dotychczasowymi mieszkańcami skupiano w nowej osadzie, zastępującej dawniejszy wieniec luźnego osadnictwa, a  zabudowanej w zwarty sposób, przeważnie regularnie rozplanowanej, z charakterystyczną siatką ulic odchodzących prostopadle od centralnie położonego placu targowego (rynku), i otoczonej umocnieniami, wyraźnie wyodrębniającymi ją z otoczenia. Poznań przeżył swą właściwą lokację, podobnie jak inne najważniejsze ośrodki kraju, w połowie Xiii wieku – właściwy dokument książęta wielkopolscy Przemysł i Bolesław wystawili w 1253 roku. od tego czasu można mówić o Poznaniu jako mieście i o poznańskim mieszczaństwie4. Mieszczanie otrzymali prawo wzorowane na tym stosowanym w saskim Magdeburgu. Był to wzór powszechnie wykorzysty- wany w całej Europie Środkowej. Prawem magdeburskim rządziły się setki miast i miasteczek na ogromnym obszarze od wschodnich niemiec po dzisiejsze kraje bałtyckie, Białoruś i Ukrainę. W praktyce prawo to przyjmować mogło rozmaite lokalne warianty. nie musiało też wcale pokrywać się z prawem, z którego napły- wający osadnicy korzystali dotąd w krajach swego pochodzenia. Miało to istotne znaczenie. Magdeburskie prawo miejskie nie musiało być przez poznańskich mieszczan w naturalny sposób uznawane za swoje. Mimo to odgrywało istotną rolę w budowaniu ich tożsamości, stanowiło bowiem wyróżnik od społecznego otoczenia miejscowego, rządzącego się tradycyjnym prawem polskim. Wspólnota mieszczan identyfikowała się przede wszystkim przez kontrast wobec tubylców. 4 s. Gawlas, Przełom lokacyjny w dziejach miast środkowoeuropejskich [w:] Civitas Posnaniensis. Studia z dziejów średniowiecznego Poznania, Poznań 2005, s. 133–162; t. Jasiński, Uwarunkowania lokacji Pozna- nia [w:] tamże, s. 163–172; t. Jurek, Przebieg lokacji Poznania [w:] tamże, s. 173–191. Podstawę wiedzy o średniowiecznym Poznaniu stanowi synteza: Dzieje Poznania, red. J. topolski, t. i, cz. 1, Warszawa– Poznań 1988. tomasz Jurek 24 Pierwszą obsadę miasta stanowili w dodatku w przeważającej mierze obcy. W Poznaniu tworzyli ją niemcy przybyli z ziem późniejszej Górnej saksonii, głów- nie z Halle nad soławą. Było to wówczas ważne centrum produkcji soli, aktywnie ekspandujące na wschód. to ludzie z Halle (gdzie znajdowała się placówka zakonu niemieckiego) zakładali nieco wcześniej toruń i Chełmno w powstającym pań- stwie krzyżackim. Po drodze leżał zaś Poznań, a także i Gubin, skąd pochodził pierwszy wójt poznański, tomasz. Kariera Halle była jednak krótkotrwała. Poznań, podobnie, jak inne miasta, żył dalej z kolejnych migracji. Przyprowadzały one do miasta wciąż nowych niemców z różnych stron Rzeszy, przede wszystkim jednak przybyszów z miast śląskich. należało do logiki kolonizacji, że osadnicy często nie zagrzewali miejsca w jednym punkcie, ale szli szukać szczęścia dalej. Przybysze, którzy zasiedlali miasta śląskie, w następnym albo nawet tym samym pokoleniu wędrowali dalej na wschód. Wcześnie zaczął się też oczywiście dopływ elementu lokalnego, z miast i wsi wielkopolskich. Przypuszczać można, że ci ludzie z bliż- szej okolicy szybko zapewnili sobie nawet większość w skali całej miejskiej spo- łeczności, ale przychodząc przeważnie bez kapitału, doświadczenia i kwalifikacji, wypełniali głównie jej niższe warstwy. Elita miasta – kupcy i najbogatsi rzemieśl- nicy, sprawujący rządy w radzie i ławie sądowej – wciąż wchłaniała kolejnych imi- grantów z dalszych stron, którzy niezależnie od swego pochodzenia uczestniczyli w obejmującym świat międzynarodowego kupiectwa kręgu kultury niemieckiej. W poznańskiej farze funkcjonowali w późnym średniowieczu specjalni kazno- dzieje polscy i niemieccy, co oddaje dwujęzyczność miejskiej społeczności i fakt, że w pewnych jej kręgach wypadało posługiwać się niemczyzną5. Miejskość miała wymiar ekonomiczny i zawodowy. Miasto tej skali co Poznań stanowiło skupisko ludzi zajmujących się zasadniczo profesjami nierolniczymi, choć pewnie na marginesie właściwej działalności uprawiali też jakiś kawałek roli lub ogrodu pod miastem albo hodowali gospodarskie zwierzęta. Funkcjonowanie w mieście wymuszało profesjonalizację. Liczyły się kompetencje, a radę dawać sobie mógł tylko ten, kto zdołał nabyć specjalne kwalifikacje – inaczej niż na wsi, gdzie codzienne gospodarowanie odwoływało się do umiejętności, które wówczas posiadali wszyscy, ci zaś, którzy dysponowali szczególnymi kompeten- cjami (jak młynarze, owczarze czy różne „mądre baby”), traktowani byli nieufnie, z mieszaniną podziwu i niechęci. Miasto stawiało wyższe wymagania i oferowało nagrodę za nabyte kompetencje. Wielkich umiejętności – językowych, rachunko- wych, organizacyjnych, psychologicznych, orientacji geograficznej i umiejętno- ści pisania – wymagało prowadzenie handlu. także każda profesja rzemieślnicza pociągała za sobą konieczność wyuczenia się rozmaitych zawodowych tajników, co zajmowało lata kształcenia i wyrzeczeń. Cechowa procedura wyzwalania cze- ladników i dopuszczania do statusu majstra wprowadzała też element społecznej kontroli nad zdobywaniem fachowego doświadczenia. Kto nie posiadł żadnych szczególnych umiejętności, lądował na dołach społecznej drabiny jako prosty wyrobnik, mogący na miejskim rynku pracy sprzedawać tylko swą fizyczną pracę. nawet ludzie ze społecznego marginesu, jak prostytutki, złodzieje, kuglarze, a także 5 t. Jurek, Poznań i jego mieszkańcy w XIII i XIV wieku [w:] Miasto w perspektywie onomastyki i historii, Poznań 2010, s. 527–545. Mieszczańskość poznańska (i nie tylko) w wiekach średnich 25 zajmujący specyficzną pozycję kaci – który to margines zresztą stanowił zjawisko typowo miejskie, na wsi praktycznie nieobecne – musieli posiąść profesjonalne przygotowanie. Właściwe odnalezienie się w tych środowiskach wymagało dużych umiejętności zawodowych. Dobrze poświadczona u schyłku XV wieku praktyka wynajmowania poznańskiego kata do innych miast w całej Wielkopolsce poka- zuje, że nie każdy potrafił wykonywać tego rodzaju obowiązki6. Powszechna profe- sjonalizacja życia miejskiego powodowała, że miasto stawało się wspólnotą ludzi, którzy świadomi być musieli nabytych umiejętności i zdolności, a tym samym własnej wartości. Świadomość ta stanowiła psychologiczną podstawę organizacji cechowej, która gromadziła wszystkich rzemieślników w  podziale branżowym, kontrolowała ich pracę, ale wyrażała też dumę z przynależności do danego zawodu. Poczucie to obowiązywało wewnątrz miejskiej wspólnoty, na zewnątrz nato- miast traciło na znaczeniu. Świat poza granicami murów miejskich nie cenił sobie bowiem mieszczańskich profesji. Charakterystyczne, że w wypracowanym przez intelektualistów teoretycznym trójpodziale społeczeństwa na tych, którzy się za wszystkich modlą (duchowieństwo), tych, którzy wszystkich bronią (rycerstwo/ szlachta), oraz tych, którzy na utrzymanie wszystkich pracują (oczywiście na roli), nie było w ogóle miejsca dla ludzi zajmujących się handlem, rzemiosłem czy usługami i operujących pieniądzem. z czasem dopiero niektórzy autorzy doda- wać zaczęli czwarty człon, rzemieślników (ale nie kupców!), choć byli też i tacy, którzy gotowi byli uznać mieszczan za twór diabła7. W rolniczym i rustykalnym ze swej istoty społeczeństwie średniowiecznym głęboko zakorzenione były trady- cyjne uprzedzenia, niechętne miastu, mieszczanom i ich aktywności. Ludzie, dla których istotę uczciwej egzystencji stanowiła praca na roli, zapewniająca godne bytowanie, nieufnie podchodzili do handlu i rzemiosła, których istotą było wszak sprzedawanie z zyskiem. Choć nawet filozofowie scholastyczni ze św. tomaszem z akwinu na czele wykładali teorię „słusznego zysku”, a powszechnie rozumiano konieczność korzystania z usług kupców i rzemieślników, to ich zajęcia nie cie- szyły się szacunkiem i zaufaniem. samo pojęcie słusznego zysku pozostawało nie- ostre, jak bowiem można było uznać, jaki zysk jest jeszcze słuszny, a jaki już nie. niemiecki kronikarz otto z Fryzyngi w Xii wieku z niekłamanym zdziwieniem obserwował, że w italii (przez ludzi zza alp często traktowanej jako kraina pełna osobliwości) dopuszcza się do rzemiosła rycerskiego rzemieślników, których „inne narody jak zarazę odtrącają od godniejszych zajęć”; zapewnia to wprawdzie, oce- niał, bogactwo i potęgę, ale prowadzi, konstatował, do barbaryzacji praw i obycza- jów8. o głębokiej nieufności wobec kupców świadczy zapisana przez nadreńskiego cystersa Cezarego z Heisterbach, mającego zresztą kontakty także z Polską, histo- ria dwóch kolończyków, którzy przekonani przez swego spowiednika postanowili 6 W. Maisel, Sądownictwo miasta Poznania do końca XVI wieku, Poznań 1961, s. 232–239; M. starzyński, Spis dochodów i wydatków miasta Poznania z 1462 roku, „Roczniki Historyczne” 80, 2014, s. 192–193. 7 W. iwańczak, Ludzie miecza, ludzie modlitwy i ludzie pracy. Trójpodział społeczeństwa w średniowiecznej myśli czeskiej, Kielce 1989, wyd. 2: 1995; tenże, Mieszczanie kreacją diabła? „Trzy stany” społeczne a problem miasta w średniowieczu, „Przegląd Historyczny” 80, 1989, z. 1, s. 17–39. 8 Ottonis et Rahewini Gesta Friderici I. imperatoris, ii 13, wyd. G. Waitz, scriptores rerum Germanicarum, wyd. 3, Hannoverae-Lipsiae 1912, s. 116–117. tomasz Jurek 26 nie uciekać się w swej działalności handlowej do kłamstw i oszustw, co skończyło się dla nich zupełnym załamaniem interesów – acz po roku zaczęli nagle prospero- wać znakomicie, co przedstawione jednak zostało w kategoriach boskiego cudu9. Widać, że w powszechnym odczuciu oszustwo stanowiło istotę wszelkiego handlu. W Polsce nie było inaczej. Przypomnijmy znany paragraf statutu warckiego z 1423 roku, oddający prawo do kontroli miar i wag oraz ustalenia cen na arty- kuły rolnicze w ręce wojewodów i starostów, a więc urzędników szlacheckich – z charakterystycznym uzasadnieniem, że chodzi o to, aby zagrodzić drogę cechom rzemieślniczym w ich praktykach manipulowania przy miarach i cenach10. to nie tylko wyraz antymiejskiej polityki ówczesnej szlachty, ale przede wszystkich świa- dectwo głębokiego przekonania, że każdy kupiec jest po prostu oszustem i trzeba mu pilnie patrzeć na ręce. Uprzedzenia te miały zróżnicowane i przeważnie bardzo odległe korzenie mentalne. Choć cywilizacja antyczna miała miejski charakter, już w czasach rzymskich obecna jest też wizja miasta jako świata niepokoju i złych emocji, któremu przeciwstawiane jest stateczne i  ciche życie w  wiejskiej willi. Refleksję tę pogłębili autorzy wczesnochrześcijańscy, dla których miasto stawało się uosobieniem wszelkiego zła cywilizacji, od której najlepiej było jak najdalej uciec – czy to na spokojną wieś, czy wręcz na pustynię (jak pierwsi mnisi). Myśl tę rozwijali potem pisarze średniowieczni, których wielu przedstawiało miasto jako siedlisko wszelkiego zepsucia. W tle krył się też krytyczny stosunek do pienią- dza, obecny od bardzo dawna zarówno w tradycji pogańskiej (cnotliwi spartiaci używali bezwartościowego pieniądza żelaznego, aby nie ulec jego pokusom), jak i potem chrześcijańskiej (dość przypomnieć różne wypowiedzi Chrystusa, choćby te o mamonie czy groszu czynszowym)11. W realiach Polski późnego średniowie- cza te stare uprzedzenia ujawniały się z całą mocą. Permanentny kryzys ekono- miczny i monetarny powodował, że nikt prawie – poza miastami – nie miał żywej gotówki, co budziło u przedstawicieli pozostałych stanów zarówno rozgorycze- nie, jak i zazdrość. Dochodził wreszcie bardzo istotny czynnik w postaci trady- cyjnej niechęci i pogardy ludzi miecza – wierzących, przynajmniej teoretycznie, w surowe cnoty siły, sprawności, odwagi i honoru – wobec tych, którzy swą egzy- stencję zawdzięczali sprytowi i nieuczciwym z założenia machinacjom pienięż- nym. to wątek ponaddziejowy (jeszcze napoleon określał znienawidzonych przez siebie anglików pogardliwie jako nation de boutiquers), ale wyraźnie obecny w średniowiecznej Polsce, także w dziejach samego Poznania. Przeciwieństwa między rycerstwem i mieszczaństwem były jednym z moto- rów napędowych burzliwych sporów o zjednoczenie kraju na początku XiV wieku, skutkując raz po raz gwałtownymi spięciami. W Krakowie mieszczanie pod wodzą wójta alberta zbuntowali się przeciwko wyrażającemu interesy mas rycerskich Władysławowi Łokietkowi (1311–1312). od razu nadano temu interpretację 9 Caesarii Heisterbacensis monachi Dialogus miraculorum, iii 37, wyd. J. strange, t. i, Coloniae- -Bonnae-Bruxellis 1851, s. 157–158. 10 Polskie statuty ziemskie w redakcji najstarszych druków (Syntagmata), opr. L. Łysiak, s. Roman, Wrocław 1958, s. 128–129. 11 o  stosunku do pieniądza zob.: J. Le Goff, Sakiewka i  życie. Gospodarka i  religia w  średniowieczu, tłum. H. zaremska, Gdańsk 1995. Mieszczańskość poznańska (i nie tylko) w wiekach średnich 27 narodową (rocznikarska zapiska zaczyna się od słów: „Mieszczanie krakowscy rozpaleni obłędem niemieckiego szału…”), która w późniejszej tradycji ulegała pogłębieniu do granic szowinizmu (opowiadano, jakoby zabijano każdego, kto nie umiałby poprawnie wymówić trudnych dla niemieckich ust słów: „socze- wica, koło, miele młyn”). W Poznaniu mieszczanie też opowiedzieli się przeciwko Łokietkowi i  do końca popierali władzę książąt głogowskich, co skończyło się złupieniem i spaleniem miasta przez prołokietkowych ziemian (1313 lub 1314)12. Potem konflikty nie przyjmowały już tak gwałtownych form, ale urazy pozostały, ciążąc poważnie na całym układzie stosunków społecznych w Polsce, nacechowa- nych dominacją szlachty, a upośledzeniem mieszczaństwa. o atmosferze wzajem- nej niechęci świadczy smutny epizod śmierci kasztelana andrzeja tęczyńskiego, zlinczowanego w Krakowie przez miejskie pospólstwo (1461). oburzenie opinii szlacheckiej oddawała ułożona wtedy pieśń, zaczynająca się od słów: „a jacy to źli ludzie mieszczanie krakowianie”, dalej nazywająca ich po prostu „chłopami”, co było już wówczas traktowane jako obelga. Co ciekawe jednak, nie wracała tu już nuta obcości etnicznej13. istotę sprawy dobrze oddawały ustawy sejmu piotrkow- skiego z 1496 roku, odsuwające plebejuszy od posiadania dóbr ziemskich i obej- mowania kanonii w głównych kościołach Królestwa, z uzasadnieniem, że prawa te trzeba zastrzec dla szlachty, bo to ona staje w szyku bojowym dla obrony państwa i najlepiej nadaje się do światłej i rozsądnej rady14. Podkreślona została wyższość szlachetnie urodzonych nad plebejuszami, ze szczególnym wyeksponowaniem wagi cnót wojennych, których tym ostatnim nie dostawało. zajęcia miejskie uwa- żać zaczęto za niegodne, a nawet hańbiące. W XV wieku w aktach polskich sądów powtarzają się sprawy o traktowane jako obelga dla szlachcica zarzuty, że mieszka w mieście i szynkuje tam piwo15. Wydaje się to bardzo ciekawe – piwo sprzeda- wano też przecież powszechnie w karczmach wiejskich, należących przeważnie do dziedziców. W samym piwie nie było zatem nic złego. niegodny charakter inkry- minowanego zajęcia wynikał najwyraźniej z  towarzyszących mu okoliczności, z faktu, że uprawiano je w mieście i wykonywano osobiście. Miasto stanowiło odrębne środowisko ekologiczne. Warunki życia były tu inne niż na wsi. na stosunkowo niewielkiej przestrzeni nagromadzona była znacz- nie większa masa ludzi, choć zdawać sobie trzeba oczywiście sprawę ze względno- ści tej oceny. nawet największe miasta na naszych ziemiach, liczące po 15–30 tys. mieszkańców, nie były bynajmniej wielkie. Ludność Poznania, zaliczanego do głównych miast Królestwa i niekwestionowanej stolicy regionu, szacowana jest na ok. 5 tys. w XiV wieku, a w okresie renesansu w całej konurbacji, wraz z przed- mieściami, dochodzić mogła do 20 tys. W  świetle dzisiejszych standardów to 12 s. Gawlas, O kształt zjednoczonego Królestwa. Niemieckie władztwo terytorialne a geneza społecznoustro- jowej odrębności Polski, Warszawa 1996, s. 92–94; t. Jurek, Dziedzic Królestwa Polskiego. Książę głogowski Henryk (1274–1309), wyd. 2, Kraków 2006, s. 220–223. zob. Monumenta Poloniae historica, series nova, t. V, Warszawa 1978, s. 104; Monumenta Poloniae historica, t. iii, Lwów 1878, s. 133. 13 W. Wydra, W.R. Rzepka, Chrestomatia staropolska. Teksty do roku 1543, wyd. 3, Wrocław 2004, s. 290–291. 14 Volumina constitutionum, t. i, cz. 1, opr. s. Grodziski, i. Dwornicka, W. Uruszczak, Warszawa 1996, s. 72 (§ 54), 78 (§ 69). 15 t. Jurek, Geneza szlachty polskiej [w:] Šlechta, moc a reprezentace ve středověku, Praha 2007, s. 127–128. tomasz Jurek 28 miasteczko, nawet zaś w porównawczej skali tamtych czasów wielkość taka pla- suje się wśród miast średnich. zagęszczenie mieszkańców było jednak na pewno nieporównywalne ze stosunkami wiejskimi. Gęściej stawiano domy. Choć jeszcze w Xiii wieku zabudowa w Poznaniu miała dość luźny charakter, z czasem przyjęło się zabudowywać całe działki, a więc domy przylegały do siebie. Mieszczański dom późnośredniowieczny nie przypominał wiejskich chat czy dworów. Był wielokon- dygnacyjny, obejmował także zabudowania gospodarcze i warsztaty rzemieślni- cze16. na każdej działce znajdowała się też zasadniczo latryna – zwykły wychodek na tyłach domu. o ścisłym wmontowaniu tych przybytków w miejską przestrzeń mieszkalną świadczy kilkakrotne wymienianie ich w aktach sprzedaży nierucho- mości. np. Jan Wierzba sprzedał Mikołajowi szykucie działkę przyrynkową wraz z połową muru (granicznego) i połową wychodka (1466); z kolei kuśnierz Michał kupił (1496) dom z  połową wychodka, a  drugą połowę dokupił osobno 2 lata później od mieszkającej w sąsiednim „domku” wdowy Katarzyny Chmielowej17. transakcje połówkowe wskazują chyba na sytuacje, że dana latryna służyła dwom sąsiadom. Uzyskanie pełnej kontroli na tymi miejscami mogło być niekiedy istotną sprawą życiową. Choć najbardziej uciążliwe obiekty – jak rzeźnie czy warsztaty garbarskie – usuwano poza miejskie mury, pozostawało dość elemen- tów nieprzyjemnych, jak choćby targ rybny na rynku czy jatki rzeźnicze produ- kujące łatwo psujące się odpady. odprowadzanie nieczystości płynnych odbywało się poprzez prosty system ulicznych rynsztoków, którymi spływały one do rzeki. Do codziennej nędzy dochodziły okazjonalne klęski, jak choćby częste powodzie, z których te największe zalewały kościoły wraz z cmentarzami i wypłukiwały (jak zanotowano w 1551 r.) z grobów zwłoki, pływające potem po ulicach18. Wszystko to miało na pewno konsekwencje ekologiczne i higieniczne. Woda czerpana ze studni lub rzeki musiała być niezdrowa (nic dziwnego, że starano się ją sprowa- dzać do miasta spoza murów, z wyżej położnych miejsc na wzgórzu winiarskim i w okolicach dzisiejszego placu Wolności). Wszechogarniający był hałas i brud, rynsztoki i latryny wydzielały na pewno paskudną woń, a nad miastem unosiły się stale ich trujące wyziewy. Raz po raz wybuchały zarazy (niekiedy w bezpośrednim następstwie powodzi), które stanowiły zjawisko ściśle zrośnięte z miastem – jak pokazuje choćby naturalna reakcja ucieczki z niego w czasie „powietrza”. Życie miejskie było o wiele mniej przyjemne niż bytowanie na wsi, czego statystycznym wyrazem była bardzo wysoka zawsze umieralność wśród mieszkańców miast, a różnica ta również wpływać musiała na mieszczańską mentalność. Uwarunkowania środowiskowe miały konsekwencje społeczne. Mimo wskazanej względności skali wielkości miasta mieszkańcy Poznania stanowili 16 W. Gałka, O architekturze i plastyce dawnego Poznania do końca epoki baroku, Poznań 2001, s. 78–83, 129–132; P. Wawrzyniak, Rozwój zabudowy mieszkalnej średniowiecznego Poznania (na przykładzie posesji przyrynkowych nr 95–98) [w:] Civitas Posnaniensis. Studia z dziejów średniowiecznego Poznania, Poznań 2005, s. 375–388; B. Banach, Przemiany zabudowy miasta lokacyjnego w Poznaniu. Od osady Św. Gotarda do miasta z przełomu XV i XVI wieku [w:] tamże, s. 389–405. 17 archiwum Państwowe w Poznaniu, akta miasta Poznania i 296, k. 87 (1466); i 298, k. 207v (1496); i 299, k. 20 (1498). 18 Die Chronik der Stadtschreiber von Posen, wyd. a. Warschauer, Posen 1888 (odbitka z: „zeitschrift der Historischen Gesellschaft für die Provinz Posen” 3), s. 58. Mieszczańskość poznańska (i nie tylko) w wiekach średnich 29 społeczność, w której nie wszyscy musieli się dobrze znać – jak bywało to w śro- dowisku wiejskim, i to w wymiarze przekraczającym pojedynczą osadę, a ogarnia- jącym przynajmniej całą parafię. teoretycznie ogół mieszkańców miasta stanowił jedną wspólnotę – communitas civium. W jej imieniu (nomine tocius communi- tatis) wykonywała swe czynności rada miejska19. samo pojęcie civis, które odno- szono wówczas do mieszczan, miało wyraźnie wspólnotowy wydźwięk – słowo to, w klasycznej łacinie oznaczające obywatela rzymskiego, określało wszak peł- noprawny udział w  pewnej wspólnocie, nie zaś stosunek zależności czy pod- daństwa. W takim znaczeniu użył go też zapewne cytowany na wstępie Mikołaj Margoński. nie wszyscy jednak mieszkańcy miasta należeli do owej obywatelskiej wspólnoty. nie wszyscy mieszczanie posiadali prawo miejskie. Do jego uzyska- nia należało złożyć stosowną przysięgę, cieszyć się nienagannym pochodzeniem i uzyskać poręczenie ze strony innych współobywateli. sprawę trudno dokładnie opisać w poznańskim przypadku, ale szacuje się, że w średniowiecznych miastach tylko część (bardzo różna, a szacunki dla poszczególnych miast i regionów wahają się od kilku do 40 proc.) posiadała prawa miejskie i  miała status właściwych obywateli20. Poza jego zasięgiem pozostawali wszyscy ludzie o nieustabilizowa- nym statusie, a więc uczniowie i czeladnicy rzemieślniczy, pracownicy najemni i służący, których krąg przechodził płynnie do obszernej sfery rozmaitych ludzi luźnych, pędzących wędrowny tryb życia i  niewiążących się stałym miejscem zamieszkania, ta sfera zaś zazębiała się już z marginesem społecznym. nie korzy- stali z miejskiego prawa także duchowni, stanowiący niemałą, sięgającą nawet 200 osób, grupę obejmującą kler fary, kościołów podmiejskich i  szpitalnych, klasztorów, a także uczniów szkoły parafialnej. Wszystkich ich dotyczył immuni- tet kościelny i podległość sądom konsystorskim21. Domy miejskie posiadała nie- kiedy szlachta, acz wydaje się, że służyły jej one tylko do wynajmu – jak wskazuje najbardziej znany przypadek kamienicy możnej rodziny Świdwów szamotulskich (dzisiejszy kościółek najświętszej Krwi Pana Jezusa), którzy posiadali też dwór na podmiejskich Piaskach i  to tam na pewno przemieszkiwali podczas wizyt w Poznaniu. odrębne i wyjątkowe zjawisko stanowił Pałac Górków (dzisiejsze Muzeum archeologiczne), stworzony w  początku XVi wieku z  wykupionego przez tych bajecznie bogatych magnatów kwartału domów, przebudowanych na zwarty zamek, pełniący rzeczywiście funkcje rezydencjonalne22. W mieście żyli wreszcie cieszący się własnym prawem Żydzi. ich gmina, początkowo nieliczna, była jednak jedną z  największych i  najważniejszych w  Polsce, stale się rozwi- jała, licząc pod koniec XV wieku już prawie 1000 głów – i dalej rosła skutkiem 19 np. Kodeks dyplomatyczny Wielkopolski, t. ii, nr 855, 1233. 20 Przegląd problematyki obywatelstwa miejskiego daje a. Janeczek, Wstęp [w:] Album civium Leopolien- sium. Rejestry przyjęć do prawa miejskiego we Lwowie 1388–1783, t. i, Poznań–Warszawa 2005, s. Vii–XiV. 21 P. Dembiński, Środowisko duchownych w średniowiecznym Poznaniu [w:] Civitas Posnaniensis. Studia z dziejów średniowiecznego Poznania, Poznań 2005, s. 327–342. 22 J. Wiesiołowski, Szlachta w mieście. Przemieszczenia i migracje szlachty między wsią a miastem w Polsce w XV wieku, „studia i Materiały do Dziejów Wielkopolski i Pomorza” 1980, z. 1 (27), s. 47–75; Słownik his- toryczno-geograficzny województwa poznańskiego w średniowieczu, cz. i–V, Wrocław 1982 – Poznań 2016, tu cz. iV, s. 802; t. Jakimowicz, Pałac Górków w Poznaniu, Poznań 1998. tomasz Jurek 30 nieustannego napływu żydowskich uchodźców wyganianych prześladowaniami w krajach zachodu23. Miasto było więc mozaiką bardzo różnorodnych i heterogenicznych elemen- tów. stanowiło miejsce spotkania ludzi różnych praw, obyczajów, a nawet religii. Bogacze mijali się tu z żebrakami i ludźmi marginesu, duchowni z Żydami i pro- stytutkami, urodzeni na miejscu z przybyszami, pełno było też zawsze, a zwłaszcza w czas jarmarków, gości z zewnątrz. W tej pstrokaciźnie formowały się oczywiście liczne i rozmaite węższe więzi grupowe. Rzemieślnicy osiadali chętnie w skupiskach zawodowych, stąd osobne ulice różnych branży, jak szewska czy sukiennicza24. obok siebie mieszkali też inni, jak rzeźnicy, którzy nie zostawili śladu w miejskim nazewnictwie. niektóre profesje wychodziły poza mury, jak uciążliwi i używający smrodliwych technologii garbarze, ale także stelmachy i czapnicy (osady przed Bramą Wrocławską) czy garncarze (przed Bramą Wroniecką). skupianie się rze- mieślników oddawało ich wspólnotowe funkcjonowanie w ramach cechów repre- zentujących zawodowe interesy, które często okazywały się ze sobą sprzeczne. Garbarze rywalizowali z szewcami, krawcy z krojownikami sukna itp. istniały też ogólniejsze napięcia między rzemiosłem (pragnącym zawsze sprzedawać jak naj- drożej) a kupiectwem (chcącym kupować jak najtaniej). Kupcy, z zasady stano- wiący najzamożniejszą warstwę miejską, odgrywali też największą rolę w rządach miasta, co budziło sprzeciw i prowadziło niekiedy do wewnętrznych zatargów. także w łonie samego rzemiosła istniały naturalne podziały, nie tylko między bran- żami, ale przede wszystkim w ich ramach, pomiędzy mistrzami a czeladnikami i uczniami – ci pierwsi pragnęli oczywiście ograniczać produkcję i konkurencję, drudzy zaś jak najszybciej móc otworzyć własny warsztat. Późnośredniowieczne miasto nie było bynajmniej, jak głosiła teoria, zgodną wspólnotą obywateli, zaprzy- siężonych dla działania na rzecz ogólnego dobra. to raczej buzujący konfliktami i emocjami kocioł sprzecznych interesów, przede wszystkim ekonomicznych, za którymi szły jednak żale, urazy i uprzedzenia. obok czynników dezintegrujących działały też jednak przeciwne, spajające całość lokalnej społeczności. Podstawowe znaczenie miał własny kościół para- fialny, fara (od niemieckiego Pfarrei – parafia). Cały Poznań w murach stanowił jedną parafię (związaną z nieistniejącym już kościołem św. Marii Magdaleny na dzisiejszym placu Kolegiackim)25. tak było w większości ówczesnych miast na naszych ziemiach, choć czołowe ośrodki (jak Wrocław, Kraków, Gdańsk, toruń, a nawet Kalisz) miewały po kilka parafii. tym bardziej fara poznańska odgrywała rolę integracyjną, mimo pewnych formalnych ograniczeń: prawo patronatu (a więc także decydowania o obsadzie personalnej plebanii) nad tym 23 J. Rudzińska, Żydzi w późnośredniowiecznym Poznaniu [w:] Civitas Posnaniensis. Studia z dziejów śred- niowiecznego Poznania, Poznań 2005, s. 345–360; H. zaremska, Żydzi w średniowiecznej Polsce. Gmina krakowska, Warszawa 2011, s. 257–258. 24 J. Wiesiołowski, Socjotopografia późnośredniowiecznego Poznania, Warszawa–Poznań 1982, s. 262–276. 25 P. Dembiński, Środowisko…, s. 334–339; t. Jurek, Wokół zagadek najdawniejszych dziejów fary poznańskiej, „Kronika Miasta Poznania” (dalej: KMP), 2003/3, s. 46–62; i. skierska, Miasto w kościele. Obowiązek mszalny w wielkich miastach średniowiecznej Polski [w:] Ecclesia et civitas. Kościół i życie religijne w mieście średnio- wiecznym, Warszawa 2002, s. 389–413. Mieszczańskość poznańska (i nie tylko) w wiekach średnich 31 kościołem nie należało do władz miasta, ale najpierw do kapituły katedralnej, następnie do władcy, z jego nadania do dominikanek, których prawa ulegały stopniowemu zapomnieniu, wróciły do króla, aż zostały nadane radzie miej- skiej w 1555 roku. niezależnie od stanu prawnego zawsze był to kościół uzna- wany przez mieszczan za własny. za wyraz dumy z tej świątyni uznać trzeba wyciągnięcie w  XV  wieku jej masywnej wieży na niezwykłą wysokość. to w farze koncentrowało się życie religijne całego miasta: tu chodzono na msze, tu przyjmowano sakramenty, tu słuchano kazań, co  budować musiało okre- ślone więzi emocjonalne. Wspólne spotykanie się na nabożeństwach tworzyło też istotną przestrzeń komunikacyjną i  reprezentacyjną. to tu wymieniano nowiny, a bogaci najłatwiej mogli „pokazać się” pozostałym współmieszkań- com. owa reprezentacja nabierała także wymiaru ponadczasowego, bogatsi starali się bowiem o upamiętnienie siebie i swych rodzin, przede wszystkim poprzez fundacje ołtarzy, przy których sprawowano by regularnie modły za duszę zmarłego fundatora i jego bliskich. Poznańska fara, podniesiona do rangi kolegiaty (1471), już w średniowieczu stała się, mimo dotykających ją kilka razy kataklizmów pożaru, najważniejszą przestrzenią mieszczańskiej pamięci. Pod koniec interesującego nas okresu miała 58 fundacji ołtarzowych. Późniejsze zniszczenia i ostateczna rozbiórka świątyni u progu XiX wieku spowodowały zatratę wszelkich materialnych pomników tej pamięci: nagrobków, epitafiów, obrazów czy rzeźb ołtarzowych (które również przedstawiały często fundato- rów). ta sfera manifestacji potęgi miejscowego patrycjatu, a zarazem i całego miasta, pozostaje nam dziś praktycznie nieznana. Mimo istnienia w samym mieście jednej parafii mieszkańcy mieli też jed- nak do wyboru kilka kościołów klasztornych (dominikanie, dominikanki, ber- nardyni), szpitalnych (św. Ducha, św. Krzyża) oraz podmiejskich, przy czym te ostatnie posiadały również prawa parafialne (św. Marcina i św. Wojciecha). Choć w ówczesnych warunkach „przymusu parafialnego” nie było oczywiście dla wier- nych całkiem swobodnego wyboru kościoła, ta konkurencyjna oferta osłabiała zwyczajowe więzi, jakie spajały wszystkich parafian, i integracyjną funkcję para- fii. istotną, acz specyficzną rolę odgrywała wreszcie związana z parafią szkoła. Jej istnienie poświadczone mamy już w 1302 roku, kiedy to biskup – zdaje się, że w wyniku dłuższego sporu – zgodził się, by mieszczanie posyłali swe dzieci do szkoły parafialnej w mieście i organizowali własne procesje (sprawy się w oczywi- sty sposób kojarzyły, bo podstawową rolą uczniów było uświetnianie nabożeństw śpiewem). szkoła ta nie miała jednak wyjść w programie nauczania poza dość podstawowy kurs, wyższa edukacja zaś zastrzeżona została dla szkoły katedral- nej26. sprawa, w której załatwienie angażowała się rada miejska, stanowi świetny przykład, jak wielką rolę odgrywała parafia i szkoła w życiu lokalnej społeczności, stanowiąc dla niej zarazem przedmiot dumy i prestiżu. znaczenie szkoły trudno przecenić, jako że to ona kształtowała pewnie u młodych więzi trwałe potem na całe życie, choć trudno uchwytne w tekstach źródłowych. Wiemy też jednak, że do szkoły tej uczęszczali nie tylko synowie mieszczańscy, ale także młodzież z całej 26 Kodeks dyplomatyczny Wielkopolski, t. ii, nr 855 – Przywileje miasta Poznania, wyd. W. Maisel, Poznań 1993, nr 14. tomasz Jurek 32 Wielkopolski. stanowiła zatem czynnik integrujący nie w skali czysto lokalnej, ale regionalnej. Polskie mieszczaństwo średniowieczne nie okazywało szerszej świadomo- ści stanowej. nie było warunków dla jej rozwinięcia. W pierwszych dekadach rozwoju miast lokacyjnych były one jeszcze zdolne do wspólnych zabiegów o swe interesy. Wyrazem tego były regionalne „konfederacje” miast, zawiązy- wane w  imię walki z  rozbojami (co wymagało skoordynowanego wysiłku). Konfederacje takie, z udziałem Poznania, pojawiały się zwłaszcza na przełomie Xiii i XiV wieku, acz ostatnia odnowiona została jeszcze pół wieku później27. Wysiłki te wyrażały mieszczańską solidarność przeciwko rycerstwu (to  ono wszak łupiło przeważnie na drogach). Konfrontację z rycerstwem miasta jed- nak, pamiętamy, przegrały u  progu XiV wieku, czego boleśnie doświadczył wtedy także Poznań. złamało to ich polityczne dążenia. Później, w zjednoczo- nym Królestwie, miasta nie występowały już jako jednolita siła. na przeszkodzie do jej wytworzenia stanęła nie tylko ogólna atmosfera społeczna, z dominacją szlachty na wszystkich polach życia, ale przede wszystkim sprzeczne interesy poszczególnych ośrodków miejskich. Miasta, nawet te największe i najpotężniej- sze, z którymi z racji ich zasobów wciąż trzeba się było liczyć, działały z zasady w pojedynkę, bez oglądania się na inne. Dla każdego mieszczanina, kupca czy rzemieślnika podstawowe znaczenie miała identyfikacja z danym miastem, nie zaś poczucie związku z mieszczaństwem jako stanem – to pozostawało pojęciem abstrakcyjnym. owa atomizacja mieszczaństwa następowała, co ciekawe, mimo żywego wciąż przepływu między różnymi ośrodkami. Poznań był chłonny, nie stawiając wobec przybyszów wygórowanych warun- ków; nie wymagano od nich np. nabycia nieruchomości i przyjmowano „pra- wie każdego”, co wskazuje na stałą potrzebę dopływu świeżej krwi28. Migracje nie niszczyły wszakże poczucia lokalnej tożsamości. Charakterystyczny przy- kład przynosi tu Mikołaj z Poznania, XiV-wieczny duchowny i intelektualista śląski, pochodzący z mieszczańskiej rodziny osiadłej w Głogowie, ale wcześniej żyjącej (jak wskazuje używane dalej nazwisko) w Poznaniu, skąd uszła zapewne po katastrofie politycznej 1313/1314 roku. Mikołaj, który samego Poznania chyba nie widział na oczy, zapisywał z lubością dotyczące tego miasta historie i  legendy, które poznać mógł tylko z  opowieści swych rodziców29. Migracje, nawet te wymuszone i bolesne, nie zacierały, jak widać, poczucia szczególniej- szego związku z miejscem, w którym kiedyś się żyło, a poczucie to trwać mogło przez pokolenia. Budować to musiało pewnie zresztą wielorakie układy identy- fikacji, ludzie i rodziny stale się bowiem przemieszczali, a migracje wpisane były w mieszczański los. Kupcy to oczywiście nieustanni wędrowcy, przynależni do 27 Kodeks dyplomatyczny Wielkopolski, t. ii, nr 777 (1298: Poznań, Gniezno, Pyzdry, Kalisz), 820 (1299), 858 (1302), 936 (1310: miasta śląskie), t. iii, nr 1302 (1350: Poznań, Kalisz, Pyzdry) – Przywileje miasta Poznania, nr 12, 15–16. 28 a. Gąsiorowski, Ludność napływowa w strukturze społecznej późnośredniowiecznego Poznania, „studia i Materiały do Dziejów Wielkopolski i Pomorza” 1975, z. 2 (22), s. 11–25. 29 t. Jurek, Nad legendą poznańskiego kościoła Najświętszej Marii Panny [w:] Gemma gemmarum. Studia dedykowane Profesor Hannie Kóčce-Krenz, Poznań 2017, t. i, s. 93–109. Mieszczańskość poznańska (i nie tylko) w wiekach średnich 33 szerszego, międzynarodowego świata handlu i kapitału, którzy musieli odnajdy- wać się w różnych krajach i miastach30. Przykłady mamy także w Poznaniu. Jerzy Bock, bogaty kupiec z  Gdańska, najpierw robił u  nas interesy (których skala sięgała Lwowa i norymbergi), a potem tu osiadł (1449) i odgrywał wielką rolę w życiu miasta, przez 22 lata niemal nieprzerwanie sprawując urząd burmistrza aż do śmierci (1483), wrastając w miejscowe układy (córkę wydał za poznań- skiego kupca i rajcę Piotra adamowego) i zostawiając hojne fundacje (własną kaplicę) w  farze31. Krótko po śmierci Bocka w  Poznaniu osiadł Genueńczyk Paweł de Promontorio (1488), prowadząc stąd przed kilka lat działalność hand- lową i finansową na europejską skalę, co skończyło się jednak spektakularnym krachem (1494) i wstrząsem dla całej miejscowej gospodarki32. Ruchliwi byli nie tylko kupcy. także rzemieślnicy za młodu wędrowali po świecie, ucząc się zawodu w różnych miastach i szukając w nich przy okazji szansy na zawodową i życiową stabilizację. Rzadko jednak losy te stawały się przedmiotem zainteresowania źródeł. Bardzo ciekawy przykład z Wielkopolski opisano w XVi wieku. Błażej trestkowic z Ponieca był synem Łukasza trestki, który do tego południowo- wielkopolskiego miasteczka przyszedł ze wsi Waszkowo. sam Błażej uczył się w Poznaniu u swego wuja, który był kanonikiem w kolegiacie nMP i altary- stą w farze, po jego śmierci zaś wyuczył się rzemiosła rzeźnickiego i wyruszył w świat. Pracował na Rusi dla jakiegoś biskupa, brał też w dzierżawę dochody parafialne – kontakty z klerem ułatwiała mu najwyraźniej wcześniejsza eduka- cja – po czym wrócił do rodzinnego miasta, został tam rzeźnikiem, ożenił się i żył sobie ponad 20 lat, aż zginął w bójce przy grze w karty (1594)33. Rzadko mamy tak dokładny wgląd w życiorys człowieka niskiego stanu. Widać w nim typową mobilność, po latach kierowanych różnymi przypadkowymi okolicz- nościami wędrówek prowadzącą z powrotem w rodzinne strony – do których każdy był jednak najwyraźniej przywiązany. Wszystkie relacje o mieszczańskiej ruchliwości pokazują jeszcze jedno zjawi- sko: dla mieszczan typowa była znajomość szerokiego świata. Bez niej nie obywał się kupiec, nabywał jej zaś z konieczności rzemieślnik i każdy człowiek luźny (nawet złodzieje wędrowali regularnie po kraju, przeważnie zgodnie z harmonogramem 30 W 1471 r. przed konsystorzem poznańskim zeznawał Mikołaj sachs, kupiec pochodzący z nieodgadnio- nego Eysl, niemający stałego miejsca zamieszkania, lecz przenoszący się dla zarobku z towarami z miejsca na miejsce, z miasta do miasta (Nicolaus Zachz mercator de Eysl nacione, non habens continuam moram, sed se cum mercanciis de loco in locum, de civitate in civitatem causa sui lucri transfert), który rok wcześniej był świadkiem pewnego ślubu w Świebodzinie, dokąd przybył wtedy z Głogowa (archiwum archidiecezjalne w Poznaniu, Depositiones testium ii, k. 6v–7). 31 a. Gąsiorowski, Ludność…, s. 22–23; P. Dembiński, Burmistrz poznański Jerzy Bok i  jego fundacja w kościele parafialnym Św. Marii Magdaleny, KMP, 1999/1, s. 35–49. zob. też R. Czaja, Społeczna mobilność jako paradygmat badań nad patrycjatem i grupami kierowniczymi w średniowieczu [w:] Elita władzy miasta Krakowa i jej związki z miastami Europy w średniowieczu i epoce nowożytnej (do połowy XVII wieku), Kraków 2011, s. 9–21. 32 K. Kaczmarczyk, Włosi w Poznaniu na przełomie XV na XVI wiek, KMP, 1928/1, s. 3–13, 33–34 (przedruk w: Kronika Miasta Poznania. Antologia, Poznań 1990, s. 132–138, 150–151). 33 J. szyszczyński, Żywot i śmierć Błażeja Trestkowicza, burmistrza ponieckiego, „Kronika Gostyńska” 1935, nr 7, s. 113–115. tomasz Jurek 34 jarmarków, które przyciągając ludzi, towary i pieniądze, zapewniały odpowiednią arenę działań). odrębną kategorię podróży stanowiły pielgrzymki. te dalekosiężne, do Rzymu czy ziemi Świętej, motywowane były głównie uczuciami religijnymi, bo podejmowano je zwłaszcza z okazji ogłaszanych przez papieży lat jubileuszowych, kiedy można było liczyć na szczególnie korzystne odpusty34. Choć w tle krył się też lęk przed egzotyczną podróżą – wyruszający „do progów apostołów Piotra, Pawła i Jakuba oraz do Grobu Pańskiego” (a więc do Rzymu, Composteli i Jerozolimy) poznański konwisarz Maciej zostawił dyspozycje testamentowe (1490), które pole- cał uruchomić, gdyby nie wrócił w ciągu 6 lat – swoją rolę grała jednak na pewno również zwykła ciekawość. Poznawanie świata miało różne wymiary. Chodziło nie tylko o tworzącą go przestrzeń i ludzi, ale także o różne rządzące nim mecha- nizmy – prawa ekonomii, stosunki pieniężne, relacje cen, znajomość surowców i towarów. Wszystko to stanowiło niezbędne wyposażenie zawodowe kupca, ale przydawało się też rzemieślnikom, a nawet ludziom marginesu. Mieszczańskość to zarówno zespół pewnych cech obiektywnych, jak i pod- ległość określonemu prawu, wykonywane zajęcie, sposób życia, jak również, a może przede wszystkim, stan ducha. Mieszczanin żył, jak się wydaje, bardziej przywiązany do swego miasta (lub raczej kilku miast, z którymi związany bywał pochodzeniem i zamieszkaniem) niż do państwa, kraju czy ziemi. towarzyszyło temu pewnie poczucie osobistej wartości, wyrażające się nie tylko dumą z przy- należności do tej, a  nie innej wspólnoty obywatelskiej (pobrzmiewającą też chyba w przytoczonej na wstępie deklaracji Margońskiego), ale także świado- mość własnego profesjonalizmu, a więc umiejętności i zdolności zawodowych, wyrażających się wymiernie w postaci życiowego i majątkowego sukcesu, odbi- jającego Bożą łaskę i przychylność. niechętna mieszczanom opinia lubiła zarzu- cać im pychę. anonimowy autor XiV-wiecznego wiersza o wójcie krakowskim albercie ukazywał swego bohatera jako przykład zmienności losów: tak wzbił się swym powodzeniem w pychę, iż zdradził swego pana, co zresztą typowe dla niemca, który „w koszu przyniesiony” (a więc podrzutek, przybłęda), „zawsze chce być pierwszy i nikomu nie podlegać”, oszukańczo wkrada się więc w łaski miejscowych, by z  czasem przechwycić nieuczciwie ich majątek35. to zarzut ogólny, dotyczący wszystkich przybyszów, ponad społecznymi podziałami, ale w  przypadku mieszczan szczególnie ostry. albert rzeczywiście odgrywał rolę wielkiego pana, w dokumentach określany był nawet tytułem „komesa”, właści- wym dla możnowładców. W Poznaniu było podobnie. Wójtowie Xiii-wieczni kupowali dobra ziemskie, fundowali ołtarze w katedrze, zbudowali sobie przy rynku kamienną wieżę przypominającą siedziby najzamożniejszego rycerstwa36 i próbowali dokonywać samodzielnych wyborów politycznych – co skończyło się dla miasta tragicznie. 34 J. Wiesiołowski, Jak poznańska burmistrzowa ze swą krawcową do Rzymu na jubileusz 1500 r. pielgrzy- mowała, Poznań 2010, zwł. s. 16–17. 35 K. Liman, Antologia poezji łacińskiej w Polsce. Średniowiecze, Poznań 2004, s. 362–369 (z tłumaczeniem polskim). 36 z  wójtami łączyć trzeba wyjątkowy obiekt wieżowy odkryty na tyłach przyrynkowej posesji nr 48 (W. Gałka, O architekturze…, s. 78–82). Mieszczańskość poznańska (i nie tylko) w wiekach średnich 35 ambicją polskich mieszczan był nie tylko sukces na własnej niwie zawo- dowej, w handlu czy rzemiośle, ale także wybicie się ponad miejski horyzont. Było regułą, że ci, którzy sukces ów uzyskiwali, inwestowali najchętniej w zie- mię – jedni w  podmiejskie ogrody (pełniące być może rolę „daczy” zapew- niających ucieczkę od miastowej ciasnoty, brudu i  smrodu) czy niezwykle dochodowe młyny37, inni zaś, najzamożniejsi, w całe wsie. Już kilkanaście lat po lokacji pochodzący bodajże z rodziny wójtowskiej tylo kupił od księcia zagi- nione dziś spytkowo (1267). W XiV wieku strosbergowie (rodzina przybyła do Poznania najpewniej z pruskiej Brodnicy/strassburg) posiadali część starołęki (inną jej część uzyskał, wraz z ręką żony, wójt Wierzbięta). W następnym poko- leniu Mikołaj strosberg, też ożeniony ze szlachcianką, wszedł w  posiadanie Lubonia. z  kolei naramowice posiadali najpierw Rossmannowie, potem zaś zetowie (może przybyli z zeitz) – obie rodziny używały nazwiska naramowski, nabywały też inne dobra, zdobywały kanonie, a Erazm Rossmann w początku XV wieku zasiadał nawet w szlacheckim sądzie ziemskim38. nie mniej charakte- rystyczne są wspomniane śluby ze szlacheckimi córkami. Pokazują one ten sam kierunek ambicji: dążenie do zdobycia ziemi, a wraz z nią statusu właścicieli ziemskich i wejścia w szeregi stanu szlacheckiego. „Rycersko żyjący patrycjat” to zjawisko powszechnie występujące w miastach niemieckich, znane też dobrze we Wrocławiu, gdzie mieszczańskie rodziny wykupywały dobra wokół miasta, przybierały sobie herby i starały się przyjmować typowo szlachecki styl życia – bogaty kupiec wrocławski Mikołaj Popplau, jadąc w  zagraniczne podróże, zabierał ze sobą kopię rycerską i brał po drodze udział w gonitwach turniejo- wych39. W Poznaniu było z pewnością zasadniczo podobnie, choć skala zjawi- ska dużo skromniejsza. nie wszyscy też tutaj potrafili osiągnąć sukces na tej drodze czy choćby utrzymać się w posiadaniu zdobytych dóbr – na ogół szybko je tracili. Wyjątkiem okazały się naramowice, które trwale pozostały w ręku zetów-naramowskich, przypisujących sobie herb Łodzia. trudno powiedzieć dokładnie, co stało się przyczyną niepowodzeń innych. Przypuszczać można, że  ci nuworysze nie zyskiwali łatwo akceptacji ze strony okolicznej szlachty, coraz bardziej nieufnej wobec miasta i mieszczan (zwieńczeniem tych nastro- jów był uchwalony na sejmie w 1496 roku ustawowy zakaz nabywania mająt- ków ziemskich przez plebejuszy). niezależnie od skuteczności tych strategii nie ulega wątpliwości, że wymarzonym celem osiągającego sukces mieszczanina był ostateczny awans w szeregi szlacheckie. sam miał więc jakby świadomość, że w przeważnie wiejskim społeczeństwie, coraz mocniej zdominowanym przez szlachtę, jest jednak czymś w rodzaju nowotworu. 37 zob. poświęcone wsiom podmiejskim hasła w: Słownik historyczno-geograficzny województwa poznańskiego, cz. ii, s. 84–95 (Jeżyce), 239–248 (Kokundorf), cz. V, s. 196–253 (Święty Wojciech). 38 tamże, cz. ii, s. 662–664 (Luboń), cz. iii, s. 235–240 (naramowice), cz. iV, s. 623 (spytkowo), 645–647 (starołęka). zob. M.J. Mika, Studia nad patrycjatem poznańskim w wiekach średnich, Poznań 1937, prze- druk w: tegoż, Studia nad patrycjatem poznańskim, Poznań 2006, s. 1–62. 39 Reisebeschreibung Niclas von Popplau Ritters, bürtig von Breslau, wyd. P. Radzikowski, Kraków 1998, s. 30; W. Paravicini, Ehrenvolle Abwesenheit. Studien zum adligen Reisen im späten Mittelalter, ostfildern 2017, s. 502–560, zwłaszcza s. 549–550. 36 abstrakt Being bourgeois in Poznań (and beyond) in the Middle Ages a sense of belonging to the bourgeois class was a vital characteristic of the inhabitants of medieval Poznań, and defined their self-awareness. Poland’s bour- geoisie emerged as a  separate social group in the 13th century, along with the development of modern cities. The first cities were set up by German settlers and only later polonized. However, their authorities long continued to follow German models. one manifestation of this was that cities were governed by German law (modeled on Magdeburg law), which was distinct from the Polish legal tradition. towns were also distinguished by their environment. Urban areas were cramped, filthy and smelly. Urban communities were highly diverse and internally conflic- ted. Living in a city required the possession of particular craft or trading skills. such professionalization defined burgher identities, creating a sense of pride based on individual qualities and talents, which were measured by one’s business suc- cess and prosperity. However, no broader awareness of a commonality of interests ever developed among the bourgeois residents of various cities. although highly mobile and inclined to migrate, burghers maintained strong emotional bonds with their towns of origin and residence. as in the rest of Europe, city dwellers in Poznań were resented by those living in the surrounding countryside. a mistrust of money, which was highly valued in cities, and a lack of appreciation for urban activities were part and parcel of the warrior ethos cultivated by medieval kni- ghts. The nobility used their superior social position to relegate the bourgeois to the peripheries of public life. interestingly, the ambition of the most successful townspeople was actually to become a noble. This reveals a deep-rooted sense of inferiority among the burghers. translated by Krzysztof Kotkowski 37 Bernadetta Manyś słów kilka o mieszczaństwie doby wczesnonowożytnej (XVi–XViii w.) na przykładzie Poznania W  polu szerokich zainteresowań polskich historyków rozmaitych epok oraz badaczy różnych dziedzin nauki pozostaje od XiX wieku miasto – zarówno to więk- sze, pełniące znaczące funkcje polityczne i gospodarcze, jak i to mniejsze, które z per- spektywy dwóch wskazanych czynników nie odgrywało istotnej roli1. Dowodem tego są powstające od ponad dwóch stuleci edycje źródłowe2, a także monografie poświęcone dziejom poszczególnych ośrodków miejskich i ich mieszkańców3. Jak dotąd nie udało się stworzyć jednej, spójnej definicji pojęcia „miasto”. Jej treść jest uzależniona od dyscypliny reprezentowanej przez badacza podejmującego zmaga- nia z ową problematyką. Miasto jest zatem inaczej postrzegane przez architekta4, geografa5, ekonomistę, socjologa6, filozofa7 czy w  końcu historyka. ten ostatni, 1 szczegółowy wykaz literatury o historii miast zebrali M. Bogucka i H. samsonowicz, Dzieje miast i mieszczaństwa w Polsce przedrozbiorowej, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź 1986, s. 595–647. Przeglądu piśmien- nictwa dot. dziejów mniejszych ośrodków dokonał a. Wyrobisz, Badania nad historią małych miast w Polsce [w związku z książką s. Gierszewskiego Struktura gospodarcza i funkcje rynkowe mniejszych miast województwa pomorskiego w XVI i XVII wieku, Gdańsk 1966], „Przegląd Historyczny” 1968, 59/1, s. 124–125. 2 Dla Poznania szczególnie istotna jest praca J. Łukaszewicza, Obraz historyczno-statystyczny miasta Poznania w dawniejszych czasach, t. 2, Poznań 1838. Dla innych miast zob. Akty izdavaemyje vilenskoju komissijeju dla rozbora drevnih` aktov`, t. 1–38, Vilna 1865–1914; Źródła do dziejów Warszawy: rejestry podatkowe i taryfy nieruchomości 1510–1770, wyd. a. Berdecke [et al.], Warszawa 1963; Źródła do dziejów Warszawy, t. 2, Wykaz nieruchomości miasta Warszawy z 1819 roku, wyd. J. Kazimierski, Warszawa 1966; Opisy i lustracje Poznania z XVI–XVIII wieku, przygotował do druku M.J. Mika, Poznań 1960. 3 Dla Poznania zob. J. Łukaszewicz, Obraz historyczno-statystyczny miasta Poznania, t. 1, Poznań 1838; Dzieje Poznania do roku 1793, red. J. topolski, t. 1, cz. 1, 2, Warszawa–Poznań 1988. Dla innych miast zob. M. Drozdowski, a. zahorski, Historia Warszawy, Warszawa 2004; Dzieje Gniezna, pierwszej stolicy Polski, red. J. Dobosz, Gniezno 2016. 4 H. Paetzold, Architektura i urbanistyka. Zarys krytycznej filozofii miasta [w:] Pisanie miasta – czytanie miasta, red. a. zeidler-Janiszewska, Poznań 1997, s. 195–212; a. Benjamin, Architectural Philospohy. Repetition, function, alterity, London 2000. 5 K. Dziewoński, Geografia osadnictwa i zaludnienia. Dorobek, podstawy teoretyczne i problemy badaw- cze, „Przegląd Geograficzny” 1956, 28/4, s. 721–764; M. Kiełczewska-zalewska, Geografia osadnictwa, Warszawa 1969, s. 102. 6 B. Jałowiecki, M.s. szczepański, Miasto i przestrzeń w perspektywie socjologicznej, Warszawa 2002, s. 13. zob. też F. znaniecki, Miasto w świadomości jego obywateli. Z badań Polskiego Instytutu Socjologicznego nad miastem Poznaniem, Poznań 1931. 7 E. Rewers, Post-polis. Wstęp do filozofii ponowoczesnego miasta, Kraków 2005. Bernadetta Manyś 38 chwytając za XiX-wieczny Słownik Języka Polskiego opracowany przez samuela Bogumiła Lindego, przeczyta, że miasto „[…] jest mnóstwo domów ulicami porząd- nie sadzone […], bywa stanowione z wielu ulic […]”8. z cytowanej definicji czytelnik dowie się również, że „wszelkie miasto ztąd się stawa, że w nim ludu jest zebranie w pewną gromadę, ku spólnemu życiu pod jednym prawem […]”. W końcu autor konkluduje swój wywód słowami: „Miasta ludźmi stoją, nie murami lub domami”9. to, co ponad 200 lat temu napisał Linde, współcześnie można sprowadzić do stwier- dzenia, że miasto jest „założeniem” architektonicznym i urbanistycznym; w głów- nej mierze jest ono jednak „zjawiskiem społecznym”, w obrębie którego zachodzą procesy: gospodarcze, religijne czy polityczne10. Motorem wspomnianych przemian w  każdym ośrodku miejskim są jego mieszkańcy, którzy nie tylko zamieszkują i kreują przestrzeń miejską, ale co szczególnie istotne, współpracują ze sobą, wytwa- rzając i przetwarzając pozyskane dobra. Jak wspominał autor definicji, żyli oni „pod jednym prawem”, które w dobie wczesnonowożytnej oznaczało głównie prawo mag- deburskie (niemieckie)11, w niektórych wypadkach zaś jego odmianę – prawo cheł- mińskie12. W oparciu o to pierwsze funkcjonowali również mieszkańcy Poznania13. Warto zauważyć, że prawo miejskie definiowało prawa mieszczan, odróżniając ich od innych stanów oraz mieszkańców „miast nieuprzywilejowanych”. Problematyka związana z funkcjonowaniem miasta oraz jego mieszkańców w dobie wczesnonowożytnej jest niezwykle interesująca, choć z uwagi na zróż- nicowanie ośrodków miejskich oraz ich mieszkańców (pod względem narodo- wościowym, wyznaniowym, wykonywanych profesji czy też innych podziałów), mocno skomplikowana14. nie sposób na kartach kilkustronicowego artykułu dokonać szczegółowej charakterystyki mieszczan, zwłaszcza większych miast Rzeczypospolitej obojga narodów. Warto przypomnieć, że było ich osiem15. Badacze interesującej nas epoki obok Gdańska, Krakowa, Warszawy, torunia, Lublina, Lwowa czy Wilna wymieniają również Poznań16. Mając zatem na uwa- dze wielkość oraz różnorodność „miejskiej” problematyki w niniejszym artykule, 8 M.s.B. Linde, Słownik Języka Polskiego, t. 2, cz. 1, Warszawa 1809, s. 67. 9 tamże. 10 M. Bogucka, H. samsonowicz, dz. cyt., s. 9. 11 tamże, s. 63. 12 Prawo chełmińskie obowiązywało w miastach północnej Polski, zob. tamże. 13 z. Kaczmarczyk, Ustrój miasta lokacyjnego [w:] Dzieje Poznania, t. 1, cz. 1, s. 186. 14 J. Ptaśnik, Miasta i mieszczaństwo w dawnej Polsce, Kraków 1934; M. Bogucka, H. samsonowicz, dz. cyt., s. Herbst, Miasta i mieszczaństwo renesansu polskiego, Warszawa 1953; M. Bogucka, Miejsce mieszczanina w społeczeństwie szlacheckim: atrakcyjność wzorców życia szlacheckiego w Polsce XVII w. [w:] Społeczeństwo staropolskie, t. 1, red. a. Wyczański, Warszawa 1976, s. 185–200; taż, Miasto i mieszczanin w społeczeństwie Polski nowożytnej (XVI–XVIII wiek), „Czasy nowożytne” 2009, t. 22, s. 9–49; a. Wyrobisz, Mieszczanie w opinii staropolskich literatów, „Przegląd Historyczny” 1991, z. 1, s. 51–77. 15 Czynnikiem wyznaczającym wielkość miasta jest liczba jego mieszkańców. W dobie wczesnonowożytnej przyjęło się, że miasto musiało posiadać ponad 10 tys. mieszkańców, by móc je uznać za „wielkie”. 16 U. augustyniak, Historia Polski 1572–1795, Warszawa 2008, s. 271–272; zob. też M. Markiewicz, Historia Polski 1492–1795, Kraków 2002, s. 157–158; M. Bogucka, H. samsonowicz, dz. cyt., s. 321. o Wielkopolsce zob. Dzieje Wielkopolski, t. 1: do roku 1793, red. J. topolski, Poznań 1969; J. topolski, Wielkopolska przez wieki, Poznań 1999. SŁÓW KILKA O MIESZCZAŃSTWIE DOBY WCZESNONOWOŻYTNEJ (XVI-XVIII w.)... 1. Poznań 1617 r., sztych z dzieła Georga Brauna i Fransa Hogenberga, Civitates orbis terrarum [w:] Plany Poznania, oprac. D. Książkiewicz-Bartkowiak, Poznań 2010 w oparciu o dotychczasowe ustalenia historiograficzne, podjęto próbę odpowie- dzi na pytanie, jak prezentowało się poznańskie mieszczaństwo w dobie wczesno- nowożytnej. Należy przy tym zaznaczyć, że nie interesuje nas ujęcie statystyczne analizowanego zagadnienia, a więc szczegółowa charakterystyka wielkości oraz zmienności liczebności przedstawicieli poszczególnych profesji czy cechów, w które organizowali się mieszczanie. Świadomie pominięto również kwestie związane z życiem codziennym oraz kulturą materialną poznańskich mieszczan, a więc wyposażeniem domostw, ubiorem etc., a także możliwościami uzyskania przez nich wykształcenia. Zagadnienia te, choć niezwykle interesujące, wymagają odrębnych badań, opartych na analizie zróżnicowanego materiału źródłowego. Kluczowe stają się zatem pytania: Jak pod względem zawodowym prezentowało się poznańskie mieszczaństwo? Przedstawicieli jakich profesji odnajdujemy w nowo- żytnym Poznaniu oraz jaką pozycję zajmowali oni w strukturach miejskich? Jak było ono podzielone z uwagi na pochodzenia i wyznanie? Czy było w miarę jedno- lite przez cały analizowany okres, czy radykalnie zróżnicowane? Niniejszy artykuł stanowi próbę przynajmniej częściowej odpowiedzi na powyższe pytania. Z uwagi na naukowe zainteresowania autorki oraz jej badania nad mieszczaństwem wileń- skim (zwłaszcza nad rzemieślnikami) czytelnik odnajdzie w nim szereg odwo- łań oraz porównań do Wilna — stolicy Wielkiego Księstwa Litewskiego. Miasta, które podobnie jak Poznań swój największy rozkwit przeżywało na przełomie XVI i XVII wieku, choć z uwagi na swe położenie geopolityczne było na nieco innym poziomie rozwoju pod względem gospodarczym i społecznym”. W tym miejscu należy poczynić jeszcze jedno istotne zastrzeżenie. Przedmiotem niniejszej analizy nie objęto bowiem wszystkich mieszkańców Poznania. Wśród 17J.L. Kraszewski, Wilno od początków jego do 1750 roku, t. 1-4, Wilno 1840-1842; M. Baliński, Historia miasta Wilna, t. 1-2, Wilno 1836; A. Śapoki, Raśtai, t. 1: Vilniaus istorija, Vilnius 2013; A.R. Caplinskas, Vilniaus istorija. Legendos ir tikrove, Vilnius 2015. Aktualnie zespół historyków z Instytutu Historii Litwy przygotowuje trzytomowe dzieje Wilna. 39 Bernadetta Manyś 40 nich, poza mieszczanami, można wszak wymienić szlachtę, stanowiącą odrębną grupą społeczną funkcjonującą w mieście, osiedlającą się zarówno w obrębie jego murów, jak i  na przedmieściach. zdarzało się, że przyjmowali oni obywatelstwo miejskie. takie przypadki odnajdujemy również w Poznaniu, należały one jednak do rzadkości, w  związku z  czym nie wpływały w  sposób znaczący na strukturę mieszczaństwa18. Badaniami nie objęto duchowieństwa, które stanowiło oddzielny stan. Pamiętać jednak należy, że Poznań był ważnym centrum religijnym ówczesnej Rzeczypospolitej, w którym mieściła się stolica biskupia, a swe siedziby miało tutaj wiele zgromadzeń zakonnych19. Duchowni wchodzili w relacje z kupcami czy też rzemieślnikami, nie tylko zresztą na poziomie religijnym, ale również handlowo- -gospodarczym, nabywając sprzedawane lub produkowane przez mieszczan wyroby. Poza kręgiem naszych rozważań pozostają także najubożsi mieszkańcy miasta, a więc wyrobnicy, służba czy biedota, która choć zamieszkiwała Poznań, zwłaszcza jego przedmieścia, nie była zaliczana do grona mieszczan – pozbawiona była zatem możliwości korzystania z praw miejskich oraz nie miała wpływu na władze miasta20. analizując zagadnienia związane z mieszczanami doby wczesnonowożytnej, należy również rozważyć próbę odpowiedzi na pytanie, czy XVi–XViii-wieczne mieszczań- stwo z terenów Rzeczypospolitej obojga narodów można rozpatrywać jako odrębny stan, czy jednak bardziej zasadne jest używanie określenia „społeczność miejska”. Problematyka związana z mieszkańcami Poznania w XVi–XViii wieku docze- kała się dość szczegółowego opracowania. informacje na ten temat odnajdujemy m.in. w  pracy Marii Wicherkiewiczowej21, która poddała analizie nowożytny patrycjat w  kontekście najbogatszych mieszczan zamieszkujących poznański rynek. zagadnienia dotyczące mieszkańców Poznania odnaleźć możemy także w literaturze poświęconej szeroko pojętej historii miasta22 oraz władz miejskich23. istotnych wiadomości dostarczają również prace dotyczące handlu, interesów pro- wadzonych przez mieszczan24, a także historii rzemiosła i organizacji cechowej25. interesujący jest również artykuł traktujący o  dzietności poznańskiej rodziny 18 s. abt, Ludność Poznania w XVI i pierwszej połowie XVII wieku [w:] Dzieje Poznania do roku 1793, t. 1, cz. 1, s. 436–437. 19 W. abraham, Organizacja Kościoła w Polsce do połowy wieku XII, Poznań 1962, s. 112–118. zob. też J. Łukaszewicz, Krótki opis historyczny kościołów parochialnych, kościółków, kaplic, klasztorów, szkółek paro- chialnych, szpitali i innych zakładów dobroczynnych dawnej diecezji poznańskiej, t. 1–3, Poznań 1858–1863. stan z końca XViii w. zob. s. Litak, Kościół łaciński w Rzeczypospolitej około 1772 roku, Lublin 1996. 20 s. abt, Ludność Poznania w XVI…, s. 449. 21 M. Wicherkiewiczowa, Rynek poznański i jego patrycjat, Poznań 1998. 22 Dzieje Poznania do roku 1793; Dziesięć wieków Poznania: t. 1 Dzieje społeczno-gospodarcze, t. 2 Kultura umysłowa, literatura, teatr i muzyka, t. 3 Sztuki plastyczne, Poznań–Warszawa 1956. 23 M. Mika, Burmistrzowie poznańscy wieku XVI, „Kronika Miasta Poznania” 1947/1, s. 37–55; J. Wiesio- łowski, z. Wojciechowska, Władze miasta Poznania, t. 1, 1253–1793, Poznań 2003; W. Maisel, Sądownictwo miasta Poznania do końca XVI wieku, Poznań 1961. 24 M. Grycz, Handel Poznania 1550–1655, Poznań 1964. 25 z. zalewski, Wolny Cech Krawiecki w Poznaniu, Poznań 1927; tenże, Cech szewski w Poznaniu, Poznań 1932; K. Kaczmarczyk, Malarze poznańscy w XV wieku i ich cech, Poznań 1924; t. nożyński, Materiały do dziejów złotnictwa poznańskiego, „Przegląd zachodni” 1953/9–10, s. 239–250; J. Wisłocki, Organizacja prawna poznańskiego rzemiosła w XVI i XVII wieku, Poznań 1963. SŁÓW KILKA O MIESZCZAŃSTWIE DOBY WCZESNONOWOŻYTNEJ (XVI-XVIII w.)... ANIMOS Ni. NIL DIRIMIT. Renny sałam Soy tw. EZZT Jer; Miec, enanbder jeżerfre i aji s | Zw wej se BOR kanc, anig ander 2. Posnania in Polen, rycina z pracy Daniela Meissnera Thesaurus philopoliticus, Frankfurt a. M. 1623-1631 mieszczańskiej”. Warto jednak zauważyć, że większość ustaleń dotyczy Poznania XVI- i XVII-wiecznego, rzadziej zaś XVIII-wiecznego”. W polskiej historiografii kluczową, jak dotąd pracą, na kartach której doko- nano charakterystyki szeroko pojętego miasta oraz jego mieszkańców od cza- sów najdawniejszych, aż po okres rozbiorów, pozostaje książka Marii Boguckiej i Henryka Samsonowicza Dzieje miast i mieszczaństwa w Polsce przedrozbio- rowej. Jej autorzy podkreślali że choć mieszczaństwo wykształciło się już w śre- dniowieczu (w największych ośrodkach w XII-XIII w.), to w szerszej skali „ideologię miejską” w rozumieniu koncepcji „nie tylko zurbanizowanego środo- wiska, ale grupy społecznej”, którą można nazwać mieszczaństwem, dostrzegamy w XIV-XV wieku*”*. Wśród elementów spajających przedstawicieli owej grupy badacze wskazali „język zawodowy, system wartości mierzonych już w pieniądzu, system ocen moralnych i estetycznych związanych z wykonywanym zawodem 26 S. Waszak, Dzietność rodziny mieszczańskiej i ruch naturalny ludności miasta Poznania w końcu XVI w. i w XVII wieku, „Rocznik Dziejów Społecznych i Gospodarczych” 1954/16, s. 316-380; tenże, Ludność i zabudowa mieszkaniowa miasta Poznania w XVI i XVII w., „Przegląd Zachodni” 1953/9, s. 64-136. 27 Jak dotąd najbardziej aktualna jest praca zbiorowa napisana pod redakcją J. Topolskiego, zob. Dzieje Poznania do roku 1793, t. 1, cz. 2. Próbę częściowego, bo ograniczonego materiałem źródłowym, opracowa- nia podjęła I. Grzelczak-Miłoś w rozprawie doktorskiej Mieszczaństwo poznańskie w świetle Libri testamen- torum, Instytut Historii UAM, Poznań 2011. 28 M. Bogucka, H. Samsonowicz, dz. cyt., s. 44. 41 Bernadetta Manyś 42 kupca czy rzemieślnika”29. Mieszczanie stanowili warstwę nie tylko znacząco róż- niącą się od szlachty, ale co szczególnie istotne, pierwotnie nastawioną na okre- śloną specjalizację zawodową, która miała im przynieść konkretny zysk. Wpływ na tworzenie się stanu mieszczańskiego miał również proces lokacji, który sprzyjał rozwojowi stosunków społecznych oraz prawnych30. M. Bogucka i H. samsonowicz dowiedli, że o ile patrycjat w Xiii i XiV wieku stanowił grupę pretendującą do oddziaływania na politykę państwową, o tyle od XV wieku był on systematycz- nie tych możliwości pozbawiany31. Jednym z ważniejszych wydarzeń wpływają- cych na pozycję mieszczaństwa w dobie wczesnonowożytnej były obrady sejmu walnego w Piotrkowie (1493), zwołanego za panowania Jana i olbrachta, pod- czas którego doszło do powstania dwuizbowego parlamentu32. od tego momentu obserwuje się z jednej strony systematyczne ograniczanie politycznej roli miesz- czan, z drugiej zaś ich działania na rzecz utrzymania autonomii samorządowej oraz obrony własnych interesów33. Dowodem takiego stanu rzeczy pozostaje fakt, że na początku XVi wieku pozbawiono miasta posiadające przywileje królewskie prawa czynnego udziału w obradach sejmowych34. Prawo wysyłania posłów na sejm zachował jedynie Kraków (od 1505 r. na podstawie przyznanych praw szla- checkich), w 1569 roku zostało ono przyznane także Wilnu, a niespełna 100 lat później uzyskał je Lwów (1658). i choć byli oni delegowani, to jednak nie mieli możliwości zabierania głosu, z wyjątkiem tych spraw, które bezpośrednio doty- czyły miast. Praktyka ta okazywała się czasami znacznie bardziej drastyczna, gdyż przedstawiciele ośrodków miejskich nie byli w ogóle dopuszczani do obrad sejmu. Do wyżej wymienionych trzech „uszlachconych” miast w  1670 roku dołączył Kamieniec Podolski (za zasługi w obronie przez turkami), a w roku 1703 Lublin (za wierność augustowi ii podczas walk ze szwedami)35. niektóre z pozostałych miast wysyłały jednak na obrady swoich reprezentantów. Do takowych, jak wska- zuje H. samsonowicz – choć zaznacza, że odbywało się to nieregularnie – należały Poznań i Lublin36. nieco większe przedstawicielstwo mieszczaństwa brało udział w  sejmach elekcyjnych i  koronacyjnych (Kraków, Wilno, Lwów, nieregularnie Poznań, Warszawa, Lublin, sandomierz)37. Podkreślić należy, że do spadku pozycji 29 tamże. 30 tamże, s. 76. 31 W pracy M. Boguckiej i H. samsonowicza znajdziemy przykłady zaangażowania patrycjatu poznańskiego w sprawy państwowe, np. zawieranie pokojów, udzielanie czy potwierdzanie gwarancji, tamże, s. 295, 297. Patrycjat poznański stanowił też element przetargowy, tamże, s. 296. szerzej zob. M.J. Mika, Studia nad patrycjatem poznańskim w wiekach średnich, Poznań 1937, s. 6–11. 32 M. Bogucka, H. samsonowicz, dz. cyt., s. 300. o sejmie zob. a. Gąsiorowski, Data rozpoczęcia sejmu piotrowskiego 1493 roku, „Przegląd sejmowy” 1993/1, s. 83–85; W. Uruszczak, Datacja obrad Sejmu Wal- nego Koronnego w 1493 roku, tamże, s. 86–87; Historia sejmu polskiego, t. 1, Do schyłku szlacheckiej Rzec- zypospolitej, red. J. Michalski, Warszawa 1984, s. 55. tam też o pozycji miast i nakładanych na nie obciąże- niach, tamże, s. 41–42. 33 U. augustyniak, dz. cyt., s. 272. 34 Miało to miejsce po 1505 r., w okresie kształtowania się sejmu walnego, tamże, s. 272. 35 M. Bogucka, H. samsonowicz, dz. cyt., s. 323. 36 tamże, s. 322. zob. też przyp. nr 4 na tejże stronie. 37 tamże, s. 323. Słów kilka o mieszczaństwie doby wczesnonowożytnej (XVI–XVIII w.)… 43 i roli mieszczaństwa w Rzeczypospolitej szlacheckiej przyczyniło się wiele innych czynników38. odmiennie sytuacja przedstawiała się w Europie zachodniej. tam, zwłaszcza we Francji i anglii, nie wspominając o Włoszech czy niderlandach, następowała bardzo szybka emancypacja mieszczaństwa, powodująca tym samym przemiany w układach klasowych i gospodarczych39. Mając to wszystko na uwadze, istnienie mieszczaństwa jako odrębnego stanu w Rzeczypospolitej obojga narodów bardzo mocno podała w wątpliwość Urszula augustyniak. Badaczka podkreśla, że do 1789 roku z punktu formalnoprawnego stan miejski nie istniał, w związku z czym na miasta i ich mieszkańców należy spojrzeć z perspektywy rywalizujących między sobą (w różnym zakresie) „rzeczpospolitych miejskich”, zamieszkiwanych przez „społeczeństwo miejskie”40. struktura owego społeczeństwa w dobie wczesnonowożytnej doczekała się w polskiej historiografii szczegółowej charakterystyki41. Warto wspomnieć, że społeczność ta była podzie- lona pod kilkoma względami. zasadnicza gradacja wynikała z posiadania obywa- telstwa miejskiego bądź też jego braku. W drugim przypadku mieszkaniec miasta, choć podlegał prawu miejskiemu, to nie miał żadnych uprawnień zarówno do zarzą- dzania, jak i korzystania z miejskich przywilejów gospodarczych42. społeczność ta była podzielona również pod względem zamożności oraz praw politycznych. Jej elitę stanowił wspomniany już patrycjat (zwany w historiografii polskiej i zagranicznej także „arystokracją” lub „elitą miejską”), który w Poznaniu skła- dał się (podobnie jak w innych ośrodkach miejskich) głównie z bogatych kup- ców. W przypadku stolicy Wielkopolski byli to zwłaszcza „hurtownicy” lub kro- jownicy sukna, czyli tzw. kupcy sukienni, którzy w  dobie wczesnonowożytnej stanowili już społeczność całkowicie spolonizowaną43. to oni mieli monopol na władzę w mieście, a więc na obsadzanie najważniejszych urzędów, zwłaszcza rady miejskiej. ta zaś pod względem posiadanych kompetencji (administracyjnych, sądowniczych oraz ustawodawczych) była organem niezwykle istotnym. W celu zachowania kontroli nad nią patrycjat posługiwał się między innymi odpowiednio prowadzoną polityką matrymonialną. Dzięki zawieranym związkom małżeńskim 38 o czynnikach wpływających na załamanie się rozwoju uprawnień miast oraz roli mieszczaństwa pisze U. augustyniak, dz. cyt., s. 277. 39 M. Bogucka, H. samsonowicz, dz. cyt., s. 328. zob. też Człowiek Renesansu, red. E. Garin, Warszawa 2001, s. 215–248; P. Burke, Kultura i społeczeństwo w renesansowych Włoszech, przeł. W.K. siewierski, Warszawa 1991, s. 186–218; Człowiek Baroku, red. R. Villarie, Warszawa 2001, s. 371–394; J. Delumeau, Cywilizacja odrodzenia, przeł. E. Bąkowska, Warszawa 1987, s. 218–244. 40 terminologia ta wynika z  faktu, że ośrodki miejskie różniły się między sobą statusem prawnym, poziomem ekonomicznym etc., zob. U. augustyniak, dz. cyt., s. 271. 41 M. Markiewicz, dz. cyt., s. 147–161; U. augustyniak, dz. cyt., s. 275–276; M. Bogucka, H. samsonowicz, dz. cyt., s. 321–586. 42 aby uzyskać obywatelstwo, należało przedstawić w przypadku mieszczan z innych miast dwa doku- menty, a w przypadku chłopów trzy: a) tzw. list „od urodzenia” – poświadczenie urodzenia w legalnym związku, b) świadectwo moralności, c) (w przypadku chłopów) tzw. list „od wolności” – poświadczenie, że jest się człowiekiem wolnym, zob. M. Markiewicz, dz. cyt., s. 147–148. 43 Do XV w. patrycjat Poznania, podobnie jak innych większych miast Rzeczypospolitej, współtworzyli ludzie pochodzenia niemieckiego. Jak wskazał stefan abt, spolszczenie tej części społeczności miejskiej dokonało się w XV w. (s. abt, Ludność Poznania w XVI…, s. 436, 449). BERNADETTA MANYŚ 3. Młyny wodne i mosty nad Wartą, ok. poł. XVII w. [w:] A. Kaniecki, Dzieje miasta wodą pisane, cz. I, Poznań 1993 najzamożniejsi mieszczanie tworzyli sieć rodów powiązanych między sobą wię- zami pokrewieństwa lub powinowactwa. W ten sposób w radzie zasiadali nie tylko bliscy lub dalsi krewni, ale przede wszystkim ludzie kierujący się tym samym interesem i mający na celu ochronę wspólnego dobra, jakim była wła- dza w radzie**. Jak dowodzą badania Mariana Miki poświęcone charakterystyce XVI-wiecznych burmistrzów poznańskich, wśród osób wybieranych na ten urząd, poza wspomnianymi już kupcami, odnajdujemy również rzemieślników, zwłasz- cza przedstawicieli takich profesji jak: złotnicy, kuśnierze, krawcy czy słodownicy. Zastanawiająca jest również obecność w tym środowisku dość licznie reprezen- towanych lekarzy. Wspomniany badacz w XVI wieku wynotował 12 przypadków (na 49 wszystkich), w których przedstawiciele tego zawodu piastowali najwyższy miejski urząd”. Trafne wydaje się zatem jego stwierdzenie, jakoby „mieszczaństwo poznańskie poczytywało sobie zawsze za punkt honoru, ażeby na urzędy burmi- strzów i rajców wybierać ludzi najzdolniejszych, uczonych i prawa świadomych”*. Istotny był zatem nie tylko pieniądz, który określał status, ale również posiadana wiedza czy wykształcenie”. Znacznie większą grupę wśród poznańskiej społeczności miejskiej doby wczesnonowożytnej stanowiło pospólstwo — warstwa średnia. Współtworzyli ją drobni kupcy - kramarze, przekupnie targowi, którzy prowadzili działal- ność handlową nie tylko na rynku lokalnym (przedmieścia, jurydyki, wsie, fol- warki miejskie) czy regionalnym (ten sięgał po Czarnków na północy, Rawicz 44 Zauważył to dla średniowiecza M. Mika, Studia nad patrycjatem..., s. 11. *5'Tenże, Burmistrzowie poznańscy..., 8. 41-43. 46 Tamże, s. 42. 47 Por. też: J. Ptaśnik, dz. cyt., s. 60. 44 SŁÓW KILKA O MIESZCZAŃSTWIE DOBY WCZESNONOWOŻYTNEJ (XVI-XVIII w.)... na południu, Kleczew na wschodzie oraz Międzyrzecz na zachodzie), ale rów- nież handlowali z kupcami zagranicznymi, którzy przybywali do Poznania na jarmarki*, lub odwiedzali miasto, podążając na Wschód. Warto podkreślić, że świetność XVI-wiecznego Poznania wyrosła na handlu, zwłaszcza futrami (lisie, sobole etc.) oraz wyprawionymi i niewyprawionymi skórami. Produkty te w olbrzymich ilościach przybywały do Poznania za pośrednictwem kupców z miast Wielkiego Księstwa Litewskiego (zwłaszcza z Wilna, Mohylewa, Połocka) oraz państwa moskiewskiego (Moskwy). Część z nich trafiała na poznański rynek regionalny, większość jednak, zwłaszcza futer moskiewskich i litewskich, była wywożona na Zachód, skóry zaś trafiały do Krakowa”. W XVII wieku, obok futer i skór, na szeroką skalę handlowano także owczą wełną pochodzącą z wiel- kopolskich hodowli”. Do pospólstwa należy zaliczyć także rzemieślników zajmujących się produk- cją pozarolniczą”'. Pod koniec XVI wieku, w czasach gdy miasto przeżywało swój największy rozkwit, możemy wyliczyć przedstawicieli około 100 profesji działają- cych w Poznaniu”. Ta liczba utrzymywała się mniej więcej na tym samym pozio- mie przez cały wiek XVII. Tymczasem w przypadku stolicy Wielkiego Księstwa Litewskiego na początku XVI wieku, jak ustalił Jerzy Morzy, istniały jedynie 48 Głównie na jarmark świętojański, który zaczynał się na początku lipca i trwał 3-5 tygodni. 491. Koczy, Handel Poznania do połowy wieku XVI, Poznań 1930, s. 80-81. »0 K. Kuklińska, Gospodarka [w:] Dzieje Poznania do roku 1793, t. 1, cz. 2, s. 646-647. Warto pamiętać, że handlowano także zbożem, owocami, mąką, bydłem, skórą, łojem, pierzem, chmielem czy rybami. O kierunkach handlu tymi produktami, zob. tamże, s. 648-649. 51M. Drozdowski, Życie gospodarcze miasta [w:] Dzieje Poznania do roku 1793, t. 1, cz. 1, s. 462. 52 Miasto przeżywało swój największy rozkwit na przełomie XVI i XVII w. 45 Bernadetta Manyś 46 42  rzemiosła (zorganizowane i  niezorganizowane)53. W  wyniku strat archiwa- liów w latach 1655–1662 nie jest możliwe rzeczywiste oszacowanie liczby profesji działających w Wilnie pod koniec XVi wieku, trudno zatem dokonać rzetelnego porównania. Wiadomo jednak, że z końcem XVii stulecia w stolicy Wielkiego Księstwa Litewskiego działali przedstawiciele 120 profesji (wraz z  zawodami o charakterze usługowym)54. najliczniejszą reprezentację w Poznaniu w XVi–XViii wieku posiadały rze- miosła spożywcze, zwłaszcza browarnicy i  piwowarzy. Równie dużą grupę sta- nowili mieszczanie trudniący się rzemiosłem tekstylnym i odzieżowym, a więc sukiennicy, krawcy czy hafciarze. W  mieście było również wielu garbarzy oraz kuśnierzy wyprawiających skóry, a także szewców. nie brakowało złotników czy zegarmistrzów. Podkreślić wypada, że ci pierwsi, obok mieszczan gdańskich, lwowskich i krakowskich, wiedli do pierwszej połowy XVii wieku prym na całym rynku złotniczym w Rzeczypospolitej obojga narodów55. Dość prężną grupę, na tle pozostałych, tworzyli ludzie trudniący się usługami, a więc aptekarze, lekarze oraz akuszerki („baby”). Łącznie przedstawiciele wyżej wymienionych profesji byli na przełomie XVi i XVii wieku właścicielami 50 proc. wszystkich poznań- skich warsztatów rzemieślniczych. Pozostałe 50 proc. współtworzyli przedstawi- ciele innych zawodów, np.: mydlarzy, piekarzy, rzeźników, mączarzy, młynarzy, piernikarzy, winiarzy, sukienników, barwierzy, postrzygaczy, czapników, prząd- ków, szwaczek, rymarzy, siodlarzy, garbarzy, pasamoników, miechowników, ślu- sarzy, płatnerzy, kotlarzy, puszkarzy, szklarzy, murarzy, malarzy, bednarzy, tokarzy, szmuklerzy, introligatorów, mincerzy, powroźników, kamieniarzy, konwisarzy, tra- garzy, księgarzy, łaziebników czy organistów56. Rozwój gospodarczy miasta dopro- wadził zarazem do zwiększenia liczby poznańskich cechów. należy zwrócić uwagę na fakt, że w latach 1500–1600 ich liczba wzrosła z 23 do 3157. W drugiej poło- wie XVii wieku dostrzegalna jest już tendencja spadkowa, gdyż dla tego okresu odnotowujemy 27 cechów. trend ten utrzymywał się na początku XViii wieku. Wiadomo, że w ówczesnym Poznaniu działały 24 cechy58. Prawdopodobnie taki stan rzeczy mógł być wynikiem zawieruch wojennych (począwszy od drugiej poł. XVii w.) oraz klęsk elementarnych, które nawiedzały Poznań59. Dla przykładu w stolicy Wielkiego Księstwa Litewskiego w połowie XVi wieku istniało jedynie 53 J. Morzy, Geneza i rozwój cechów wileńskich do końca XVII w. [w:] „zeszyty naukowe Uniwersytetu im. adama Mickiewicza w Poznaniu”, nr 24: Historia, z. 4, Poznań 1959, s. 18. 54 tamże, s. 40–44. 55 M. Drozdowski, Życie gospodarcze miasta…, s. 461. 56 s. Waszak w oparciu o spis mieszczan płacących pogłówne z 1590 r. sporządził obraz struktury zawodowej mieszkańców lewobrzeżnego Poznania w murach miejskich (s. Waszak, Ludność i zabudowa…, s. 138). Dla innych części Poznania s. Waszak wykorzystał informacje pochodzące z wykazu szosu z 1569 r. (parafia św. Marcina) oraz z 1583 r. (tamże, s. 140–141). 57 J. Wisłocki, Organizacja prawna poznańskiego rzemiosła w XVI–XVII wieku, Poznań 1963, s. 12. Wykaz korporacji wraz z podaną liczbą członków podał M. Drozdowski, Życie gospodarcze miasta…, s. 457. 58 K. Kuklińska, Gospodarka…, s. 652–653. 59 zob. a. Karpiński, W walce z niewidzialnym wrogiem. Epidemie chorób zakaźnych w Rzeczypospolitej w XVI–XVIII wieku i ich następstwa demograficzne, społeczno-ekonomiczne i polityczne, Warszawa 2000. Słów kilka o mieszczaństwie doby wczesnonowożytnej (XVI–XVIII w.)… 47 sześć cechów, w których zorganizowani byli przedstawiciele ośmiu rzemiosł60. Do roku 1600 odnotowano już 16 cechów skupiających reprezentantów 27 profesji. W połowie XVii wieku działały w Wilnie 22 cechy, w obrębie których możemy wyodrębnić przedstawicieli 44 rzemiosł, u  progu XViii  wieku zaś odnotowu- jemy ich 37, skupiających reprezentacje 73 zawodów rzemieślniczych61. Podobnie jak w innych miastach, tak i w Poznaniu odnotować można rzemieślników, któ- rzy nie prowadzili swej działalności w ramach zawodowego zrzeszenia, jakim był cech62. Część mistrzów funkcjonowała jako przedstawiciele tzw. wolnych zawodów. Do takich możemy zaliczyć m.in. rybaków, łuczników czy tafterów. W  innych ośrodkach wśród niezrzeszonych zawodów odnajdujemy np. kapeluszników, igielników, guziczników czy linników. Warto podkreślić, że choć podobny wzrost cechów na przełomie XVi i XVii wieku zanotowały również inne miasta Rzeczypospolitej obojga narodów, to pod względem produkcji rzemieślniczej mieszczanie poznańscy byli zaraz za gdańszczanami, wyprzedzali zaś takie ośrodki jak Kraków, Lwów czy toruń63. o  istotnej roli mieszczaństwa poznańskiego w  strukturach gospodarczych Rzeczypospolitej obojga narodów decydowała działalność rzemiosł trudniących- się produkcją wyrobów futrzanych (do poł. XViii w.) i skórzanych (kuśnierze, gar- barze, szewcy), przetwórstwem metali (złotnicy, ślusarze, mieczownicy), a także rzemiosł tekstylnych i odzieżowych (krawcy, płóciennicy, postrzygacze, sukien- nicy, czapecznicy)64. Mieszczanie poznańscy na przełomie XVi i  XVii stulecia stworzyli dość rozległą i prężnie funkcjonującą sieć handlową w obrębie tzw. hand- lu pozaregionalnego. Wymiana towarów odbywała się nie tylko ze wspomnia- nym już Gdańskiem, ale także z Mazowszem, Podlasiem, Lublinem, zamościem i Lwowem. Warto zauważyć, że na wschód szlak handlowy wiódł głównie do Wilna, a także do Moskwy i Rygi65. Można przypuszczać, że tak jak wileńscy kupcy i rze- mieślnicy trafiali do ośrodków miejskich w Koronie (np. do Poznania i torunia), tak poznańscy mieszczanie przybywali do miasta stołecznego oraz innych miast Wielkiego Księstwa Litewskiego66. należy pamiętać, że rola handlu zagranicznego od XVii wieku systematycznie ulegała zmniejszeniu na skutek obniżenia roli tran- zytu. zatem pod względem potrzeb oraz możliwości zbytu kluczowy, od drugiej połowy XVii wieku i przez cały wiek XViii, stawał się rynek regionalny67. 60 J. Morzy, dz. cyt., s. 16. 61 tamże, s. 38. 62 szerzej na temat poznańskich cechów zob. M. Drozdowski, Życie gospodarcze miasta, s. 458–460. 63 tamże, s. 457. szczegółowej analizy poznańskiej gospodarki rzemieślniczej dokonał wspomniany Mar- ian Drozdowski. Warto również sięgnąć do prac: M. Wicherkiewiczowa, Obrazki z przeszłości Poznania, Poznań 1924; L. sieciechowiczowa, Życie codzienne w renesansowym Poznaniu 1518–1619, Warszawa 1974; t. nożyński, Złotnictwo poznańskie do końca XVIII wieku, „studia i Materiały do Dziejów Wielkopolski” 1960, t. 6, z. 1, s. 7–35; a. Wagner, Introligatorstwo poznańskie XVI w. jako historyczno-artystyczna Terra incognita [w:] Sztuka Wielkopolski, materiały konferencji SHS, Poznań 2011, s. 68–86. 64 M. Drozdowski, Życie gospodarcze miasta…, s. 461. 65 tamże, s. 470–471. 66 L. Koczy, dz. cyt., s. 81–93. 67 K. Kuklińska, Gospodarka…, s. 642–643. Bernadetta Manyś 48 Kilka słów warto również powiedzieć o  liczbie mieszkańców Poznania (lewo- i prawobrzeżnego). W końcu XVi wieku i w pierwszych dwóch dekadach XVii wieku utrzymywała się ona na poziomie ok. 20 tys., z czego ok. 6–7 tys. mieszkało w murach68. Pewne wątpliwości budzą dane z kolejnych lat. Wiadomo, że miasto w  1625 roku nawiedziła zaraza, która zdziesiątkowała poznaniaków. Kolejny cios stanowił najazd szwedzki, w wyniku którego Poznań uległ zniszcze- niu, tysiące jego mieszkańców zaś straciło życie. stefan abt, dokonując analizy liczby ludności stolicy Wielkopolski, stwierdził, że choć 20 tys., które rzekomo zasiedlało Poznań przed najazdem szwedzkim, budzi jego wątpliwość, to z pew- nością można stwierdzić, że po najeździe liczba ta spadła do ok. 14 tys. i na tym poziomie utrzymywała się do schyłku XVii wieku. Kolejne stulecie nie przyniosło poprawy. Wojny i zarazy dziesiątkowały społeczność poznańską do tego stopnia, że w trzeciej dekadzie XViii wieku liczba mieszkańców nie przekraczała 6 tys.69. U  schyłku XViii  wieku wzrosła ona jednak do ok. 15 tys., z  czego w  murach zamieszkiwały 7093 osoby70. W sygnalizowanym wyżej podziale społeczności miejskiej należy uwzględnić jeszcze dwa kryteria, mianowicie pochodzenie oraz wyznanie. Poznańscy miesz- czanie w XVi i w pierwszej połowie XVii wieku tworzyli dość jednolitą społecz- ność pod względem narodowościowym i religijnym. W większości byli to Polacy i katolicy. W XVi wieku ludność niemiecka (m.in. przedstawiciele rodów Czeplów, Wildów, Winklerów, Ungrów) była już całkowicie spolonizowana, o czym świad- czy zanik języka niemieckiego zarówno w  księgach miejskich, jak i  w  aktach rzemieślniczych. zastąpiono go najpierw łaciną (w  pewnym momencie uży- waną równolegle z językiem niemieckim), a następnie polskim. nie oznacza to, że w  XVi–XViii  wieku do Poznania nie przybywali niemcy. Byli oni obecni w mieście przez cały analizowany okres. Do połowy XVii wieku stanowili małą społeczność składającą się z  niewielkiej grupy nowo przybywających kupców. Po tragicznych wydarzeniach z drugiej połowy XVii wieku oraz w wyniku klęsk z przełomu XVii i XViii wieku w celu odbudowy miasta i jego zasiedlenia rozpo- częto proces osadnictwa katolickiej ludności niemieckiej (głównie na obrzeżach miasta). stefan abt oszacował, że w końcu XVi wieku niemiecka gmina luterańska liczyła około 12 proc. ogółu ludności miasta, czyli jakieś 2,4 tys. osób71, u schyłku XViii wieku zaś stanowiła ona odpowiednio 15 proc., a zatem ok. 2 tys. luteran72. Bez wątpienia istotną grupę stanowili bracia czescy, czyli członkowie Jednoty Brackiej (odłam husytyzmu), którzy do Poznania przybyli w  1548 roku, pró- bując dostać się do Prus Książęcych. Rok później kilkoro mieszczan osiadłych w Poznaniu założyło pierwszy zbór. Jak wspomina Jolanta Dworzaczkowa, Jednota skupiała głównie szlachtę, rzadziej zaś mieszczan polskiego i niemieckiego pocho- dzenia. Byli oni charakterystyczni dla panoramy wyznaniowej mieszczaństwa 68 s. Waszak, Ludność i zabudowa…, s. 161. 69 s. abt, Ludność [w:] Dzieje Poznania do roku 1793, t. 1, cz. 2, s. 664–665. 70 tenże, Ludność w drugiej połowie XVIII wieku [w:] tamże, s. 832–833. 71 tenże, Ludność Poznania w XVI…, s. 446–447. 72 tenże, Ludność w drugiej połowie XVIII wieku…, s. 839. Słów kilka o mieszczaństwie doby wczesnonowożytnej (XVI–XVIII w.)… 49 poznańskiego drugiej połowy XVi i początku XVii wieku73. Warto dodać, że obok luteran stanowili drugi nurt wyznaniowy reformacji, która objęła swym zasięgiem całą Wielkopolskę. Dość ważną rolę w życiu gospodarczym Poznania odgrywała gmina żydow- ska, która na przełomie XVi i XVii stulecia stanowiła jedną z największych w całej Rzeczypospolitej. Liczbę Żydów szacuje się na ok. 2 tys. osób, czyli jakieś 10 proc. wszystkich mieszkańców74. Poznańscy Żydzi trudnili się nie tylko pieniądzem (lichwa), ale również handlem (posiadali własne kramy) i rzemiosłem (głównie kuśnierstwem i krawiectwem)75. ich liczba w XViii wieku wzrosła i pod koniec owego stulecia w mieście mieszkało ponad 3 tys. Żydów76. stolicę Wielkopolski z końcem XViii stulecia zamieszkiwali również kalwini oraz ludność grekoka- tolicka77. W mieście żyli i działali Włosi (zwłaszcza Genueńczycy), a od drugiej połowy XVi wieku odnotowujemy obecność szkotów, którzy zajmowali się rze- miosłem i handlem78. Wiadomo również, że funkcjonowała tutaj kolonia grecka, a  jej członkowie trudnili się głównie handlem winem79. Warto w  tym miejscu powołać się na badania Mieczysława Jabczyńskiego, który stwierdził, że pod koniec XViii wieku mieszczaństwo poznańskie w 70 proc. nosiło nazwiska pol- skie, a w pozostałych 30 proc. niemieckie, włoskie i angielskie80. Podsumowując, należy stwierdzić, że poznańscy mieszczanie – zwłaszcza w XVi i w pierwszej połowie XVii wieku – prezentowali się na tle całej społecz- ności miejskiej Rzeczypospolitej obojga narodów jako grupa silna gospodarczo. najbardziej zróżnicowani pod kątem wykonywanych profesji byli przedstawiciele klasy średniej, którzy stanowili jednocześnie największą zbiorowość Poznania. Jak pokazują badania nad wiekiem XVi, owo zróżnicowanie było dostrzegalne także wśród najzamożniejszych, a więc patrycjatu. Co ciekawe, współtworzyli go nie tylko najbogatsi, ale również ludzie wykształceni, odznaczający się wiedzą w konkretnej dziedzinie. W niektórych rzemiosłach, jak złotnictwo, mieszczanie poznańscy wie- dli prym, na równi z mieszczanami tak ważnych ośrodków jak Gdańsk czy Kraków. istotną rolę w życiu miasta odgrywał handel, który umożliwiał bogacenie się kup- ców, to zaś sprzyjało rozwojowi rzemiosła, bardzo cenionego i znanego w całej Wielkopolsce. za sprawą mieszczan Poznań jawi się jako ośrodek, w którym zbie- gały się handlowe i gospodarcze drogi Wschodu z zachodem. Jak możemy sądzić, wymiana nie ograniczała się jedynie do produktów, ale obejmowała także myśli 73 J. Dworzaczkowa, Z  dziejów Braci Czeskich w  Polsce, Poznań 2003, s. 18–19. Por. M.D. Łabędzka- -topolska, Wpływ reformacji w Poznaniu. Początki kontrreformacji [w:] Dzieje Poznania, t. 1, cz. 1, s. 496–499. 74 o położeniu dzielnicy żydowskiej zob. s. abt, Ludność Poznania w XVI…, s. 436. 75 Podobnie jak w innych miastach Rzeczypospolitej podlegali oni bezpośrednio władzy królewskiej, spra- wowanej w mieście w zastępstwie przez wojewodę. Posiadali swój własny samorząd (tzw. kahał). Utrzymy- wali bożnice, cmentarze, szpitale i szkoły, tamże, s. 448. 76 tenże, Ludność w drugiej połowie XVIII wieku…, s. 839. 77 tamże. 78 tenże, Ludność Poznania w XVI…, s. 449. 79 tamże. 80 M. Jabczyński, Statystyka miasta Poznania w roku 1780 ułożona na podstawie spisu, dokonanego przez poznańską Komisję Dobrego Porządku, „Roczniki PtPn” 1911, t. 37, s. 85. Bernadetta Manyś 50 oraz idee. Warto również pokusić się o stwierdzenie, że poznański rynek zarówno handlowy, jak i produkcyjny, zwłaszcza w XVi i w pierwszej połowie XVii wieku, był już w  znacznym stopniu ukształtowany, można by nawet rzec „nasycony”, czego nie można powiedzieć o rynkach miast na wschodzie Rzeczypospolitej. od drugiej połowy XVii, aż do połowy XViii wieku dostrzegalny jest jednak upadek miasta niemal w każdej dziedzinie, który był efektem toczących się działań wojen- nych oraz nawiedzających miasto klęsk. tak jak upadała cała Rzeczpospolita, tak upadały jej miasta, a mieszkańcy popadali w biedę i ruinę. Wśród poznańskich mieszczan, zasadniczo jednolitych zarówno pod wzglę- dem wyznaniowym, jak i narodowościowym, odnajdujemy przybyszów z różnych części Europy. Wydaje się zarazem, że nie odcisnęli oni tak silnego piętna na życiu miasta jak np. zróżnicowana społeczność miejska Wilna. Bez komentarza nie można również pozostawić faktu, że Poznań pomimo swojej potęgi gospodarczej (zwłaszcza w XVi i w pierwszej poł. XVii w.), w odróżnieniu do Krakowa i Wilna, nigdy nie otrzymał przywileju szlachectwa. Czy zatem poznański patrycjat nie miał mniejszych praw niż patrycjat tych miast? Możliwość wysyłania poselstwa na sejm z pewnością stanowiła istotny element definiujący status danego miasta. Pomimo swego położenia oraz siły gospodarczej stolica Wielkopolski nigdy nie została zrównana ze stolicami Korony i Litwy. 51 Krzysztof a. Makowski Mieszkańcy Poznania w i połowie XiX wieku1 Struktura społeczno-zawodowa zanim przejdę do sedna mojej pracy, pragnę przedstawić strukturę bada- nej populacji. Problematyka ta stanowi nie tylko niezbędne wprowadzenie do dalszych rozważań, ale przybliży też nieco obraz wewnętrznego zróżnicowania wszystkich mieszkańców Poznania. Małżeństwa, w krótkich przekrojach czaso- wych, zawierali bowiem w równym stopniu przedstawiciele wszystkich grup spo- łecznych. odtwarzane na podstawie metryk ślubów struktury są przeto w dużym stopniu odbiciem rzeczywistości. akta małżeństw nie uwzględniają wprawdzie duchowieństwa katolickiego, jego brak, ze względu na niewielką liczebność, nie powinien wszelako wpływać na wartość uzyskanych wyników. omówienie rezultatów badań pragnę rozpocząć od zrekonstruowania zróżnico- wania społecznego mieszkańców Poznania. zanim jednak do tego przejdę, chciałbym przedstawić przyjętą przeze mnie w pracy stratyfikację społeczeństwa. W odniesieniu do pierwszej połowy XiX wieku przedwczesne byłoby, moim zdaniem, w wypadku Poznania oparcie się na strukturze klasowo-warstwowej. Podział według profesji z kolei, głównie ze względu na dużą ilość grup, nie oddawałby w pełni wewnętrznego zróżnicowania społeczeństwa. W takiej sytuacji najbardziej uzasadnione wydawało mi się przyjęcie struktury społeczno-zawodowej. Punkt wyjścia klasyfikacji stanowiły dla mnie zawarte w metrykach ślubów informacje o zawodzie lub źródłach dochodu. niestety, nie zawsze zastosowana w aktach nomenklatura była precyzyjna i jedno- znaczna. Dotyczy to zwłaszcza rzemieślników, w wypadku których często nie okre- ślano bliżej, czy chodziło o mistrza, czy czeladnika. Czasami musiałem zatem posłużyć się dodatkowymi kryteriami delimitacji. istotnym wyróżnikiem było, odnotowywane często w metrykach obok zawodu, posiadanie obywatelstwa miejskiego. Przysługiwało ono bowiem, jak wiadomo, tylko najbogatszym mieszkańcom. Pomocna okazała się również stosowana czasami w aktach katolickich informacja o pochodzeniu stano- wym, albowiem znaczniejsi mieszczanie nosili tytuł nobilis albo faniatus, natomiast pośledniejsi honestus2. Potwierdziła to dokonana w kilku przypadkach weryfikacja. Wielokrotnie musiałem wszakże korzystać z pomocy innych źródeł. 1 niniejszy tekst jest fragmentem klasycznej pracy K. Makowskiego, Rodzina poznańska w I połowie XIX wieku, Poznań 1992, s. 48–57; 64–68. Bardzo dziękujemy Panu Prof. K.a. Makowskiemu za zgodę na przedruk. 2 a. artymiak, Mieszkańcy miasta Jędrzejowa w świetle najstarszej księgi metrykalnej (1743–1752), Jędrze- jów 1947, s. 12–16. Krzysztof a. Makowski 52 Dopiero dysponując pełnym wykazem profesji, dokonałem ich segregacji. Przy tworzeniu kategorii społeczno-zawodowych musiałem oprzeć się wszakże tylko na dostępnych kryteriach, np. stosunku do środków produkcji, wymaganym wykształceniu, ogólnym poziomie dochodów. W konsekwencji skonstruowałem następujący schemat struktury społeczno-zawodowej mieszkańców Poznania3: •� ziemianie: właściciele dóbr, dzierżawcy dóbr; •� Wyżsi funkcjonariusze i  oficerowie: wyżsi urzędnicy (od referendarza wzwyż), oficerowie, nauczyciele gimnazjów i seminariów; •� Wolne zawody: lekarze, adwokaci4, inżynierowie i  budowniczowie, literaci i dziennikarze, naukowcy, duchowni, nauczyciele prywatni, malarze i rzeźbiarze; •� Kupcy oraz właściciele kapitałów i  większych przedsiębiorstw: bankie- rzy i kapitaliści, kupcy, księgarze, fabrykanci i przedsiębiorcy, właściciele większych zakładów gastronomicznych (kawiarń, restauracji i  hoteli), właściciele statków, obywatele (właściciele domu lub kapitału) i rentierzy; •� inne zawody umysłowe: niżsi urzędnicy, chirurdzy, dentyści, muzycy i kantorzy, weterynarze, prowizorzy apteczni, nauczyciele szkół elemen- tarnych, studenci i gimnazjaliści; •� samodzielni rzemieślnicy; •� Procederzyści (nie posiadali kwalifikacji, lecz mieli status właścicieli): wła- ściciele mniejszych zakładów gastronomicznych (szynkarze, oberżyści, właściciele tabadżii, traktierzy, karczmarze), właściciele ogrodów, handla- rze i kramarze, komisjonerzy i maklerzy, liweranci, właściciele furmanek; •� Policjanci i żołnierze: policjanci, żołnierze (szeregowcy i podoficerowie), żandarmi, strażnicy, kaci, rzemieślnicy wojskowi; •� Czeladnicy i subiekci; •� służba i  robotnicy: oficjaliści miejscy (pracownicy zatrudnieni w  różnych instytucjach, np. woźni, stróże, pocztylioni, kościelni), służba domowa, robot- nicy, wyrobnicy i komornicy (ludzie bez żadnej określonej profesji), żebracy; •� Chłopi. zdaję sobie sprawę, iż granice między poszczególnymi grupami były często bardzo płynne oraz że wewnątrz nich istniała pewna polaryzacja. Wydaje mi się wszelako, iż zaproponowana przeze mnie klasyfikacja dość wiernie oddaje uwar- stwienie ówczesnej ludności Poznania. W analizie struktury społeczno-zawodowej zmuszony byłem pominąć kobiety. W zdecydowanej większości akt nie podawano bowiem informacji o ich zawodzie 3 Przy konstruowaniu schematu korzystałem z wielu cennych uwag s. Kowalskiej-Glikman (Akta masowe w badaniach historii społecznej [w:] Metody i wyniki. Z warsztatu historyka dziejów społeczeństwa polskiego, red. s. Kalabiński przy współudziale J. Hensel i i. Rychlikowej, Warszawa 1980, s. 199–201; Ruchliwość społeczna i  zawodowa mieszkańców Warszawy w  latach 1845–1861. Na podstawie akt stanu cywilnego, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1971, s. 8 i nn.) oraz J. Dupaquier (w pracy zbiorowej L’histoire sociale: Sources et méthodes, Paris 1967, s. 162–166). 4 W Prusach od końca XViii w. nie było adwokatów w pełnym tego słowa znaczeniu. W ich miejsce wpro- wadzono bowiem wówczas skupiających funkcje adwokatów i notariuszy, tzw. komisarzy sprawiedliwo- ści, którzy formalnie byli etatowymi urzędnikami państwowymi przy właściwych sądach (H.-U. Wehler, Deutsche Gesellschaftsgeschichte, Bd.: Von den Reformara bis zur industriellen und politischem „Deutschen Doppelrevolution” 1815–1845/49, München 1987, s. 227). Mieszkańcy Poznaniaw i połowie XiX wieku 53 lub, zwłaszcza w  parafiach ewangelickich, wymieniano jedynie profesję ojca. Wiedza o źródłach utrzymania poznanianek była więc bardzo ograniczona, a jej uzupełnienie, ze względu na brak odpowiednich materiałów, okazało się w więk- szości przypadków niemożliwe. strukturę społeczno-zawodową nowożeńców odtwarzałem na podstawie niemal pełnej dokumentacji źródłowej. W pierwszym przekroju informacją o profesji pana młodego dysponowałem bowiem w przy- padku 820 metryk (80,8 proc.), w drugim w przypadku 1347 metryk (87,7 proc.), a w trzecim w przypadku 1779 metryk (97,5 proc.). W 1821 roku było w Poznaniu około 11 tys. osób zawodowo czynnych, a w 1840 roku około 17 tys5. Badaniem objąłem więc, po odjęciu pracujących kobiet, mniej więcej 10 proc. mieszkańców miasta. Uzyskane wyniki można chyba zatem, przy zachowaniu ostrożności, roz- ciągnąć na całą populację. Przejdźmy przeto do ich prezentacji. tabela nr 1. struktura społeczno-zawodowa nowożeńców Grupa społeczno-zawodowa 1815–1820 1829–1834 1843–1848 liczba % liczba % liczba % ziemianie 1 0,1 1 0,1 7 0,4 Wyżsi funkcjonariusze i oficerowie 16 2,0 34 2,5 42 2,4 Wolne zawody 5 0,6 2 0,1 14 0,8 Kupcy oraz właściciele kapitałów i większych przedsiębiorstw 22 2,7 35 2,6 54 3,0 inne zawody umysłowe 70 8,5 97 7,2 93 5,2 samodzielni rzemieślnicy 314 38,3 333 24,7 508 28,5 Procederzyści 29 3,5 18 1,3 32 1,8 Policja i wojsko 68 8,3 211 15,7 150 8,4 Czeladnicy i subiekci 83 10,1 188 14,0 351 19,7 służba i robotnicy 212 25,9 428 31,8 527 29,7 Chłopi – – – – 1 0,1 Razem 820 100,0 1347 100,0 1779 100,0 Źródło: obliczenia własne na podstawie ksiąg ślubów: aPP, KsC, Kreuzkirche, nr 38–41, 0–18470–1; Petrikirche, nr 7–9, 0–18492–3; par. staroluterańska, nr 2, 0–18514; aaP, KM, par. archikatedralna, PM 228/8–9, mkr. 365–7; par. św. Marii Magdaleny, PM 229/15, mkr. 377–80; par. św. Jana Jerozolimskiego, mkr. 386–8; par. św. Marcina, PM 232/18–19, 22–23, mkr. 391–4; par. św. Rocha, PM 234/8, mkr. 403; par. św. Wojciecha, PM 236/16a, mkr. 406–7; GsB–D, MKB, Garnison – Kirche, nr 2117, 21396. 5 z. zalewski, z dziejów walki o handel polski. Stuletnia praca Towarzystwa Młodzieży Kupieckiej w Pozna- niu 1821–1921 jako przyczynek do historji gospodarczej Wielkopolski, Poznań 1921, s. 11. 6 W. Molik, K. Makowski, Breaking of Social Barriers as an Expression of the Emergence of a Modern Society in the Mid-19th Century (Based on the Example of Selected Polish Towns), „Historical social Research”, no. 39, July 1986, s. 89. Krzysztof a. Makowski 54 zgodnie z oczekiwaniami niewielu było w badanej grupie przedstawicieli zie- miaństwa [tab. 1]. Wynikało to z faktu, iż trudności związane z przekształcaniem gospodarstw pańszczyźnianych w kapitalistyczne zmuszały ich do osobistego dozo- rowania produkcji, a tym samym permanentnego mieszkania na wsi. ziemianie żyjący z renty natomiast osiedlali się wtedy głównie w Dreźnie, Berlinie i innych miastach poza Wielkim Księstwem Poznańskim7. W  konsekwencji zarówno w pierwszym, jak i w drugim przekroju pojawił się w aktach zaledwie jeden przed- stawiciel tej warstwy. W obu przypadkach byli to zresztą dzierżawcy dóbr. Jedynie w latach 1843–1848 stanęło na ślubnym kobiercu 7 mieszkających w Poznaniu zie- mian, przy czym aż 6 z nich należało do grupy właścicieli dóbr. na uwagę zasługuje też fakt, iż wszyscy oni byli Polakami8. W gronie tym znaleźli się również przed- stawiciele znamienitych rodów, np. zamieszkały przy ul. Berlińskiej Maksymilian hr. Bniński9 czy zamieszkały przy ul. Wilhelmowskiej Włodzimierz Breza10. systematycznie rosła natomiast w badanej grupie liczba wyższych funkcjonariu- szy i oficerów (między pierwszym i drugim przekrojem nawet dwukrotnie). Przede wszystkim był to skutek rozbudowy aparatu biurokratycznego oraz wzmacniania poznańskiego garnizonu, zwłaszcza w okresie napięć politycznych (powstanie listo- padowe, wydarzenia lat 1846 i 1848). zauważyć jednakże należy, iż udział reprezen- tantów tej warstwy wśród ogółu mieszkańców wzrósł tylko nieznacznie. Początkowo jej trzon stanowili wyżsi urzędnicy, później zdecydowaną przewagę osiągnęli ofice- rowie. Między pierwszym i trzecim przekrojem nastąpił aż sześciokrotny przyrost ich liczby. W grupie tej większość stanowili niżsi oficerowie, tzn. podporucznicy, porucznicy i kapitanowie. Pragnę w tym miejscu wspomnieć, iż znalazł się wśród nich mieszkający przy ul. Podgórnej porucznik Robert Louis Hans Benckendorf v. Hindenburg, ojciec późniejszego marszałka i prezydenta niemiec11. związki mał- żeńskie zawierali wszelako w Poznaniu także wyżsi oficerowie, np. pułkownik baron Ulrik Engelbert von den Horst12. Grupę urzędników z kolei tworzyli przede wszyst- kim referendarze, asesorzy (początkowo prefektury, potem regencji oraz sądowi) i radcy (miejscy, sądowi i regencyjni). Ponadto w aktach pojawił się sędzia ziemski, syndyk miejski oraz dyrektor miasta. najsłabiej reprezentowaną wśród wyższych funkcjonariuszy grupę stanowili nauczyciele gimnazjalni; w  każdym przekroju było ich zaledwie kilku. Musimy jednakowoż pamiętać, iż w  pierwszej połowie XiX wieku grupa ta nie miała jeszcze zbyt wielu przedstawicieli. najbardziej znany w tym gronie był chyba Jan Baptysta Motty13. akta stanu cywilnego potwierdzają też tezę o  stopniowym wypieraniu z  warstwy wyższych funkcjonariuszy i  ofice- rów elementu polskiego. o ile bowiem w pierwszym przekroju, tzn. do roku 1820, 7 Przyjęte przeze mnie kryteria podziału narodowościowego omówię w następnym podrozdziale. 8 archiwum archidiecezjalne w Poznaniu (dalej: aaP). Księgi Metrykalne (dalej: KM), par. św. Marcina, 30 Vii 1845 r., PM 232/18. 9 aaP, KM, par. św. Marcina, 4 V 1848 r., PM 232/23. 10 Źródła te stanowią podstawę wszystkich obliczeń w tym rozdziale. 11 Geheimes staatsarchiv Berlin Dahlem (dalej: GsB-D), Militärkirchenbücher (dalej: MKB), Garnison  – Kirche, 17 X 1845 r., nr 2139. 12 aaP, KM, par. św. Marcina, 6 V 1847 r., PM 232/19. 13 tamże, 27 V 1817 r., mkr. 391. Mieszkańcy Poznaniaw i połowie XiX wieku 55 niewielką przewagę mieli jeszcze w tej grupie Polacy, o tyle w późniejszym okresie zaznaczyła się zdecydowana dominacja niemców. W latach 1843–1848 ani wśród wyższych urzędników, ani wśród oficerów, ani nawet wśród nauczycieli gimnazjal- nych nie było już żadnego Polaka. niewielu znalazło się w  badanej grupie przedstawicieli wolnych zawodów. W  żadnym przekroju ich udział wśród ogółu nowożeńców nie osiągnął nawet 1 proc. W omawianym okresie nie wytworzyły się bowiem w Poznaniu odpowied- nie warunki do rozwoju tej warstwy. zadecydowała o tym przede wszystkim słabość miejscowego mieszczaństwa, a co za tym idzie – niski popyt na usługi reprezentantów wolnych zawodów. nieuwzględnienie w badaniach kleru katolickiego, który stanowił w Poznaniu trzon omawianej grupy, spowodowało, iż większość jej przedstawicieli była niemieckiego pochodzenia. Warto też wspomnieć, że w populacji próbnej zna- lazł się jedyny polski aptekarz w mieście, augustyn Kolski ze starego Rynku14. W przeciwieństwie do omawianej wcześniej grupy rosła liczba kupców oraz większych właścicieli. trzeba wszakże zaznaczyć, iż ich udział procentowy wśród ogółu nowożeńców między pierwszym i trzecim przekrojem zwiększył się tylko nieznacznie. Większość reprezentantów tej grupy stanowili kupcy. stosunkowo duża była też liczba obywateli i  rentierów. Pozostałe kategorie miały już tylko pojedynczych przedstawicieli. na uwagę zasługuje pojawienie się wśród repre- zentantów omawianej warstwy kilku fabrykantów (tytoniu, figur gipsowych, świec i mydła, skór, wozów, instrumentów i octu). Wskazuje to, iż w owym cza- sie działało jednak w Poznaniu kilka manufaktur, źródłotwórcy nie nadużywali bowiem tego terminu i z dużą dozą prawdopodobieństwa można przypuszczać, że nie chodziło tu o rzemieślników. trudno wszakże wnioskować o rozmiarach tych zakładów. W badanej grupie pojawił się też jeden kapitalista – Piotr Przybylski z Garbar15. spośród kupców najbardziej zasłużony dla Poznania był późniejszy fundator gmachu szkoły realnej Gotthilf Berger16. Przez całą pierwszą połowę XiX wieku w omawianej tu warstwie przeważali niemcy. Potwierdza to dobitnie ich dominację wśród najbogatszego mieszczaństwa Poznania. stosunkowo liczną grupę tworzyli reprezentanci innych zawodów umysło- wych. o obliczu tej warstwy decydowali niżsi urzędnicy, którzy przez cały czas stanowili około 80 proc. jej składu. W źródłach wystąpiła niesłychanie szeroka gama profesji należących do tej kategorii. W gronie tym znaleźli się: aktuariusze, aplikanci, asystenci biurowi, bonitorzy, celnicy, cenzor konsystorski, dietariu- sze, egzekutorzy, ekonomowie, ekspedienci, inspektorzy (kancelaryjni, policji, budowlani), kanceliści, kasjerzy, komisarze policji, konduktorzy, kontrolerzy, księgowi, mierniczy, murgrabia kasyna, nadliczbowy (nadetatowy)17, nadzorcy (lazaretu, podatkowi), pisarze, poborcy podatkowi, protokolanci, prowadzący dziennik (niem. Journalist), rachmistrze, rejestratorzy, sekretarze prywatni oraz 14 aaP, KM, par. św. Marii Magdaleny, 25 Viii 1816 r., mkr. 377. 15 tamże, 29 Viii 1832 r., mkr. 378. 16 archiwum Państwowe w  Poznaniu (dalej: aPP), Księgi stanu cywilnego (dalej: KsC), Kreuzkirche, 27 X 1834 r., nr 39. 17 niem. Supernumerar – w administracji publicznej określenie kandydata na urzędnika, który nie był jesz- cze pracownikiem etatowym i nie otrzymywał poborów. Krzysztof a. Makowski 56 w instytucjach (np. kasy, miejscy, podatkowi, sądowi, regencji), taksatorzy, tłuma- cze, urzędnicy (np. kamery, ziemstwa Kredytowego). inne, wchodzące w skład tej kategorii społeczno-zawodowej profesje, z tych samych przyczyn co w przypadku wolnych zawodów, miały już tylko pojedynczych przedstawicieli. nieco liczniej reprezentowani byli jedynie muzycy (zarówno w pierwszym, jak i w drugim prze- kroju – 10). W badanej populacji znalazł się także jeden z pierwszych w mieście dentystów Karl Friedrich Mallachow z pl. Wilhelmowskiego18. Również wewnątrz tej warstwy zaznaczyła się wyraźna przewaga niemców. W pierwszym przekroju nie była ona jeszcze tak duża, stanowili oni bowiem 53 proc. ogółu członków grupy, z czasem wszakże dystans wzrastał. W drugim przekroju niemcy stanowili już 70 proc. ogółu, a w trzecim 73 proc. Potwierdza to zatem tezę, iż Polacy byli wypierani również z niższych szczebli biurokratycznej machiny. zgodnie z oczekiwaniami jedną z dominujących kategorii społeczno-zawodo- wych tworzyli samodzielni rzemieślnicy19. W pierwszej próbce byli grupą przodu- jącą, w pozostałych dwóch zajmowali drugie miejsce. Przez cały omawiany okres liczba majstrów ciągle wzrastała. nie nadążała jednak za przyrostem ludnościo- wym, albowiem ich udział procentowy wśród ogółu mieszkańców zmniejszał się wyraźnie. Między skrajnymi przekrojami zanotowałem spadek o prawie 10 proc., a między pierwszym i drugim przekrojem nawet o przeszło 14 proc. Główną przy- czyną była tu z pewnością nasilająca się konkurencja, która, jak już wyżej wspomi- nałem, eliminowała z rynku najsłabsze warsztaty. W  omawianym okresie wzrastała liczba występujących w  księgach metry- kalnych gałęzi rzemiosła. W pierwszej próbce było ich bowiem 57, w drugiej 59, a w trzeciej 62. Świadczy to o pogłębiającej się specjalizacji. Pojawiały się także rzemiosła nowe, które nie mieściły się już w starej strukturze cechowej, np. pilni- karz, kowal narzędzi (niem. Zeugschmidt). W sumie w aktach ślubów znalazłem przedstawicieli następujących profesji: •� Branża metalowa: blacharze, gwoździarze, iglarze, konwisarze, kotlarze, kowale, kowale narzędzi, mosiężnicy, pilnikarze, płatnerze, puszkarze, ślusarze; •� Branża budowlano-drzewna: bednarze, brukarze, budowniczowie mły- nów i statków, cegielnicy, cieśle, dekarze, garncarze, kamieniarze, koło- dzieje, koszykarze, kominiarze, krześlarze, lakiernicy, malarze, murarze, snycerze, stelmachowie, stolarze, tokarze, wapniarze; •� Branża precyzyjna: grawerzy, instrumentnicy, jubilerzy, pozłotnicy, srebr- nicy, zegarmistrze, złotnicy; •� Branża włókiennicza: dekatyzerzy, farbiarze, pasamonicy, płóciennicy, postrzygacze sukna, powroźnicy, tkacze, tkacze płótna pościelowego (niem. Züchner), wykańczacze sukna (niem. Tuchbereiter); •� Branża skórzana: białoskórnicy, garbarze, kuśnierze, rękawicznicy, ryma- rze, siodlarze, szewcy; 18 aPP, KsC, Petrikirche, 2 iii 1846 r., nr 0-18493. 19 Wyniki kwerendy ksiąg ślubów za lata 1840–1848 w odniesieniu do poznańskich rzemieślników przed- stawiłem w artykule Rzemieślnicy poznańscy w połowie XIX w. w świetle akt stanu cywilnego [w:] Drobno- mieszczaństwo XIX i XX wieku. Studia, red. s. Kowalska-Glikman, t. 2, Warszawa 1988, s. 98–142. Mieszkańcy Poznaniaw i połowie XiX wieku 57 •� Branża odzieżowa: kapelusznicy, krawcy, perukarze; •� Branża spożywcza: cukiernicy, destylatorzy, kaszarze (niem. Grützmacher, łac. pulmentarius), krochmalnicy, młynarze, olejnicy, piekarze, piernika- rze, piwowarzy, rybacy, rzeźnicy; •� Branża papierniczo-poligraficzna: drukarze, introligatorzy, litografowie; •� inne: balwierze, fryzjerzy, mydlarze, szczotkarze, tapicerzy, grzebieniarze, kwieciarze. Przez cały omawiany okres czwartą część rzemieślników poznańskich sta- nowili szewcy. zjawisko to było zresztą charakterystyczne dla całości ziem pol- skich w pierwszej połowie XiX wieku. zauważył to także przebywający w Poznaniu w  1822 roku Heinrich Heine, który w  swym dziele O  Polsce, opisując wygląd Chwaliszewa, stwierdził m.in.: „W Waliszewie, przedmieściu Poznania, widziałem co drugi dom ozdobiony wywieszką szewca…”20. Pozostałe rzemiosła nie były już tak licznie reprezentowane. na uwagę zasłu- guje wzrastający udział w badanej populacji stolarzy. W pierwszym przekroju sta- nowili oni bowiem zaledwie 5 proc. ogółu mistrzów i zajmowali wśród wszyst- kich gałęzi piątą pozycję, w  drugim przekroju awansowali na czwarte miejsce, a ich udział wzrósł do 6 proc., w trzecim natomiast zajmowali już drugą lokatę i stanowili 11 proc. ogółu rękodzielników. Przez cały omawiany okres do najlicz- niej reprezentowanych rzemiosł należały ponadto: rzeźnictwo (w pierwszej próbce 6,7 proc., w drugiej i trzeciej – 6,9 proc.), piekarstwo (odpowiednio 6,4 proc., 9,6 proc., 4,5 proc.) i krawiectwo (4,8 proc., 3,9 proc., 7,1 proc.). Początkowo sto- sunkowo dużą grupę (prawie 6 proc. w latach 1815–1820) tworzyli rybacy. Później wszakże, wraz z upadkiem tej gałęzi gospodarki, ich udział wyraźnie się obniżył. Pozostałe rzemiosła miały już znacznie mniej przedstawicieli. Porównując uzyskane przeze mnie wyniki z zaprezentowanym wyżej mate- riałem statystycznym, stwierdzić można, iż struktura wewnętrzna samodzielnych rękodzielników, zrekonstruowana na podstawie akt stanu cywilnego, jest dość wiernym odbiciem rzeczywistej struktury tej warstwy. Jedyna różnica polega na stosunkowo małym udziale procentowym w badanej populacji mistrzów kunsztu krawieckiego, którzy wśród ogółu poznańskich rzemieślników przez cały okres zajmowali zdecydowanie drugie miejsce. Musimy wszelako pamiętać, iż branża ta zdominowana była przez majstrów wyznania mojżeszowego. Początkowo lekką przewagę wśród samodzielnych rękodzielników mieli Polacy. W pierwszej próbce stanowili oni bowiem 51 proc., w drugiej zaś 51,6 proc. z  czasem jednak i  w  tej warstwie dominować zaczęli niemcy. W  aktach z  lat 1843–1848 stanowili oni już 57,3 proc. z jednej strony był to wynik imigracji do Poznania rzemieślników niemieckich, a z drugiej zapewne częstszych bankructw polskich warsztatów. Przyjrzyjmy się teraz, jak wyglądała sytuacja w  poszczególnych gałęziach21. Czysto polskie było poznańskie rybołówstwo. zdecydowaną dominację Polaków dało się natomiast zaobserwować wśród szewców (60–70  proc.) i  rzeźników 20 Cudzoziemcy o Polsce. Relacje i opinie, wybrał i oprac. J. Gintel, t. 2: Wiek XViii–XiX, Kraków 1971, s. 313. 21 Rozpatrywałem tylko te rzemiosła, których liczebność dawała podstawę do wnioskowania. Krzysztof a. Makowski 58 (w latach 1815–1820 na 21 był tylko 1 niemiec). niemcy osiągnęli zdecydowaną prze- wagę w branży precyzyjnej, w której przez cały omawiany okres pojawiło się zaledwie kilku Polaków (instrumentnik, pozłotnicy, zegarmistrze). z czasem opanowali też stolarstwo. W pierwszej próbce w fachu tym była bowiem jeszcze równowaga, pod- czas gdy w ostatnim niemcy stanowili już prawie 80 proc. oprócz tego ich dominacja zaznaczyła się także wśród krawców (około 60 proc.) oraz w branży metalowej. Jak więc widać, niemcy opanowali rzemiosła najbardziej wyspecjalizowane, a co za tym idzie – przynoszące najwięcej dochodów. Warto również nadmienić, iż akta ślubów nie potwierdziły tezy o opanowaniu poznańskiego cukiernictwa przez przybyszów z innych krajów. na 11 mistrzów tego kunsztu znalazłem bowiem tylko 1 Francuza i 1 szwajcara. Pozostali byli natomiast Polakami (4) i niemcami (5). stosunkowo niewielką grupę tworzyli w badanej zbiorowości procederzyści (w drugim przekroju zaledwie 18). Prawie o połowę spadł też ich udział pro- centowy wśród ogółu nowożeńców. W skład tej warstwy wchodzili w praktyce właściciele mniejszych zakładów gastronomicznych (oberżyści, szynkarze, trak- tier, właściciel tabadżii) i furmanek oraz handlarze i kramarze. Dziwić mogłaby szczególnie stosunkowo mała liczba tych ostatnich. Wszak handlarze i krama- rze stanowili w Poznaniu wcale pokaźną grupę. Pragnę jednakże przypomnieć, iż zdominowana była ona przez element żydowski. Pozostałe profesje miały już tylko pojedynczych reprezentantów. We wszystkich trzech przekrojach znalazło się więc 5 właścicieli ogrodów, 2 komisjonerów i 1 liwerant kamienia do budowy twierdzy. stosunkowo licznie reprezentowana była w Poznaniu policja i wojsko, przy czym chciałbym od razu zaznaczyć, iż w skład tej grupy wchodzili niemal wyłącz- nie żołnierze (w 1815 r. także polscy). Udział przedstawicieli pozostałych grup był znikomy. Wzrost liczby wojska w badanej zbiorowości nie odbywał się równomier- nie, a apogeum osiągnął w latach 1829–1834. W stosunku do poprzedniego okresu oznaczało to przeszło trzykrotny wzrost. W ostatnim przekroju liczba wojska nie była już tak duża. o wzroście liczebnym tej warstwy decydowały te same czynniki, co w przypadku oficerów. Muszę wszakże nadmienić, że chociaż w omawianym okresie zawarło związki małżeńskie tak wielu wojskowych, ich udział w badanej populacji nie był tak wysoki, jak należałoby się spodziewać. Wyjaśnienia tego faktu szukałbym przede wszystkim w strukturze wewnętrznej tej grupy. Jej trzon stanowili bowiem, jak pamiętamy, znajdujący się w służbie czynnej żołnierze sze- regowi, którzy albo byli już żonaci, albo – choć było to czasami odnotowywane w księgach – brali śluby podczas urlopów w miejscowości rodzinnej swej oblu- bienicy, albo wreszcie żenili się dopiero po opuszczeniu szeregów wojska. stąd też liczba żołnierzy w badanej zbiorowości jest wyraźnie zaniżona. Potwierdza to rów- nież bardzo wysoki udział procentowy w omawianej grupie podoficerów, którzy w drugim przekroju stanowili prawie 60 proc., a w trzecim prawie 70 proc. na ślubnym kobiercu stawali w Poznaniu przedstawiciele wszystkich formacji i szarż. W badanej zbiorowości znaleźli się więc: berajter, bombardierzy, dobosze, feldfeble, fizylier, gefrajtrzy, huzarzy, janczar (niem. Janitschar – muzyk w pułku pie- choty), kanonierzy, kwatermistrzowie, landwerzyści, muszkieterzy, oboiści, ogniomi- strze, strzelec, trębacze, wachmistrze, ułani. Ponadto w skład tej kategorii społeczno- -zawodowej weszło kilku policjantów i  żandarmów, 2 rzemieślników wojskowych Mieszkańcy Poznaniaw i połowie XiX wieku 59 oraz kilku strażników, a wśród nich hutman na ratuszu, Joseph Pfeiffer22. Warto odno- tować, iż w tym gronie znalazł się także poznański kat – Karl Gunderman23. Wewnątrz tej warstwy, podobnie jak wśród oficerów, coraz wyraźniej zaznaczała się dominacja niemców. W pierwszym okresie stanowili oni bowiem tylko 55 proc., w drugim już 88 proc., a w trzecim aż 95 proc. Dość powiedzieć, iż w tym ostatnim przekroju znala- zło się tylko siedmiu Polaków (jedynie dwaj z nich byli podoficerami). zdecydowanie, bo aż czterokrotnie między skrajnymi okresami, wzrastała wśród nowożeńców liczba czeladników i subiektów. Muszę wszakże już na wstę- pie zaznaczyć, iż ci ostatni stanowili w omawianej kategorii wyłącznie margines. W  całej badanej populacji znalazło się ich bowiem zaledwie 4. Wzrost liczby czeladników był tak istotny, że znacznie zwiększył się również ich udział w całej zbiorowości. W pierwszej próbce wynosił on 10 proc., podczas gdy w ostatniej już 20 proc. Przede wszystkim, jak sądzę, był to rezultat zniesienia w 1822 roku przepisu określającego dla każdego majstra limit zatrudnienia. Grupę tę powięk- szali też zapewne samodzielni rzemieślnicy, którzy na skutek walki konkurencyj- nej utracili warsztaty. Porównując udział czeladników w badanej populacji z ich udziałem wśród ogółu mieszkańców Poznania, musimy pamiętać, iż akta ślubów nie obejmują terminatorów. należy wziąć pod uwagę również i to, że część przed- stawicieli tej grupy, zwłaszcza w rzemiosłach, które stwarzały dużą szansę usamo- dzielnienia się, zwlekała z ożenkiem do czasu założenia własnego warsztatu. z  tej pewnie przyczyny liczba reprezentowanych przez czeladników branż była znacznie mniejsza niż w przypadku mistrzów. W aktach ślubów znalazłem bowiem przedstawicieli tylko 43 rzemiosł. Początkowo najliczniejszą grupę (26 proc. ogółu) tworzyli szewcy. Potem wszakże ich udział systematycznie spa- dał: w drugiej próbce wynosił 20,5 proc., a w trzeciej już tylko 16 proc. Rósł nato- miast, na skutek rozwoju budownictwa, odsetek murarzy: początkowo stanowili oni 22 proc. czeladników, w latach 1829–1834 – 36,5 proc., a w latach 1843–1848 – 27,5 proc. Jak widać, apogeum przypadało na okres najintensywniejszych prac przy wznoszeniu poznańskiej twierdzy. obok dwóch wymienionych już gałęzi najliczniej reprezentowane było ciesielstwo, a  w  ostatnim przekroju także sto- larstwo i ślusarstwo. Pozostałe branże miały już znacznie mniej przedstawicieli. najczęściej na ślubnym kobiercu stawali więc reprezentanci tych rzemiosł, w któ- rych szanse na usamodzielnienie się były stosunkowo najmniejsze. stwierdzenie to nie dotyczy rzecz jasna szewców, ale o ich sporym udziale w badanej grupie decydowała przede wszystkim duża liczba majstrów tego kunsztu. Przez cały omawiany okres prym wśród czeladników dzierżyli niemcy. W pierwszym przekroju ich przewaga nie była wprawdzie zbyt duża, stanowili oni 53 proc. całej grupy. W drugim przekroju jednak ich udział wynosił już 66,5 proc., a w trzecim 63,5 proc. Dominacja niemców była więc większa niż w środowi- sku majstrów. Jeżeli przyjmiemy zatem tezę W.W. Hagena, że czeladnicy należeli z reguły do tej samej grupy narodowościowej co pracodawcy, to oczywiste stanie się, że niemieccy rękodzielnicy zatrudniali znacznie więcej czeladników niż pol- scy. Potwierdzałoby to raz jeszcze ich dominację materialną w tej gałęzi produkcji. 22 aPP, KsC, Kreuzkirche, 9 Vii 1829 r., nr 39. 23 aaP, KM, par. archikatedralna, 8 V 1820 r., PM 228/9. Krzysztof a. Makowski 60 stopniowo najliczniejszą warstwą w badanej zbiorowości stawała się służba wraz z robotnikami i wyrobnikami. W pierwszym przekroju ustępowała wpraw- dzie jeszcze samodzielnym rzemieślnikom, później wszakże, na skutek gwałtow- nego przyrostu liczbowego, wysunęła się na czoło. Mimo iż w trzecim przekroju wzrost ilościowy był już znacznie łagodniejszy, warstwa ta utrzymała przodow- nictwo. awans na pierwsze miejsce spowodowany był przede wszystkim przeszło trzykrotnym przyrostem ilościowym grupy robotników i wyrobników, co wiązało się bezpośrednio z rozpoczęciem budowy twierdzy. Wprawdzie już w latach 1815– 1820 stanowili oni niemal połowę (49 proc.) omawianej warstwy, lecz w drugim przekroju ich udział wzrósł do 70,5 proc. W ostatniej próbce, po zakończeniu pierwszej fazy budowy twierdzy, obniżył się wszelako do 65 proc. Przechodząc do omówienia składu wewnętrznego prezentowanej tu warstwy, chciałbym wyjaśnić sprawy terminologiczne. stosunkowo wcześnie pojawiło się w poznańskich aktach stanu cywilnego pojęcie „robotnik” (niem. Arbeiter, łac. ope- rarius). W księgach ewangelickich wystąpiło bowiem po raz pierwszy w 1818 roku (Franz Manchelle – robotnik w królewskim magazynie solnym)24, a w katolickich w 1819 roku (Karol Jabłonowski – robotnik)25. Początkowo, jak sądzę, mianem tym określano ludzi, którzy w przeciwieństwie do pracujących za dniówkę wyrob- ników (niem. Tagelöhner, łac. mercenarius), mieli stałe zatrudnienie. z  czasem jednak różnice te zaczęły się zacierać i termin ten rozciągnięto na ogół najemnych pracowników fizycznych. Pojęcia „robotnik” i „wyrobnik” stosowane były przeto zamiennie. Coraz częściej używano wszakże tego pierwszego. W latach 1815–1820 termin robotnik wystąpił bowiem zaledwie pięciokrotnie, w drugim przekroju już 31 razy, a w trzecim aż 143 razy (dla porównania: mianem wyrobnika określono odpowiednio 79, 186 i 124 nowożeńców). W księgach małżeństw znaleźli się także robotnicy, których fach był bliżej określony. W grupie tej znaleźli się: ceglarze, drukarz, nadzorujący kopanie grobli i rowów (niem. Schachtmeister), najemni fur- mani, oblewacz łąk, pilarze, sternicy, szyprowie, tokarz przy budowie twierdzy, tragarze i zwijacze tytoniu. Pewną zbiorowość w warstwie robotników tworzyli też komornicy (niem. Einwohner, łac. inquilinus), a więc ludzie bez określonego zajęcia. najczęściej byli to jednak znajdujący się chwilowo bez pracy wyrobnicy. stosunkowo liczną grupę (45 proc. całej warstwy) tworzyli początkowo przed- stawiciele służby domowej. W drugim przekroju ich udział spadł wszakże wyraźnie i wynosił 20,5 proc. Dopiero w latach 1843–1848 wzrósł ponownie (29,5 proc.), co wiązało się zapewne z zasileniem tej warstwy przez pracujących dotąd przy budo- wie twierdzy robotników. Wśród wymienionych w księgach ślubów reprezentan- tów służby domowej znaleźli się: foryś, kamerdynerzy, kucharze, lokaje, ogrodnicy, parobcy, stangreci i woźnice. najczęściej wszelako duchowni ograniczali się jedynie do wpisania terminu „służący”. omówienie struktury tej grupy byłoby niepełne, gdybym nie zwrócił uwagi na jej zróżnicowanie wewnętrzne. Pozycja społeczna służących zależała bowiem w dużym stopniu od statusu społecznego ich pracodaw- ców. znalazło to odbicie także w badanej populacji. obok przeciętnych służących stawali bowiem na ślubnym kobiercu służący zatrudnieni w  najznamienitszych 24 aPP, KsC, Kreuzkirche, 14 iV 1818 r., nr 39. 25 aaP, KM, par. św. Marcina, 21 Xi 1819 r., mkr. 394. Mieszkańcy Poznaniaw i połowie XiX wieku 61 domach Poznania, a wśród nich m.in. Karl Friedrich Wilhelm Leberecht schrader, lokaj pokojowy księżnej Ludwiki Radziwiłł26, august Friedrich Lützow, kamerdy- ner gen. Colomba27, i Jakub Bogayski, służący arcybiskupa Wolickiego28. niewielki był udział procentowy w omawianej warstwie oficjalistów miejskich. Maksymalnie (w latach 1829–1834) osiągnął bowiem zaledwie 8 proc. W skład tej grupy weszli: dozorcy (forteczny, rzeczni, drogowi, lazaretu, dworca), gardero- biany w teatrze, kelner, listonosze, markierzy, odźwierni, pielęgniarze, pocztylioni, portier, słudzy (kancelaryjni, kasy, lazaretu, pocztowy), stróże (nocny, drewna, lazaretu), sufler, woźni (kasy, sądowi, regencji) i zakrystiani. oprócz wymienio- nych wyżej grup wśród nowożeńców znalazło się także kilku żebraków. zgodnie z  danymi dotyczącymi wszystkich mieszkańców Poznania przez cały omawiany okres kategoria ta zdominowana była przez Polaków: w pierw- szym okresie stanowili oni 63 proc., w drugim 61,5 proc., a w trzecim 57 proc. Potwierdza to przewagę elementu polskiego wśród najuboższej ludności miasta. Uwagę zwraca jednak zwiększający się odsetek niemców. Świadczy to o  tym, iż  wśród przybywających do Poznania imigrantów niemieckich wcale niemałą grupę stanowiła służba i  robotnicy. Również w  poszczególnych podgrupach w zasadzie dominowali Polacy (najbardziej w grupie robotników i wyrobników). Jedynie wśród oficjalistów miejskich zaznaczyła się niewielka przewaga niemców. Warto jeszcze wspomnieć, iż na siedmiu występujących w aktach żebraków tylko jeden był niemieckiego pochodzenia. zgodnie z oczekiwaniami minimalny był w badanej populacji udział ludności chłopskiej. We wszystkich przekrojach znalazł się bowiem tylko jeden rolnik – zamieszkały na Rybakach tomasz Czajka29. analiza akt stanu cywilnego dowodzi, iż w badanym okresie struktura społeczna mieszkańców Poznania nie przybrała jeszcze charakterystycznego dla kapitalizmu kształtu piramidy. W pierwszym okresie udział warstw średnich (przedstawiciele innych zawodów umysłowych, procederzyści i samodzielni rzemieślnicy) był nawet większy niż udział warstw niższych (służba i robotnicy oraz czeladnicy). W póź- niejszym okresie baza piramidy rozszerzyła się wyraźnie (46 proc. i 49,5 proc.). Ciągle jednakże, co zresztą charakteryzowało miasta wielkopolskie, duży był odse- tek elementu drobnomieszczańskiego (w drugim przekroju 33,2 proc., w trzecim 35,5  proc.). Dla porównania: we Wrocławiu w  1844 roku tzw. klasy pracujące (służba, czeladnicy i robotnicy) stanowiły 35–44 proc. ludności w wieku produk- cyjnym, w Łodzi w 1841 roku aż 86,6 proc. ludności zawodowo czynnej, natomiast w Warszawie, według opublikowanych przez s. Kowalską-Glikman danych uzyska- nych z akt ślubów z lat 1845–1848 – 63 proc., podczas gdy warstwy średnie około 12 proc30. na zakończenie warto jeszcze wspomnieć, iż badane przeze mnie metryki 26 aPP, KsC, Petrikirche, 8 Vii 1819 r., nr 8. 27 tamże, 21 ii 1847 r., nr 0-18493. 28 aaP, KM, par. archikatedralna, 24 ii 1829 r., mkr. 366. 29 aaP, KM, par. św. Wojciecha, 15 Viii 1847 r., PM 236/16a. 30 a. stasiak, Rozwój demograficzny Wrocławia w XIX wieku, „Śląski Kwartalnik Historyczny sobótka” 1958, nr 2, s. 275; J. Janczak, Ludność Łodzi przemysłowej 1820–1914, Łódź 1982, s. 146; s. Kowalska- -Glikman, Ruchliwość…, s. 42. Krzysztof a. Makowski 62 pozwalają zaobserwować spadek udziału procentowego pracowników umysłowych. W pierwszej próbce stanowili oni bowiem 11 proc., w drugiej 10 proc., a w trzeciej już tylko 8,5 proc. (w aktach warszawskich 16 proc.). Gdzie mieszkali poznańczycy? akta stanu cywilnego są również jednym z podstawowych źródeł przy odtwa- rzaniu społecznej, narodowościowej i wyznaniowej topografii Poznania w pierwszej połowie XiX wieku. zadania tego nie mogą bowiem spełniać ówczesne kalendarze adresowe, gdyż, jak słusznie zauważył Hartmut zwahr31, nie uwzględniały one całej ludności miasta, a zwłaszcza proletariatu. zebrany materiał nie jest niestety pełen. W wielu aktach […] miejsce zamieszkania zostało bowiem pominięte. Dotyczy to przede wszystkim ksiąg ewangelickich, w których w ogóle nie podawano adresu nowożeńców. tym samym również w tym punkcie nie mogłem uwzględnić kobiet. W  konsekwencji, po uzupełnieniach, dla pierwszego przekroju informacją o miejscu zamieszkania dysponowałem w 53,8 proc. przypadków, dla drugiego w  47,6  proc. przypadków i  dla trzeciego w  69,4  proc. przypadków. Jak z  tego wynika, najbardziej reprezentatywny materiał pochodzi z lat 1843–1848. Wydaje mi się wszakże, iż również w pozostałych dwóch próbkach uda się uchwycić naj- ważniejsze tendencje. W sumie w metrykach ślubów wymienionych zostało 68 ulic. Warto w tym miejscu odnotować, iż w związku z przypadającym na pierwszą połowę XiX wieku rozwojem przestrzennym Poznania niektóre z nich, jak Mała Rycerska, Wałowa czy nowa, pojawiły się w aktach dopiero w trakcie badanego okresu. W księgach dało się również uchwycić zmiany nazewnictwa ulic. i tak z czasem Kundorf prze- mianowany został na ul. Królewską, a ul. Psia na szkolną. W celu ułatwienia obser- wacji podzieliłem Poznań na pięć następujących dzielnic: stare Miasto, Poznań prawobrzeżny, Miasteczko, Święty Wojciech i  okolice oraz nowe Miasto  wraz z byłym przedmieściem Świętego Marcina. Jak wykazały akta [tab. 2], zdecydowana większość nowożeńców zamiesz- kiwała trzy największe dzielnice miasta, tzn. stare i nowe Miasto oraz Poznań prawobrzeżny. znacznie mniej oblubieńców pochodziło ze Świętego Wojciecha, a  znikoma wręcz liczba z  położonego na peryferiach Poznania Miasteczka. W  pierwszych dwóch przekrojach najliczniej reprezentowani byli mieszkańcy miasta prawobrzeżnego. W dużej mierze wynikało to wszelako ze znacznie wyż- szego stopnia reprezentatywności materiału. W  wypadku archikatedry był on bowiem bliski ideału, gdy tymczasem w innych parafiach oscylował wokół 50 proc. Jak wykazała analiza akt, imigranci przybywający do Poznania w latach 20. osie- dlali się głównie na starym Mieście i na prawym brzegu Warty. Potem jednak, ze względu na ograniczone możliwości rozwojowe tych dzielnic, centrum mieszka- niowym stało się nowe Miasto, które, jak wiadomo, w latach 30. i 40. XiX wieku było terenem wzmożonego budownictwa. tu też przede wszystkim znajdowali przystań osiedlający się w tym okresie przybysze. Warto również nadmienić, iż coraz więcej nowożeńców pochodziło ze Świętego Wojciecha i okolic. 31 H. zwahr, Das. deutsche Stadtadressbuch als orts- und sozialgeschichtliche Quelle, „Jahrbuch für Region- algeschichte” 1968/3, s. 219. Mieszkańcy Poznaniaw i połowie XiX wieku 63 tabela nr 2. Miejsce zamieszkania nowożeńców Dzielnica 1815–1820 1829–1834 1843–1848 liczba % liczba % liczba % Miasteczko 9 1,7 5 0,7 9 0,7 nowe Miasto i Św. Marcin 163 29,9 168 23,0 465 36,7 Poznań prawobrzeżny 236 43,2 307 42,0 310 24,5 stare Miasto 110 20,1 211 38,8 360 28,5 Św. Wojciech i okolice 28 5,1 40 5,5 121 9,6 Razem 546 100,0 731 100,0 1265 100,0 na nowym Mieście przez cały omawiany okres najwięcej nowożeńców miesz- kało na Św. Marcinie, na Rybakach i Półwsi, a w dalszej kolejności na Piekarach i ul. strzeleckiej. Dopiero w latach 40. terenem wzmożonego osadnictwa stały się ulice wytyczone na początku XiX wieku: Berlińska, Fryderykowska, Wilhelmowska i pl. Wilhelmowski. Wszak jeszcze pod koniec lat 20., jak zauważył jeden z ówcze- snych poznańczyków, „na całym placu Wilhelmowskim stało wówczas najwyżej 4 do 5 masywnych domów. Podobnie było także na ulicy Wilhelmowskiej”32. na prawym brzegu Warty z kolei najwięcej nowożeńców mieszkało na Chwaliszewie i na Śródce. Warto też odnotować, iż coraz większa liczba zaślubionych pochodziła z zagórza. ze starego Miasta we wszystkich trzech próbkach najczęściej repre- zentowani byli mieszkańcy starego Rynku, ul. Wrocławskiej i Garbar. Jeśli chodzi jednakowoż o tę ostatnią ulicę, to należy wyjaśnić, iż do starego Miasta zakwali- fikowałem ją tylko formalnie, gdyż w rzeczywistości, ze względu na swą długość, poszczególne jej części wchodziły także w skład nowego Miasta i Św. Wojciecha. Warto również nadmienić, że w ostatnim przekroju największa liczba nowożeńców pochodziła z Grobli. na Św. Wojciechu natomiast we wszystkich przekrojach gros zaślubionych pochodziło z ulicy o tej samej nazwie. Dopiero w latach 1843–1845 liczniej reprezentowani byli mieszkańcy Małych Garbar, a  w  dalszej kolejności ul. Magazynowej i pl. Działowego. Warto też wiedzieć, iż ulice, na których mieszkała wówczas większość poznańczy- ków, poza starym Miastem i częścią nowego, nie nabrały jeszcze w pełni miejskiego charakteru. oto jak przedstawiał się bowiem ich obraz pod koniec lat 20. w oczach jed- nego ze współczesnych: „na przedmieściach Św. Wojciecha, Św. Marcina, Rybakach, Chwaliszewie i  in. wyglądało wówczas bardzo ponuro. na żadnej z  tych ulic nie widziało się żadnego porządnego domu. Widać było tylko pokryte gontem, jedno- piętrowe gliniane budy ze ścianą szczytową i umieszczonym w niej oknem na ulicę, całość z  pośrodku podzielonymi poziomo drzwiami wejściowymi, których górna część mogła być otwarta, podczas gdy dolna pozostawała zamknięta”33. Podobne opisy poznańskich ulic znaleźć można także na kartach wspomnień M. Mottego. oto dwa wybrane przykłady: „na całej ulicy św. Wojciecha, naokół kościoła i na kilku pobocz- nych zaułkach, były z wyjątkiem trzech, czterech, murowanych piętrowych domów 32 Erinnerungen eines atlen Poseners, „Posener zeitung” 1905, nr 347. 33 tamże. Krzysztof a. Makowski 64 same klitki i budy […]”34; tudzież: „[…] na strzeleckiej, aż do jej końca, nie było przed rokiem czterdziestym żadnej jeszcze kamienicy, tylko większe i mniejsze domki z pru- skiego muru lub jak na wsi z gliny lepione”35. Przyjrzyjmy się teraz, jak wyglądała socjotopografia Poznania [tab. 3]. nieliczni miejscowi ziemianie rezydowali na starym bądź na nowym Mieście. Podobnie miała się rzecz z wyższymi funkcjonariuszami, oficerami i przedstawicielami wolnych zawo- dów. z czasem wszakże, zgodnie zresztą z dotychczasowymi ustaleniami36, dominu- jąca część reprezentantów tej warstwy zamieszkała wokół pl. Wilhelmowskiego oraz na przylegających doń ulicach. Gros kupców i większych właścicieli z kolei rezydo- wało na starym Mieście, przede wszystkim na starym Rynku. Podobnie jak wyżsi funkcjonariusze, również i niżsi urzędnicy mieszkali przeważnie na nowym Mieście. Jeśli chodzi natomiast o samodzielnych rękodzielników, to początkowo najczęściej pochodzili oni z Poznania prawobrzeżnego. Później wszelako najwięcej należących do tej grupy nowożeńców wywodziło się ze starego, a w dalszej kolejności z nowego Miasta. Świadczy to z jednej strony, iż przybywający do miasta majstrowie osiedlali się głównie w tych właśnie dzielnicach, a z drugiej – że proces pauperyzacji dotknął przede wszystkim warsztaty na prawym brzegu Warty.  Procederzyści w  zasadzie mieszkali we wszystkich częściach Poznania. z kolei żołnierze i policjanci skupieni byli głównie na nowym Mieście i, ze względu na bliskość obiektów wojskowych, w  stosunkowo dużej grupie na Św. Wojciechu. Czeladnicy natomiast, podobnie jak procederzyści, mieszkali we wszystkich dzielnicach. Co do służby i robotników wreszcie, to akta stanu cywilnego w  pełni potwierdziły wcześniejsze ustalenia37, iż  reprezentanci tej warstwy skupieni byli przede wszystkim na prawym brzegu Warty, zwłaszcza na Chwaliszewie i Śródce. trzeba jednak podkreślić, że w latach 1843–1848 spora ich część pochodziła również ze Św. Marcina, Piekar, Półwsi, Rybaków i ul. strzeleckiej. Wzmiankę o tym znajdujemy także we wspomnieniach Jana nepomucena z oleksowa Gniewosza z połowy lat 40. Czytamy w nich bowiem, iż na Rybakach „mieściła się jak to mówią sama biedota”38. analiza źródeł pozwoliła zatem ustalić, iż najbardziej ekskluzywnymi dziel- nicami Poznania były w omawianym okresie stare Miasto, gdzie mieszkała zde- cydowanie najmniejsza liczba pracowników najemnych, i to głównie czeladników i służby, oraz przylegająca doń bezpośrednio część nowego Miasta między ulicami Wilhelmowską, Berlińską, Fryderykowską i Wałową. na wskroś plebejski charak- ter miały natomiast prawobrzeżne dzielnice grodu Przemysława, a ponadto okolice Św. Marcina oraz Św. Roch, skąd pochodzili niemal wyłącznie czeladnicy i robotnicy. 34 M. Motty, Przechadzki po mieście, t. 1, oprac. i posłowiem opatrzył z. Grot, Warszawa 1957, s. 193. 35 tamże, s. 594. 36 C. Łuczak, Życie gospodarczo-społeczne w Poznaniu 1815–1918, Poznań 1965, s. 21; M. i L. trzeciakowscy, W dziwiętnastowiecznym Poznaniu. Życie codzienne miasta 1815–1914, Poznań 1982, s. 31; Poznań. Zarys historii, Poznań 1963, s. 29. 37 Polska klasa robotnicza. Zarys dziejów, t. 1, cz. 1: Od przełomu XVIII i XIX w. do 1870 r., oprac. s. Kala- biński (i in.), pod red. s. Kalabińskiego, Warszawa 1974. s. 478; C. Łuczak, Życie..., s. 21; Dziesięć wieków Poznania, t. 1, Poznań–Warszawa 1956, s. 124. 38 J.n. z oleksowa Gniewosz, Ze wspomnień niedawnej przeszłości, „strażnica Polska” R. 1, 1879/80, nr 15 (przedruk zamieszczony w „Kronice Miasta Poznania” R. 10, 1932, s. 105). Mieszkańcy Poznaniaw i połowie XiX wieku 65 tabela nr 3. Miejsce zamieszkania nowożeńców według kategorii społeczno-zawodowych w latach 1843–1848 Grupa społeczno-zawodowa św. Roch Nowe Miasto Poznań prawo- brzeżny Stare Miasto św. Wojciech Razem ziemianie – 4 – 1 – 5 Wyżsi funkcjonariusze i oficerowie – 22 2 7 3 34 Wolne zawody – 7 – 4 2 13 Kupcy oraz właściciele kapitałów – 15 3 26 1 44 inne zawody umysłowe – 33 7 17 3 60 samodzielni rzemieślnicy 1 126 99 145 27 398 Procederzyści 1 5 5 10 – 21 Policja i wojsko – 35 7 4 18 64 Czeladnicy i subiekci 2 96 49 51 32 230 służba i robotnicy 5 119 116 89 31 361 Chłopi – 1 – – – 1 Brak danych – 2 22 6 4 34 Liczby strukturalne ziemianie – 80,0 – 20,0 – 100,0 Wyżsi funkcjonariusze i oficerowie – 64,7 5,9 20,6 8,8 100,0 Wolne zawody – 53,8 – 30,8 15,4 100,0 Kupcy oraz właściciele kapitałów – 34,1 6,8 59,1 2,3 100,0 inne zawody umysłowe – 55,0 11,7 28,3 5,0 100,0 samodzielni rzemieślnicy 0,3 31,7 24,9 36,4 6,8 100,0 Procederzyści 4,8 23,8 23,8 47,6 – 100,0 Policja i wojsko – 54,7 10,9 6,3 28,1 100,0 Czeladnicy i subiekci 0,9 41,7 21,3 22,2 13,9 100,0 służba i robotnicy 1,4 33,0 32,1 24,7 8,6 100,0 Chłopi – 100,0 – – – 100,0 Brak danych – 5,9 64,7 17,6 11,8 100,0 Poznańscy niemcy, jak wynika z  akt małżeństw, w  zdecydowanej większości zamieszkiwali dwie dzielnice: stare i  nowe Miasto, przy czym chciałbym podkre- ślić, iż w trzecim przekroju zaznaczyła się wyraźna dominacja nowożeńców pocho- dzących z tej ostatniej. Wywodzący się z niej niemcy mieszkali głównie w okolicach pl.  Wilhelmowskiego. spora grupa wszakże, przeważnie robotników, pochodziła również ze Św. Marcina. największa część Polaków natomiast przez cały omawiany okres zamieszkiwała na prawym brzegu Warty. Dzielnica ta miała zresztą najbardziej polski charakter w mieście: Polacy stanowili około 70 proc. jej mieszkańców. spora ich grupa, zwłaszcza w  latach 1843–1848, rekrutowała się także ze Św. Marcina, Rybaków i okolicznych ulic. stosunkowo najmniej Polaków wywodziło się natomiast ze Św. Wojciecha, gdzie przeszło 60 proc. mieszkańców stanowili niemcy. Wreszcie Miasteczko w równym stopniu zasiedlone było przez przedstawicieli obu grup narodo- wościowych. z przytoczonych danych wynika, iż niemcy zamieszkiwali przeważnie Krzysztof a. Makowski 66 zamożniejsze części miasta, podczas gdy Polacy biedniejsze dzielnice peryferyjne. na poparcie tego wniosku chciałbym przytoczyć fragment wspomnień Richarda o.  spaziera, który odwiedził Poznań w  1833 roku. na stronicach jego książki znalazły się bowiem takie oto zdania: „W  Poznaniu jest jeszcze wiele polskich rodzin mieszczańskich, przeważnie wszystkie wyparte zostały wszelako z centrum na przedmieścia, szczególnie zaś na to po drugiej stronie Warty, które ze swymi małymi, zwróconymi szczytem do ulicy, kolorowymi i poczernionymi domami nosi całkowicie polski charakter, podczas gdy centrum nosi całkowicie niemiec- kie piętno, a kilka skwerów i placów jest bez wątpienia kopią berlińskich ulic”39. Również M. Motty podkreślał niemieckość poznańskiego śródmieścia. opisując tę część miasta, stwierdził bowiem m.in.: „bo w tych kilku kamieniczkach, które tam stały od rogu Podgórnej aż do poczty, mieszkali po większej części niemcy”40 i dalej: „bo na Berlińskiej ulicy, od jej powstania za pierwszych pruskich czasów, mieszkali prawie wyłącznie niemcy”41, wreszcie: „o  Fryderykowskiej ulicy nic więcej powiedzieć ci nie umiem, bo ludność jej prawie całkiem niemiecka…”42. spójrzmy jeszcze na rozmieszczenie poszczególnych grup wyznaniowych. Miejscowi katolicy rozrzuceni byli mniej więcej równomiernie po wszystkich dzielnicach miasta. Początkowo stosunkowo najwięcej mieszkało ich jednakże po prawej stronie Warty. odwrotnie było z ewangelikami, gdyż z tej części mia- sta pochodziło ich bardzo niewielu, podobnie zresztą jak ze Św. Rocha. z czasem największym skupiskiem ewangelików (co w świetle wcześniejszych ustaleń jest w pełni zrozumiałe) stało się nowe Miasto. na koniec chciałbym zwrócić uwagę na jeszcze jedno zjawisko. analiza […] kar- toteki rodzin doprowadziła mnie mianowicie do wniosku, iż poznańczycy odzna- czali się bardzo dużą mobilnością. Wielu mieszkańców stolicy Wielkopolski, pocho- dzących zresztą z różnych sfer społecznych, zmieniało w ciągu swego życia miejsce zamieszkania, niektórzy nawet kilkakrotnie. Przykładowo mistrz mosiężniczy Jan studnicki w 1824 roku mieszkał przy ul. Wodnej, a w 1826 roku już przy Wrocławskiej. W  1830 roku początkowo zajmował lokal przy ul. Psiej, a  potem na Garbarach. W 1833 roku przeprowadził się z kolei na Półwieś, a cztery lata później na ul. zieloną. Żywota dokonał zaś w 1841 roku na Garbarach. Równie mobilny był snycerz Joseph Glogier, który w 1822 roku mieszkał przy ul. Wilhelmowskiej, w 1824 roku przy Wodnej, w 1826 roku na Chwaliszewie, w 1829 roku na Garbarach, w 1832 roku na Półwsi, by w tym samym roku ponownie osiąść na Chwaliszewie. tego rodzaju przy- kłady można by mnożyć. Moje spostrzeżenie potwierdzają także inne źródła. 4 maja 1819 roku wikariusz parafii św. Wojciecha ks. Krzysztof Formański tak oto żalił się bowiem przed konsystorzem: „znam z osoby w części Mięszkańców Parafii Kościoła s° Woyciecha, w części iednak nie są mi wszyscy z osob znaiomi, dlatego, że wielu z nich mieszkanie swoie co rok, a czasem i co poł, roku, iak iest powszechnie wia- domo, tu w Poznaniu z ulicy iednej na inną ulicę się przenoszą…”43. 39 R.o. spazier, Ost wud West. Reisen in Polen und Frankreich, stuttgart 1835, s. 192. 40 M. Motty, dz. cyt., t. 1, s. 174. 41 tamże, s. 275. 42 tamże, s. 389. 43 aaP, Konsystorz arcybiskupi, akta ogólne kościołów parafialnych, Poznań – św. Wojciech, Ka ii 347/1. 67 Witold Molik „zwyczajni ludzie w dobrym gatunku” Polskie drobnomieszczaństwo w Poznaniu i innych miastach wielkopolskich w XIX i na początku XX wieku niedorozwój miast i  mieszczaństwa w  Rzeczypospolitej szlacheckiej „ciążył jeszcze długo w epoce porozbiorowej, a nawet po odzyskaniu niepodległości, na sytuacji cywilizacyjnej ziem polskich; miał też swój udział w wytworzeniu się »szla- checkiego« w przeważającej mierze charakteru polskiej kultury narodowej, a także narodowej mentalności aż po wiek XX”1. Ukształtowanie się w XiX i na początku XX  wieku w  wielkopolskich miastach silnego polskiego drobnomieszczaństwa o wyraźnej odrębności kulturowo-obyczajowej było zatem na tle innych ziem pol- skich swoistym fenomenem. „Jakiekolwiek są przyczyny natury zewnętrznej czy wewnętrznej, faktem jest i pozostanie – stwierdzał przed pierwszą wojną światową jeden z endeckich publicystów – że pierwszy zabór pruski zdołał wytworzyć sto- sunkowo silny, rdzennie polski mieszczański stan średni, przeciwstawiający się w miastach zarówno naporowi niemieckiemu, jak przede wszystkim zachłanności żydowskiej”2. W Poznaniu i innych wielkopolskich miastach polskie drobnomieszczaństwo na długo przed i wojną światową okrzepło gospodarczo i politycznie w ramach kilkudziesięcioletniego okresu pracy organicznej i walki z niemczyzną. Posiadało solidne podstawy ekonomiczne i stanowiło znaczącą część polskiego społeczeń- stwa. Wyróżniało się sposobem myślenia i  wysoką kulturą życia codziennego, jakiej nigdy nie udało się stworzyć ludności polskiej w pozostałych dwóch zabo- rach3. „Była to kultura oparta na tradycji i konserwatyzmie, zarówno w kształto- waniu otoczenia materialnego życia człowieka, jak i w sposobie myślenia i, last but not least, w myśleniu i orientacjach politycznych, które w znacznej mierze kie- rowały się ku endecji i chadecji, kultura czerpiąca bardzo wiele w zakresie mate- rialnym i duchowym z wzorów prusko-niemieckich, zarazem jednak zawierająca cenne tradycje trzeźwości, realizmu i wytrwałości, a także elementy wyższej tech- niki w wielu dziedzinach”4. W niniejszych rozważaniach posługuję się terminem drobnomieszczaństwo, gdyż w XiX wieku nie można de facto mówić o istnieniu na ziemiach polskich mieszczaństwa. Pojęcie „drobnomieszczanin” przyjęło się 1 M. Bogucka, H. samsonowicz, Dzieje miast i mieszczaństwa w Polsce przedrozbiorowej, Wrocław 1986, s. 588. 2 O polskość miast galicyjskich, „Kurier Poznański” 1914, nr 50. 3 R. Jaworski, Swój do swego. Studium o kształtowaniu się zmysłu gospodarczego Wielkopolan 1871–1914, Poznań 1998, s. 9. 4 J. Żarnowski, Społeczeństwo Drugiej Rzeczypospolitej 1918–1939, Warszawa 1973, s. 256. Witold Molik 68 w okresie międzywojennym, wcześniej posługiwano się przeważnie określeniem „małomieszczanin”5. Granice drobnomieszczaństwa były płynne. Jego trzon sta- nowili rzemieślnicy, kupcy i  drobni przedsiębiorcy. Ponadto należeli do niego: właściciele niewielkich sklepów, dorożek, małych zakładów usługowych i przewo- zowych, domokrążcy oraz posiadacze kamienic, uzyskujący dochody z wynajmo- wania lokali i mieszkań6. Na początku długiej i wyboistej drogi rozwoju Do silnej pozycji ekonomicznej, stanowiącej podstawę do coraz większego okazywania aspiracji politycznych, jaką na przełomie XiX i XX wieku osiągnęło i jaką chlubiło się polskie drobnomieszczaństwo w Poznaniu i innych miastach ówczesnej prowincji poznańskiej, prowadziła długa i wyboista droga, najeżona przeszkodami i załamaniami, wymagająca wytrwałości, cierpliwości, przezwy- ciężania słabości, dużego hartu ducha i  ustawicznego doskonalenia własnych umiejętności. na początku tej drogi, u  schyłku istnienia Rzeczypospolitej, mieszczaństwo stanowiło (nie licząc miejskiej ludności żydowskiej) zaledwie ok. 6 proc. ogółu ludności kraju. Miejscowości zaliczanych formalnie do miast było w przybliżeniu 1,5 tys., choć w ok. 90 proc. były to maleńkie miasteczka, całkowicie lub w znacznym stopniu zagraryzowane i liczące od kilkudziesięciu do nieco ponad tysiąca mieszkańców. Co najwyżej 8–10 proc. osad przypomi- nało liczbą ludności i jej pozarolniczymi zajęciami rzeczywiste miasta7. Wiele prywatnych miasteczek nie różniło się od wsi i tylko dzięki tradycji lub wyro- bionym przez właścicieli przywilejom nosiło dumne miano miast, a ich miesz- kańcy (w całości lub w części) pozostawali w poddaństwie i pełnili powinności pańszczyźniane8. Handlem i rzemiosłem zajmowało się zaledwie 6,5 proc. ogółu ludności Rzeczypospolitej9. W opinii pruskich autorów opisów statystycznych przeciętne polskie miasto bardziej przypominało wieś niż prawdziwe miasto. „Jego zabudowa była w większości drewniana i kryta słomą lub gontem, ulice nie wybrukowane i brudne. Miasta te – całkiem nie zasługujące na taką nazwę – pokrywały kraj niezwykle gęstą siatką”10. Wielkopolska była najbardziej zurbanizowaną dzielnicą Rzeczypospolitej, mieszkańcy miast stanowili tutaj 27 proc. ludności11. ten często powtarzany w lite- raturze historycznej szacunek wymaga skorygowania. Byłby mniejszy po odliczeniu 5 J. Hensel, Drobnomieszczaństwo [w:] Encyklopedia historii gospodarczej Polski do 1945  roku, a–n, Warszawa 1981, s. 146. 6 szerzej o kwestiach terminologicznych: E. Kaczyńska, Drobnomieszczaństwo polskie w XIX i na początku XX wieku [w:] Społeczeństwo polskie XVIII i XX wieku. Studia o uwarstwieniu i ruchliwości społecznej, t. V, red. W. Kula, J. Leskiewiczowa, Warszawa 1972, s. 235–271. 7 t. Łepkowski, Polska – narodziny nowoczesnego narodu 1764–1870, Poznań 2003, s. 60. 8 J. Kowecki, U początków nowoczesnego narodu [w:] Polska w epoce oświecenia. Państwo – społeczeństwo – kultura, red. B. Leśnodorski, Warszawa 1971, s. 130. 9 szerzej na ten temat w: M. Bogucka, H. samsonowicz, Dzieje miast…, s. 411 i n. 10 D. Łukasiewicz, Czarna legenda Polski. Obraz Polski i Polaków w Prusach 1772–1815, Poznań 1995, s. 84. 11 J. topolski, Społeczeństwo wielkopolskie w XVIII w. Kontakty społeczne, elementy kultury materialnej [w:] Dzieje Wielkopolski, t. i, do roku 1793, red. J. topolski, Poznań 1969, s. 845. „ZWYCZAJNI LUDZIE W DOBRYM GATUNKU . POLSKIE DROBNOMIESZCZAŃSTWO... 1. Ulica Podgórna z fragmentem domu Gillyego (z lewej) i nową Bramą Wrocławską w głębi, gwasz Karola Albertiego, 1798-99 [w:] Z. Ostrowska-Kębłowska, Architektura i budownictwo w Poznaniu w latach 1780-1880, Poznań 2009 licznie zamieszkującej wielkopolskie miasta ludności żydowskiej. Ponadto tutejsze miasta i miasteczka miały przeważnie charakter rolniczy i tylko część ich miesz- kańców zajmowała się rzemiosłem i drobnym handlem, łącząc nierzadko wyko- nywanie zawodów rzemieślniczych z uprawą roli. W kilkutysięcznych ośrodkach większość lub znaczną część mieszkańców stanowili Niemcy i Żydzi. Dominowali oni w miastach południowo-zachodniego podokręgu Wielkopolskiego Okręgu Sukienniczego (Wschowa, Rawicz, Leszno), a także podokręgu północno-za- chodniego (Chodzież, Trzcianka, Jastrowie), a zatem w ośrodkach najbardziej wówczas „uprzemysłowionych”, z licznymi manufakturami i warsztatami tkac- kimi. Podziały wyznaniowe ludności w Wielkopolsce pokrywały się wówczas nie- mal całkowicie z jej strukturą narodowościową. W Rawiczu (drugim pod wzglę- dem liczby ludności mieście w Wielkopolsce) w 1793 roku na 5403 luteranów i 1087 Żydów przypadało tylko 792 katolików, wśród których nie wszyscy byli polskiej narodowości”. W Lesznie, w którym po wielkim pożarze liczba ludności spadła do 6820 dusz, luteranie stanowili 33,8 proc., kalwini 11,8 proc., Żydzi aż 43,8 proc., katolicy zaś tylko 10,8 proc. ogółu mieszkańców”. W Poznaniu prze- 12 Opisy miast polskich z lat 1793-1794, t. I, oprac. J. Wąsicki, Warszawa 1962, s. 377-378. 13 M. Kędelski, Struktura wyznaniowa ludności powiatu kościańskiego w drugiej połowie XVIII wieku, „Rocznik Leszczyński” 1989, t. 9, s. 59-61. 69 Witold Molik 70 ważała ludność polska. Po drugim rozbiorze Rzeczypospolitej rząd pruski zastał tu 12 538 mieszkańców, w tym 9490 katolików, 1918 luteran, 115 reformowanych, 3021 Żydów i 47 Greków14. niewielu było jednak Polaków, „którzy w mieście przodowaliby w gospodarczych zatrudnieniach”. spośród kupców, składających swoje zeznania podatkowe, tylko garstka legitymowała się polskimi nazwiskami. zdecydowaną większość stanowili Żydzi, a wśród właścicieli firm chrześcijań- skich przeważali niemcy. Wśród pięciu–sześciu najczęściej wymienianych i zna- czących kupców nie było Polaków ani Żydów. „owi bankowcy i milionerzy, jak się wówczas nazywali […], szybko dochodzili w lepszych czasach do bogactwa, które jednak tak samo szybko tracili”15. Miarą zamożności było posiadanie lub wynaj- mowanie mieszkań w śródmieściu. W 1793 roku w centrum Poznania mieszkało – według obliczeń Mieczysława Kędelskiego – 38,5 proc. katolików, 21,4 proc. protestantów i aż 40,1 proc. Żydów16. z obliczeń tych wynika, że Polacy już przed drugim rozbiorem Rzeczypospolitej stanowili tylko ok. 1/3 mieszkańców śród- mieścia stolicy Wielkopolski. Pierwsze lata po drugim rozbiorze Rzeczypospolitej przyniosły osłabienie pozycji gospodarczej Poznania i innych większych miast, zwłaszcza w południowo- -zachodniej Wielkopolsce. Konkurencja przemysłowa ze strony starych pruskich prowincji przyczyniła się do zastoju i powolnego upadku wielkopolskiego tkactwa. samorządy miast królewskich podporządkowano władzom prowincji, co miało też pozytywne skutki, zniesiono bowiem jurydyki, a przedmieścia włączono do większych organizmów miejskich17. Duże miasta zaczęły wychodzić poza mury obronne. Było to widoczne zwłaszcza w  Poznaniu, gdzie wskutek intensywnej działalności władz zaborczych, zmierzających poprzez akcję urbanistyczno- -budowlaną do jego zaanektowania i  upodobnienia do miast pruskich, wyty- czono dlań zachodni kierunek rozwoju, poza granicami średniowiecznych forty- fikacji, i położono trwałe podstawy pod stworzenie górnego miasta. na terenach nazywanych Muszą Górą, zgodnie z potrzebami i funkcjami miasta urzędniczo- -wojskowego, zbudowano nową dzielnicę z szerokimi ulicami i rozległym placem, zwanym później Wilhelmowskim (ob. pl. Wolności). W nowej części Poznania do 1800 roku wzniesiono według jednego wzorca ok. 100 domów dla przybywających tutaj urzędników, wojskowych oraz niemieckich kupców i rzemieślników18. W tym samym czasie wzrosła liczba mieszkańców – do 18 779 (z wojskiem do 21 473). Władze pruskie popierały rzemieślników żydowskich i  napływających koloni- stów, którzy nie należąc do cechów, produkowali swoje wyroby taniej lub sprze- dawali po niższej cenie towary sprowadzane z mniejszych miast19. Jak stwierdzał 14 D. Łukasiewicz, Czarna legenda Polski…, s. 92. 15 M. Jaffe, Poznań pod panowaniem pruskim, Poznań 2012, s. 51–52. 16 M. Kędelski, Rozwój demograficzny Poznania w XVIII i na początku XIX wieku, Poznań 1992, s. 123. 17 W 1800 r. do Poznania wcielono: Chwaliszewo z zagórzem, ostrówek, Śródkę i zawady. 18 a. Wędzki, Rozwój przestrzenny miasta w  latach 1793–1815 [w:] Dzieje Poznania 1793–1918, t. 2*, red. J. topolski, L. trzeciakowski, Warszawa–Poznań 1994, s. 94–95; z. ostrowska-Kębłowska, Architek- tura i budownictwo w latach 1793–1815, tamże, s. 103–105. 19 J. Wąsicki, Poznań jako miasto tzw. Prus Południowych (1793–1806) [w:] Dzieje Poznania 1793–1918 (jak w przyp. nr 15), s. 69 i n. „Zwyczajni ludzie w dobrym gatunku”. Polskie drobnomieszczaństwo… 71 jeden z  pruskich urzędników, „profesjonaliści chrześcijańscy” nie mogli utrzy- mać cen równych żydowskim, gdyż przed południem czas spędzali „w szynkach z likierami, a po południu w pijalniach piwa”20. Po wielkim pożarze w północno -wschodniej części miasta w 1803 roku, wskutek którego dach nad głową straciło około 5 tys. osób, władze pruskie pozwoliły na osiedlanie się w obrębie rynku kup- com i rzemieślnikom żydowskim, którzy rozlokowywali się też w budującym się górnym mieście. Handel „w większej części” przeszedł w ręce Żydów. stanowili oni 4/5 kupców zobowiązanych do prowadzenia ksiąg rachunkowych i zdominowali najbardziej dochodowy handel hurtowy21. Mocno natomiast podupadło polskie rzemiosło i kupiectwo, jednak nie tylko wskutek polityki władz pruskich, ale rów- nież swojej gnuśności, złych nawyków i nieumiejętności przystosowania się do nowych czasów. Większe wielkopolskie miasta pozostawały w tyle za Poznaniem, który miał więcej murowanych i krytych dachówką domów niż cała Wielkopolska. Wyróżniał się wśród nich Rawicz z dominującą liczebnie ludnością protestancką i niemiec- kim magistratem, mający kilkadziesiąt domów murowanych i wybrukowane ulice. Większość miast i  miasteczek, zabudowanych drewnianymi domostwami, była w złym stanie, a ich mieszkańcy wegetowali, utrzymując się z uprawy roli i wyko- nywania prostych zawodów rzemieślniczych. Według oceny ministra ottona Karla von Voßa spośród 245 miast w Prusach Południowych tylko 10 zasługiwało na tę nazwę22. W okresie Księstwa Warszawskiego władze polskie dążyły do podniesienia gospodarczego miast. Udało im się ożywić produkcję sukienniczą, zwłaszcza w mniejszych ośrodkach przy granicy z Prusami, w których przeważała liczeb- nie ludność niemiecka i  żydowska. Utwierdził się w  owym krótkim okresie ukształtowany w czasach pruskich charakter Poznania jako miasta handlowego i usługowego, w którym, mimo sprzyjającej koniunktury, nie założono żadnej fabryki i manufaktury. i choć spadła o połowę liczba kupców żydowskich, nie- mogących jak dawniej skupiać w swym ręku handlu hurtowego, liczba kup- ców chrześcijańskich utrzymywała się na tym samym poziomie. Poprawiła się jedynie sytuacja poznańskiego rzemiosła, które zwiększyło swoją produkcję na potrzeby wojska. W jego strukturze narodowościowej nie nastąpiły jednak większe zmiany23. Trudne lata stagnacji ekonomicznej W  1815  roku w  Wielkim Księstwie Poznańskim, prowincji utworzonej z ponownie zajętej przez Prusy części Wielkopolski, stan zaludnienia w 49 mia- stach królewskich i 96 prywatnych był bardzo niski24. Połowa miast prywatnych nie liczyła nawet tysiąca mieszkańców, a z miast królewskich, poza Poznaniem 20 M. Jaffe, Poznań…, s. 101. 21 tamże. 22 D. Łukasiewicz, Czarna legenda Polski…, s. 86–87, 93. 23 J. Wąsicki, Poznań w czasach Księstwa Warszawskiego [w:] Dzieje Poznania 1793–1918 (jak w przyp. nr 15), s. 84–86. 24 C. Meyer, Geschichte des Landes Posen, Posen 1881, s. 369. Witold Molik 72 zamieszkanym przez ok. 18 tys. osób, do liczebniejszych należały Leszno, Rawicz, Bydgoszcz i Gniezno (ok. 5–8 tys.). sytuacja gospodarcza w znacznej części większych miast uległa pogorszeniu wskutek upadku manufakturowego przemysłu sukienniczego. Do załamania się wielkopolskich warsztatów włó- kienniczych i płócienniczych, oprócz konkurencji lepiej rozwiniętego przemy- słu śląskiego i saksońskiego oraz utraty zamówień wojskowych, przyczyniło się przede wszystkim wprowadzenie w 1822 roku barier celnych dla eksportu do Królestwa Polskiego i dalej na wschód. następstwem tego upadku było masowe opuszczanie Wielkiego Księstwa Poznańskiego przez bezrobotnych sukienni- ków i podupadłych rzemieślników. Większość z nich wyjechała do Królestwa Polskiego, którego władze lansowały protekcjonistycznie rozbudowę przemy- słu włókienniczego. szczyt owej emigracji, osłabiającej głównie ludność nie- miecką w Lesznie, Rawiczu, Międzyrzeczu, Chodzieży, trzciance i innych mia- stach w zachodnich i północnych powiatach Poznańskiego, przypadł na lata 20. XiX wieku25. Mniej dotkliwy okazał się on dla Poznania, w którym nie rozwi- nął się w większej skali manufakturowy przemysł włókienniczy. na początku 1816 roku w obrębie jego granic istniało zaledwie pięć małych przedsiębiorstw, które „produkowały tylko dla miasta i prowincji i nie wszystkie z nich mogły być nazwane fabrykami”26. Jednocześnie w  wyniku realizowanego od 1823  roku uwłaszczenia chło- pów następował napływ biedoty wiejskiej do większych miast, zwłaszcza do Poznania, którego ludność wzrosła w latach 1830–1840 z około 27 tys. do pra- wie 34 tys. mieszkańców. Przy szybkim zwiększaniu się ich liczby władze pru- skie dążyły do zapewnienia ludności niemieckiej przewagi ekonomicznej, poli- tycznej i kulturalnej nad ludnością polską. niezwykłą aktywność na polu spraw miejskich rozwinął stojący od grudnia 1830 roku na czele administracji pruskiej w W. Ks. Poznańskim Eduard Heinrich Flottwell, który mając na widoku szybkie zintegrowanie z macierzystymi prowincjami pruskimi, stał się rzecznikiem prze- budowy struktury prawnoorganizacyjnej miast w duchu rozwoju kapitalizmu27. Już wkrótce po wybuchu powstania listopadowego – 17 marca 1831 roku wprowa- dzono dzięki jego staraniom zrewidowaną ordynację miejską. nowa ustawa regu- lowała wybór władz komunalnych i zakres działalności obejmującej administrację oraz utrzymanie bezpieczeństwa i porządku w mieście. Późniejszym reskryptem z 9 marca 1833 roku ustalony został tryb wyboru burmistrza, którego zatwierdzały władze państwowe. W 1832 roku samorząd uzyskały Poznań, Wschowa i Kępno, a  w  następnych latach Międzychód, Międzyrzecz i  dalsze miasta o  znaczniej- szym odsetku ludności niemieckiej. Flottwell przyczynił się też do wprowadzenia w połowie maja 1833 roku edyktów królewskich znoszących przymus cechowy oraz obowiązujące daniny i świadczenia rzemieślników na rzecz instytucji i wła- ścicieli miast prywatnych28. 25 C. Łuczak, Dzieje gospodarcze Wielkopolski w okresie zaborów (1815–1918), Poznań 2001, s. 35, 218–219. 26 M. Laubert, Die Verwaltung der Provinz Posen 1815–47, Breslau 1923, s. 230. 27 F. Paprocki, Wielkie Księstwo Poznańskie w okresie rządów Flottwella 1830–1841, Poznań 1994, s. 153. 28 tamże, s. 154–158; K.H. streiter, Die nationalen Beziehungen im Grossherzogtum Posen (1815–1848), Bern 1984, s. 30. „Zwyczajni ludzie w dobrym gatunku”. Polskie drobnomieszczaństwo… 73 Musiało upłynąć sporo czasu, zanim wymienione regulacje zaczęły przynosić oczekiwane rezultaty. na przełomie lat 30. i 40. XiX wieku wielkopolskie miasta, mimo przyrostu liczby ludności, tkwiły jeszcze w gospodarczej stagnacji. W więk- szych ośrodkach, liczących ponad 2,5 tys. mieszkańców, przeważali niemcy i Żydzi (zwłaszcza wśród bogatych kupców i rzemieślników)29. Ludność polska nadal natomiast dominowała w miasteczkach o charakterze rolniczym, liczących po kilkaset lub nieco ponad tysiąc mieszkańców. zamożniejsi polscy kupcy i rze- mieślnicy tworzyli w miastach niewielkie grupy. W kupiectwie Poznania domino- wali Żydzi, którzy w 1822 roku stanowili 52 proc., a w 1837 – 71 proc. ogółu kup- ców. niemcy, stanowiący w 1822 roku 37 proc., a 15 lat później 23 proc. ogółu tej profesji, byli najbogatsi. Według wykazu z 1847 roku przeważali oni w grupie pła- cących podatki od dochodów powyżej 2 tys. talarów. Żywioł polski wśród kupców z pełnymi prawami spadł w latach 1822–1837 z 11 do 6 proc. i dopiero dziesięć lat później osiągnął ponownie 11 proc.30. Przed 1848 rokiem działało w Poznaniu tylko dwóch większych bankierów i kilku przemysłowców, „których pozycja eko- nomiczna imponować mogła jedynie miejscowej publiczności”31. Uwagę goszczącej w 1842 roku w W. Ks. Poznańskim Klementyny z tańskich Hoffmanowej zwróciło zwłaszcza zniemczenie miast. Wsie, które najpierw zoba- czyła, nazwała więc ostoją polskości w  Poznańskiem32. W  miastach „właści- wie przez Polaków zamieszkałych – stwierdzano w opisie W. Ks. Poznańskiego z 1846 roku – mieszczanin polski po większej części zatrudnia się uprawą roli i z wielu miar to o nim powiedzieć można, co o włościanach polskich. Mniej jest on pracowitym i przemyślnym od mieszczan obcego rodu”33. Poznański Bazar „ogniskiem” rozwoju polskiego drobnomieszczaństwa W  Poznaniu i  w  większych miastach Polacy stanowili głównie proletariat. Przy trosce o napływ niemieckiego mieszczaństwa i jego wspieraniu przez wła- dze pruskie groziło im „spadnięcie do roli pariasów ekonomicznych”34. W tym smutnym okresie, jednym z najtrudniejszych w dziejach Wielkopolski, na wyso- kości zadania stanęła elita przywódcza społeczeństwa polskiego skupiona wokół przedsiębiorczego i  cieszącego się dużym autorytetem lekarza poznańskiego Karola Marcinkowskiego. Przebywając przez kilka lat po klęsce powstania listo- padowego na emigracji w anglii i Francji, obserwował on wnikliwie społeczeń- stwa zachodnioeuropejskie i przeobraził się w dalekowzrocznego działacza naro- dowego. W 1837 roku powrócił do Poznania i szybko wciągnął do współpracy czołowych działaczy wywodzących się ze sfer ziemiańskich i  mieszczaństwa. 29 K. Makowski, Deutsche in Posen (1815–1870) [w:] Land der großen Ströme. Von Polen nach Litauen, Hrsg. von J. Rogall, Berlin 1996, s. 245–246. 30 M. Jaffe, Poznań…, s. 188. 31 K. Makowski, Gdy na ulicach Poznania, obok polskiego, powszechnie rozbrzmiewał język niemiecki i żydow- ski. Niemcy i Żydzi w Poznaniu w latach 1815–1848, „Kronika Miasta Poznania” (dalej: KMP), 1996/3, s. 53. 32 K. Hoffmanowa z tańskich, Pamiętniki, t. iii, Berlin 1849, s. 120. 33 Opisanie historyczno-statystyczne W. Ks. Poznańskiego, wyd. J.n. Bobrowicz, Lipsk 1846, s. 75. 34 W. Jakóbczyk, Studia nad dziejami Wielkopolski w XIX w. (dzieje pracy organicznej), t. i, Poznań 1951, s. 64. WITOLD MOLIK 2. Bazat, ok. poł. XIX w. [w:] M. Warkoczewska, Dawny Poznań. Widoki i fotografie miasta z lat 1618-1939, Poznań 1975 Ci pionierzy prac, nazwanych później „robotami organicznymi, wyróżniali się solidnym wykształceniem i szerokością horyzontów myślowych. Trafnie ocenili siłę państwa pruskiego — „jednego z najnowocześniejszych państw w ówczesnej Europie, dysponującego znacznie większymi środkami finansowymi, organizacyj- nymi i potencjałem ludzkim dla realizacji swej polityki na zajętych ziemiach pol- skich niż pozostałe mocarstwa zaborcze”*. Doszli do wniosku, że dla przetrwania społeczeństwa polskiego konieczne jest przekształcenie jego struktury z feudalno- -agrarnej w nowoczesną i kapitalistyczną, stworzenie silnego polskiego miesz- czaństwa oraz wykształcenie warstwy polskiej inteligencji. Osiągnięciu pierw- szego celu miał służyć otwarty w 1841 roku w Poznaniu Bazar — mieszczący „hotel i sklepy, a drugiego — założone w tymże roku Towarzystwo Pomocy Naukowej. Obie te instytucje stały się filarami pracy organicznej, na których zbudowano uni- katowy system organizacyjny służący obronie polskiej narodowości. Dla utworzenia spółki bazarowej udało się K. Marcinkowskiemu zebrać 146 udziałowców i kapitał w wysokości 89 250 talarów. Było wśród nich tylko kilku kup- ców, rzemieślników i przedstawicieli wolnych zawodów. Zdecydowaną większość stanowili właściciele ziemscy. Według przyjętego 30 czerwca 1843 roku statutu spółki bazarowej 1/3 każdorazowego jej dochodu miała służyć „do wzniesienia przemysłu, rękodzieł, rolnictwa i handlu” wśród Polaków”. Ziemianie tworzyli też najliczniejszą grupę członków Towarzystwa Pomocy Naukowej, a uiszczane przez nich składki sta- nowiły Iwią część jego rocznych dochodów*. Oba filary pracy organicznej zawdzię- czały swoje powstanie i istnienie w dużym stopniu wsparciu finansowemu ziemiań- stwa. Należy przeto zestawić tu dwa fakty. W przedrozbiorowej Rzeczypospolitej 35 'W. Molik, Wkład pokolenia Karola Marcinkowskiego w rozwój nowoczesnego społeczeństwa polskiego w Wielkim Księstwie Poznańskim w XIX wieku [w:] Polska i Polacy w XIX-XX wieku. Studia ofiarowane Profesorowi Mariuszowi Kulczykowskiemu w 70. rocznicę jego urodzin, red. K. Ślusarska, Kraków 2002, s. 27. 36 A.M. Skałkowski, Bazar poznański. Zarys stuletnich dziejów (1838-1938), Poznań 1938, s. 36i n. 37 W. Jakóbczyk, Studia..., t. I, s. 91-93. 74 „ZWYCZAJNI LUDZIE W DOBRYM GATUNKU . POLSKIE DROBNOMIESZCZAŃSTWO... 3. Stary Rynek i ratusz, ok. 1841-1846 [w:] M. Warkoczewska, Widoki Starego Poznania, Poznań 1960 szlachta, wywalczywszy dla siebie kolejne przywileje, doprowadziła z czasem — jak wiadomo — do upadku miast i mieszczaństwa. W Poznańskiem ziemiaństwo wsparło natomiast proces tworzenia silnego polskiego drobnomieszczaństwa. Poparcie to, szczególnie w początkowym okresie tworzenia Bazaru i w pierwszych latach jego działalności, miało decydujące znaczenie”. Wzniesiony przy ulicy Nowej (ob. Paderewskiego) okazały gmach Bazaru mie- ścił pokoje hotelowe, cieszącą się dużą renomą restaurację, wielką salę zwaną Białą, sklepy i warsztaty rzemieślnicze. Stał się wielofunkcyjnym „domem narodowym centrum polskiego ruchu narodowego, ośrodkiem polskiego życia kulturalnego i towarzyskiego, symbolem polskości w przybierającym „mundur pruski” Poznaniu, a zarazem przedsiębiorstwem oferującym na wysokim poziomie usługi hotelowe i handlowe”. Ulokowane na parterze polskie sklepy i warsztaty rzemieślnicze pełniły 38 W. Molik, Ziemiaństwo wobec modernizacji społeczeństwa polskiego w Wielkim Księstwie Poznańskim w latach 30.-50. XIX wieku [w:] Dwór a społeczności lokalne na ziemiach polskich w XIX i XX wieku, red. W. Caban, M.B. Markowski, M. Przeniosło, Kielce 2008, s. 35. % Szerzej na ten temat: W. Molik, Jak pod pruskim mundurem biło polskie serce. Środkowoeuropejski feno- men Bazaru, KMP, 2015/4, s. 124-138. 75 Witold Molik 76 jedną z tych kilku funkcji. Bazar miał nie tylko udostępniać polskim kupcom i rze- mieślnikom do wynajęcia lokale w centrum miasta, ale również służyć rozbudza- niu wśród młodzieży mieszczańskiej chęci do przemysłu i handlu oraz wspierać ją w początkach zawodu. na łamach „Przewodnika Rolniczo-Przemysłowego” stwier- dzano w 1843 roku, że młodzież polska „oddająca się handlowi, odbiera z tego ogni- ska wsparcie przez czas kształcenia się, a za powrotem znajdzie otwarte miejsce dla swej czynności, a nawet gotową rękę do otwarcia sklepu. Baczność na przyszłość, oszczędność, powinny kierować krokami młodej generacji kupieckiej w Bazarze, niech ciągle pamięta, że dla niej Bazar zbudowany, że jej przeznaczeniem jest uczci- wym sposobem przez przemysł i handel dojść do znaczenia i majątku”40. Pierwsi polscy kupcy wprowadzili się do Bazaru na początku 1842  roku. „obsadzając kramy bazarowe, dyrekcja starała się, aby branże nie powtarzały się, a ich oferta była możliwie najszersza”41. Przez cały czas funkcjonowania bazarowych sklepów, aż do wybuchu ii wojny światowej, zainteresowanie ich wynajmem było bardzo duże i było przez polskich kupców i rzemieślników traktowane prestiżowo. Kramy i  inne pomieszczenia dyrekcja wydzierżawiała prawie wyłącznie polskim specjalistom, starannie wyselekcjonowanym pod względem fachowości, uczciwości, gwarancji należytej jakości towarów i godziwych cen. Kilkanaście lokali handlowych ulokowanych w budynku Bazaru akcentowało swymi szyldami i oknami wystawo- wymi obecność w sercu miasta polskiego kupiectwa. ich liczba nie była jednak na tyle duża, aby mogła przesądzać o wykształceniu się silnego polskiego mieszczań- stwa. o wiele większe znaczenie miało wytyczenie kierunku rozwoju. W następ- nych dziesięcioleciach stopniowo wzrastała, o czym będzie jeszcze mowa, liczebność zamożniejszych polskich kupców i rzemieślników. Przy głównych ulicach i placach miasta pojawiało się coraz więcej polskich warsztatów rzemieślniczych i sklepów z okazałymi oknami wystawowymi. „sklepy ulokowane w Bazarze nie stanowiły więc już tak odosobnionego akcentu polskiej obecności w życiu handlowym w cen- trum Poznania, jak w połowie XiX wieku. Dobitnie świadczyły jednak, że tutaj stwo- rzono podwaliny pod rozwój coraz silniejszego polskiego mieszczaństwa”42. Powstanie Bazaru ożywiło i  uaktywniło polskich rzemieślników, któ- rzy byli znacznie liczniejsi niż kupcy. Według danych z  1846  roku w  całym W.  Ks.  Poznańskim zarejestrowanych było 31  288 rzemieślników. najliczniej wśród nich byli reprezentowani szewcy (6999 warsztatów), krawcy (5200), kowale (3330), rzeźnicy (1709) i  piekarze (1657). najmniejsze grupy tworzyli złotnicy (50 warsztatów), dekarze (80), kotlarze (89) i  zegarmistrze (100)43. W  samym Poznaniu doliczono się w  1845  roku 1506 majstrów, w  tym 643 niemców, 539 Polaków i 324 Żydów44. Polacy przeważali w najmniej wyspecjalizowanych rzemiosłach – wśród szewców, rzeźników, piekarzy, garncarzy i bednarzy. W ogóle 40 Cyt. za: W. Jakóbczyk, Studia…, t. i, s. 64. 41 M. Mrugalska-Banaszak, „Dobrej sławy, nieskażonej uczciwości i  przykładnych obyczajów”. Kupcy w Bazarze do 1939 roku, KMP, 2008/2, s. 106. 42 W. Molik, Jak pod pruskim mundurem…, s. 128. 43 C. Łuczak, Położenie ekonomiczne rzemiosła wielkopolskiego w okresie zaborów, Poznań 1962, s. 138–140. 44 B. Grześ, J. Kozłowski, a. Kramski, Niemcy w Poznańskiem wobec polityki germanizacyjnej 1815–1920, red. L. trzeciakowski, Poznań 1976, s. 28. „Zwyczajni ludzie w dobrym gatunku”. Polskie drobnomieszczaństwo… 77 nie byli reprezentowani wśród szklarzy, złotników, koszykarzy, kuśnierzy, szczot- karzy i tapicerów. Domeną niemców były zawody wymagające wysokich kwa- lifikacji i przynoszące duże dochody, w tym zwłaszcza blacharstwo, ślusarstwo, rymarstwo, złotnictwo i  zegarmistrzostwo. Żydzi natomiast zdominowali kra- wiectwo, kuśnierstwo i szklarstwo45. ta niekorzystna dla Polaków struktura bran- żowa rzemiosła długo nie ulegała zmianie. „Cóż powiedzieć, gdy przechodzimy okiem – ubolewał jeszcze na początku lat 60. XiX wieku poznański korespondent „Gazety Warszawskiej” – długie spisy różnych rzemieślników i przemysłowców w mieście Poznaniu, nie znajdujemy ani jednego polskiego nazwiska, ani jednego Polaka pomiędzy garbarzami, szlifierzami, grzebieniarzami, […] zegarmistrzami i powroźnikami. Cóż powiedzieć dalej, gdy w mieście liczącym 47 000 ludności jest tylko jeden mydlarz, jeden rękawicznik, jeden szklarz, jeden farbiarz, jeden mosiężnik Polak, nie wspominając już o zakładach i przedsięwzięciach, mających na celu zadowolenie potrzeb i gustów bogatszej i wykwintniejszej w swych żąda- niach publiczności”46. Jak już wspomniałem, dyrekcja Bazaru dbała o  zróżnicowanie branżowe sklepów i warsztatów rzemieślniczych w jego kramach i lokalach, co miało duże znaczenie zwłaszcza w  latach 40. i  50., gdy Polacy byli rzadko reprezentowani w wyspecjalizowanych rzemiosłach. Już wtedy lokale bazarowe wydzierżawiali, oprócz szewców i krawców: szczotkarz Rudolf Braun (ok. 1848–po 1872), złot- nik i  jubiler Walery Czarnecki (1845–1855), siodlarz Józef Jakubowski (1843– po 1865), zegarmistrz Leon Masłowski (1841–przed 1848), zegarmistrz ignacy nowak (przed 1848–1850) oraz „mydlarz, kwieciarz i traktyjernik” Jan skrzetuski (1843–przed 1848)47. W późniejszych latach „zadomowili się” w Bazarze: Leon Kuczyński ze swoim salonem fryzjerskim i  sklepem z  artykułami męskimi (1875–1939), zegarmistrz i złotnik Walerian szulc (1874–1923) i siodlarz nikodem Wolniewicz (1884–1932)48. Łącznie do wybuchu i wojny światowej wynajmowało tutaj lokale kilkudziesięciu Polaków reprezentujących także wyspecjalizowane zawody rzemieślnicze. stanowili oni niedużą część rzemieślników tych branż. znaczenie miała jednak nie tyle ich liczebność, co obecność w reprezentacyjnym gmachu w centrum miasta, akcentowana nie tylko szyldami, ale także coraz bar- dziej okazałymi oknami wystawowymi. Całość świadczyła o korzystnych zmia- nach w strukturze branżowej polskiego rzemiosła. „Mieszczaństwo jest stan nasz najmniej wyrobiony” zmiany następowały jednak powoli i  w  niewielkim stopniu przekształcały strukturę narodowościową mieszkańców wielkopolskich miast i  miasteczek zatrudnionych w handlu, rzemiośle i usługach. W Poznaniu w 1848 roku wśród 45 K. Makowski, Rzemieślnicy poznańscy w połowie XIX w. w świetle akt stanu cywilnego [w:] Drobnomiesz- czaństwo XIX i XX wieku. Studia, t. ii, red. s. Kowalska-Glikman, Warszawa 1988, s. 113; W. Jakóbczyk, Studia, t. i, s. 63. 46 Cyt. za: W. Molik, Kształtowanie się inteligencji polskiej w Wielkim Księstwie Poznańskim 1841–1870, Poznań 1979, s. 25. 47 M. Mrugalska-Banaszak, „Dobrej sławy, nieskażonej uczciwości…”, s. 108, 110, 114, 120–123. 48 tamże, s. 116, 125–126. WITOLD MOLIK 4. Zawieranie umów o pracę podczas targów świętojańskich w 1869 r. [w:] Cz. Łuczak, Życie gospodarczo-społeczne w Poznaniu 1815-1918, Poznań 1965 2133 rzemieślników było tylko 691 (32 proc.) Polaków”. Jeszcze mniej liczne zbiorowości tworzyli polscy rzemieślnicy i kupcy w innych dużych miastach W. Ks. Poznańskiego: Inowrocławiu, Gnieźnie i Ostrowie Wlkp., nie mówiąc już o Bydgoszczy, Lesznie czy Rawiczu. W nasilającej się walce konkurencyjnej mię- dzy wielkopolskim rzemiosłem a przemysłem innych prowincji pruskich oraz między niemieckimi i polskimi rękodzielnikami zwłaszcza ci ostatni nierzadko bankrutowali. Wielu rzemieślników, chcąc utrzymać pozycję na rynku, sprzeda- wało swoje wyroby z niską marżą i często po cenie kosztów własnych?”. Nie osiągali oni więc dochodów potrzebnych na modernizację narzędzi pracy i procesu tech- nologicznego, dzięki której mogliby obniżyć koszty produkcji i polepszyć jakość wytwarzanych towarów. Nie mieli przy tym możliwości zaciągania na korzystnych warunkach kredytów inwestycyjnych. Istniejące wówczas przy poszczególnych 49 W. Jakóbczyk, Studia, t. I, s. 63. 50 K, Makowski, Rzemieślnicy poznańscy..., s. 100i n. 78 „ZWYCZAJNI LUDZIE W DOBRYM GATUNKU . POLSKIE DROBNOMIESZCZAŃSTWO... 5. Handlowy charakter ul. Półwiejskiej, przełom XIX i XX w., pocztówka ze zb. Biblioteki Uniwersyteckiej (dalej: BU) cechach kasy brackie udzielały im jedynie krótkoterminowych pożyczek w nie- wielkiej wysokości, pozwalających na zaspokojenie doraźnych potrzeb. W Poznaniu brakowało instytucji zajmującej się przeprowadzaniem operacji pieniężnych, w tym głównie kredytowych i hipotecznych. Dopiero w 1848 roku otwarto przy ul. Wilhelmowskiej 14 (ob. Al. Marcinkowskiego 12) poznań- ski oddział banku Królestwa Prus*. Przed tym rokiem żaden z czynnych w Poznaniu warsztatów rękodzielniczych nie przekształcił się w zakład przemy- słowy. Rzemiosło wielkopolskie, pozbawione (z nielicznymi wyjątkami) wszelkiej pomocy materialnej, było zatem jeszcze w połowie XIX wieku technologicznie zacofane i posługiwało się narzędziami niewiele różniącymi się od tych z cza- sów przedrozbiorowych*. Wzrastający popyt na urządzenia i maszyny rolnicze oraz skomplikowaną aparaturę i narzędzia precyzyjne zaspokajano dwoma dro- gami: dostarczaniem prymitywnych instrumentów przez kuźnie folwarczne oraz sprowadzaniem skomplikowanych mechanizmów spoza Księstwa, „co łączyło się z obowiązkiem pokrywania przez nabywcę kosztów transportu i niekiedy stawało się hamulcem postępu technicznego”*. Przy ciągłej walce o zbyt towarów (czę- sto niskiej jakości) w miasteczkach wielkopolskich, garnizon wojskowy uchodził „za wielki fawor, o który władze miejskie zwykły się dopraszać, a nawet intry- gować u władz wojskowych, bo kompania chociaż, cóż dopiero szwadron jazdy, 5LW. Karolczak, Bank Rzeszy Niemieckiej, KMP, 2015/4, s. 169. 52 €. Łuczak, Położenie ekonomiczne rzemiosła..., s. 32-33. 53'Tenże, Życie gospodarczo-społeczne..., s. 61. 79 Witold Molik 80 wprawiają niemało pieniędzy w obieg, podnoszą ceny mieszkań, dając zarobek różnym kupcom, rzemieślnikom i procederzystom”54. W latach 50.–60. XiX wieku warunki dla rozwoju polskiego mieszczaństwa w W. Ks. Poznańskim nadal były niekorzystne. Polscy drobni kupcy i rzemieślnicy o  niskich przeważnie kwalifikacjach zawodowych, dotkliwie odczuwający brak możliwości zaciągania kredytów, musieli konkurować z silniejszymi ekonomicz- nie, lepiej wykształconymi oraz wspieranymi przez władze pruskie przedsiębior- cami, kupcami i rzemieślnikami niemieckimi oraz żydowskimi. Walkę o zbyt swo- ich wyrobów i usług podejmowali z gorszych pozycji i ją nierzadko przegrywali. Wielu polskich rzemieślników nie osiągało dochodów w wysokości zapewniającej ich rodzinom minimum egzystencji. W mniejszych miastach i miasteczkach liczni polscy mieszczanie-rolnicy (Ackerbürger), zajmujący się rzemiosłem i uprawą roli, przeważnie wegetowali z powodu swego lenistwa i nieumiejętnego gospodaro- wania. „taki rolnik mieszczanin – konstatował jeden z publicystów – pracować na roli porządnie nie potrafi, rzeczywiście jest on chłopem, [...] ale być nim nie chce i tytuł obywatelski tak głęboko ceni, że się rzadko sam pługa chwyci, cho- ruje na pana, trzyma parobka jednego i drugiego, a sam jako »pan« zawraca od szynkowni do szynkowni póty, póki go Żydzi nie zjedzą. to jest w wielu miastach klęska naszego mieszczaństwa”55. na łamach „Dziennika Poznańskiego” w artykułach i relacjach koresponden- tów z małych miast często ubolewano, że te coraz bardziej podupadają i że ich mieszkańcy żyją w biedzie, którą powiększa nieszczęsne pijaństwo. „Mieszczaństwo jest stan nasz najmniej wyrobiony – stwierdzał jeszcze na początku lat 70. jeden z publicystów – albo raczej najwięcej podupadły, bo najbardziej zagrożony niem- czyzną. siła niemców w ich mieszczaństwie spoczywa, nie dziw więc, że bürgery niemieckie po wielu miejscach nad polskimi mieszczanami górę wzięły, w innych zaś górę biorą. Mieszczaństwo przedstawia najsłabszą stronę naszego społeczeń- stwa”56. Roman szymański pisał w tym samym czasie, że „przemysł i handel jako w ogóle wszelki ruch w miastach naszych znajduje prawie w rękach niemców i Żydów. niektóre większe miasta W. Księstwa, których już dawniej przemysł i han- del był znacznie ożywiony, są osiadłe w większej części przez żywioł niemiecki – w innych zaś, w których przemysł i handel budzić się zaczyna, dzieje się to po części właśnie skutkiem napływu ludności niemieckiej”57. Rozwój i modernizacja miast w okresie Hebungspolitik rządu pruskiego W  latach pełnej jeszcze przewagi ekonomicznej żywiołu niemieckiego i żydowskiego w miastach W. Ks. Poznańskiego polski handel i rzemiosło powoli budziły się już jednak do żywszego rozwoju. następował on głównie w większych ośrodkach miejskich liczących powyżej kilku tys. mieszkańców (stanowiły one tylko 26 proc. ogółu miast), wskutek znacznego napływu Polaków, sprowadzania 54 „Gazeta Polska” 1861, nr 75. Cyt za: W. Molik, Kształtowanie się inteligencji…, s. 26. 55 „orędownik” 1889, nr 79. 56 Cyt. za: K. Rakowski, Dzieje W. Księstwa Poznańskiego w zarysie (1815–1900), Kraków 1904, s. 170. 57 R. szymański, O siłach moralnych w ustroju społecznym. Z powodu Towarzystwa ku wspieraniu moralnych interesów ludności polskiej pod panowaniem pruskim, Poznań 1870, s. 97. „Zwyczajni ludzie w dobrym gatunku”. Polskie drobnomieszczaństwo… 81 przez władze pruskie niemieckich urzędników, nauczycieli i  funkcjonariuszy służb publicznych oraz tworzenia garnizonów wojskowych. Wiązało się to rów- nież z szeregiem innych zabiegów składających się na realizowaną od 1898 roku nową politykę wobec miast w  ramach ogólnej strategii podniesienia prowincji poznańskiej (Hebungspolitik). na przełomie XiX i XX wieku Poznańskie wyróż- niało się w  Prusach najgęstszą siecią ośrodków miejskich (jedno miasto na 221 km2), obejmującą 131 miast, z  których jednak aż 51 (39 proc.) posiadało poniżej 2 tys. mieszkańców58. W  krajobrazie urbanistycznym Poznańskiego nadal przeważały więc miasteczka o charakterze wiejskim. W 1910 roku spośród 129 miast (dwa straciły prawa miejskie) aż 49 miało mniej niż 2 tys. mieszkańców, 46 ośrodków od 2 do 5 tys., 25 od 5 do 10 tys., i tylko 9 powyżej 10 tys. obywa- teli59. W największych dziewięciu miastach (z wyjątkiem Rawicza) wzrost ludno- ści charakteryzował się od połowy lat 70. dużą lub średnią dynamiką. W latach 1875–1910 liczba mieszkańców Poznania wzrosła z 60 998 do 156 696 (o 157 proc.), Bydgoszczy z 31 308 do 57 711 (o 84,3 proc.), inowrocławia z 9147 do 25 635 (o 180 proc.), Gniezna z 11 206 do 25 340 (o 126 proc.), Leszna z 11 069 do 16 898 (o 52,5 proc.), ostrowa Wlkp. z 8339 do 14 757 (o 77 proc.), Krotoszyna z 8034 do 13 063 (o 63 proc.) i Piły z 9724 do 26 082 (o 168 proc.). spośród miasteczek tylko niektóre szczyciły się dynamicznym rozwojem demograficznym, szczególnie Kruszwica, której ludność wzrosła z 703 do 3247 (o 362 proc.)60. od lat 70. XiX wieku miasta Poznańskiego przeżywały boom inwestycyjny, który w najintensywniejszy okres wszedł w ostatniej dekadzie XiX i na początku XX wieku. Przyniósł on wiele nowoczesnych budowli, instalacji sieci wodociągo- wych i innych inwestycji komunalnych. na miejscu drewnianych domów i zapa- dłych chat dodających miastu romantyczno-malowniczego wdzięku wznoszono dwu- i  trzypiętrowe kamienice z  mieszkaniami przeznaczonymi na wynajem. Władze miejskie i powiatowe zyskiwały nowoczesne obszerne siedziby. Krajobraz miejski wzbogacano ponadto budynkami szkół podstawowych i średnich, sądów, urzędów pocztowych, banków, dworców kolejowych, odwachów policyjnych, hoteli, wznoszonych pod patronatem monarchii pruskiej nowych świątyń prote- stanckich, kościołów katolickich, synagog, rzeźni itd. Śródmieścia dużych miast, przeżywających okres koniunktury gospodarczej, obrastać zaczęły nowocze- snymi dzielnicami, w  których powstawały okazałe kamienice czynszowe i  luk- susowe wille miejscowych przedsiębiorców, wysokich urzędników i  lokalnych notabli. We wznoszeniu większości tych gmachów partycypowały władze pruskie w ramach wspomnianej wyżej Hebungspolitik. Podniesienie poziomu kulturalnego miast w prowincjach wschodnich widziały one w rozbudowie sieci szkół ludowych i  średnich, zakładaniu nowych linii kolejowych, fabryk, niemieckich instytucji naukowo-kulturalnych oraz zapewnieniu niemieckim przemysłowcom, kupcom i rzemieślnikom taniego kredytu przez popieranie różnego typu towarzystw61. 58 L. Wegener, Die wirtschaftliche Kampf der Deutschen mit der Polen um die Provinz Posen, Posen 1903, s. 140. 59 L. trzeciakowski, Walka o polskość miast Poznańskiego na przełomie XIX i XX wieku, Poznań 1964, s. 17. 60 Die Städte der Provinz Posen in ihrem Wachstum, „Posener zeitung” 1911, nr 19. 61 L. trzeciakowski, Walka o polskość miast…, s. 65. WITOLD MOLIK 6. Stragany na Rynku Jeżyckim, przełom XIX i XX w., pocztówka ze zb. BU W pierwszej kolejności przystąpiono do przekształcania Poznania w ośrodek wielkomiejski. W 1900 roku przyłączono do niego przedmieścia: Jeżyce, Łazarz i Wildę. Po zlikwidowaniu fortyfikacji w pierwszej dekadzie XX wieku wznie- siono tutaj szereg budowli użyteczności publicznej: Instytut Higieny, Bibliotekę im. Cesarza Wilhelma, Akademię Królewską, Muzeum im. Cesarza Fryderyka, Teatr Miejski i zamek cesarski. Wydatki z budżetu państwa pruskiego na rozbudowę Poznania w latach 1897-1908 pochłonęły sumę ponad 29 mln marek*. W kręgach niemieckich Poznań zaczął — jak pisał Moritz Jaffe — „nagle uchodzić za rozpiesz- czone dziecko państwa pruskiego, ze wszech stron obdarowywane dobrodziej- stwami”*. Znacznej pomocy finansowej władze pruskie udzielały również innym miastom Poznańskiego. Odpowiednie kwoty na inwestycje w nich przeznaczano z uchwalonego w lipcu 1897 roku specjalnego funduszu dyspozycyjnego, nazywa- nego „funduszem niemczyzny” lub wprost „funduszem germanizacyjnym”*. Koniunktura budowlana przełomu wieków zmieniła w znacznym stop- niu wygląd miast prowincji poznańskiej, zwłaszcza największych (Poznania i Bydgoszczy) oraz dużych i średnich, będących siedzibami władz powiato- wych. Spowodowała też znaczny wzrost liczby stanowisk pracy w budownictwie, 62Tamże, s. 66; M. Jaffe, Poznań..., s. 380-381; zob. także Z. Pałat, Architektura a polityka. Gloryfikacja Prus w niemieckiej myśli cywilizacyjnej w Poznaniu, na początku XX wieku, Poznań 2011. 63 M. Jaffe, Poznań..., s. 381. 44 Roczna wysokość funduszu wzrosła z 400 tys. mk w latach 1898-1899 do 1 824 tys. mk w 1914 r. W latach 1898-1914 fundusz wynosił łącznie 25 703 tys. mk. Poznańskie partycypowało w nim w 46,8%. C. Łuczak, Od Bismarcka do Hitlera. Polsko-niemieckie stosunki gospodarcze, Poznań 1988, s. 66-67. 82 „ZWYCZAJNI LUDZIE W DOBRYM GATUNKU . POLSKIE DROBNOMIESZCZAŃSTWO... druna ca kuta Pik 7. Rynek w Jarocinie, 1910 r. [w:] Jarocin na dawnych pocztówkach. Widokówki z lat 1897-1918, Jarocin 2003 branżach rzemieślniczych, służbach komunalnych i różnego rodzaju usługach, a także rozwój liczebny drobnomieszczaństwa obu narodowości i zmiany w jego strukturze zawodowej. Najliczniejsze grupy drobnomieszczaństwa tworzyli nadal rzemieślnicy i kupcy. Z rozwojem budownictwa czynszowego powiększała się grupa kamieniczników. Wybudowanie wielomieszkaniowego domu trakto- wano jako świetną lokatę kapitału i źródło dodatkowych dochodów. Kamienice czynszowe posiadali więc również zamożni kupcy i rzemieślnicy*. Kamienicznicy nie stali się dotąd przedmiotem odrębnych badań, nie wiadomo więc, ilu z nich utrzymywało się wyłącznie z wynajmu mieszkań. Z budową nowych hoteli oraz otwieraniem nowych lokali gastronomicznych powiększały się grupy hotelarzy i restauratorów, które również nie zostały dotąd zbadane. W skład drobnomiesz- czaństwa wchodzili też coraz liczniejsi pracownicy średniego szczebla: kolejowi, pocztowi, miejskich zakładów usługowych, transportu miejskiego itd. Z ogólnym wzrostem ludności miast i ich modernizacją następowały zmiany na korzyść Polaków w strukturze narodowościowej mieszkańców. W latach 1861- 1895 ich udział wśród ludności miast wzrósł z 32,8 do 44,5 proc., a Niemców i Żydów (łącznie) spadł z 67,2 do 55,4 proc. Piętnaście lat później Polacy stano- wili 48 proc., a Niemcy i Żydzi 51,2 proc. mieszkańców miast. Niemcy utrzymali więc swoją przewagę, ale przed pierwszą wojną światową była ona minimalna i wynosiła nieco ponad jeden procent. Spadek ich liczebności był znaczny zwłasz- cza w miastach poniżej 5 tys. mieszkańców. W 1871 roku stanowili oni większość 65 M. i L. Trzeciakowscy, W dziewiętnastowiecznym Poznaniu. Życie codzienne miasta 1815-1914, Poznań 1982, s. 116-117; C. Łuczak, Położenie ekonomiczne rzemiosła..., s. 46. 83 Witold Molik 84 w 43, a w roku 1895 już tylko w 21 miastach66. na systematyczny wzrost polskiej ludności w miastach złożyło się kilka przyczyn: wysoki przyrost naturalny, migra- cje ze wsi do ośrodków miejskich oraz odpływ niemców i Żydów do środkowych i zachodnich prowincji Rzeszy67. Pod względem terytorialnym Polacy domino- wali w  centralnych, wschodnich i  południowo-wschodnich miastach prowin- cji, natomiast niemcy w zachodnich i północnych. W samym Poznaniu tempo wzrostu ludności polskiej było po roku 1870 znacznie szybsze niż niemieckiej68. W 1867 roku Polacy stanowili tylko 38 proc., a w roku 1890 już 50,7 proc. jego mieszkańców. Po przyłączeniu przedmieść ich udział wzrósł do 57 proc. (1905) i utrzymał się na tym poziomie do wybuchu i wojny światowej69. Ekspansja polskiego handlu i rzemiosła na przełomie XIX i XX wieku Gwałtowny wzrost liczebny Polaków w miastach na przełomie XiX i XX wieku stał się główną przyczyną ostrej walki konkurencyjnej między ludnością polską i niemiecką w handlu, rzemiośle i drobnym przemyśle. Dominującym w handlu i  wyspecjalizowanych gałęziach rzemiosła niemcom i  Żydom wyrastali coraz liczniejsi polscy konkurenci. W latach 1882–1895 udział Polaków zatrudnionych na samodzielnych stanowiskach w rzemiośle i drobnym przemyśle zwiększył się z 49,7 do 55,3 proc. spośród warsztatów rzemieślniczych czynnych w miastach Poznańskiego w 1901 roku 50,7 proc. należało do Polaków i 49 proc. do niemców. sześć lat później w posiadaniu Polaków było 53 proc., niemców zaś 47 proc. warsztatów rzemieślniczych zatrudniających od jednego do trzech pracowni- ków70. W budownictwie w 1890 roku przeważali jeszcze niemcy, ale dziesięć lat później stanowili już tylko 32,2 proc. zatrudnionych w nim majstrów i czeladni- ków. zaznaczyć jednak trzeba, że Polacy osiągali sukcesy głównie w „sproletary- zowanych rodzajach wytwórczości”, jak szewstwo, krawiectwo, rzeźnictwo, sto- larstwo, murarstwo, kowalstwo, dekarstwo czy kołodziejstwo. niemcy natomiast nadal dominowali w branżach bardziej dochodowych, szczególnie w blachar- stwie, ślusarstwie, obróbce metalu, budowie maszyn, kuśnierstwie, szklarstwie i poligrafii71. W rzemiośle szala przesuwała się więc wyraźnie na korzyść strony polskiej. 66 L. Wegener, Die wirtschaftliche Kampf…, s. 310–314; F. Vosberg, Die Mittel- und Kleinstädte der Provinz Posen, „ostland” 2/1913, s. 70–73; B. Grześ, Struktura społeczna i zawodowa ludności niemieckiej w Poznań- skiem (1882–1907) [w:] Społeczeństwo polskie XVIII i XIX wieku. Studia o uwarstwieniu i ruchliwości spo- łecznej, red. J. Leskiewiczowa, t. Vi, Warszawa 1974, s. 236–237. 67 o przyczynach odpływu ludności niemieckiej (Ostfluchtu) szerzej w: L. trzeciakowski, Walka o polskość miast…, s. 30–32. 68 Już na początku lat 80. XiX w. niemieckie dzienniki zwracały uwagę na wzrost liczebny ludności polskiej w Poznaniu i wskazywały jego przyczyny, „orędownik” 1881, nr 21. 69 M. Jaffe, Poznań…, s. 435, 452; C. Łuczak, Życie gospodarcze…, s. 45, 50; M. Kędelski, Stosunki ludno- ściowe w latach 1815–1919 [w:] Dzieje Poznania 1793–1918 (jak w przyp. nr 16), s. 234–235. 70 W. Jakóbczyk, Studia nad dziejami Wielkopolski, t. iii, 1890–1914, Poznań 1967, s. 90; L. trzeciakowski, Walka o polskość miast…, s. 34; C. Łuczak, Położenie ekonomiczne rzemiosła…, s. 62; R. Jaworski, „Swój do swego”…, s. 43. 71 B. Grześ, J. Kozłowski, a. Kramski, Niemcy w Poznańskiem…, s. 259–261; C. Łuczak, Dzieje gospodar- cze…, s. 185–186. „ZWYCZAJNI LUDZIE W DOBRYM GATUNKU . POLSKIE DROBNOMIESZCZAŃSTWO... 8. Piekarnia Józefa Matuszewskiego przy ul. Targowej w Jarocinie, przed 1919 r. [w:] Jarocin na dawnych pocztówkach... Podobne zmiany następowały w strukturze narodowościowej właścicieli skle- pów i firm handlowych. Już w latach 80. nastąpił znaczny wzrost liczby Polaków zatrudnionych w handlu. W 1882 roku stanowili oni tylko 27 proc. osób pracu- jących w tym sektorze, a ćwierć wieku później (1907) odsetek ten zwiększył się do 49,2 proc.?. W latach 1882-1907 liczba polskich placówek handlowych wzro- sła z 2953 do 9322 (o 215 proc.), a niemieckich i żydowskich spadła z 8503 do 6893 (o 18,3 proc.). Niemieccy i żydowscy kupcy musieli się tym samym pogodzić z utratą 1610 stanowisk pracy, natomiast Polacy uzyskali ich 2369. Ten skokowy wzrost nastąpił w wyniku stałej emigracji kupców żydowskich do miast środkowo- i zachodnioniemieckich oraz rozwinięcia na szeroką skalę, o czym będzie jeszcze mowa, akcji bojkotu przez Polaków niemieckich i żydowskich placówek handlo- wych. Zyski ilościowe strony polskiej w sektorze handlu były jednakże pod wzglę- dem jakościowym wyrównywane (podobnie jak w rzemiośle) wyższym poten- cjałem kapitałowym i wielkością przedsiębiorstw niemieckich i żydowskich”. Większość polskich kupców stanowili drobni handlarze bez teoretycznego, a często 72W. Mitscherlich, Ausbreitung der Polen in Preuffen, Leipzig 1913, s. 127. 73. R. Jaworski, „Swój do swego”..., s. 47; C. Łuczak, Dzieje gospodarcze..., s. 186; T. Dohnalowa, Handel, transport, komunikacja [w:] Dzieje Poznania 1793-1918, t. 2*, s. 197. 74C. Baszyński, Handel Wielkopolski w latach 1871-1914, Poznań 1971, s. 19in. 85 Witold Molik 86 również bez praktycznego przeszkolenia w zawodzie. Prowadzili oni dysponujące niewielkimi kapitałami małe rodzinne sklepiki, które istniały głównie w małych i średnich miastach w branży spożywczej. Uzyskiwali nieduże dochody i byli prze- ważnie uzależnieni od niemiecko-żydowskich hurtowników. Polskie przedsiębior- stwa handlu hurtowego należały jeszcze w latach przed wybuchem pierwszej wojny światowej do wyjątków. niemcy i Żydzi byli też właścicielami większości zbudo- wanych na przełomie XiX i XX wieku w Poznaniu wielkich domów towarowych75. Wiele trudności sprawia ukazanie struktury narodowościowej innych grup wchodzących w skład drobnomieszczaństwa, które nie były dotąd przedmiotem odrębnych badań. Prace polskich i  niemieckich historyków zawierają niewiele informacji o ich liczebności. Można na ich podstawie sądzić, że systematycznie wzrastała liczeba polskich właścicieli domów czynszowych, hoteli, restauracji itd. W 1907 roku spośród 7943 samodzielnych przedsiębiorstw w sektorach komuni- kacji, ubezpieczeń i gastronomii 3844 (55,4 proc.) należało do niemców i 3089 (44,6 proc.) do Polaków76. Ekspansja polskich sklepów, firm handlowych i  zakładów rzemieślniczych zmieniała wygląd miast, szczególnie Poznania, który jeszcze w latach 60. XiX wieku robił wrażenie miasta niemieckiego. Jak pisał jeden z kronikarzy: „zwierzchnia odzież, urzędowy mundur miasta jest pruski, serce pod nim polskie. zdaje się, wpatrzywszy się baczniej, że ta polskości reszta kryje się ostrożniej z sobą, aby wytępiona nie była”77. Dwie dekady później spora liczba polskich placówek hand- lowo-usługowych mieściła się przy głównych ulicach i  placach miasta, w  tym 35 przy ul. Wilhelmowskiej (ob. al. Marcinkowskiego), 9 przy pl. Wilhelmowskim (ob. pl. Wolności), 6 przy opanowanej przez kupców niemieckich ul. Berlińskiej (ob. 27 Grudnia), 13 przy ul. Święty Marcin oraz po 14 przy ul. Wrocławskiej i na starym Rynku78. W następnych latach „pruski mundur miasta” stawał się mniej przytłaczający. Przy głównych ulicach coraz więcej sklepów i zakładów usługo- wych przechodziło w  ręce polskie. Udało się też Polakom odkupić wiele utra- conych niegdyś nieruchomości na starym Mieście. od końca XiX wieku polscy kupcy przejmowali lub otwierali coraz więcej wielookiennych sklepów z okaza- łymi wystawami, akcentując swą obecność w centrum miasta. Świadczyły o niej także dość liczne podwójne szyldy (w języku polskim i niemieckim) oraz jeszcze rzadkie – według spisu z 1902 roku – tylko w języku polskim79. Polski system kredytowy dźwignią rozwoju drobnomieszczaństwa Ów stopniowy rozwój polskiego handlu i rzemiosła stał się możliwy dzięki rozbudowaniu po 1870 roku systemu jego kredytowania. Dochody zdecydowa- nej większości rzemieślników kształtowały się mniej więcej na poziomie docho- dów wysoko kwalifikowanych robotników fabrycznych. swój skromny budżet uzupełniali oni często za sprawą zajęć ubocznych lub posiadanego niewielkiego 75 J. skuratowicz, Domy towarowe Poznania na przełomie XIX i XX wieku, KMP, 1991/1–2, s. 33–40. 76 B. Grześ, J. Kozłowski, a. Kramski, Niemcy w Poznańskiem…, s. 261. 77 Cyt. za: K. Rakowski, Dzieje W. Księstwa Poznańskiego…, s. 144. autor nie podał źródła cytatu. 78 t. Dohnalowa, Handel, transport, komunikacja…, s. 192–193. 79 L. Wegener, Die wirtschaftliche Kampf…, s. 156. „Zwyczajni ludzie w dobrym gatunku”. Polskie drobnomieszczaństwo… 87 gospodarstwa rolnego. zarabiali tylko na pokrycie kosztów utrzymania i co naj- wyżej zakup nowych narzędzi w miejsce całkowicie zużytych. Jeżeli nawet zaosz- czędzili większe kwoty pieniężne, to przeważnie przeznaczali je nie na inwestycje, lecz zakup lub budowę domu mieszkalnego, uważanego za symbol dostatku i gwa- rancję spokojnego życia w okresie starości80. Podobnie postępowali drobni kupcy. Poza tym niejeden polski kupiec czy przedsiębiorca, jeśli już osiągnął sukces finansowy, to sprzedawał swój sklep lub zakład i kupował majątek ziemski. „U nas zaś – stwierdzał Emil Kierski – jeżeli kupiec lub rzemieślnik dorobił się mienia, to z pewnością synalek jego, wstydzący się ojcowskiego »pieprzu« lub warsztatu, pośpieszy na wieś, aby tam udawać szlachcica”81. Brak kapitałów na inwestycje skłaniał bardziej przedsiębiorczych rzemieślni- ków i kupców do szukania taniego kredytu. Głównym źródłem jego czerpania były wspomniane już wyżej tzw. kasy brackie, które udzielały tylko krótkotermi- nowych niewielkich pożyczek, wystarczających na pokrycie doraźnych potrzeb. W latach 50. XiX wieku wyłoniły się z nich cechowe kasy pożyczkowe, których fundusz dyspozycyjny tworzyły wkłady członków. ale i one przyznawały tylko niewysokie kredyty. na innych zasadach opierały się zakładane od lat 60. „spółki kredytowe przemysłowców”, które stawiały sobie za jedyny cel udzielanie swoim członkom kredytu na zakup surowców i modernizację urządzeń technicznych. Poszukujący taniego kredytu polscy kupcy i  drobni przedsiębiorcy znajdowali się w trudniejszej sytuacji niż ich niemieccy konkurenci, którzy mieli znacznie więcej możliwości jego zaciągania we wspieranych finansowo przez władze pań- stwowe niemieckich bankach i  prywatnych instytucjach finansowych, takich jak poznański Bank Wschodni dla Handlu i Przemysłu, niemiecka Kasa stanu Średniego, zakład Listów zastawnych, Poznański spółdzielczy Bank Krajowy oraz Prowincjonalny Bank Rzemieślniczy w Poznaniu. Wymienione banki udzie- liły w latach 1880–1914 niemieckim kupcom, przemysłowcom i rzemieślnikom w miastach Poznańskiego, Prus zachodnich i Śląska łącznie kilkaset milionów marek kredytu82. niemców wspomagały kredytem również banki i  instytu- cje finansowe mające swoje siedziby poza obszarem ziem polskich zaboru pru- skiego (głównie posiadający aż 16 oddziałów w Poznańskiem Bank Rzeszy, Bank Drezdeński i Pruska Centralna Kasa spółdzielcza) oraz szybko rozwijające się od lat 90. niemieckie spółdzielnie oszczędnościowo-kredytowe83. niemieccy kupcy, rzemieślnicy i przedsiębiorcy korzystali wreszcie z dotacji pieniężnych przydzie- lanych przez państwo pruskie i niektóre organizacje. Przykładowo ze wspomnia- nego już „funduszu niemczyzny” udzielono im w latach 1898–1912 bezzwrotnych zapomóg łącznie na kwotę prawie 962 tys. mk. stopniowo rozbudowywany sys- tem kredytowania niemczyzny przyczynił się do powstania w latach 1871–1914 w miastach Poznańskiego i innych pruskich prowincjach wschodnich kilkudzie- sięciu większych niemieckich przedsiębiorstw przemysłowych i transportowych oraz umożliwił uniknięcie bankructwa wielu niemieckim kupcom i rzemieślni- 80 C. Łuczak, Położenie ekonomiczne rzemiosła…, s. 47. 81 E. Kierski, Korespondencja z Poznania, „tygodnik ilustrowany” 1866, nr 358, s. 57. 82 C. Łuczak, Od Bismarcka do Hitlera…, s. 78. 83 tamże, s. 80–81. WITOLD MOLIK Tółalansicht Kostenerstr. Ecke Schiitzenstr. Stenschewo. 9. Stęszew 1905-1910, pocztówka ze zb. prywatnych kom. Pomoc ta wzmacniała i tak już silną pozycję niemieckiego przemysłu, han- dlu i rzemiosła w konkurencji rynkowej. Rozszerzanie oferty kredytowej dla Niemców i powiększanie niemieckiego stanu posiadania w miastach odbywało się przeważnie kosztem polskich placówek handlowych i warsztatów rzemieślniczych, które nie otrzymywały żadnej pomocy finansowej ze strony państwa pruskiego. Początkowo niemieckie banki, spółdziel- nie i kasy pożyczkowe udzielały kredytów również Polakom, ale wraz z zaostrza- niem się walki konkurencyjnej i polityki germanizacyjnej eliminowały ich ze swoich pożyczkobiorców przez stawianie im niemożliwych do przyjęcia warun- ków i wypowiadanie bez uzasadnienia udzielonych długoterminowych kredytów. Z powodu braku możliwości zaciągania pożyczek coraz więcej polskich kupców i przedsiębiorców bankrutowało, a ich sklepy i zakłady przechodziły częściowo w ręce niemieckie, co wywoływało zaniepokojenie elity przywódczej polskiego społeczeństwa. W celu zaradzenia tej niekorzystnej dla interesów narodowych tendencji uznano za konieczne zakładanie polskich instytucji kredytowych, które przez przyjmowanie nawet drobnych oszczędności zdołałyby zgromadzić kapitały wystarczające na udzielanie pożyczek najbardziej potrzebującym polskim zakła- dom i przedsiębiorstwom. Założone w 1861 roku Towarzystwo Pożyczkowe dla Przemysłowców Miasta Poznania było pierwszą polską instytucją udzielającą poży- czek polskim drobnym przedsiębiorcom, kupcom i rzemieślnikom. Ćwierć wieku później zostało ono przekształcone w Bank Przemysłowców, który udzielał pol- skim zakładom i przedsiębiorstwom pożyczek na korzystniejszych warunkach niż 84 Tamże, s. 80, 83. 88 „ZWYCZAJNI LUDZIE W DOBRYM GATUNKU . POLSKIE DROBNOMIESZCZAŃSTWO... | = z = k=| Ę = a a 10. Ostrów Wielkopolski, ul. Koszarowa, 1912-1917, pocztówka ze zb. prywatnych niemieckie instytucje kredytowe**. Starał się w ten sposób dopomóc im w zacho- waniu jak najdłużej samodzielności gospodarczej. Podobnymi zasadami kierowały się zakładane po 1870 roku polskie banki akcyjne: Bank Rolniczo-Przemysłowy Kwilecki, Potocki i Sp., Bank Włościański, Bank Kratochwill i Pernaczyński i inne. Drugi filar podtrzymujący i wspierający zwiększanie się polskiego stanu posiadania w miastach stanowiły powstające od lat 60. polskie spółki kredytowo- oszczędnościowe. W 1871 roku w Poznańskiem, Prusach Zachodnich i na Górnym Śląsku istniało ich już 45. Niski poziom rozwoju i słabe wyposażenie kapitałowe polskiej drobnej wytwórczości powodowały, że znacznie wolniej gromadziły one fundusze własne aniżeli spółdzielnie niemieckie. Z udzielanych przez nie poży- czek najmniej korzystali rzemieślnicy i chłopi, a w największym stopniu umie- jący operować kredytem kupcy*. Ich dynamiczny rozwój nastąpił na przełomie XIX i XX wieku. W 1914 roku istniały w Poznańskiem i Prusach Zachodnich 204 spółki kredytowo-oszczędnościowe z liczbą 126 tys. członków. W latach 1880— 1913 ulokowane w nich depozyty pieniężne wzrosły z 5,2 mln do 269,7 mln mk. Wszystkie istniejące w Poznańskiem i Prusach Zachodnich polskie spółki ści- śle współpracowały z utworzonym w 1886 roku w Poznaniu Bankiem Związku 85'W latach 1890-1912 liczba jego członków wzrosła z 926 do 6510, a depozyty z 1 121 176 do 29 125 979 mk. A. Bitner-Nowak, Wielkie i małe pieniądze. Bankowość w Poznaniu w XIX i na początku XX wieku, KMP, 1997/2, s. 17-19. 86 $, Ochociński, Rola Związku Spółdzielni Zarobkowych i Gospodarczych w Poznaniu w rozwoju wielko- polskiego systemu spółdzielczości kredytowej [w:] Wielkopolski system spółdzielczości kredytowej, Warszawa 1985, s. 63-64, 67-68; A. Bitner-Nowak, Wielkie i małe pieniądze, s. 17-19. 89 Witold Molik 90 spółek zarobkowych, który szybko stał się największą instytucją kredytową na ziemiach polskich zaboru pruskiego. W pierwszym dwudziestoleciu swojego ist- nienia udzielił on pożyczek w wysokości 34 mln mk. natomiast wszystkie polskie instytucje kredytowe w  Poznańskiem i  Prusach zachodnich udzieliły w  latach 1875–1914 kredytów w wysokości ponad 200 mln mk87. Partycypowali w nich wprawdzie głównie chłopi, ale ponad 1/3 pożyczek docierała do właścicieli placó- wek handlowych, warsztatów rzemieślniczych i domów mieszkalnych w miastach. „Swój do swego”. Bojkot niemieckich i żydowskich konkurentów Polski system kredytowy był pod względem organizacyjnym i kapitałowym, mimo dynamicznego rozwoju oraz sprawności i skuteczności działania, słabszy od niemieckiego. Przedsiębiorców i kupców niemieckich wspierały kredytami sil- niejsze banki i spółdzielnie, a także władze pruskie, które oferowały bezzwrotne pożyczki i dotacje oraz udzielały im pierwszeństwa w otrzymywaniu koncesji na prowadzenie przedsiębiorstw i zamówień publicznych, co czyniło bezskutecznymi podejmowane o nie zabiegi Polaków88. Do walki z polskimi konkurentami starto- wali oni więc z silniejszej pozycji ekonomicznej, mając zapewnioną dużą pomoc finansową i organizacyjną ze strony państwa pruskiego. W tej trudnej sytuacji priorytetowym zadaniem stało się zapewnienie polskim kupcom i drobnym przedsiębiorcom jak najszerszej polskiej klienteli, umożliwia- jącej im osiąganie rentowności. zdawali sobie z tego w pełni sprawę polscy dzia- łacze społeczni, dziennikarze i najbardziej światli mieszczanie. na zebraniach pol- skich organizacji, wiecach i przede wszystkim w prasie nawoływali więc rodaków do zaopatrywania się tylko w polskich placówkach handlowych i rzemieślniczych. nieustannie w prawie każdym artykule prasowym i piśmie polemicznym o tema- tyce gospodarczej powtarzano popularne od 1848  roku hasła: „swój do swego po swoje”, „Kupujmy u swego wyroby swojskie”, „Choćbyś tylko czegoś za fenigi potrzebował – idź do swego”, nawołujące do kupowania towarów tylko w polskich sklepach, korzystania z usług tylko polskich rzemieślników i lokowania oszczęd- ności tylko w polskich bankach89. Publicysta „Dziennika Kujawskiego” podkreślał, że jeśli Polacy nie chcą zostać wyeliminowani z gospodarki prowincji, mają tylko jedno wyjście: „zebrać wszystkie siły i ograniczyć się przy zaspokajaniu swych potrzeb do własnej produkcji […] lub innymi słowy: będziemy mogli jeść, nosić i korzystać tylko z tego, co wyprodukował i wytworzył Polak, nasz brat i rodak”90. tego rodzaju apele o  narodową konsolidację gospodarczą powtarzano w polskich gazetach i czasopismach wszystkich odcieni politycznych. stanowiły one przeważnie inicjalną fazę bojkotowania niemieckich towarów i  sklepów. trudniejszą sprawą była skuteczna kontrola bojkotu, która odbywała się w formie pikietowania zwłaszcza żydowskich sklepów, obrzucania obelgami wychodzących z nich z zakupami rodaczek i rodaków oraz publicznego denuncjowania i potę- piania na łamach polskiej prasy zdrajców i zdrajczyń narodowych zaopatrujących 87 C. Łuczak, Od Bismarcka do Hitlera…, s. 85–86. 88 C. Łuczak, Dzieje gospodarcze…, s. 183. 89 R. Jaworski, „Swój do swego”…, s. 110 i n.; C. Łuczak, Od Bismarcka do Hitlera…, s. 91. 90 W walce o byt, „Dziennik Kujawski” 1898, nr 88, cyt. za: R. Jaworski, „Swój do swego”…, s. 113. „Zwyczajni ludzie w dobrym gatunku”. Polskie drobnomieszczaństwo… 91 się w niemieckich i żydowskich placówkach handlowych. Piętnowanie w prasie po nazwisku rodaków uchylających się od bojkotu niemieckich towarów i skle- pów nierzadko było spowodowane też, co wypada podkreślić, osobistymi ani- mozjami, zazdrością, chęcią zemsty etc. „takie zawistne spojrzenie sąsiada zza firanki i płotu urastało do rangi patriotycznego poczucia odpowiedzialności”91. z  apelami  i  wezwaniami do bojkotowania niemieckich i  żydowskich sklepów musiały iść w parze działania podnoszące jakość towarów i wyrobów oferowa- nych w polskich sklepach i warsztatach rzemieślniczych oraz standardu obsługi klientów. Polscy kupcy i  rzemieślnicy, chcąc zwiększać dochodowość swych sklepów i  zakładów, musieli być tak samo, a  nawet bardziej profesjonalni niż ich niemieccy i żydowscy konkurenci, co z kolei wymagało podnoszenia przez nich ogólnego i zawodowego wykształcenia oraz przyswajania kapitalistycznego systemu wartości. „Dorabianie” wykształcenia Józef ignacy Kraszewski, charakteryzując w końcu lat 60. XiX wieku społe- czeństwo polskie w Poznańskiem, stwierdzał, że „klasa średnia dorabiać się musi zamożności i wykształcenia, dwóch dźwigni dla zdobycia stanowiska, które zająć powinna”92. W tym czasie poziom wykształcenia polskich rzemieślników i drob- nych kupców był jeszcze niski. spora część z nich, zwłaszcza w małych miastach i miasteczkach, nie umiała czytać i pisać. Królowało pijaństwo, które wpędzało ich „w wielką ciemnotę”93. „Dorabianie” wykształcenia przez przyszłych polskich rze- mieślników i drobnych kupców następowało powoli. W ramach obowiązku szkol- nego uczęszczali oni wprawdzie do szkół ludowych, ale z nauki w nich wynosili niewiele korzyści, a niektórzy stawali się wtórnymi analfabetami. Jeszcze w końcu XiX  wieku jeden z  publicystów stwierdzał, że „szkoły ludowe, które u  nas na daleko niższym znajdują się stopniu rozwoju niż na zachodzie niemiec, przyszłym rzemieślnikom i  kupcom nie dają wykształcenia potrzebnego do zwycięskiego wytrzymania konkurencji ze współzawodnikami niemieckimi”94. Po ukończeniu szkoły ludowej kilkunastoletni adepci rzemiosła uczyli się jako terminatorzy przez trzy lata na podstawie pisemnej umowy pod nadzorem „pana majstra” w wybra- nym warsztacie rzemieślniczym. Wielu terminatorów podczas tej nauki nie zdo- bywało jednak potrzebnych kwalifikacji zawodowych, gdyż mistrzowie zmuszali ich dość często do wykonywania prac niemających nic wspólnego ze szkole- niem zawodowym, jak niańczenie dzieci, załatwianie sprawunków, uprawianie ogrodu itp. Ponadto część właścicieli warsztatów nie wdrażała terminatorów syste- matycznie w tajniki zawodowe, lecz starała się czynić to w dość zawrotnym tempie w ostatnich tygodniach nauki. W rezultacie wielu adeptów, zdając sobie sprawę z braków w zawodowym wykształceniu, rezygnowało z przystępowania do egza- minu czeladniczego95. 91 R. Jaworski, „Swój do swego”…, s. 135. 92 B. Bolesławita [J.i. Kraszewski], Z roku 1867 rachunki, Poznań 1868, s. 380. 93 W. Jakóbczyk, Studia, t. ii, s. 120–121. 94 Kronika Poznańska, „Przegląd tygodniowy” 1894, nr 16, s. 187. 95 C. Łuczak, Położenie ekonomiczne rzemiosła…, s. 105, 112–113. Witold Molik 92 „Czym zaś jest w istocie szkoła – pisał jeden z publicystów – dla przyszłego życia, tego naszym czytelnikom w Poznaniu, którzy patrzą, jak się Żydzi i niemcy dorabiają, nie potrzebujemy dowodzić”96. Wysuwane często na łamach polskiej prasy postulaty bardziej wszechstronnego i gruntownego kształcenia adeptów rze- miosła i handlu były jak najbardziej słuszne. Wymagał tego rozwój nauki i tech- niki oraz coraz bardziej skomplikowanych stosunków gospodarczych. Droga do tego celu wiodła przez uczęszczanie do szkół zawodowych, posiadających doświadczone kadry nauczycieli i  realizujących programy nauczania dostoso- wane do konkretnych potrzeb poszczególnych zawodów. Pierwszą szkołę dla ter- minatorów w Poznaniu założono już w 1823 roku, ale rozwój szkół zawodowych w  Poznańskiem rozpoczął się dopiero w  połowie XiX  wieku97. zajęcia prowa- dzono w nich w niedzielę, dlatego nazywano je szkołami niedzielnymi. W latach 50. i 60. utworzono niewiele tego typu szkół. Poza tym część z nich istniała tylko przez krótki czas. Po 1860 roku szkoły niedzielne zamieniano stopniowo w szkoły wieczorowe, które cieszyły się większą popularnością wśród terminatorów uni- kających po całotygodniowej i  wyczerpującej pracy zajęć w  niedzielę. szkoły wieczorowe zakładały rozmaite organizacje i towarzystwa, głównie w Poznaniu, Bydgoszczy i innych większych miastach. Były to przeważnie prywatne placówki niemieckie. nie spotykały się one z aprobatą olbrzymiej większości polskich rze- mieślników, którzy nie chcieli się zgodzić na zwalnianie terminatorów z pracy na odbywające się w godzinach popołudniowych zajęcia98. zdając sobie sprawę z niedostatecznego wykształcenia zawodowego rzemieśl- ników i kupców, w 1886 roku władze państwowe wprowadziły w Poznańskiem i Prusach zachodnich, a pięć lat później w całych niemczech, ustawę o przymuso- wym dokształcaniu młodzieży rzemieślniczej i kupieckiej99. obowiązkiem szkol- nym objęto jednak tylko młodzież męską do lat 18 w miastach liczących powyżej 10 tys. mieszkańców W 1902 roku istniały w Poznańskiem już 93 szkoły dokształ- cające. naukę prowadzono w języku niemieckim, na różnym zresztą poziomie, najwyższym w Poznaniu i Bydgoszczy. z powodu trudności językowych i niekiedy pobudek patriotycznych znaczna część terminatorów narodowości polskiej uchy- lała się od obowiązku uczęszczania do tych szkół. terminatorzy z wiosek i miaste- czek nie mieli możliwości zdobywania wiedzy zawodowej w szkołach dokształca- jących, wielu z nich nie legitymowało się zresztą świadectwem ukończenia szkoły elementarnej. Posiadali oni zatem „mniejszy zasób wiedzy, zwłaszcza teoretycznej niż ich koledzy wielkomiejscy”100. W rezultacie poziom wykształcenia czeladników był niski. Jeszcze w 1909 roku nieco ponad 43 proc. osób z tej grupy zawodowej nie miało ukończonej szkoły dokształcającej. nie lepiej przedstawiał się poziom wiedzy ogólnej i zawodowej właścicieli warsztatów. Mieli oni w swej mentalno- ści silnie zakorzeniony tradycjonalizm zawodowy. W 1909 roku spośród 18 793 mistrzów tylko 3049 (16,22 proc.) wykazywało się ukończeniem szkoły dokształ- 96 Za kilka dni, „orędownik” 1880, nr 40. 97 C. Łuczak, Położenie ekonomiczne rzemiosła…, s. 106. 98 tamże, s. 107–108. 99 W. Molik, szkolnictwo [w:] Dzieje Poznania 1793–1918, t. 2*, s. 452. 100 C. Łuczak, Położenie ekonomiczne rzemiosła…, s. 112. „Zwyczajni ludzie w dobrym gatunku”. Polskie drobnomieszczaństwo… 93 cającej, a 1113 (5,92 proc.) uzyskało absolutorium w innych szkołach zawodo- wych101. nic zatem dziwnego, że mistrzowie nie nadążali za postępem technicznym i co za tym idzie – nie zwiększali zdolności produkcyjnej swych warsztatów oraz jakości wyrobów niezbędnych do osiągania wyższych dochodów. zrozumienia dla kształcenia uczniów i subiektów nie miało też wielu kupców. o niewłaściwym ich stosunku do podnoszenia kwalifikacji, zwłaszcza subiektów, dyskutowano na zjaz- dach związku towarzystw Kupieckich. Pod adresem pryncypałów padały na nich ostre słowa. W marcu 1909 roku na zjeździe w Pleszewie przemysłowiec seweryn samulski gorzko komentował ten stan rzeczy: „Jeżeli dziś mamy pryncypałów nie umiejących mówić i pisać poprawnie, czegoż można się spodziewać od młodych ludzi, następnego pokolenia, które wyjdzie z takiej szkoły”102. Rodziców przestrze- gano, aby synów oddawali tylko kupcom cieszącym się dobrą opinią zawodową i moralną, gdyż tylko u takich kupców nauka zawodu będzie gruntowna, a wpływ na wychowanie dodatni. W  tych warunkach tylko najbardziej wytrwali i  pracowici terminatorzy dokształcali się w szkołach wieczorowych lub na różnych kursach i po zdaniu egzaminu czeladniczego wyjeżdżali do pracy w zakładach rzemieślniczych w głębi niemiec w celu doskonalenia umiejętności i pogłębienia wiadomości zawodo- wych103. Liczba tych uczniów i czeladników stopniowo się powiększała. Ważną rolę w ich finansowym wspieraniu odegrało towarzystwo naukowej Pomocy, kojarzone przeważnie z  przyznawaniem stypendiów tylko młodzieży polskiej kształcącej się w szkołach wyższych i gimnazjach. tymczasem miało ono znaczący udział także w finansowaniu nauki polskich uczniów w różnego typu szkołach zawodowych, firmach kupieckich i warsztatach rzemieślniczych. z wymienionych w wykazach stypendystów tnP adeptów rzemiosła i handlu można tu przykładowo wymienić (w nawiasach wysokość pobranego stypendium w latach): stanisława Boreckiego uczącego się ciesielstwa w  szkole budowniczej w  Holzminden (1245 mk, 1878–1879), Józefa Budnikowskiego, zdobywającego kwalifikacje zawodowe w „akademii” przykrawaczy w Dreźnie (350 mk, 1884), adama Figlarza uczącego się ogrodnictwa w Köstritz (450 mk, 1905–1906), Franciszka Flauma uczącego się cyzelerstwa w Berlinie (800 mk, 1898–1899). stanisława Gabrylewicza uczącego się stolarstwa w Berlinie (600 mk, 1900–1902), Kazimierza obecnego doskona- lącego kwalifikacje zawodowe na kursie mody i stroju w Dreźnie (150 mk, 1888), Mieczysława Piątkowskiego uczącego się murarstwa w  Holzminden (120 mk, 1870–1871), Józefa Pomorskiego kształcącego się na kupca w Poznaniu (1284 mk, 1878–1882) i Bronisława samulskiego zdobywającego kwalifikacje werkmistrza w szkole technicznej w Chemnitz (600 mk, 1904–1905)104. 101 tamże, s. 114, 117. 102 Cyt za: s. Kowal, Aktywność i postawy drobnomieszczaństwa polskiego w Wielkopolsce w końcu XIX i na początku XX wieku [w:] Drobnomieszczaństwo XIX i XX wieku, red. s. Kowalska-Glikman, t. i, Warszawa 1984, s. 169. 103 s. Haremza, Wspomnienia starego introligatora [w:] Poznańskie wspominki. Starzy poznaniacy opowia- dają, Poznań 1960, s. 132 i n. 104 D. Gucia, Stypendyści Towarzystwa Naukowej Pomocy im. Karola Marcinkowskiego 1841–1909, Mnichowo–Poznań 2017, s. 72, 77, 108, 109, 112, 254, 268, 283, 308. WITOLD MOLIK 11. Rynek w Kościanie, 1906 r. [w:] Kościan na starych pocztówkach, Kościan 2008 W pierwszym ćwierćwieczu swojej działalności TNP dopomogło stypendiami i pożyczkami zdobyć lub uzupełnić wykształcenie zawodowe 57 czeladnikom i mistrzom różnych branż rzemieślniczych oraz 6 młodzieńcom uczącym się w szko- łach i domach handlowych w Gdańsku, Królewcu i Szczecinie. Stanowili oni 6,3 proc. ogółu stypendystów w tym okresie'5. W następnych dziesięcioleciach TNP nadal wspierało finansowo uczniów i czeladników chcących zdobyć kwalifikacje zawodowe w licznych w Prusach średnich szkołach technicznych lub drogą praktyki w firmach handlowych i cieszących się renomą zakładach rzemieślniczych. Zdaniem Witolda Jakóbczyka ta garstka fachowców w dziedzinie przemysłu, handlu irzemiosła niewiele znaczyła „w konfrontacji z liczebnością zawodowców w tych branżach rzędu kilku dziesiątków tysięcy”'%. Stanowiła ona niewątpliwie niewielką część ogółu rzemieśl- ników i kupców polskiej narodowości. Stopniowo stawała się jednak coraz liczniejsza i zyskiwała na znaczeniu. TNP wspierało finansowo głównie uczniów i czeladników z wyspecjalizowanych i bardziej dochodowych branż rzemieślniczych, zdominowa- nych przez Niemcówi Żydów. Przyczyniało się więc do zmiany proporcjiliczebnych na korzyść Polaków, co stawało się coraz bardziej widoczne w Poznaniu i innych dużych miastach. W tym kontekście jego działalność miała większe znaczenie, niż sądził Witold Jakóbczyk. Pod względem wykształcenia ogólnego i zawodowego polscy kupcy, rzemieśl- nicy i restauratorzy tworzyli grupy zróżnicowane. Najbardziej przedsiębiorczy 105 Ustalono na podstawie statystyki stypendystów w: Sprawozdanie Dyrekcji Towarzystwa Pomocy Naukowej imienia Karola Marcinkowskiego dla Młodzieży Wielkiego Księstwa Poznańskiego za rok 1865, Poznań 1866, s. 13-14. 106. Jakóbczyk, Studia, t. III, s. 39. 94 „ZWYCZAJNI LUDZIE W DOBRYM GATUNKU . POLSKIE DROBNOMIESZCZAŃSTWO... OU:acnia Rynek i ratusz. 12. Września, rynek, początek XX w., pocztówka ze zb. prywatnych i posiadający solidne wykształcenie otwierali lub przejmowali warsztaty i firmy handlowe głównie w Poznaniu i innych dużych miastach. W małych ośrodkach poziom wykształcenia prawie wszystkich polskich rzemieślników i drobnych kupców był jeszcze na początku XX wieku niski. Wielu z nich właściwie wegeto- wało i nie odczuwało potrzeby podnoszenia zawodowych kwalifikacji, co ilustruje przykład Stęszewa, gdzie przeważali liczebnie biedni rzemieślnicy, głównie krawcy i szewcy utrzymujący się ze sprzedaży swych wyrobów w okolicznych wsiach. „Zwykle przy końcu tygodnia taki obywatel zbierał kilka par obuwia nowego czy naprawionego na laskę czy drążek przerzucony na ramię i idąc pieszo na wieś lub na wsie, pozbywał się tam swego towaru. Z pieniędzy uzyskanych część przezna- czał na swoje utrzymanie, a część na kupno skór i tylko tyle, ile starczyło na wyko- nanie zamówienia na tydzień, bo większą sumą obrotową nie dysponował”'". Formy samoorganizacji: towarzystwa przemysłowe i kupieckie Przy niedostatku szkół zawodowych kształcenie rzemieślników i kupców stało się, obok wspierania rozwoju polskiego handlu i drobnego przemysłu, głównym celem działalności polskich towarzystw przemysłowych, z których pierwsze utwo- rzono w Poznaniu w 1849 roku. Zadania te starano się osiągać przez urządzanie odczytów, organizowanie wystaw oraz propagowanie czytelnictwa prasy i książek. Śladem Poznania szybko poszły inne miasta. W roku 1871 istniało w Poznańskiem 21 stowarzyszeń przemysłowych, w 1896 było ich 73 (4681 członków), a w 1908 już 132 (9436 członków). Były one organizacjami wychowawczymi i wspólnotami narodowymi kształtowania przekonań. Mimo znacznego przyrostu uczestników 107, Kontrowicz, Wspomnienia. Z pamiętnika poznańskiego kupca i bankowca, Poznań 1993, s. 13-14. 95 Witold Molik 96 skupiały jednak tylko ok. 30 proc. osób zatrudnionych w rzemiośle, głównie z ośrod- ków miejskich. Rękodzielnicy pracujący na wsi i w miasteczkach pozostawali poza nimi108. Rola towarzystw przemysłowych polegała nie na powszechności członko- stwa, lecz na inspiracji i wpływie zorganizowanej części drobnomieszczaństwa na masy pozostające poza nimi. Liczba ich członków była na tyle wysoka, aby starały się one pozyskiwać znaczące wpływy w polskim społeczeństwie109. Do towarzystw przemysłowych należeli nie tylko rzemieślnicy, kupcy, restauratorzy i właściciele domów, ale również księża, urzędnicy, przedstawiciele wolnych zawodów, a nawet chłopi. W niektórych z nich kupcy i rzemieślnicy nie liczyli się z zainteresowaniami uboższych kolegów i traktowali ich jako członków drugiej kategorii. W rezultacie w 1869 roku powstało w Poznaniu towarzystwo Młodych Przemysłowców, które w niedługim czasie wyrosło na najsilniejszą organizację tego typu w Poznańskiem. towarzystwa Młodych Przemysłowców założono także w kilku innych miastach110. z  większymi oporami konsolidowali się pod względem organizacyjnym polscy kupcy. Pierwszą ich organizacją było powstałe w 1873 roku w Poznaniu towarzystwo Młodzieży Kupieckiej, które postawiło sobie za cel organizowanie dla swych członków rozrywek i samopomocy111. Podobne organizacje kupieckie utworzono w mniejszych miastach prowincji, o ich działalności wciąż niewiele wiadomo. spora liczba kupców należała również do towarzystw przemysłowych. z  przynależności tej nie wynikały jednak dla nich większe korzyści, gdyż kła- dziono tam nacisk głównie na kwestie interesujące rzemiosło. Poza tym kupców nie łączyły bliższe więzi z rzemieślnikami, a w hierarchii społeczno-towarzyskiej znajdowali się wyżej od tych ostatnich. Próbę zawodowego zorganizowania się podjęli oni dopiero w  końcu XiX  wieku. W  listopadzie 1894  roku na zjeździe w Poznaniu powołali związek towarzystw Kupieckich, który jednak nie rozwinął szerszej działalności i upadł po kilku latach112. Do ponownego zawiązania organi- zacji doszło dopiero w październiku 1904 roku na zjeździe w inowrocławiu, gdzie przy energicznym poparciu delegatów z prowincji uchwalono powołanie związku towarzystw Kupieckich. Rozwijał się on wolno, głównie z powodu braku szero- kiego poparcia ze strony kupiectwa. W 1914 roku należało do niego 26 stowarzy- szeń (832 członków), co stanowiło ok. 27 proc. polskich kupców113. zawarte w  statutach cele swojej działalności towarzystwa przemysłowe i  kupieckie realizowały przez: regularne zebrania poświęcone zagadnieniom z dziedziny przemysłu i handlu, wymianę doświadczeń i współdziałanie, wspólną naukę, książki i czasopisma specjalistyczne, urządzanie kursów i wystaw, gro- madzenie modeli i pomocy dydaktycznych oraz zwiedzanie wzorowych zakła- dów. Podstawową formą podnoszenia poziomu intelektualnego i zawodowego 108 L. trzeciakowski, Towarzystwa Przemysłowe [w:] Polityczna działalność rzemiosła wielkopolskiego w okresie zaborów (1793–1918), Poznań 1963, s. 55–56. 109 s. Kowal, Aktywność i postawy…, s. 156. 110 P. spandowski, Die polnischen Gewerbevereine im Rahmen der Entwicklung eines polnischen gewerblichen Mittelstandes, Posen 1909, s. 62–65. 111 W. Jakóbczyk, Studia, t. ii, s. 158–159. 112 s. Kowal, Aktywność i postawy…, s. 157. 113 W. Jakóbczyk, Studia, t. iii, s. 117. „Zwyczajni ludzie w dobrym gatunku”. Polskie drobnomieszczaństwo… 97 członków były odczyty wygłaszane na tematy fachowe, wychowawczo-obycza- jowe, społeczne, literackie i historyczne. Dominowały zagadnienia poświęcone historii oraz przemysłowi i handlowi. Wymieńmy kilka tytułów: Nieco o handlu i przemyśle w Poznaniu, O cechach rzemieślniczych, Przemysł nasz a Towarzystwa Przemysłowe, Jaki ma być przemysł, O pieniężnej pomocy, O wpływie nauk przyrod- niczych na rozwój przemysłu, O konsumach w Anglii114. Frekwencja na odczytach była różna, wahała się w granicach 25–70 proc. Prawie wszystkie towarzystwa przemysłowe posiadały biblioteki, składające się głównie z pozycji beletrystycz- nych, książek o  tematyce fachowej, historycznej, religijnej, pamiętnikarskiej i  krajoznawczej oraz abonowanych czasopism. Większość stanowiły biblio- teczki, z których korzystało 25–50 proc. członków. W zamierzeniach zarządów towarzystw przemysłowych wiodącą rolę w  podnoszeniu kwalifikacji zawo- dowych odegrać miało szkolnictwo wieczorowe i niedzielne dla uczniów oraz czeladników rzemieślniczych. tego typu szkoły szybko jednak upadały, głównie wskutek niechętnego stanowiska mistrzów, którzy zabraniali swym pracownikom udziału w lekcjach lub kursach. Mimo wielu trudności próbę czasu przetrwała tylko szkoła założona w 1861 roku przez towarzystwo Przemysłowe w Poznaniu, w której naukę wszystkich przedmiotów prowadzono w języku polskim115. Większość rzemieślników i kupców uchylała się od przynależności i działal- ności w organizacjach zawodowych. teodor Filipowicz ubolewał, że gdy chodziło o składki na związek towarzystw Przemysłowych i abonowanie „Przemysłowca”, panowała „nieuzasadniona niczym abstynencja. składki, choćby najniższe, już wywoływały sprzeciwy. Gdy chodziło o ofiarność na cele związku, cała rzesza rze- mieślnicza z drobnymi wyjątkami miała zamkniętą kieszeń. starczyło na trunki, na papierosy; na związek, na oświatę, na pisma nie poświęcano nic, albo niewiele, albo z niechęcią”116. Polska prasa „uniwersytetem i szkołą ludową” drobnomieszczaństwa obok towarzystw przemysłowych, kupieckich i innych ważną rolę w eduko- waniu drobnomieszczaństwa, upowszechnianiu pożądanych postaw, nawyków i zachowań odgrywała polska prasa. Pełnienie przez nią tych funkcji umożli- wiało stopniowe likwidowanie wśród ludności polskiej analfabetyzmu, wsku- tek  wprowadzenia przez władze pruskie w  1825  roku obowiązku szkolnego i rozwoju szkolnictwa elementarnego w Poznańskiem. sprzyjało to z pewno- ścią rozwojowi tzw. prasy ludowej. Poza tym dzięki modernizowaniu drukarni, wprowadzaniu maszyn rotacyjnych i innych wynalazków, gazety stały się tanie, do czego przyczyniło się również zniesienie w 1885 roku tzw. opłaty stemplowej, obciążającej dotąd wydawców czasopism. W kwietniu 1870 roku pojawił się na poznańskim rynku prasowym „orędownik”, który – jak żadna inna gazeta uka- zująca się w Wielkim Księstwie Poznańskim – nawoływał do emancypacji poli- tycznej i ekonomicznej miejskiej klasy średniej. Dla swojego założyciela Romana szymańskiego stał się trybuną w długotrwałej walce o stworzenie niezależnego 114 L. trzeciakowski, Towarzystwa Przemysłowe…, s. 60; W. Jakóbczyk, Studia, t. ii, s. 127. 115 C. Łuczak, Położenie ekonomiczne rzemiosła, s. 107–108. 116 t. Filipowicz, Moje wspomnienia (1860–1932), Poznań 1933, s. 84. Witold Molik 98 ruchu drobnomieszczańsko-populistycznego, niesłusznie nazwanego „ludo- wym”. na łamach tego pisma, ukazującego się początkowo raz, a później trzy razy w tygodniu, najczęściej poruszano tematy i omawiano kwestie obchodzące drobnomieszczaństwo, starano się pobudzać przedsiębiorców, kupców i  rze- mieślników do aktywności gospodarczej i politycznej117. Mieszczańskie i anty- niemieckie nastawienie charakteryzowało również wydawane później gazety: „Gońca Wielkopolskiego” (1877–po 1918), wychodzący w  inowrocławiu „Dziennik Kujawski” (1893–po 1918), gnieźnieńskiego „Lecha” (1895–po 1918) czy „Gazetę ostrowską” (1896–po 1918). ze względu na niższe nakłady i bardziej ograniczony zasięg oddziaływania w mniejszym stopniu mogły one realizować ambicje redakcji w zakresie rzeczywistego wpływania na środowi- ska mieszczańskie w  Poznaniu i  innych wielkopolskich miastach. Wymienić należy tu jeszcze wydawany od 1890 roku „Postęp” – „pismo poświęcone spra- wom rzemieślniczym, przemysłowym i handlowym, wiadomościom politycz- nym i społecznym”. Było to czasopismo o silnych tendencjach antysemickich, mocno zaangażowane w obronę interesów ekonomicznych polskiego drobno- mieszczaństwa i  w  walkę przeciwko lojalistycznym ugrupowaniom ziemiań- skim118. na przełomie XiX i XX wieku do gazet codziennych doszły wydawane dla poszczególnych grup drobnomieszczaństwa periodyki specjalistyczne, jak „Przemysłowiec” (1890–1918) – organ związku towarzystw Przemysłowych czy „Przegląd Kupiecki” (1905–1914) – organ związku towarzystw Kupieckich. Używając mniej agresywnej retoryki narodowo-politycznej, popularyzowały one program gospodarczy przeznaczony dla drobnego przemysłu, kupiectwa i rzemiosła119. Wraz ze zwiększaniem liczby polskich gazet i czasopism rosły ich nakłady. W latach 60.–80. XiX wieku narzekano często na słabe rozpowszechnienie prasy i obojętność wobec niej większości polskiego społeczeństwa. szybki wzrost nastą- pił dopiero od ostatniego dziesięciolecia XiX wieku, głównie dzięki wydawanemu od 1895  roku „Przewodnikowi Katolickiemu” (w  1910 r. jego nakład wynosił 80 tys.). W 1906 roku pisma wychodzące w Poznaniu drukowano łącznie w licz- bie ok. 180 tys. egzemplarzy120. Każdy numer czasopisma czytało nierzadko kilka osób, przez co można powiedzieć, że prasa obejmowała wówczas swym zasięgiem dużą część polskiego społeczeństwa. nie tylko informowała ona o wydarzeniach politycznych oraz życiu społeczno-kulturalnym, ale też realizowała ważne zadania edukacyjne, wychowawcze, mobilizacyjne i kontrolne. Była uważana „za głównego stróża interesów narodowych”. Kazimierz Rakowski pisał na początku XX wieku, że w Poznańskiem „gazety są w dzisiejszym położeniu wszystkim. są i uniwer- sytetem, i szkołą ludową, i organizacją polityczną, i parlamentem narodowym, i regulatorem wszystkich wspólnych dążeń. a jeśli przed laty dwudziestoma cały 117 W. Jakóbczyk, Prasa w Wielkopolsce (1859–1918) [w:] Prasa polska w latach 1864–1918, red. J. Łojek, Warszawa 1976, s. 180. 118 tamże, s. 183, 187, 191. 119 R. Jaworski, „Swój do swego”, s. 75. 120 W. Molik, Dziennikarze polscy pod panowaniem pruskim 1890–1914 (próba charakterystyki) [w:] Inteli- gencja polska XIX i XX w. Studia 3, red. R. Czepulis-Rastenis, Warszawa 1983, s. 135. „ZWYCZAJNI LUDZIE W DOBRYM GATUNKU . POLSKIE DROBNOMIESZCZAŃSTWO... przełom XIX i XX w., pocztówka ze zb. BU zabór pruski liczył 35 tys. ludzi czytających gazety, było to dużo. Dziś liczyć ich można śmiało na 200 tys: **. Stopniowy wzrost liczby i nakładów polskich czasopism umożliwiał roz- szerzanie prowadzonej na ich łamach pracy oświatowej i wychowawczej oraz popularyzowanie i upowszechnianie katalogu narodowych cnót gospodarczych. Za konieczne uważano przede wszystkim utrwalenie w polskim myśleniu eko- nomicznym pracowitości. W setkach artykułów prasowych i broszurach oraz na wykładach i pogadankach zachęcano kupców i rzemieślników do pracy cechują- cej się długofalowością i systematycznością, do znudzenia powtarzano, że solidna praca i oświata są gwarancją powodzenia w interesach handlowych oraz w prowa- dzeniu przedsiębiorstw i zakładów rzemieślniczych. „Nie czarami, nie sztukami, nie obcą łaską — stwierdzano w jednym z nich - można jedynie lepszych dorobić się czasów. Praca i oświata — to cały sekret i w tym ratunek”'*. W licznych artykułach nawoływano też do podniesienia kultury pracy dla skuteczniejszej konkurencji z rzemieślnikami niemieckimi i żydowskimi. Oto jedno z licznych wezwań o solid- niejszą pracę: „Jesteś szewc, zrób lepszy but, jesteś kowal, okuj lepiej wóz, jesteś rol- nik, spraw lepiej rolę, bydło lepiej chowaj. [...] Tym ratujesz siebie i Polskę! Tym zyskujesz na majątku i dobrym imieniu. Nauka, praca, rządność i oszczędność, oto nasza broń nowa. Słyszałeś, jak się jej boją — bardziej niż kosy”'*, Polacy powinni 121K. Rakowski, Dzieje W. Księstwa Poznańskiego..., s. 236. 122 „Przyjaciel Ludu” 1872, nr 40, cyt. za: W. Jakóbczyk, Studia nad dziejami Wielkopolski w XIX w. (dzieje pracy organicznej), t. II, 1850-1890, Poznań 1959, s. 86. 123 „Przyjaciel Ludu” 1872, nr 518. 99 Witold Molik 100 zerwać z beztroskim życiem codziennym i z kierowaniem się maksymą „jakoś to będzie”, nauczyć się cenić pracę i czas. Uważano, że dominująca w polskim społe- czeństwie pragmatyczno-agrarna etyka pracy powinna zostać zastąpiona opartym na zysku kapitalistycznym etosem pracy. tylko solidna i celowa praca – podkre- ślano niejednokrotnie – może uratować Polaków pod jarzmem pruskim, uczy- nić z nich silny naród. Pracę Polacy powinni więc uznać „za najważniejszą siłę napędową życia społecznego, za zobowiązanie i konieczność, bez której nie można myśleć ani o bogactwie indywidualnym, ani o narodowym”124. W tej propagandzie posługiwano się także dziesiątkami haseł, np.: „Kto w bezczynności czeka na swe »szczęście«, ten doczekać się często może swej ruiny”; „Czas to pieniądz, kto go traci – ten się nigdy nie wzbogaci”125. Równie namiętnie poznańscy organicznicy zachęcali czytelników prasy ludowej oraz słuchaczy przemówień i wykładów w polskich towarzystwach do oszczędności. Wzywając do niej, odwoływali się głównie do narodowego poczu- cia odpowiedzialności, w mniejszym stopniu do indywidualnej chęci wzbogacenia się. Wskazywali przykłady innych narodów, które przez systematyczne oszczędza- nie doszły do dobrobytu i zgromadziły duże kapitały. odwołując się do przykładu Żydów, podkreślali, że naród posiadający pieniądze nie może zginąć. Pokazywali też, ile niemcy osiągnęli dzięki oszczędności. apelując do polskiej dumy narodo- wej, tadeusz Rakowicz już w 1877 roku stwierdzał: „im wyższa cywilizacja, tym większa oszczędność w  narodzie”126. Jednocześnie krytykowano zakorzenione w  polskim społeczeństwie złe nawyki: zamiłowanie do kupowania „na borg”, skłonność do nadmiernych wydatków konsumpcyjnych oraz do rujnującego zacią- gania długów. oszczędność miała się stać polską cnotą, dobrem ogólnym wszyst- kich klas i warstw społecznych. Każdy polski kupiec i rzemieślnik powinien być człowiekiem oszczędnym i przezornym, gromadzącym kapitał na swoje potrzeby przez odkładanie drobnych kwot, unikającym zaciągania wygodnych i nieodpo- wiedzialnych kredytów w obcych bankach. Rudolf Jaworski trafnie zatem zauwa- żył, że nigdzie na ziemiach polskich mieszczański charakter haseł gospodarczych „nie demonstrował się tak wyraźnie” jak w krzewionej w Poznańskiem „ideologii oszczędzania”127. Pracowitość i oszczędność mogły przynosić oczekiwane efekty ekonomiczne, jeśli w sukurs przychodziły im systematyczność i wytrwałość, z czego wielkopol- scy publicyści i działacze społeczni doskonale zdawali sobie sprawę. W ich opi- nii wytrwałość, nieleżąca w naturze Polaków, wymagała szczególnej pielęgnacji. Maksymilian Jackowski, patron polskich kółek rolniczych, radził swoim rodakom, że jeśli chcą sprostać niemcom w przemyśle, handlu i rzemiośle, muszą konse- kwentnie dążyć do opanowania tej zdolności128. Powszechną zdolność do wytrwa- 124 R. Jaworski, „Swój do swego”…, s. 102–103. 125 C. Łuczak, Dzieje gospodarcze…, s. 184. 126 t. Rakowicz, Kupiec i  przemysłowiec, jakim warunkom powinien uczynić zadość i  jakie okoliczności uwzględnić, gdy zamierza się osiedlić, Poznań 1877, s. 27. 127 R. Jaworski, „Swój do swego”…, s. 105. 128 M. Jackowski, Ułomności nasze narodowe i społeczne oraz środki ku sprostaniu tychże, Poznań 1870, s. 200. „Zwyczajni ludzie w dobrym gatunku”. Polskie drobnomieszczaństwo… 101 łości i konsekwentnego działania uznawano na łamach „orędownika” oraz innych gazet i czasopism za klucz do upowszechniania w polskim społeczeństwie cnót ekonomicznych, niezbędnych w  walce o  narodowe przetrwanie. Patriotyczno- insurekcyjne zaangażowanie rodaków przedstawiano zaś jako chwilowy słomiany ogień i  oderwane od rzeczywistości myślenie życzeniowe, które powinno być wypierane przez myślenie racjonalne i  dalekowzroczne. W  sierpniu 1887  roku w płomiennym przemówieniu na zjeździe towarzystw Przemysłowych w Poznaniu inżynier napoleon Urbanowski mówił: „Mieliśmy bohaterów w  narodzie dość liczne zastępy, […] lecz czasy oręża już dla nas przeminęły, nam pozostało dzisiaj inne bohaterstwo, bohaterstwo pracy inteligentnej, należy nam się skupiać i łączyć do wspólnej pracy […], należy nam dzisiaj być oszczędnym. Kto tak spełnia swoje obowiązki, kto jutro po dzisiejszym zjeździe stanie znów do swej codziennej pracy, ten będzie prawdziwym bohaterem czasu dzisiejszego”129. z  zachętami do solidnej pracy, oszczędności i  wytrwałości podawano pol- skim przedsiębiorcom, kupcom i rzemieślnikom przydatne dla osiągania zysków i w walce z niemiecką konkurencją dyrektywy i wskazówki. M.in. ułożone przez Józefa Chociszewskiego w  1886  roku „złote reguły” postępowania: „1. Praca; 2. oszczędność; 3. oświata; 4. Łączenie się w towarzystwa; 5. słowność – akurat- ność; 6. Kredyt; 7. zapisywanie dochodu, rozchodu, zamówień; 8. Żona; 9. Firma (czym sztandar dla żołnierza, tym firma dla rzemieślnika, przemysłowca i kupca); 10. Błogosławieństwo Boże”130. Rzemieślników i drobnych kupców wzywano rów- nież do samodoskonalenia się, zwalczania złych nawyków i podnoszenia zawodo- wych kwalifikacji. oto jedno z takich wezwań: „a nie narzekaj mi tam […] na złe czasy i na złość ludzką, ale patrz raczej i przemyślaj, jakby samego siebie naprawić, w dobrym utrzymać i wzmocnić”131. Duże znaczenie przypisywano propagowaniu wśród polskiego drobnomiesz- czaństwa wzorów godnych naśladowania. za pomocą artykułów w czasopismach i broszur, jak np. cytowana książeczka tadeusza Rakowicza Kupiec i przemysło- wiec, jakim być powinien…, formułowano wskazówki dla „wzorowego” kupca i rzemieślnika. na łamach „Przemysłowca” ukazywano wzorcowy model polskiego przedsiębiorcy: biegłego w zawodzie, uczciwego w interesach, starającego się o jak najlepszą jakość swych wyrobów czy towarów, wychowującego swoje dzieci i pod- władnych w duchu narodowym, czynnego w stowarzyszeniach, abonującego pol- skie gazety, wspierającego polskie potrzeby narodowo-kulturalne i oświatowe132. Dodać do tego trzeba, że zwłaszcza w czasopismach specjalistycznych zamiesz- czano nie tylko artykuły treści ogólnej, dotyczące sytuacji ekonomicznej i spo- łecznej drobnomieszczaństwa, ale także teksty pomocne w dokształcaniu i dosko- naleniu zawodowym. W  „Przemysłowcu”, „Kupcu”, „Przeglądzie Kupieckim” oraz w kalendarzach wydawanych przez towarzystwa przemysłowe drukowano artykuły i praktyczne porady fachowe na temat materiałoznawstwa, zastosowa- nia nieznanych i mało stosowanych surowców, technologii wytwarzania niektó- 129 Pamiętnik jubileuszowy towarzystwa Młodych Przemysłowców w Poznaniu, Poznań 1924, s. 25–26. 130 C. Łuczak, Dzieje gospodarcze…, s. 160. 131 „Przyjaciel Ludu” 1872, nr 1. 132 W. Jakóbczyk, Przetrwać nad Wartą 1815–1914, Warszawa 1989, s. 38. Witold Molik 102 rych produktów, konserwacji maszyn i narzędzi rzemieślniczych oraz przydatne w walce ekonomicznej z elementem niemieckim spisy polskich i niemieckich firm w poszczególnych miejscowościach133. Habitus polskiego drobnomieszczaństwa Jeden z polskich publicystów konstatował na początku XX wieku, że „spo- łeczeństwo może żyć przez szeregi lat bez geniuszy, ale jeżeli brak ludzi zwyczaj- nych w dobrym gatunku, porządnych pracowników na zagonie i przy warsztacie, dzielnych i rozumnych obywateli – to życie takiego społeczeństwa nigdy wiele nie będzie warte i niewiele sobie można robić z jego siły”134. Walcząc z silniej- szymi niemieckimi i żydowskimi przeciwnikami na polu ekonomicznym, takimi „ludźmi zwyczajnymi w dobrym gatunku” stawali się stopniowo w Poznańskiem polscy drobnomieszczanie. Chcąc odnosić w tej walce sukcesy, przejmować lub zakładać nowe placówki handlowe, drobne przedsiębiorstwa, hotele czy restaura- cje, musieli przyswajać sobie kapitalistyczny system wartości, podnosić kwalifikacje zawodowe, a przede wszystkim rozwijać w sobie zmysł gospodarności, znakomi- cie opisany przez Rudolfa Jaworskiego w kilkakrotnie cytowanej w niniejszych rozważaniach książce. ogromną rolę odegrały na tym polu towarzystwa przemy- słowe i związki kupieckie oraz polskie gazety, czasopisma i wydawnictwa okolicz- nościowe. W dziesiątkach artykułów i odczytów zachęcano kupców oraz drob- nych przedsiębiorców do pracowitości, oszczędności, wytrwałości, punktualności, przezorności w interesach itd. „Polacy podźwignęli się z pewnością – stwierdzał kilka lat przed i wojną światową Moritz Jaffe – udało się im przezwyciężyć nie- które z błędów, które ich wcześniej ograniczały. zaczęli trzeźwo myśleć, stali się oszczędni i pilni, nieocenioną korzyść przyniosła im w rzemiośle manualna zgrab- ność i zręczność, a w prowadzeniu sklepów uprzejmość i obrotność oraz to, że w przeciwieństwie do niemców prawie zawsze znali obydwa języki. Dzięki tym właściwościom, także nie bez narodowej agitacji, która rzemieślnikowi i handla- rzowi detalicznemu od początku zapewniała krąg klientów, postąpili spory krok naprzód na drodze, na której ich dzisiaj widzimy”135. na habitus polskiego drobnomieszczaństwa składały się jednakże nie tylko zmysł gospodarności, pracowitość i oszczędność. Dużą jego część, jeśli nie więk- szość, tworzyli ludzie solidni w zawodzie, ale o słabym poczuwaniu się do speł- niania powinności społecznych i patriotycznych. Byli oni pracowici i oszczędni, zarazem jednak „zasklepieni w swym domu, w swych interesach, jak żółw w sko- rupie”136. nie wychylali głowy poza obręb swego sklepu czy warsztatu. Więzi spo- łeczne nawiązywali tylko z klientelą i otoczeniem w miejscu zamieszkania. nie pojmowali zadań towarzystw przemysłowych i związków kupieckich, uchylali się od udziału także w działalności innych organizacji i stowarzyszeń. obojętność wobec spraw publicznych często zarzucano im na łamach ówczesnej prasy. stefan Chociszewski, kupiec i publicysta, z ubolewaniem stwierdzał, że dla wielu kup- 133 s. Kowal, Aktywność i postawy…, s. 165. 134 Potrzeba nam skromnych pracowników, „Przemysłowiec” 1904, nr 20. 135 M. Jaffe, Poznań…, s. 342. 136 s. Chociszewski, O wewnętrznym życiu towarzystw przemysłowych, Poznań 1893, s. 6. „Zwyczajni ludzie w dobrym gatunku”. Polskie drobnomieszczaństwo… 103 ców i drobnych przedsiębiorców doskonale prowadzących swoje interesy „daleko przyjemniej przedstawia się […] życie w lokalach restauracyjnych przy butelce wina, szklance piwa, przy kartach i bilardzie, aniżeli gdyby mieli pofatygować się na posiedzenie towarzystwa, gdzieby się tylko wynudzili i niepotrzebnie zada- wali w nie swoje rzeczy”137. zarzucano też drobnomieszczaństwu powściągliwość w finansowym wspieraniu ważnych inicjatyw społecznych i polskich towarzystw. tym bardziej że najbardziej korzystało ono z działalności towarzystwa naukowej Pomocy, a najmniej finansowało tę jakże potrzebną instytucję. Cechowały też polskich kupców i drobnych przedsiębiorców zachowawczość oraz brak szerokich horyzontów i  rozmachu w  prowadzeniu interesów gospo- darczych. Czyż byli to tylko „dzielni dorobkiewicze”, nieskłonni do podejmowa- nia większego ryzyka ekonomicznego (nie licząc wyjątków) i niezdolni wynieść się ponad średni pułap? znów trafna wydaje się opinia Moritza Jaffe, że „Polacy rzadko wykazywali cechy kupców i  przedsiębiorców dużego formatu, łatwość orientacji i kalkulację, odwagę i nieustającą siłę woli. Widać tutaj, że w działalno- ści zarobkowej system wzajemnego wspierania się ziomków przyczynić się mógł do osiągnięcia tylko pewnego poziomu”138. Kwestię wymagająca zbadania stanowią relikty szlachetczyzny w mentalności polskiego drobnomieszczaństwa. Wnikliwy obserwator społeczeństwa polskiego w Poznańskiem konstatował na początku XX wieku, że dawniej w łonie miesz- czaństwa „kto się dorobił majątku, starał się wyjść ze swej sfery i podszyć się pod świetną, butną i okazałą szlachtę. Choć istota rzeczy zmieniła się teraz niemało i życie swobodne częściej w mieście niż na wsi spotkać można, jednak dawne nawyknienia i poglądy zupełnie jeszcze nie zaginęły i widzimy dotąd mieszczan, którzy na szlachetczyznę pozować by chcieli”139. Część publicystów na przełomie wieków podkreślała w  swoich tekstach, że mieszczaństwo, jak i całe społeczeństwo polskie w Poznańskiem „bezwiednie nasiąknęło niemczyzną” (byli też publicyści mający przeciwny pogląd). Różnili się oni zarazem w  ocenie wpływu niemieckiego na ukształtowanie się charak- teru Wielkopolan. Jedni uważali, że zwłaszcza mieszczanie, walcząc z niemcami na polu ekonomicznym, przejmują cechy germańskie, prusaczą się, tracą polską duszę, grzęzną w  zarobkowym materializmie. Drudzy, nie kwestionując wpły- wów niemieckich na społeczeństwo polskie, twierdzili, że adaptuje ono twórczo niemieckie nawyki, sposoby zachowania i wzory organizacyjne do miejscowych warunków i nadaje im polskie piętno. odrzuca z kultury niemieckiej wszystko, co złe i nieprzydatne, a czerpie z niej wszystko, co dobre: pracowitość, oszczęd- ność, obowiązkowość, zamiłowanie do porządku itp.140. Można sądzić, że polskie drobnomieszczaństwo adaptowało w  jakimś stopniu do swoich potrzeb pewne 137 tamże. 138 M. Jaffe, Poznań…, s. 342. 139 n.n., Stosunki społeczne w Poznańskiem, „Biblioteka Warszawska” 1901, t. 3, z. 2; cyt. za: Etos Wielko- polan. Antologia tekstów o społeczeństwie Wielkopolski z drugiej połowy XIX i XX wieku, wybrał i oprac. W. Molik przy współudziale a. Baszko, Poznań 2005, s. 61. 140 W. Molik, Etos Wielkopolan w historycznym rozwoju i oglądzie społecznym. Wprowadzenie do problema- tyki antologii, tamże, s. 36–37. Witold Molik 104 cechy uważane za typowo niemieckie. Życie codzienne, walka ekonomiczna z ele- mentem niemieckim, ciągłe zmagania z antypolsko nastawioną, acz praworządną pruską machiną państwową stwarzały wszak wiele okazji do obserwacji, przej- mowania wzorów i zwyczajów. Ci mniej lub bardziej „nasiąknięci niemczyzną” drobnomieszczanie byli zarazem w swych poglądach i postawach bardzo antynie- mieccy. Wytworzyło wreszcie polskie drobnomieszczaństwo w Poznańskiem swój styl życia bez większych aspiracji kulturalnych, swoistą obyczajowość, cechujące się konserwatyzmem normy zachowań w  życiu codziennym. Posługiwało się spe- cyficznym językiem rzemieślniczo-kupieckim, nasyconym dziwolągami języko- wymi, dosłownie nieraz tłumaczonymi niemieckimi zwrotami i wyrazami obcymi duchowi języka polskiego141. W pierwszych latach ii Rzeczypospolitej ten specy- ficzny język dziwił i bawił licznie osiedlających się w Poznaniu i innych wielkopol- skich miastach przybyszów z byłego Królestwa Polskiego i Galicji, pejoratywnie nazywanych przez poznańczyków „Galicjokami z Kongresówy”. Przed i wojną światową nawet nieprzychylni Polakom niemieccy publicyści i uczeni stwierdzali, że w Poznańskiem podnieśli oni swój poziom intelektualny, nauczyli się lepiej gospodarować i wytworzyli silny ekonomicznie stan średni142. Wkrótce po jej wybuchu profesor Uniwersytetu Lwowskiego Józef Buzek pisał: „Poznańskie i Prusy zachodnie są obecnie nie tylko co do liczby ludności pol- skiej więcej polskimi, niż były sto lat wstecz, ale także, iż ludność polska zdołała sobie wytworzyć daleko zdrowszą i silniejszą strukturę gospodarczą, niż ją miała w chwili rozbiorów Polski”143. W Poznańskiem u progu ii Rzeczypospolitej rdzeń tej „struktury gospodarczej” stanowiło drobnomieszczaństwo144. 141 W. Bartoszewicz, Obrazki i anegdoty [w:] Poznańskie wspominki z lat 1918–1939, Poznań 1973, s. 76–77. 142 C. Viereck, Die Förderung des städtischen Realkredits, „ostland” 1913, s. 43; L. Bernhard, Das polnische Gemeinwesen in preußischen Staat. Die Polenfrage, Leipzig 1907, s. 175 i. n. 143 J. Buzek, Pogląd na wzrost ludności ziem polskich w wieku 19-tym, Kraków 1915, s. 74. 144 Już w latach 80. XiX w. stwierdzano na łamach poznańskich czasopism, że wielkopolski stan średni stanowi „rdzeń narodu”. W. Jakóbczyk, Studia, t. ii, s. 143. W STRONĘ WSPÓŁCZESNOŚCI Na poprzedniej stronie: ul. Czerwonej Armii (ob. Święty Marcin), 1974 r., fot. S. Wiktor, ze zb. CYRYL 107 Krzysztof stryjkowski „Bitwa o handel” w Poznaniu Rugowanie prywatnej inicjatywy z  handlu w  powojennej Polsce przez samych inicjatorów akcji zostało określone mianem „bitwy o handel”. trwała ona tak długo, że (dalej czerpiąc z używanej przez nich wojskowej terminolo- gii) w opisie tych wydarzeń zasługuje ona na miano „batalii” lub nawet „wojny”. Poznań od zawsze był znaczącym ośrodkiem handlu, a jego kupiectwo odgry- wało w życiu miasta ogromną rolę. to w stolicy Wielkopolski powstały pierwsze stowarzyszenia zrzeszające polskich kupców, które wniosły duży wkład w rozwój polskiego życia społeczno-politycznego w okresie zaborów. Kupiectwo poznań- skie wykazało swoją patriotyczną postawę w latach walk o odzyskanie niepod- ległości oraz w szczególności w okresie powstania wielkopolskiego. Miejscowe środowisko handlowców wysoką ocenę utrzymało również w okresie między- wojennym. Poważną rolę w jej utrwaleniu odegrał współudział kupców poznań- skich oraz zrzeszających ich organizacji w  urządzeniu Powszechnej Wystawy Krajowej w roku 1929. nie można też pomijać wpływu dużego i małego handlu Poznania na organizację targów Poznańskich, których pierwsza edycja odbyła się, jako i targ, jeszcze w 1921 roku. Były to prawdziwe „okna na świat” nie tylko dla poznańskiego kupiectwa. Lata wojny i niemieckiej okupacji to czas usuwania polskich właścicieli pla- cówek handlowych i usługowych w mieście. ich duża część została wysiedlona do Generalnego Gubernatorstwa, a majątek przepadł na rzecz iii Rzeszy. tylko w nielicznych przypadkach mniejszych placówek handlowych ich dotychczasowi polscy właściciele mogli liczyć na zatrudnienie w przedsiębiorstwach oddanych niemieckim powiernikom – zarządcom i późniejszym właścicielom. Już w  pierwszych dniach po zakończeniu działań wojennych w  mieście pojawiły się przedsiębiorstwa handlowe i usługowe, z mniejszym lub większym powodzeniem zaopatrujące w żywność tutejszą ludność. Poznańskie piekarnie rozpoczęły działalność wskutek zarządzeń władz wojskowych oraz tymczasowej administracji miejskiej1. Po wojnie dochodziło na handlowej mapie miasta do wielu zmian. tuż po niej przejęte zostały sklepy należące do niemców lub osób, które w  okresie okupacji przyjęły wpis na niemiecką listę narodowościową. tylko do końca listopada 1946 roku poznańska izba Przemysłowo-Handlowa wskazywała, że na obszarze objętym jej administracją zaproponowano i zgło- szono Wojewódzkiej Komisji ds. Upaństwowienia Przedsiębiorstw aż 771 takich 1 Więcej na temat aprowizacji miasta oraz handlu w 1945 r. zob. K. stryjkowski, Poznań ’45. Ostatni rok wojny i pierwszy rok odbudowy, Poznań 2013, s. 310–331. Krzysztof stryjkowski 108 firm2. Pewna ich część prowadziła działalność w Poznaniu. na sieć handlową oraz dystrybucję niewielkiej jeszcze ilości towarów znaczący wpływ wywierał wówczas system kartkowy, który zapewnić miał zaopatrzenie w  podstawowe artykuły. Był on w Poznaniu, podobnie jak w całym kraju, stopniowo likwido- wany, aż do całkowitego zaniechania od początku 1949 roku3. Pierwszy okres funkcjonowania coraz żywiej rozwijanego handlu poznań- skiego spotkał się jednak ze złymi ocenami zarówno ze strony nowych władz, jak i, co chyba ważniejsze, konsumentów. negatywny obrazu handlu prywatnego poja- wił się w Poznaniu na długo przed rozpoczęciem oficjalnej akcji aparatu państwa, znanej jako „bitwa o handel”. sprzyjały temu okoliczności związane z zakończo- nymi niedawno działaniami wojennymi oraz odczuwanym powszechnie niedobo- rem wszelkich towarów, w tym przede wszystkim żywności. Wobec niskich wyna- grodzeń oferowanych w  większości zakładów pracy, administracji państwowej i samorządowej, w placówkach szkolnictwa kolejnych szczebli etc. „kłuło w oczy” zjawisko błyskawicznego dorabiania się przedstawicieli kupiectwa. Według wspo- mnień Łucjana Kaniewskiego, jednego z poznańskich handlowców: „tuż po woj- nie, w przeciągu zaledwie kilku miesięcy, łatwo było zarobić sporą sumę pieniędzy. Moja skromna początkowo firma rozwijała się dynamicznie, bo panował niesa- mowity głód towaru. Był tak wielki, że mimo 20-procentowego narzutu w cenie wszystko można było sprzedać niemal od ręki”4. niechęć do przedstawicieli pry- watnego handlu wynikała z powszechnego niemal przekonania, że przynajmniej część właścicieli sklepów próbuje przerzucać na klientów koszty odbudowy zde- wastowanych i pozbawionych towaru placówek handlowych. nie brakowało też ludzi uważających, że to najlepszy czas do zrobienia naprawdę „dużego interesu” i  zapewnienia dostatniej przyszłości. inni szybko się przekonali, że „praca na swoim” daje znacznie wyższe korzyści niż zatrudnienie na etacie nawet w najbar- dziej prestiżowych instytucjach. Przykładem może być cytowany już Kaniewski, który ze straganu prowadzonego na Rynku Łazarskim osiągał dochody dziesięcio- krotnie wyższe niż z etatowego zatrudnienia w Polskiej agencji Prasowej5. Wieści dochodzące z wielu poznańskich sklepów i rynków, gdzie miało miej- sce zjawisko zawyżania cen, spotkały się ze stanowczą reakcją poznańskich władz miejskich, które za sprawą prezydenta Feliksa Maciejewskiego w  następujący sposób informowały o  najbliższej przyszłości handlu w  mieście: „aczkolwiek wolny handel – obok handlu o systemie kartkowym – będzie i na naszym tere- nie dozwolony, to jednak nie dopuści się do przerostu cen. Paskarskie ceny nie mają żadnego uzasadnienia. Cena na wolnym rynku będzie regulowana i sta- nowić może tylko rzeczywisty ekwiwalent usług i pracy. Paskarzy w Poznaniu 2 archiwum Państwowe w Poznaniu (dalej: aPP), izba Przemysłowo-Handlowa (dalej: iPH), sygn. 1643, Protokół z posiedzenia Prezydium z 30 Xi 1946 r., k. 16. 3 informacja o zniesieniu systemu kartkowego została opublikowana w noworocznych wydaniach polskiej prasy codziennej. zob. „Głos Wielkopolski” nr 1 z 1 i 1949 r. Już wcześniej, 1 iV 1948 r., zniesiono regla- mentację cukru, kaszy i wyrobów dziewiarskich. 29 iX 1948 r. Rada Ministrów podjęła uchwałę o zniesie- niu od 1 Xi tegoż roku reglamentacji chleba, mąki i węgla. 4 P. Bojarski, Solidny Kaniewski, „Kronika Miasta Poznania” (dalej: KMP), 1995/3, s. 19. 5 tamże, s. 17. „Bitwa o handel” w Poznaniu 109 tolerować nie możemy”6. z krytyką społeczeństwa spotykał się zarazem sposób dystrybucji towarów rozprowadzanych w systemie pozakartkowym. Dotyczyło to np. niektórych warzyw i  owoców. Pierwsze duże oznaki niezadowolenia mieszkańców spowodowane drastycznie wygórowanymi cenami odnotowano już pierwszego powojennego lata 1945  roku. Przedmiotem prasowego ataku, zainicjowanego przez czytelników „Głosu Wielkopolskiego”, stali się kupcy handlujący na poznańskich bazarach. zarzucono im nieuzasadnione zawyża- nie cen i zmowę. te godne potępienia fakty określono nawet jako kontynuację okupacyjnej polityki prowadzonej nie tak dawno przez niemców i wymierzoną w biologiczne podstawy bytu narodu polskiego. Rzecz dotyczyła cen owoców, których większość źle wynagradzanych poznaniaków nie była w stanie zakupić. Jak wykazywali relacjonujący tę sprawę dziennikarze, w drodze od producentów owoców do stołu konsumentów dochodziło do kilkusetprocentowego zawyżenia cen. zjadliwy komentarz porównywał postawę osób handlujących owocami do działań podejmowanych przez odpowiedzialnych za dystrybucję żywności władz okupacyjnych. na łamach „Głosu” w artykule pod znamiennym tytułem Wolny handel czy wolny rozbój? jego autor pisał: „Przez pięć lat okupant rezerwował całą produkcję owoców dla siebie, wiedząc, jakie znaczenie dla organizmu ludzkiego mają zawarte w owocach witaminy. Dążąc świadomie do wyniszczenia fizycz- nego Polaków, dbał pilnie, by nie spożywali owoców. Dzieci nasze przez 5 lat nie widziały czereśni, truskawek i jabłek, a gdy nareszcie pojawiły się na ryn- kach i w sklepach bez napisu »nur für deutsche«, to paskarska cena uniemożliwia ich nabycie”7. W tym samym tekście odnoszono się także do cen, które należało uiszczać za inne artykuły czy usługi, podając w szczególności informacje o zbyt dużych zyskach osiąganych przez piekarzy8. Przywołane sytuacje powodowały, że wszelkie działania mające ograniczyć zachłanność handlowców oraz osiąganie przez nich nieuzasadnionego i  nad- miernego zysku spotykały się ze zrozumieniem, a nawet ze społeczną aprobatą. akceptowano kierowanie spekulantów do obozów pracy oraz karanie ich grzyw- nami. Domagano się wręcz zaostrzenia polityki prowadzonej wobec takich osób. W  podobny sposób postrzegano powołanie Komisji specjalnej do Walki z nadużyciami i szkodnictwem Gospodarczym, którą uznano za panaceum na bieżące problemy, takie jak np. łapownictwo, grabież mienia państwowego i sza- ber. Dla Komisji przewidziano także inne zadania, które doprowadzić miały do unormowania niewłaściwych relacji pomiędzy producentami a  konsumentami, w  tym w  zakresie dystrybucji towarów, za którą odpowiadał właśnie handel. Komisja powołana została krótko po wojnie, bo już w  listopadzie 1945  roku9. 6 „Głos Wielkopolski” nr 39, Wielkanoc 1945 r. 7 tamże, nr 113 z 21 Vi 1945 r. 8 tamże. 9 Według Dekretu o utworzeniu i zakresie działania Komisji specjalnej do Walki z nadużyciami i szkodnic- twem Gospodarczym do jej kompetencji należało „wykrywanie i ściganie przestępstw, godzących w inte- resy życia gospodarczego lub społecznego Państwa, a zwłaszcza: przywłaszczenia, grabieży mienia publicz- nego albo będącego pod zarządem publicznym, korupcji, łapownictwa, spekulacji i tzw. szabrownictwa”. zob. Dz.U. RP, nr 53 z 1945 r., poz. 302. Krzysztof stryjkowski 110 Jej poznańską delegaturę utworzono nieco później, bo w pierwszych dniach lutego 1946 roku. Początkowo została ona ulokowana przy ul. siemiradzkiego 2a, później przeniesiono ją na ul. Dąbrowskiego 5a. teren działania delegatury w Poznaniu należał do największych w Polsce i obejmował oprócz województwa poznańskiego także ziemię lubuską. Początki owej instytucji w Poznaniu nie należały do impo- nujących. Pod jej adresem kierowano wiele uwag i pretensji. Poznańska delegatura uznawana była za jedną z najsłabszych w kraju przede wszystkim ze względu na wyjątkowo niefachowy i  skorumpowany personel. Wbrew nazwie instytucji jej pracownicy byli oskarżani o dopuszczanie się rażących nadużyć. Weryfikacją prawdziwości niepochlebnych opinii o poznańskiej Delegaturze Komisji specjalnej zajęła się komisja kontrolna przysłana przez Ministerstwo sprawiedliwości. sprawozdanie jej przedstawiciela dr. adolfa Joleńskiego, który przeprowadził kontrolę w maju 1946 roku, potwierdziło wiele zgłaszanych zarzu- tów. Pisano w nim: „Prawie wszyscy członkowie delegatury nie posiadają nawet elementarnych wiadomości koniecznych do utrzymania tak poważnej instytucji, jaką jest Komisja specjalna, na odpowiednim poziomie. Brak poczucia prawa i porządku to cecha tych osób. […] Członkowie Komisji, prowadząc dochodzenie, dopuszczają się rażących przekroczeń, których nie trudno nazwać pospolitymi nadużyciami”10. Jeleński informował o postawie niektórych z nich, podając takie przykłady: „W Poznaniu znajduje się kawiarnia »tosca«. z uwagi na to, że zna- jomy jednego z  członków Komisji reflektuje na lokal toski, wszczęto przeciw właścicielowi kawiarni, więźniowi politycznemu, dochodzenia o  rzekome nad- użycia i w przeciągu ośmiu dni sprawę ukończono i przekazano Komisji Głównej z wnioskiem o umieszczenie właściciela w obozie pracy przymusowej”11. W cyto- wanym sprawozdaniu konstatowano także, że członkami poznańskiej delegatury są osoby, „które miast tępić nadużycia, same je popełniają”12. opinia ta nie została zaakceptowana przez władze poznańskiej PPR, które wzięły w obronę zarówno przewodniczącego delegatury, jak i podejmowane przezeń działania. o naduży- ciach stwierdzonych przez kontrolującego pisano natomiast, że spowodowali je „kanciarze, którzy podszywali się pod Komisję specjalną. […] sfałszowali oni pieczęcie i dokumenty, założyli oddzielne biuro »komisji« i wpadli przy wymu- szaniu łapówek”13. tak czy inaczej Komisja specjalna wykorzystywana była jako jedno z głównych narzędzi w walce przeciwko prywatnemu handlowi i usługom w okresie „bitwy o handel”. ta wielka struktura, oprócz zadań doraźnych, tj. walki 10 archiwum akt nowych (dalej: aan), Ministerstwo sprawiedliwości, sygn. 205, sprawozdanie dla wice- ministra sprawiedliwości o działalności delegatury Komisji specjalnej w Poznaniu, k. 17–21. 11 tamże. 12 tamże. W składzie Komisji w Poznaniu miały się znajdować osoby oskarżane o przestępstwa popełniane w okresie okupacji oraz aresztowane za nadużycia popełnione w czasie sprawowania funkcji w delegatu- rze. W sprawozdaniu Jeleńskiego znajdujemy i taki fragment: „W okresie dochodzeń prowadzonych przez delegaturę przeciw Wojewódzkiemu Urzędowi ziemskiemu w Poznaniu wezwał przewodniczący delega- tury tenże urząd o przysłanie mu samochodu prezesa urzędu. Kiedy samochód podjechał pod biuro dele- gatury, szofera z samochodu wyrzucono, po czym przewodniczący delegatury w taki sposób uzyskanym samochodem wyjechał na kilka dni do Bydgoszczy na chrzciny”. 13 aPP, Komitet Wojewódzki Polskiej Partii Robotniczej w Poznaniu (dalej: KW PPR), sygn. 222, Pismo KW PPR do przewodniczącego Centralnej Komisji R. zambrowskiego z 15 Viii 1946 r., k. 8. „Bitwa o handel” w Poznaniu 111 z drożyzną i spekulacją, miała dalekosiężne cele. zdaniem jej organizatorów rzecz szła przede wszystkim o to, aby zapobiec utrwaleniu i rozbudowie stosunków kapi- talistycznych w handlu oraz doprowadzić do rozbicia odradzającej się warstwy kupców żyjących z nieuczciwych zysków, zdobytych na krzywdzie „ludu pracują- cego”. Jej działania odegrały w walce z prywatnym handlem bardzo poważną rolę. „Bitwa o  handel” została oficjalnie proklamowana w  kwietniu 1947  roku. zapoczątkowało ją wystąpienie Hilarego Minca podczas plenum KC PPR. „Bitwa” miała doprowadzić do zdecydowanego ograniczenia handlu prywatnego oraz budowy sektora spółdzielczego i  upaństwowionego. z  wystąpieniem Minca współbrzmiała wypowiedź wiceministra przemysłu i  handlu Eugeniusza szyra, który w artykule zatytułowanym Na drodze odbudowy przekonywał: „aby zapew- nić sprawiedliwy podział dochodu społecznego i stały wzrost stopy życiowej tego dochodu. należy stworzyć warunki, w których dochód produkowany przez pra- cujących nie przypadnie częściowo elementom spekulacyjnym i szabrowniczym, nie stanie się częściowo źródłem nagromadzenia kapitału handlowego w rękach drobnych, ale drapieżnych kapitalistów gospodarczego podziemia. Ciężko zdo- byty produkt unarodowionego przemysłu staje się często w rękach pozbawionego skrupułów pośrednika handlowego niebezpieczną bronią w walce o niegodziwe zyski. nie wystarczy więc wygrać bitwy o produkcję, trzeba wygrać bitwę o han- del i ceny. Jest to bitwa jeszcze trudniejsza, gdyż na przeszkodzie stoi brak ludzi, prawidłowych form organizacji, a nawet brak odpowiednich ustaw i przepisów. naszym zadaniem jest dopomóc kadrami uspołecznionemu handlowi spółdziel- czemu i  państwowemu, doprowadzić do właściwej organizacji zakupu i  zbytu artykułów rolnych i  przemysłowych, spowodować uchwalenie odpowiednich ustaw i  przepisów, które by zabezpieczyły świat pracy przed nagłymi skokami anarchicznego i  niedostatecznie kontrolowanego wolnego rynku. Gospodarka planowa musi objąć planowanie cen wolnorynkowych oparte o  ekonomiczne, administracyjne, a nawet psychologiczne środki oddziaływania. to jest nasz drugi etap na drodze do lepszego, sprawiedliwszego ustroju społecznego”14. na realizację zamierzeń wyartykułowanych przez E. szyra nie trzeba było długo czekać. Miesiąc później, 2 czerwca 1947 roku, uchwalono trzy ustawy: 1) w sprawie zwalczania drożyzny i nadmiernych zysków w obrocie handlowym; 2) o obywatelskich komi- sjach podatkowych i lustratorach społecznych; 3) o zezwoleniach na prowadzenie przedsiębiorstw handlowych i budowlanych15. W maju 1947 roku wieści o nowych założeniach polityki państwa oraz jego działaniach podjętych w  ramach „bitwy o  handel” zostały przedstawione kie- rownictwu poznańskich sfer kupieckich. stało się to podczas posiedzenia prezy- dium izby Przemysłowo-Handlowej. Jej prezes, znany poznański przedsiębiorca 14 „trybuna Wolności” nr 12 z 1 V 1947 r. Rozwinięcie tez nakreślonych przez E. szyra zamieścił kilka dni później „Głos Ludu”. znalazły się w nim także stwierdzenia, które miały uspokoić wyraźnie zaniepoko- jone prywatne kupiectwo. informowano np. o planowanym przyroście zatrudnienia w handlu prywatnym z 400 tys. osób w 1947 r. do 550 tys. w 1949 r. zauważano przy tym, że „Cyfry te zadają kłam w spo- sób dobitny tendencyjnym pogłoskom i powinny rozwiać obawy tzw. inicjatywy prywatnej w handlu”. zob. „Głos Ludu” nr 123 z 6 V 1947 r. 15 J. Kaliński, Bitwa o handel 1947–1948, Warszawa 1972, s. 97–108. Krzysztof stryjkowski 112 stefan  Kałamajski, poinformował zebranych o  rozmowie, jaką przeprowadził w  trakcie targów z  Ludwikiem Grossfeldem, podsekretarzem stanu ds. handlu zagranicznego w Ministerstwie Przemysłu i Handlu. Miał on stwierdzić, że „nowo opracowane marże zysku mogą zaważyć na istnieniu kupiectwa prywatne- go”16. Jeszcze większe zaniepokojenie kupiectwa poznańskiego wywołała relacja z narady zorganizowanej przez Międzyizbową Komisję obciążeń Podatkowych, która odbyła się 22 maja 1947 roku. Podczas jej obrad omówiono wprowadze- nie powszechnego obowiązku prowadzenia ksiąg handlowych oraz przewidywane efekty tych działań. zwrócono szczególną uwagę na opinię wygłoszoną w tej spra- wie przez przedstawiciela Ministerstwa skarbu, według którego „wprowadzenie ksiąg handlowych powoduje umniejszenie wpływów podatkowych. Wytwarza się sytuacja paradoksalna, kolidująca ze stanem prawnym, że Urzędy skarbowe dopisują domiar podatkowy, nie odrzucając prawidłowości ksiąg”17. Prawdziwą grozą dla przedstawicieli prywatnego handlu w Poznaniu powiało natomiast na wieść o oświadczeniu ministra Hilarego Minca, zarzucającego sferom kupieckim nadużycia i zwyczajne oszustwa. Podczas spotkania członków Komisji obciążeń Podatkowych miał on bowiem stwierdzić, że „moralność podatkową kupiectwa należy ocenić na 20–30% faktycznych wpływów”18. Konsekwencją tej konstata- cji były kolejne kroki władz państwowych. znalazły one odzwierciedlenie w sło- wach relacjonującego przebieg obrad: „W związku z tym Dyrektor Departamentu Ministerstwa skarbu postawił stanowcze żądanie zwiększenia wpływów podatko- wych [od kupców – przyp. K.s.] o 80–90%”19. oznaczało to nawet trzy- lub cztero- krotny wzrost obciążeń podatkowych nałożonych na prywatny handel. złe wieści dla kupiectwa, przedstawione członkom prezydium izby Przemysłowo-Handlowej w Poznaniu, zostały wkrótce przekazane poznańskiej prasie i wreszcie kupcom – hurtownikom i detalistom branży spożywczej, którzy przybyli na specjalnie zor- ganizowane spotkanie, którego „tematem były środki zaradcze przeciwko akcji zwyżki cen artykułów i potrzeby”20. ogłoszenie „bitwy o  handel” spotęgowało aktywność delegatury Komisji specjalnej w Poznaniu. Do jej zadań dodano odtąd podejmowanie działań wobec prywatnego handlu i usług, określanych mianem „akcji nękającej”. Wszczynane były one niejednokrotnie po otrzymaniu anonimów, których setki słano do wszelkich możliwych ciał. ich adresatami były komitety PPR i PPs, UB i mili- cja, rady narodowe, związki zawodowe oraz administracja państwowa. Wiele z  nich trafiało bezpośrednio do poznańskiej delegatury Komisji specjalnej. 16 aPP, iPH, sygn. 1643. Protokół z posiedzenia Prezydium z 16 V 1947 r., k. 101–102. Podczas posiedze- nia zaawizowano także konferencję, podczas której przedstawiciel izby miał wygłosić referat Zagadnienia drożyzny w sektorze prywatnym. 17 tamże, Protokół z posiedzenia Prezydium z 28 V 1947 r., k. 111. 18 tamże. 19 tamże, k. 112. 20 tamże, k. 113. zagadnienia „bitwy o handel” były przedmiotem całego cyklu konferencji organizowa- nych przez izby Przemysłowo-Handlowe w całym kraju w ramach powoływanych ciał „międzyizbowych”. Wg opinii uczestniczących w nich osób Minc przedstawiał w ich trakcie pojednawcze stanowisko, pozwa- lające z nadzieją patrzeć na przyszłość handlu prywatnego w kraju. zob. aPP, iPH, sygn. 1630, Protokół z Konferencji Międzyizbowej we Wrocławiu, 27 Vi 1947 r., k. 233. „Bitwa o handel” w Poznaniu 113 tylko w maju 1947 roku na jej adres wpłynęło 148 doniesień opisujących praw- dziwe lub fikcyjne afery. i  choć nawet w  sprawozdaniu miesięcznym zauwa- żano niewielką wartość informacyjną części z nich, podkreślano jednak, że prze- kazywanie takich informacji sądowi okręgowemu „daje jednak dobre wyniki natury profilaktycznej”21. Doniesienia były weryfikowane poprzez kontrole – w zdecydowanej większości przypadków punktów handlu prywatnego. tylko w lipcu 1947 roku na terenie miasta Poznania na 808 przeprowadzonych kontroli aż 807 dotyczyło prywatnych placówek handlowych. ich efektem było 130 proto- kołów z wnioskami o ukaranie właścicieli22. Komisja zajmowała się także monito- rowaniem sytuacji na rynku, z dużym zainteresowaniem traktując np. pojawiające się na nim objawy paniki23. Do walki ze spekulacją oraz drożyzną zaangażowano również przedstawicieli związków zawodowych. W  lipcu tegoż  roku staraniem okręgowej Komisji związków zawodowych zorganizowano specjalną konfe- rencję poświęconą tym zagadnieniom. związkowcom oświadczono wówczas, że „walka ze spekulacją nie polega tylko na kontroli sklepów i oddawaniu winnych do Komisji specjalnej, ale jest to akcja na dłuższe lata, której celem jest ujęcie tych wszystkich obywateli, którzy nie idą po linii praw konstytucyjnych. Walka ta jest niczym innym jak powołaniem szerokiego aparatu, składającego się tak z pracow- ników umysłowych, jak i fizycznych, ażeby ujęci zostali ci, którzy nakładają próby wyłamania się spod planu gospodarczego. Walka ze spekulacją musi osiągnąć jak najszersze kręgi”24. spotkanie zakończono podjęciem rezolucji, w której zebrani uchwalili, że we „wszystkich zakładach pracy, instytucjach, fabrykach utworzone zostaną społeczne Komitety do walki z drożyzną i spekulacją”25. 21 aPP, Komisja specjalna Delegatura w Poznaniu (dalej: KsDP), sygn. 117, sprawozdanie z działalności Komisji specjalnej za maj 1947 r., k. 124. 22 aPP, KsDP, sygn. 113, Dane liczbowe z walki ze spekulacją w lipcu 1947 r., k. 120. 23 np. we wrześniu 1948 r. inspektorzy Komisji donosili o przejawach paniki i wzmożonych zakupach artykułów żywnościowych oraz alkoholu. Podjęto też decyzję o monitorowaniu zachowań konsumenc- kich: „zarządzona została obserwacja konsumentów wystających w kolejkach przed P.D.t.”. zob. aPP, KsDP, sygn. 114, sprawozdanie Wydziału iV za miesiąc wrzesień 1948 r., k. 26. Panika na rynku zwią- zana była najczęściej z niepokojami społeczeństwa wywołanymi możliwością wybuchu konfliktu zbroj- nego. W lipcu 1950 r. w sprawozdaniu z działalności Komisji specjalnej pisano, że „chwilowy brak cukru, mąki i soli spowodowany został panikarstwem w związku z walkami na Korei”. zob. tamże, sygn. 118, sprawozdanie opisowe z działalności Delegatury Komisji specjalnej za lipiec 1950 r., k. 22. 24 aPP, Wojewódzka Rada związków zawodowych w Poznaniu (dalej: WRzz), sygn. 5, Protokół z konfe- rencji zwołanej przez oKzz – Poznań w dniu 18 Vii 1947 r., k. 54–54v. 25 tamże. zdecydowanie groźniej brzmiały inicjatywy podjęte podczas konferencji zorganizo- wanej dla przewodniczących i  sekretarzy okręgowych oddziałów związków zawodowych i  prze- wodniczących rad zakładowych w  dniu 20 V 1947 r. zebrani zadeklarowali wówczas solidarność „z  uchwałą K.C.z.z. w  sprawie tępienia spekulacji i  wypowiedzenia bezwzględnej walki z  zasto- sowaniem kary śmierci [podkr. – K.s.] włącznie dla wszelkiego rodzaju spekulantów”. zob. aPP, WRzz, sygn. 7, Protokół z  posiedzenia Prezydium z  dnia 20 V 1947 r., k. 57–58. W  trak- cie konferencji i  posiedzeń związków zawodowych temat walki z  drożyzną był poruszany wielo- krotnie. Wzmożeniu aktywności w  tym zakresie służyła i  taka argumentacja: „Rodzima reak- cja czyha na każdy najmniejszy odruch niezadowolenia ze strony klasy pracującej, żerując na nieświadomości niektórych związkowców. W tak krótkim czasie dokonano wielu przemian i zro- biono wszystko, co tylko możliwe, by światu pracy zapewnić możliwe warunki egzystencji”. zob. tamże, Protokół z posiedzenia Prezydium z 13 Viii 1947 r., k. 84. Krzysztof stryjkowski 114 Ważnym czynnikiem, który wpłynąć miał na zaniechanie spekulacji, stały się społeczne komisje kontroli cen zwane także „komisjami cennikowymi”. Ciała te powołano przy starostach powiatowych i prezydentach miast wydzie- lonych. W  październiku 1947  roku w  województwie poznańskim w  takich zazwyczaj dwuosobowych komisjach działało 870 osób. W  samym Poznaniu powołano ich trzynaście (26 osób). ich zadaniem było ustalanie cen targo- wych oraz kontrola26. Kontrolujący ceny stali się częstym widokiem na poznań- skich targowiskach. Czasami dochodziło do oporu przeciwko ich działaniom. W sierpniu 1947 roku trójka kontrolna sprawdzająca ceny na Rynku Łazarskim wskutek wrogiej postawy kupców musiała odstąpić od przeprowadzanych czynności27. Liczba zaangażowanych w działania związane z kontrolą cen ule- gała z czasem systematycznemu zwiększeniu. W 1949 roku w pracach komi- sji funkcjonujących na terenie podlegającym delegaturze Komisji specjalnej w Poznaniu uczestniczyło już 13 847 osób, które w tym czasie przeprowadziły 39 169 kontroli punktów sprzedaży. zespoły kontrolujące wydały wówczas 1938 protokołów karnych28. Właściciele sklepów nie mogli być pewni dnia ani godziny. W  zdecydowanej większości przypadków przedmiotem zainte- resowania zespołów kontrolujących placówki handlowe były właśnie sklepy prywatne. społeczne komisje kontroli cen były często inicjatorami działań podejmowanych przeciwko właścicielom placówek handlowych. W delegaturze poznańskiej Komisji specjalnej odnotowano w latach 1946–1949 następującą liczbę doniesień z wnioskami o wszczęcie postępowań karnych: 1946 – 1041, 1947 – 2722, 1948 – 4880, 1949 – 4305. zwiększała się także liczba osób, które zostały objęte wnioskami o ukaranie – analogicznie w wymienionych latach: 224, 220, 375, 60529. Do najbardziej rozpowszechnionych kar należały grzywny. W  latach 1947–1949 delegatura poznańskiej Komisji specjalnej wymierzyła łącznie kary na sumę 145 397 033 zł, z czego 127 062 731 zł uiszczono30. Jeden z poznańskich kupców wspominał, że „Komisja specjalna […] zajmowała się wyłącznie prywatnym handlem. Ponieważ musiała się wykazać, kontrole prze- prowadzała bez szczególnego powodu. Wystarczył donos. […] Komisja nie dociekała prawdy. Wiadomo było, że prywaciarz musi dostać domiar. Komisja twierdziła np., że  obrót sklepu jest kilkakrotnie większy od deklarowanego. to, że kupiec zarzekał się, że nie ma tak wysokiego obrotu, powoływał się na księgi handlowe i liczne kontrole, które nie wykryły żadnych nieprawidłowości, nie miało żadnego znaczenia. – Pan przecież chodzi na kawę, za coś pan musi chodzić – mówiła komisja i  naliczała podatek od zawyżonego obrotu”31. Jak już wspomniano, do walki ze spekulacją i drożyzną wielokrotnie angażowano 26 aPP, KW PPR, sygn. 222, sprawozdanie z organizacji i funkcjonowania komisji cennikowych za okres 25 X–25 Xi 1947 r., k. 55–56, 27 aPP, KsDP, sygn. 117, sprawozdanie za sierpień 1947 r., k. 92. 28 aan, Komisja specjalna, sygn. 25, Działalność Komisji specjalnej do Walki z nadużyciami i szkodnic- twem Gospodarczym w liczbach za lata 1946–1949. 29 tamże. 30 tamże. 31 M. Wyszyńska, Kupców pokazywano palcem, KMP, 1995/3, s. 54. „Bitwa o handel” w Poznaniu 115 przedstawicieli związków zawodowych. Przed świętami Wielkiej nocy, 9 marca 1948 roku, okręgowa Komisja związków zawodowych w Poznaniu zaapelowała do powiatowych rad związków zawodowych o wzmożenie udziału związkow- ców w wymienionej wyżej akcji. nawoływano: „nie wstydźmy się kontrolować kupców przy naszych codziennych zakupach, a  żądanie pokazania cennika urzędowego traktujmy jako obowiązek społeczny. W zbiorowej akcji kontroli nie może braknąć kobiety jako tej pierwszej mającej bezpośredni kontakt z kup- cem przy codziennych zakupach”32. z kolei znajdujący się po drugiej stronie lady tak wspominali działalność komisji do spraw cen, w których uczestniczyli także przedstawiciele związków zawodowych: „Mogli wszystko kontrolować. W pierwszych latach podczas kontroli nie trzeba było zamykać sklepu. Później już tak. Początkowo takie komisje rozglądały się po towarach. z czasem kon- trole stawały się skrupulatniejsze. Pojawiały się pytania: skąd jest towar?, za ile kupiony?, za ile sprzedano? Powoli tworzyła się kontrola cen. Ustalonej z góry marży nie można było przekraczać”33. oprócz bezpośrednich działań podejmowanych przez Komisję specjalną oraz współdziałające z nią zespoły kontroli cen przydatnym środkiem walki z prywatnym handlem oraz generalnie prywatną inicjatywą okazało się opra- cowanie przepisów uzupełniających do nadzwyczajnego podatku od wzbo- gacenia wojennego. zostały one wprowadzone wprawdzie już w  kwietniu 1945 roku i dotyczyły zobowiązań podatkowych za okres od 31 sierpnia 1939 do 30 czerwca 1945 roku, teraz jednak uległy doprecyzowaniu. W dekrecie z 27 lipca 1949 roku wprowadzono dodatkowy zapis umożliwiający pobra- nie podatku od przedsiębiorstw handlowych w  wysokości czterdziesto- krotności  podstawy opodatkowania34. sprawa właściwej interpretacji tego dekretu była m.in. przedmiotem zainteresowania członków prezydium izby Przemysłowo-Handlowej w  Poznaniu35. innym elementem walki z  „pry- waciarzami” była rozbudowa detalicznego handlu uspołecznionego oraz likwidacja hurtowni znajdujących się w  rękach prywatnych36. W  Poznaniu jednym z widocznych tego przejawów było rozpoczęcie budowy domu towa- rowego przy ul. Mielżyńskiego, zwanego później przez mieszkańców miasta 32 aPP, KW PPR, sygn. 222, Monitum do powiatowych rad związków zawodowych z 9 iii 1948 r., k. 100. 33 D. Klincewicz, Sklep za zapalniczkę i talię kart, KMP, 1995/3, s. 75. 34 zob. Dz.U. RP, nr 45 z 1949 r., poz. 333. 35 aPP, iPH, sygn. 1644, Protokół z posiedzenia z 10 Xii 1949 r., k. 114. 36 stosunek władz do hurtowni prywatnych został przedstawiony znacznie wcześniej, na długo przed ogłoszeniem „bitwy o handel”. Podczas konferencji zorganizowanej przez H. Minca 1 ii 1947 r. z udzia- łem przedstawicieli handlu prywatnego (również z Wielkopolski) padły z jego strony następujące uwagi: „nie ma ze strony Rządu wrogości w stosunku do hurtu prywatnego. ale Rząd hurtu dzisiejszego nie może traktować jako czynnika zdrowego i doskonałego, bowiem zbyt wiele w nim usterek i niedociągnięć. W jego dzisiejszych formach hurtu prywatnego nie popieramy, nie będziemy popierać”. Minc odniósł się także do innych spraw istotnych z punktu widzenia inicjatywy prywatnej. Jak swoiste memento dla ich przedstawicieli zabrzmiały jego słowa, że „jednak nie wszyscy zdają sobie z tego sprawę, iż to, co się doko- nuje u nas w Polsce, jest rewolucją. a choć rewolucja ta ma przebieg łagodny, to jednak zapewnianie sek- torowi prywatnemu jego pozycji nie jest rzeczą łatwą, koła rządowe mają tutaj niejedną trudność do prze- łamania”. zob. tamże, sygn. 1630, Protokół z trzeciej konferencji u min. H. Minca, 1 ii 1947 r., k. 122–125. Krzysztof stryjkowski 116 „okrąglakiem”. inwestycję nadzorował Powszechny Dom towarowy z  sie- dzibą przy placu Wolności 17. Jego dyrektorem w 1948 roku był Józef Broda, członek delegatury Komisji specjalnej w Poznaniu37. W 1949 roku rozpoczęto proces przekazywania lokali handlowych znajdu- jących się dotychczas w  rękach prywatnych na rzecz przedsiębiorstwa Miejski Handel Detaliczny. „zdobycznych” lokali, wobec likwidacji wielu sklepów dopro- wadzonych do ruiny, było całkiem sporo. Przedsiębiorstwo MHD było przy tym dosyć wybredne, interesowały je bowiem przede wszystkim „lokale handlowe spo- śród sklepów likwidujących się, a odpowiadających warunkom postawionym”38. Ł. Kaniewski tak relacjonował ten proces: „Przyszło MHD […] i powiedziano mi: »My tę firmę zabieramy. Będziemy mieć tu swój sklep detaliczny i prywaciarz nam tu niepotrzebny«”39. inny właściciel pozbawiany dotychczasowego miejsca pracy zobowiązany został, aby „wyniósł się ze sklepu dobrowolnie, bo inaczej zosta- nie usunięty siłą, i to na swój koszt. Mógł się odwoływać w ciągu tygodnia, ale i tak eksmisja zostałaby przeprowadzona ze względu na ważny interes publicz- ny”40. Według planów przyjętych przez władze miasta Poznania w ramach sieci MHD w 1950 roku zamierzano uruchomić 60 sklepów branży spożywczej, z czego w pierwszym kwartale tegoż roku uruchomiono zaledwie trzy41. W ramach dru- giego przedsiębiorstwa miejskiego MHD artykułami Przemysłowymi do 31 marca 1950 roku uruchomiono 13 sklepów i planowano otwarcie kolejnych 53 placówek handlowych tej branży42. Jak wyglądały zgłoszenia domagające się przeprowadzenia kontroli sklepu lub punktu przetwórstwa żywności? zachował się wniosek w tej sprawie dotyczący jednego ze sklepów wędliniarskich w Poznaniu. Jego autorka pisała: „zbierając pewne argumenty obwiniające ob. Paula – mistrza rzeźnickiego i właściciela sklepu rzeźnickiego w Poznaniu przy ul. Palacza 85 a zamieszkałego w Poznaniu przy ul. Promienistej 94, doszłam do wniosku że ob. Paul nie zaopatruje swych klienteli w tłuszcz i mięso jak należy, a tylko sprzedaje pobocznie to jest w dni które jest niedozwolona sprzedaż mięsa itp. Mając na uwadze dobro świata pracy, uważam za stosowne donieść Komisji specjalnej o nietaktownym postępowaniu w/w. gdyż już wczesnym rankiem zauważyć można jak wszędzie masę ludzi wyczekującą na sprzedaż towaru, lecz gdy przyjdzie godzina sprzedaży to wyczekującej ludno- ści dostaje się ochłapy i resztki towaru którego nie sprzedał w piątek wieczorem 37 Co ciekawe, jego udział po „właściwej stronie bitwy o handel” nie pomógł mu, gdy w 1949 r. został skazany na dziesięć lat więzienia „za działalność na szkodę PDt i szerokich mas pracujących”. zob. „Głos Wielkopolski” nr 176 z 29 Vi 1949 r. 38 aPP, iPH, sygn. 1644, Protokół z posiedzenia z 10 Xii 1949 r., k. 108. 39 P. Bojarski, dz. cyt., s. 21. 40 s. szczęsny, Niegładkie dzieje kupca bławatnego, KMP, 1995/3, s. 64. 41 aPP, zarząd Miejski stołecznego miasta Poznania, sygn. 6, Plan sieci sklepów detalicznych MHD arty- kułami spożywczymi na okres do 31 iii 1950 r., k. 19. Dyrektorem przedsiębiorstwa MHD artykułami spożywczymi mianowano Władysława Persa. zob. tamże, Protokół z posiedzenia Kolegium zarządu Miej- skiego z 14 i 1950 r., k. 12v. 42 aPP, zarząd Miejski stołecznego miasta Poznania, sygn. 6, Plan sieci sklepów detalicznych MHD artyku- łami Przemysłowymi na okres do 31 iii 1950 r., k. 13–14. Dyrektorem przedsiębiorstwa mianowano Kazi- mierza zdunka. zob. tamże, Protokół z posiedzenia Kolegium zarządu Miejskiego z 14 i 1950 r., k. 12v. „Bitwa o handel” w Poznaniu 117 za dobrą opłatą. Wobec powyższego uważam że należałoby ukrócić samowolę takiego dorobkiewicza, a chcąc zasięgnąć bliższych informacji, proszę się zwró- cić do mieszkańców domu, przy ul. Palacza 85 a mianowicie do ob. zbierskiej zofii (i  piętro) która może dać bliższe wyjaśnienie dot. wspomnianego osoby jak również może powyższe poświadczyć wiele innych mieszkańców ul. Palacza. sądząc iż sprawa ta nie pójdzie w  zapomnienie pozostaje /adamczykowa Bronisława/ Pracowniczka Kom. Wojewódzkiego Polskiej Partii Robotniczej, Wydział zawodowy”. adnotacja na cytowanym piśmie – „zastosowano represje” – wskazuje, że adresat niniejszego listu nie pozostawił pisma bez dalszego biegu43. z powodu braku dokumentów nie wiadomo, jak został potraktowany właściciel tego sklepu i jakie konkretne szykany stały się jego udziałem. Jego los nie odbiegał zapewne od przypadku 74-letniego Michała Gronostaja, właściciela sklepu spo- żywczego, zamieszkałego przy ul. Kolejowej. za rzekome ukrycie masła dostar- czonego do sprzedaży przez mleczarnię został on ukarany grzywną w wysokości 20 tys. zł. W odwołaniu kierowanym do Delegatury Komisji specjalnej w Poznaniu właściciel sklepu pisał: „nie handlowałem w sposób nieuczciwy, godzący w jaki- kolwiek sposób w dzisiejszy ustrój gospodarczy. zaręczamy, ja i moja żona, że nie posiadamy choćby skromnych oszczędności, a nałożoną grzywnę w wysoko- ści 20.000 zł nie będziemy w stanie zapłacić nawet do końca naszego życia. o ile chodzi o czyn, który wydał się członkom Delegatury podejrzany, to podtrzymuję moje wyjaśnienia do protokołu z tym, że do winy absolutnie się nie przyznaję, gdyż – jak już zaznaczyłem – nie popełniłem jakiegokolwiek karygodnego czynu tak w dniu 31.8.48 r., jak i przez nasze całe życie. Podtrzymuję w dalszym ciągu moje zeznanie, jak następuje: Dnia 31.8.48 r. około godz. 5-tej rano dostarczyła Mleczarnia szwajcarska Poznań, ul. Kolejowa 57, mleko oraz 1,5 kg masła mle- czarskiego. Ponieważ przez dłuższy okres czasu nie miałem masła w sprzedaży, udałem się do w pobliżu położonej mleczarni celem dowiedzenia się o cenie deta- licznej masła. W tym czasie pozostawiłem w sklepie moją żonę. około godz. 9-tej przybyli członkowie Delegatury, którym na zapytanie żona moja oświadczyła, jak wyżej podałem. Członkom Delegatury wyjaśnienie to nie wystarczało, gdyż masło nie było wyłożone na bufecie, a znajdowało się pod bufetem. Rachunek za mleko i masło inkasuje woźnica mleczarni dopiero w drodze powrotnej tj. dopiero około godz. 11-tej przed południem. Dokładność moja w wszelkich poczynaniach, jak również uczciwość w stosunku do konsumenta nie może być uważana za kary- godną. zresztą masło to znajdowało się w samym sklepie sprzedaży – a może warunki higieniczne nie pozwalały, aby znajdowało się na bufecie. Czy nie nale- żało między innymi przyjąć okoliczność, że masło to w tak małej ilości przezna- czone było dla klientów – robotników o tak licznej rodzinie jaką się my poszczycić możemy, dalej gdybyśmy wyłożyli masło na bufet z chwilą otwarcia sklepu (rano o godzinie 7-mej) mogłoby się dostać w ręce pierwszych klientów powracających z nocnej libacji przy okazji zakupu wody sodowej”44. W  1949  roku miało miejsce apogeum działań wymierzonych przeciwko poznańskim kupcom. Równocześnie uznano wówczas, że udało się zrealizować 43 aPP, KW PPR, sygn. 222, Pismo do Komisji specjalnej z 3 Xi 1948 r., k. 164. 44 tamże, odwołanie M. Gronostaja do Delegatury Komisji specjalnej w Poznaniu z 8 Xi 1948 r., k. 167. Krzysztof stryjkowski 118 większość zasadniczych celów przyświecających wojnie wytoczonej tej części prywatnych przedsiębiorców. tych, którzy pozostali jeszcze na rynku, nadal jed- nak gnębiono i  poddawano różnym restrykcjom. swoją drogą przedstawiciele tej grupy stanowili około 70 proc. wszystkich osób ukaranych przez Delegaturę Komisji specjalnej w Poznaniu. takie dane wykazywano np. w jej sprawozdaniu za styczeń 1951 roku45. Po wygranej „bitwie” nadszedł czas, aby odznaczyć szczególnie zasłużonych w „walce”. Według „Głosu Wielkopolskiego” należeli do nich pracownicy Urzędu Wojewódzkiego w Poznaniu oraz Urzędu Miejskiego. tytuł notatki nie pozosta- wiał wątpliwości i informował o osiągniętym zwycięstwie. Brzmiał on bowiem: Za  wygranie „bitwy o  handel” Krzyże Zasługi46. nieomalże do rangi symbolu urasta, że nieco wcześniej rozpoczęto śledztwo przeciwko jednemu z najwybit- niejszych przedstawicieli poznańskiego kupiectwa, a  zarazem prezesowi izby Przemysłowo-Handlowej w  Poznaniu stefanowi Kałamajskiemu. Jemu właśnie oraz współoskarżonemu stefanowi Piechockiemu47, byłemu ministrowi sprawie- dliwości i notariuszowi, zarzucono próbę przekupstwa. Miało dojść do niej na przełomie lat 1946/1947. oskarżeni wręczyli rzekomo kwotę 150 tys. zł kierow- nikowi firmy stomil w zamian za obietnicę zakupu przez nią posesji należącej do Kałamajskiego, a położonej obok działki stomilu. natomiast według wyjaśnień oskarżonych wręczona suma była zaliczką na zakup opon samochodowych48. Prowadzone śledztwo oraz poważna choroba przyczyniły się do przedwczesnej śmierci Kałamajskiego 15 grudnia 1949 roku49. Wygranie …bitwy o  handel” i  zwiększenie liczby sklepów należących do państwowych oraz spółdzielczych przedsiębiorstw szybko wyzwoliło nowe pro- blemy. należało do nich m.in. „kumoterstwo”. Podczas posiedzenia Miejskiej Rady narodowej w Poznaniu 20 grudnia 1949 roku jedna z radnych podniosła, że „napiętnowania godnym jest kumoterstwo kierowników spółdzielni, u których niektóre paniusie cieszą się wielkimi względami i tylko spojrzenie na kierownika wystarczy, że zostaną natychmiast obsłużone i całkowicie zaopatrzone, natomiast świat pracy i członkowie spółdzielni nie mogą korzystać z dobrodziejstw spół- dzielni. zaleca się również częste zmiany kierowników spółdzielni na inne dziel- nice, tym samym uniknie się zżycia z danym środowiskiem”50. 45 aPP, KsDP, sygn. 119, sprawozdanie za styczeń 1951 r., k. 84. 46 „Głos Wielkopolski” nr 124 z 7 V1949 r. 47 http://www.ipsb.nina.gov.pl/a/biografia/stefan-piechocki [dostęp: 22 Viii 2017]. 48 „Głos Wielkopolski” nr 130 z 13 V 1949 r. 49 ostatnie posiedzenie Prezydium iPH z udziałem chorego prezesa Kałamajskiego odbyło się w jego domu w Mosinie. Podczas spotkania poinformował on zebranych o rezygnacji ze swojej funkcji. Wg zapisu pro- tokołu: „Prezes Kałamajski, poinformowawszy zebranych w krótkich słowach o toczącym się przeciwko niemu śledztwie, zakomunikował Prezydium, że jakkolwiek nie poczuwa się do winy, to jednakże uważa za wskazane zrezygnowanie z godności prezesa izby Przemysłowo-Handlowej w Poznaniu, tym bardziej że stan jego zdrowia nie pozwoliłby mu w niedalekiej przyszłości przejąć rzeczywistych funkcji prezesa izby, co dla niej nie jest pożądane”. zob. aPP, iPH, sygn. 1644, Protokół z posiedzenia z 2 iV 1949 r., k. 57; tamże, Protokół z posiedzenia z 16 Xii 1949 r., k. 115. 50 aPP, Miejska Rada narodowa w Poznaniu, sygn. 20, Protokół z posiedzenia z 20 Xii 1949 r., k. 375v. „Bitwa o handel” w Poznaniu 119 nie ulega wątpliwości, że „bitwa o handel” to tylko fragment długiej wojny, która została wytoczona całej prywatnej inicjatywie przez władze powojennej Polski. zapoczątkowano ją w obawie przed możliwością odrodzenia się stosun- ków kapitalistycznych, przede wszystkim ze względów ideologicznych. W dłuż- szej perspektywie wojna została przez władzę przegrana. trudno jednak szukać wygranych po drugiej stronie, w jej trakcie zniszczono wszak dużą część poznań- skiego kupiectwa. inną jego część skutecznie zniechęcono do prowadzenia dzia- łalności gospodarczej na większą skalę. Przez wiele następnych lat uspołecznienie i upaństwowienie handlu w drodze „bitwy” kojarzono z „pobojowiskiem”, do któ- rego przyrównywano ciągły brak towarów oraz specyficzny sposób ich „podla- dowej” dystrybucji. nie zaprzątano sobie przy tym głowy naturalną wydawałoby się konstatacją, że wpływ przedsiębiorstw handlowych, bez względu na ich struk- turę własnościową, na braki towarów na rynku był w zasadzie żaden. Wina leżała przede wszystkim w systemie, który zwany był słusznie „gospodarką niedoborów”, a  zasłużył sobie na to ciągłym niedomaganiem zarówno w  zakresie produkcji wielu artykułów, jak i zaspokajania potrzeb społeczeństwa nawet w odniesieniu do produktów pierwszej potrzeby. Jest jeszcze jeden ważny aspekt związany z orga- nizacją handlu w powojennej Polsce i walką z jego prywatną częścią. niektórzy z nielicznych przedstawicieli prywatnego handlu, którym udało się ocalić swoje sklepy, przyznawali po latach, jak z. Dąbrowski: „Żeby przetrwać, trzeba było oszukiwać. Kupowaliśmy i sprzedawaliśmy bez rachunku. Gdybym przyznał się do prawdziwego obrotu, zbankrutowałbym”51. to demoralizujące wyznanie należy także dodać do wysokich kosztów „bitwy o handel”. 51 M. Wyszyńska, dz. cyt., s. 56. 120 Filip schmidt, Marta skowrońska My, poznańscy mieszczanie Style życia poznaniaków w średnim wieku i dyskusja nad nowym i starym mieszczaństwem Jak żyją na co dzień poznańscy mieszczanie? odpowiedzi szukaliśmy w bada- niach wykonanych jesienią 2014 roku na potrzeby programu „My, mieszczanie”, realizowanego przez Centrum Kultury zamek w Poznaniu i tomasza Platę. Kim jednak są mieszczanie? zadanie okazało się trudne, ponieważ to słowo rzadko uży- wane w języku potocznym, trącące archaizmem i mające niejednoznaczne konota- cje. z jednej strony, mieszczaństwo opisywano w kontekście nowoczesności i urbani- zacji jako kategorię kluczową dla rozwoju przedsiębiorczości i kapitalizmu. z drugiej strony, mieszczanie doczekali się krytyki, przede wszystkim z perspektywy kulturo- wej awangardy („burżujstwo”, „kołtuneria”, „dulszczyzna”). Mówiąc „mieszczanie”, odwołujemy się zwykle do takich właśnie klisz oraz historycznych podziałów i zasad, które wydają się opisywać nieistniejący już świat. Jak dopasować je do współczesnych realiów? i czego dowiemy się wówczas o poznańskim mieszczaństwie? Trzeci stan Historycznie mieszczanie to przede wszystkim „trzeci stan”: funkcjonalny kom- ponent społeczeństwa feudalnego, obok chłopstwa i szlachty; obywatele miast cie- szący się w ich murach pełnią praw obywatelskich oraz przynależnymi miastom przywilejami, których cechował odmienny sposób bycia. Jaki? Maria ossowska, nawiązując do Franklina i Defoe, wskazuje na pracowitość, dotrzymywanie umów, oszczędność (ciułanie, unikanie nadmiernych wydatków, niemarnotrawienie), ostrożność, uczciwość i  cierpliwość, a  także ograniczenie rozrywek i  uciech do „rozkoszy życia rodzinnego”1. tego typu uogólnienia bywają jednak ryzykowne. Po pierwsze, przesłaniają one fakt silnego wewnętrznego zróżnicowania mieszczań- stwa (np. na patrycjat, pospólstwo, plebs oraz ludzi luźnych, albo też: drobnomiesz- czaństwo, inteligencję i burżuazję), po drugie – różnice między charakterem i rolą miast usytuowanych w różnych krajach i regionach. Kategoria mieszczaństwa doty- czy głównie, jeśli nie wyłącznie, tradycji i realiów zachodu. W Polsce mieszczaństwo nie miało szansy w pełni się rozwinąć na skutek jej peryferyjnej pozycji w światowym układzie sił i wpływów, wynikającej z tego odmienności rozwojowej oraz w wyniku ii wojny światowej. ten problem w ostatnich latach był intensywnie eksplorowany2. 1 M. ossowska, Moralność mieszczańska, Łódź 1956, s. 148. 2 zob. np. J. sowa, Fantomowe ciało króla. Peryferyjne zmagania z nowoczesną formą, Kraków 2011; P. Czapliń- ski, Resztki nowoczesności: dwa studia o literaturze i życiu; a. Leder, Prześniona rewolucja. Ćwiczenie z logiki historycznej, Warszawa 2014. My, poznańscy mieszczanie 121 autorzy programu „My, mieszczanie” wysunęli jednak tezę, że mieszczaństwo to obecnie w  Polsce „formacja dominująca”. sensem projektu i  naszych badań miało być wypełnienie luki pomiędzy tym, jak istotna jest kategoria mieszczań- stwa, a jak mało się o niej mówi i jak mało się ją rozumie. skąd teza o dominacji mieszczaństwa? sądzimy, że po pierwsze – z utożsamiania mieszczaństwa z klasą średnią, z którą wielkie nadzieje wiązano po transformacji ustrojowej, z niecier- pliwością oczekując jej pojawienia się i rozwoju. Program „My, mieszczanie” wpi- sywał się jednocześnie w trwającą od lat dekonstrukcję kategorii „klasy średniej”, atakowanej czy to z perspektywy inteligenckiej, za jej nuworyszostwo i zapatrzenie w zachód3, czy to z perspektyw lewicowych i nowych ruchów miejskich – za ego- izm i krótkowzroczność4, czy wreszcie z perspektywy historycznej – za wyparcie swoich korzeni i życie w świecie fantazmatów5. Klasa średnia to pojęcie równie wieloznaczne, co mieszczaństwo. najczęściej wyznacza się ją w oparciu o kombinacje różnych wyznaczników tej kategorii, takich jak stratyfikacja ekonomiczna, odrębne interesy, świadomość klasowa i/lub odręb- ność wyrażająca się w obyczajach i sposobie życia. Czy mieszczaństwo to klasa śred- nia? Dyskusjom na ten temat, toczącym się także przy okazji projektu „My, mieszcza- nie” i książki Ledera6, można by poświęcić osobne opracowanie. na potrzeby badań ograniczyliśmy się więc do założenia, że interesują nas poznaniacy o zróżnicowanym kapitale ekonomicznym i kulturowym, z pominięciem biegunów – osób o szczegól- nie niskich i wysokich zasobach obu typów. interesował nas przede wszystkim ich styl życia – typowe sposoby myślenia i działania oraz ich konfiguracje. W przeszło- ści nieraz usiłowano je rekonstruować w odniesieniu do naszego kraju lub innych miast. Przykładowo badacze z zespołu andrzeja sicińskiego odnajdywali w bada- niach prowadzonych w latach 70. XX wieku styl życia, który nazwali neomieszczań- skim i który obejmował cechy znane nam z potocznych skojarzeń z pojęciem miesz- czaństwa i drobnomieszczaństwa. Część z nich powtarza się też w głośnej koncepcji Pierre’a Bourdieu7, opartej na badaniach wykonanych w latach 60. i 70. we Francji i używanej także do charakterystyki polskiego społeczeństwa8. Czy są one aktualne? Mieszczański Poznań? Projektowi „My, mieszczanie” towarzyszyło jeszcze jedno założenie: że „mieszczaństwo to bezsprzecznie poznański fenomen”. istnieją przesłanki dla takiej tezy. Po pierwsze – w zamierzchłej historii Poznania, który na przełomie 3 Por. t. zarycki, W  poszukiwaniu użytecznej przeszłości. Skąd wywodzi się polska klasa średnia, „Res Publica nowa” 2012, nr 18, s. 23–27. 4 Por. K. nawratek, Mieszczaństwo to sposób życia w mieście, „Res Publica nowa” 2012, nr 18, s. 41–42; L. Mergler, Sukces, kryzys i bunt poznańskich mieszczan, tamże, s. 43–45. 5 a. Leder, dz. cyt. 6 zob. np. J. sowa, Wokół „Prześnionej rewolucji”, „Le Monde diplomatique” Vi 2014, http://monde-diplo- matique.pl/LMD100/index.php?id=1_5, por. E. Guderian-Czaplińska, My? Mieszczanie?, „Didaskalia” 2015, nr 15, s. 32–39. 7 P. Bourdieu, Dystynkcja. Społeczna krytyka władzy sądzenia, Warszawa 2005. 8 M. Gdula, P. sadura, Style życia jako rywalizujące uniwersalności [w:] Style życia i  porządek klasowy w Polsce, Warszawa 2012, s. 15–70. Filip schmidt, Marta skowrońska 122 XV i XVi wieku był jednym z zaledwie sześciu polskich miast, którego kontakty handlowe sięgały krajów europejskiego rdzenia, rozciągając się na ok. 3 tys. km9. Po drugie – we wpływach kultury niemieckiej, z dużym znaczeniem ośrodków miejskich w jej obrębie oraz w kompozycji społecznej Poznania10. W międzywoj- niu wielcy kapitaliści stanowili tu bardzo nieliczne środowisko, w przeciwieństwie do tysięcy drobnych przedsiębiorców, a  miejscowe drobnomieszczaństwo było środowiskiem o najdynamiczniejszej skali rozwoju11. Poznań był wówczas uwa- żany za miasto duże, ładne, czyste, zielone, dobrze zagospodarowane, zamożne, a jednocześnie prowincjonalne, pozbawione atrybutów wielkich ośrodków, „wyci- szone, pulsujące spokojnym, ale pracowitym życiem”12. W swoich wspomnieniach cudzoziemcy zwracali uwagę na to, że pieniądz był tutaj bardzo ważnym mierni- kiem wartości, również gdy chodzi o twórczość artystyczną i kulturalną; że życie towarzyskie było na ogół ograniczone do wąskich kręgów rodziny i organizacji zawodowej oraz że mieszkańców cechowała pracowitość, precyzja i  zdolności organizacyjne. sobotnie popołudnie poznańscy mieszczanie spędzali na spotka- niach towarzyskich, wycieczkach za miasto i majówkach w Puszczykowie, a po niedzielnej mszy – spacerowali po placu Wolności. a jak dziś wyglądają aspiracje, domy i czas wolny poznaniaków? Metodologia badań Uznaliśmy, że rysują się przed nami dwie drogi. Pierwsza polegałaby na bada- niu jakiejś ściśle zdefiniowanej kategorii społecznej, np. drobnomieszczaństwa, z  odwołaniem się do pojęć, które wyrosły na gruncie odmiennych warunków historycznych. Druga i przyjęta przez nas strategia polegała na badaniu szerokiej, zróżnicowanej grupy obecnych mieszkańców Poznania, przy założeniu, że kate- gorii mieszczaństwa nie da się przełożyć na dzisiejsze realia. Uznaliśmy, że cechy wspólne, które powinni podzielać badani, to, poza miejscem zamieszkania, sytu- acja biograficzna: wszyscy rozmówcy mieli 25–45 lat i minimum jedno dziecko, a więc znajdowali się najczęściej na etapie życiowej stabilizacji. zadbaliśmy nato- miast o  to, aby różnili się kapitałem ekonomicznym oraz kulturowym, w  tym przede wszystkim poziomem i profilem wykształcenia, a także światopoglądem, od liberalizmu po konserwatyzm. Do badań włączyliśmy też kilka osób mieszka- jących tuż pod Poznaniem – w jego sypialniach. Przeprowadziliśmy łącznie 22 wywiady, poszukując odpowiedzi na dwa pyta- nia: jakie typy stylów życia reprezentują nasi rozmówcy oraz czy kategoria „miesz- czaństwa” i miasta jest obecna w ich świadomości i autodefinicjach. skupiliśmy się na obyczajach i praktykach z zakresu życia codziennego. Badania miały charak- ter eksploracyjny i jakościowy. nie można na ich podstawie oszacować częstości występowania poszczególnych zjawisk ani stwierdzić, że wyczerpują one paletę 9 M. Bogucka, H. samsonowicz, Dzieje miast i mieszczaństwa w Polsce przedrozbiorowej, Wrocław 1986, s. 113–119. 10 Por. L. Mergler, dz. cyt., s. 44. 11 zob. Dzieje Poznania w latach 1793–1945, t. ii, cz. 2, 1918–1945, red. J. topolski, L. trzeciakowski, Warszawa 1998. 12 tamże, s. 1049. My, poznańscy mieszczanie 123 zachowań obecnych wśród poznańskich mieszczan. Wymagałoby to dalszych badań, zarówno jakościowych, jak i ilościowych. Mieszczanin w świadomości mieszczan: poznaniaków definicje mieszczaństwa niejednoznaczność terminu „mieszczaństwo” i rzadka obecność tego słowa w codziennych narracjach miały swoje odzwierciedlenie w prowadzonych przez nas badaniach. Część rozmówców nie tylko nie była pewna znaczenia tego ter- minu, ale i nie miała z nim właściwie żadnych skojarzeń. Definicje podane przez pozostałych rozmówców można podzielić na cztery rodzaje. 1. Mieszczańskość widziana z góry: dulszczyzna Literacka krytyka kołtunerii, symbolizowana przez postać anieli Dulskiej, jest wciąż żywo obecna w świadomości naszych rozmówców. skojarzenia z „dulszczy- zną” łączą się przede wszystkim z (1) zamknięciem w domu – izolacją od świata, (2) zamknięciem poznawczym, (3) zewnątrzsterownością. tego typu perspektywa myślenia o mieszczaństwie wydaje się typowa zwłaszcza dla dyskursu inteligenc- kiego oraz tego bliskiego współczesnym ruchom miejskim. Wyraża ona punkt widzenia „wyższej klasy średniej”. Mieszczański? No w tym odbieram jakąś taką [myśli] dezaprobatę, jak ktoś tak określa kogoś. I chyba tak bym to odebrał, że […] ktoś mi zarzuca wąskie horyzonty, dbanie o swój interes tylko i nie patrzę szerzej na świat. Mieszczanie… no ogólnie pierwsze skojarzenie jest bardzo negatywne, dulszczyzna, hipokryzja moralna, […] same jakieś takie wartości, no, stricte materialne […]. […] to jest takie obciachowe, nie? Mieszczanie. 2. Mieszczańskość widziana z dołu: zadzieranie nosa Krytyka mieszczaństwa jako kołtunerii była zawsze bliska środowiskom inte- ligenckim i awangardowym. tymczasem kiedy na te same cechy spojrzeć z innego szczebla struktury społecznej, dostrzeżemy w nich zupełnie coś innego: raczej nad- mierne eksponowanie swojej społecznej pozycji lub aspiracji – „zadzieranie nosa”. tak wygląda mieszczaństwo, kiedy spojrzeć na nie z pozycji klasy ludowej, a nie elit kultu- rowych: kojarzy się ono z „lepszym państwem”, „szlachtą”, osobami „wywyższającymi się”. tego typu opinię spotykaliśmy zwłaszcza u osób o niższym kapitale kulturowym. Dla mnie to takie ujemne, trochę takie obrażające; mieszczuch, czyli o, ty już z każdym nie usiądziesz […], na przykład nie będę się zadawać z tym, który pochodzi tam z małej miejscowości, czy coś. Mieszczanin to takie bardziej szlacheckie [śmiech]. Mieszczanie mi się zawsze kojarzyli z wywyższaniem się trochę. Filip schmidt, Marta skowrońska 124 3. Mieszczaństwo z prawa: tęsknota za stabilnością lub pochwała własnego interesu Między pejoratywnymi skojarzeniami z jednej strony z dulszczyzną i kołtune- rią, a z drugiej – ze snobizmem i zadzieraniem nosa odnajdziemy dyskurs, w któ- rym mieszczańskość jest wartością. niektórzy z naszych rozmówców wskazywali mianowicie na pozytywną rolę, jaką pełni mieszczaństwo w tworzeniu miejskiej tradycji, ciągłości, stabilności kulturowej, ekonomicznej i społecznej, a także – w budowaniu dobrobytu poprzez indywidualną przedsiębiorczość. […] to jest dobre określenie, czyli, no, budujące, no, takie korzenie […] mieszczaństwo jest istotną warstwą społeczną dla nas, budującą stabilność, i  mieszczaństwo też oznacza ciągłość taką historyczno- -społeczną. […] Mieszczaństwo kojarzy mi się [niezrozumiałe] też z pewną zamożnością, stabilnością. Mieszczanin to ktoś, kto dba przede wszystkim o  swój interes. Tak postrzegam takie mieszczaństwo. I Poznań jest chyba tego takim przy- kładem, że dzięki temu dbaniu o własny interes on był taki, tak zawsze dobrze się miewał. […] W sprawy społeczności się nie angażuję. 4. Mieszczaństwo z lewa: aktywność i miastotwórczość Drugim sposobem myślenia przełamującym oś rozciągającą się między elita- rystyczną a ludową krytyką mieszczaństwa jest nieszukanie w nim ciągłości, ostoi, pomnażania dobrobytu czy słodkich rytuałów, lecz potencjału do pracy na rzecz miejskości jako wspólnej wartości. Myślenie o mieście ulega w ostatnich latach szybkim przemianom; rozwijają się tzw. ruchy miejskie i dyskutuje się o wyłania- niu się „nowego mieszczaństwa”13. W ten nurt myślenia wpisuje się rozumienie mieszczaństwa jako postawy aktywnej, obywatelskiej, nakierowanej na dobro wspólne – w kontraście do charakterystycznego dla dulszczyzny „własnego inte- resu” i „świętego spokoju”14. Takie inicjatywy mieszkańców są, też na przykład ten orlik powstał […] po prostu naprawdę ludzie się starali i zebrali też właśnie podpisy […] to jest to, co ja właśnie lubię, niektórzy to nazywają społeczeń- stwem obywatelskim, a ja to nazywam mieszczaństwem. Czyli po pro- stu dbanie o […] własną społeczność, nie tylko o siebie […]. Style życia poznańskich mieszczan analizując zebrany materiał, skupialiśmy się nie tyle na szczegółowej treści praktyk poznaniaków, ile na ich formie: tym, co powtarza się w różnych wypo- wiedziach i zachowaniach oraz stanowi ich najważniejszy wspólny mianownik. 13 np. P. Kubicki, Nowi mieszczanie w nowej Polsce, Warszawa 2011. 14 Por. K. nawratek, dz. cyt., L. Mergler, dz. cyt. My, poznańscy mieszczanie 125 szukaliśmy ich motywów przewodnich15 oraz elementów habitusu16, a więc pod- stawowych narzędzi poznawczych, przy pomocy których nasi rozmówcy redu- kują złożoność otaczającego ich świata; oceniają, czego warto, a czego nie warto doświadczyć; co lubią, a co nie jest dla nich; jak należy, a jak nie należy postępo- wać. Wyróżniliśmy pięć tego typu mianowników – stylów myślenia i działania. Podkreślmy: są to style oraz typy idealne – style życia, nie zaś ludzie z krwi i kości. Po pierwsze, niektórym z naszych rozmówców blisko jest do jednego ze stylów, innym – do dwóch lub trzech, niektórzy zaś krążą na przemian między jednym a drugim. Po drugie, style opisują powtarzające się cechy myślenia i zachowania, pomijając indywidualne zróżnicowania i  detale. Po trzecie, są to często klisze i hasła służące nie zdefiniowaniu tego, kim się jest, ale tego, kim się nie jest lub jak nie chce się być postrzeganym. 1. „Nie zadzierać nosa” Dominującą zasadą tego stylu jest swojskość: ceni się swobodę, szczerość, „bycie sobą” i niewstydzenie się tego, kim się jest, oraz praktyczność. Krytykuje się zaś aspirowanie do bycia lepszym, sztywne formy zachowań, udawanie kogoś, kim się nie jest. oto przykłady wypowiedzi bliskich takiemu sposobowi myślenia, dotyczące optymalnego miejsca zamieszkania oraz wyposażenia wnętrza: Ankieter/ka: A na przykład jakiś elegancki apartamentowiec z por- tierem na dole? Respondent/ka: Eee, bo to już jest dla mnie bułka przez bibułkę, nie. Nie, nie, nie, nie. Wiesz co, te komody, no to nie, za sztywno. […] To jest też tak: bułkę przez bibułkę. Za sztywno, wiesz. A niektórzy ludzie mają dwie zastawy… albo sztućce przeznaczone na jakby od święta albo dla gości czy tam na jakieś okazje i takie na co dzień. Czy u was też tak jest? Nie? Nieee, wszystko razem do kupy. Od święta to my kupujemy widelczyki plastikowe na grilla. […] Czasami jak się tyle wszystkiego zjedzie, to mówię: sruuu, papierowe talerzyki czy coś. Niby zmywarka pozmywa, ale tak to wiesz, do wora człowiek zgarnie i tyle, nie? zidentyfikowane przez nas style wyraźnie widać w dziedzinie kulinariów. nie zadzierać nosa oznacza preferować jedzenie sycące nad pięknie podanym, trady- cyjne nad nowoczesnym, sprawdzone nad nieznanym. […] ja nie jestem z tych, co kupują te przyprawy, te jakieś nowości albo te takie, co to pięknie wygląda, a tak naprawdę ani nie smakuje, ani się 15 M. Krajewski, Motywy przewodnie [w:] Wyobraźnia społeczna. Horyzonty – źródło – dynamika, Poznań 2008, s. 429–459. 16 P. Bourdieu, dz. cyt. Filip schmidt, Marta skowrońska 126 tym najeść nie idzie – to nie. Ja raczej tradycyjnie, normalnie, zwykle. Po staremu, nie? […] pęczak mi się kojarzy z łowieniem ryb, bo mój tata jest zapalonym wędkarzem i ten pęczak raczej nie [śmiech]. Tym to bym się raczej nie najadła. A kaczkę? Nie przepadam za kaczką, mało jest w niej mięsa. Czasem kombinuję, robię jakieś danie na ciepło, ostatnio robiłam kur- czaka z ryżem, no ale mój tata jest tradycjonalistą i tak niespecjalnie mu to podchodziło. Tata musi mieć kiełbasę zwykłą, sałatkę jarzynową, jakieś śledzie najchętniej, ale jakoś tam nie robię bardzo wystawnych przyjęć. Preferowanie tego, co niewyszukane, niewymagające znajomości konwenan- sów, pozwalające ciału na swobodę i relaks, może też przejawiać się w poszukiwa- niu miejsca na wakacyjny wypoczynek. [na wakacjach] to standardowo właśnie plaża. Gdzieś tam obiad i  dzieciaki latają. Zawsze bierzemy jakiś domek i  często jeździmy z moimi rodzicami, nie? […] raczej na luzie, nie? Typowo na luzie. Wygrałam voucher w hotelu w Karpaczu, to był taki lepszy hotel. Teraz byśmy na pewno tam nie pojechali, bo finansowo byśmy nie dali rady. Tam byliśmy trzy noce i fajnie, ale ludzie nie z naszej półki. Czasem nie wiedziałam, jak się zachować, żeby jakiegoś faux pas nie zrobić. Czułam się jak nie na swoim miejscu. niejednej z osób, której szczególnie blisko było do tego stylu myślenia i prak- tyk, słowo mieszczanin okazywało się niewiele mówić – traktowali je często jako archaizm lub synonim mieszkańca miasta. innym kojarzyło się raczej z „lepszym państwem” (zob. „Mieszczańskość widziana z dołu”). 2. Normalność i przewidywalność istotą drugiego z wyodrębnionych przez nas motywów działania jest typowość i norma. Podobnie jak w przypadku „niezadzierania nosa” widoczne jest dążenie do unikania oceny innych i odnajdywanie dobrego samopoczucia w prywatnej, swoj- skiej przestrzeni. o ile jednak „niezadzieranie nosa” łączy się z odrzuceniem aspiracji do „mieszczańskich” form, o tyle w tym przypadku aprobata otoczenia jest istotna. z jednej strony zatem w domu jest najbezpieczniej, bo „nie trzeba się przejmować, że to dziecko coś tam zrzuci albo hałasuje”, ale z drugiej – nawet i ta domowa przystań może stać się elementem społecznej oceny, kiedy wkraczają do niej osoby z zewnątrz: Skrępowana bym była […], bo gdyby ktoś tu wszedł, to mógłby się prze- żegnać lewą ręką, bo tam tornado przeszło, wszystko jest na podłodze. Człowiek jakoś tak ma, że jak przychodzą goście, chce mieć porządek, czysto. My, poznańscy mieszczanie 127 satysfakcja czerpana z wpisania się w społeczną normę ma swój koszt: należy dbać o to, aby nie było wstydu. Jednym z wymiarów społecznej oceny jest przy- kładowo kwestia jedzenia. Posiłki poza domem wiążą się z dodatkową pracą – dbaniem o to, aby dobrze wypaść. No teraz to może wstyd dać dziecku jakieś niezdrowe rzeczy, bo to wygląda, jakby się o nie nie dbało. O zdrowie. No w barze nie, bo nie lubię barów. W jakichś tam restauracjach, na Starym Rynku… w Sfinksie często. No mnie obrzydza, jak ludzie jedzą na ulicy te takie wielkie hamburgery, co im sos bokami leci… Nie, to jest wstyd tak jeść, bo to tak trzeba pożerać… Podobnie jak w przypadku „niezadzierania nosa” silnie wartościowana jest praktyczność, a także trzymanie się sprawdzonych zasad i rytuałów oraz zalicza- nie obowiązkowych punktów dnia. niedzielę wypełniają rytualne spotkania z bli- skimi, wizyty w kościołach, spacery po rynku, Cytadeli lub centrum handlowym. Jeśli restauracja, to raczej tradycyjna, znana i funkcjonująca od wielu lat albo taka, która była modna już jakiś czas temu. No, w sobotę i niedzielę zaczynamy od śniadania, kończymy śniada- nie, zbieramy wszystko, chowamy, kto pije kawę, kto herbatkę, następ- nie szykujemy kawę i siedzimy. No, jak skończymy, to jest godzina, nie wiem – dwunasta, pierwsza, idziemy do kościoła. […] trzeba się spieszyć, żeby na 12.30 do kościoła zdążyć. I śniadanie zjeść przed tym. Co się robi w niedzielę? [myśli] Albo, nie wiem, się z sąsiadami spotka, się gdzieś jedzie, nie wiem, albo centrum hand- lowe, albo, jak jest cieplej, no to gdzieś na zewnątrz. Strzeszynek […]. Albo też z rodziną, nie. Jest okazja, żeby pojechać do rodziców prze- cież, nie? […] jak jesteśmy na tym obiedzie w tym „Pekinie”, to przeważnie, jak jest ładnie, to idziemy sobie od razu na Stary Rynek rundę zrobić, jak pogoda pozwala – parę rund, a jak nie – to szybko chociaż, żeby przejść ten Stary Rynek. Kiedy przychodzi czas na oderwanie się od rutyny codzienności i wakacyjny wyjazd, naturalnym wyborem jest miejsce, które nie jest ani za daleko, ani za bli- sko; które nie jest ani zbyt egzotyczne, ani zbyt pospolite; ani zbyt tłoczne, ani oddalone od rozrywek. Nie chciałbym pojechać do Mielna. […] Bo co, no bo na plaży nie ma miejsca. Dużo samochodów, bym się czuł jak w mieście, bo to jest mia- sto. Dużo dyskotek i jeżdżących dyskotek, i szerokich chłopców, no, no to. Filip schmidt, Marta skowrońska 128 [z zagranicznych] to najbliżej ta Chorwacja mi się wydaje, myślę, że nam się uda pojechać. I marzy mi się zimą, jak jest zimno, pojechać w ciepłe miejsce, obojętnie, żeby było słońce i żeby się wygrzać. No nie wiem, no… [myśli] w takich egzotycznych miejscach to pewnie bezpieczniej w hotelu, w Europie to pensjonat, to pewnie też byłoby przyjemniej, tak bardziej by się poczuło klimat miejsca. 3. Nowoczesność i ruch trzeci ze stylów życia mocno różni się od tego omówionego wcześniej, a czasem opiera się wręcz na jego negacji. tym, co przenika różne pragnie- nia, oceny i praktyki, jest w tym wypadku nie zachowawczość, lecz zmiana; nie tradycja, lecz poszukiwanie nowoczesności; nie cieszenie się tym, co jest, lecz orientacja na awans; nie bezruch domowych pieleszy, lecz pozostawa- nie ciągle w  ruchu, doświadczanie i  konsumowanie. to zatem taki sposób myślenia, który bliski jest często wizerunkowi „nowej klasy średniej”, a także Lederowskiej figurze mieszczaństwa jako tych, którzy zorientowani są przede wszystkim na ciągły, stopniowy awans. Ów awans nie jest jednak realizowany poprzez postawienie podmiejskiego domu twierdzy, lecz przede wszystkim – miejską konsumpcję. Gdybym miał tyle pieniędzy, tak zwany „no limit”, pewnie w ogóle bym nie siedział w domu, przychodził tylko na noc, żeby się wyspać, a tak to zaczynałbym dzień od jakiejś tam siłowni, sauna, masaż. Totalny, pełen luz i zero stresu tak naprawdę. Bankowo byśmy tak się realizo- wali i byli poza domem. […] mając mnóstwo pieniędzy i cały dzień do zagospodarowania – bez sensu siedzieć w domu, można gdzieś wyjść, pochodzić. W tego typu konsumpcji kluczowe jest poszukiwanie nowości, bycie na bie- żąco i  poczucie bycia uczestnikiem wydarzeń. Podczas gdy poprzednio oma- wiany styl dążenia do normalności i  przewidywalności opierał się raczej na podążaniu raz wyznaczonymi szlakami (te same restauracje od lat), istotą stylu nowoczesnego jest poznawanie świeżo otwartych knajpek i znajomość trendów. „nowocześni” zamiast do „Pekinu” pójdą więc na symbolizującą europejskie trendy ulicę taczaka. Chodzimy po różnych knajpach, staramy się, jak teraz są różne te, kupony zniżkowe, zwiedzać, poznawać nowe miejsca, tak gdzieś też wyjść po prostu, nie? Później ta „Święta Krowa” powstała, więc dużo takich tych inicja- tyw, chociażby „Targ Śniadaniowy”, który co sobotę i niedzielę hulał. […] tam się zawsze kogoś spotka, więc… no fajnie, że takie rzeczy się dzieją, że można wyjść z domu, nie? My, poznańscy mieszczanie 129 Wiadomo, że jest teraz trend taki, że się otwierają te nowe miej- scówki… Tak jakoś się robi trochę bardziej po europejsku, na tej zasa- dzie, te ulice zaczynają żyć, to jest fajne, że idzie się, szczególnie w taką niedzielę […] Ratajczaka, Taczaka, ławeczki, te sprawy, nie? W momencie, w którym myślimy „nowoczesnością i ruchem”, tym, od czego chcemy się odciąć, są praktyki uchodzące za przestarzałe lub za świadczące o  zamkniętości poznawczej. W  dziedzinie kulinariów to „polskie smaki” lub „kuchnia rodziców”. No zdecydowanie [nasza kuchnia się różni od rodziców]. U mnie jest dużo makaronów, tart, papryki, przypraw. A mama gotuje też tak, mięso, typowe mięso, wieprzowina, karkówka w sosie coś tam, ziemniaki zawsze są na obiad. Moi rodzice zawsze ziemniaki, a nie makaron na przykład. […] na przykład z owocami morza mam tak, że zawsze staram się jeść gdzieś tam na wakacjach i mam duży problem z ośmiornicami […]. My lubimy takie jedzenia, nie zamykamy się w typowo polskiej kuchni, tylko chińczyk, włoskie, coś indyjskiego na przykład. Cieszy nas na przykład, że dzieci coraz częściej zaczynają takie rzeczy jeść. Bo one dzieciństwo spędziłyby najchętniej na samych ziemniakach. W niedzielę nowoczesność i ruch każą szukać coraz to nowych atrakcji oraz miejsc konsumpcji, unikać zaś powielania tego, co już się poznało lub co kojarzy się z wizerunkiem rodzinnej rutyny. […] przecież nie możemy codziennie, to jest co weekend, jeździć w to samo miejsce, trzeba sobie szukać, mamy tu takie piękne otoczenie wokół Poznania, że trzeba sobie szukać nowych atrakcji. Czy puszcza Zielonka, czy… No, ale nie ma tego zwyczaju, że ta sobota czy niedziela to właśnie jest ten rosół z makaronem i na drugie kurczak pieczony, i wszyscy siadamy do stołu, i tak sobie spożywamy. Tylko tak różnie to wychodzi. Czasami jemy w restauracji, czasami jedziemy gdzieś tam do znajo- mych i na przykład z nimi jemy obiad. Tak różnie. omawiany tu sposób myślenia i działania dobrze uwidacznia się też w decy- zjach dotyczących wakacyjnego wypoczynku. Pasują do niego raczej wyjazdy zagraniczne niż krajowe oraz zaliczanie coraz to nowych miejsc, często takich ofe- rujących luksusową konsumpcję. Z takich rzeczy w Europie to może Portugalia nam została, tak w sen- sie małżeńskim, żeby zobaczyć, a gdzieś te najważniejsze miejsca to mamy zjechane. Filip schmidt, Marta skowrońska 130 Dokąd byś pojechała, gdybyś nie miała żadnych ograniczeń finansowych? Nie wiem. Może tam, gdzie jeszcze nie byłam, jakiś Mauritius. Gdzieś, gdzie jest, wiesz, błękitna laguna, Bali. Tam bym mogła pojechać. Cisza, spokój… drineczki… z palemką. Albo do Barcelony. Ważnym elementem „nowoczesności i  ruchu” jest demonstrowanie sobie i innym wysokiego poziomu dochodów, co przejawia się w różnych dziedzinach życia. Jak mówi jedna z osób bliska temu stylowi myślenia: stać mnie na to, żeby mieć panią od sprzątania; mam świadomość, że mogę płacić tej pani i mieć ten kom- fort, że ona to zrobi. 4. Inteligenckość nowoczesna ten styl życia łączy z poprzednim nastawienie na nowe trendy, kosmopoli- tyzm i antykonserwatyzm. odróżniają go natomiast intelektualne aspiracje i chęć odróżnienia się nie tylko od tego, co prymitywne czy zaściankowe, ale też od tego, co pretensjonalne, nieautentyczne oraz antywspólnotowe. z tej perspektywy poprzednio omówione postawy mogą się wydawać nuworyszowskie lub „hipster- skie”. nowoczesna inteligenckość szuka większego zakorzenienia i nie odcina się od lokalności i tradycji. W kontekście wyboru miejsca na spędzenie wieczoru oznacza to na przykład pójście do lokalnej winiarni zamiast modnej knajpy w centrum. [ta lokalna winiarnia] to był przez wiele lat nasz taki salon przydo- mowy, świetlica, gdzie właściwie wieczorem wychodziliśmy prawie codziennie tam. Dzięki temu poznaliśmy masę, masę ludzi, masę sąsiadów, dzielnicowych, i to jest przesympatyczne, że mieszkając tam, idąc po ulicach, co chwilę się z kimś kłaniamy, machamy sobie, mamy dużo też takich życzliwych znajomości […]. temu stylowi życia najbliżej jest do idei ruchów miejskich, odkrywania war- tości w miejskości, a jego podstawowym dylematem jest to, jak być nowoczesnym intelektualistą oraz pracować nad rozwojem lokalnej społeczności, nie stając się jednocześnie agentem gentryfikacji; jak głosić pochwałę lokalnej kultury, samemu reprezentując styl życia inny niż „lokalsi”. Dzisiaj jest takie modne słowo, które mi się nie podoba, nazywa się „hip- sterstwo” [śmiech], i my się od tego odżegnujemy jak najbardziej, nato- miast chcąc nie chcąc, że tak powiem, odbiegamy od standardu społeczeń- stwa… choćby tą ilością książek […] telewizora nie mamy w domu… [Pośredniczka nieruchomości] mówi do nas, że w tej kamienicy „nie wszyscy jeszcze są wykurzeni” […] ale że tutaj też będzie ładnie, czy- sto i bogato. I to było takie straszne. No a poza tym właśnie charakter tej dzielnicy się zmieni, nie będzie fajnych wspólnot w kamienicach, które nas tak cieszą. A z drugiej strony nie ma się co dziwić, my też My, poznańscy mieszczanie 131 tutaj przyjechaliśmy, jesteśmy z zewnątrz, i nie wtapiamy się jakby tak do końca pod każdym względem mieszkańców tutejszych, chociaż sta- ramy się nie robić zakupów w supermarketach, tylko tutaj […]. Dominującym motywem tego sposobu myślenia jest zatem próba łączenia nowoczesności i kosmopolityzmu z lokalnością. Jeśli rozumieć mieszczanina jako kogoś o takim sposobie myślenia, będzie to człowiek wrośnięty w miasto i swój fyrtel, dbający o  kontakt z  innymi mieszkańcami i  wspólną przestrzeń, nieraz akcentujący też swoją wiedzę i obycie. aby zrozumieć nowoczesną inteligenckość, ponownie warto zagłębić się w kulinaria. ten styl myślenia łączy z poprzednio omówionym pochwała nowości, otwartość na nowe trendy i smaki, eksperymentowanie. Jednocześnie cechuje go jednak nieodcinanie się od tego, co dawne, polskie, lokalne czy wyniesione z domu dziadków lub rodziców. to zapewne także efekt mechanizmu mody, na fali którego cyklicznie powraca się do minionych trendów, na nowo je odkrywając. taka strate- gia cechuje zwłaszcza osoby dysponujące wyższym kapitałem kulturowym. My w domu tak [tradycyjnie] specjalnie nie gotujemy z racji tego, że to ta tak zwana ciekawość kulturoznawcza: ciągle chce się próbować nowe, dziwne rzeczy, chociaż czasami nam się tęskni [za tradycyjnym]. I teraz będąc w Pyra Barze na Szamarzewskiego, zobaczyłam sałatkę z pomi- dora z cebulą w śmietanie. W ogóle zapomniałam, że pomidora w śmieta- nie się kiedyś robiło w domu! Tak samo jak do sałaty w poznańskim domu dodawało się śmietanę słodko-kwaśną. Teraz zapomniałam i  z  taką frajdą zjadłam tą sałatkę, i to są takie rzeczy, które gdzieś tam wracają… omówione dotąd cechy nowoczesnej inteligenckości odnajdziemy też w rela- cjach na temat sposobu spędzania niedzieli. Ważny jest ruch, ale raczej rowe- rowy niż samochodowy; przestrzeń miejska, ale raczej ogrody społeczne i teatr animacji niż najnowszy food truck. [niedziela] rodzinnie. Wyskakujemy ostatnio murować do Kolektywu Kąpielisko, na przykład, pod Arenę. I robimy razem ogród społeczny. Albo lecimy, nie wiem, gdzieś na Cytadelę, albo rowery. Ale był okres właśnie, jak był Franek mniejszy, to często w niedziele jechaliśmy do Teatru Animacji, potem na lody w mieście, potem do kawiarni, takie szwendactwo miejskie, czyli nie wiem, na Cytadelę, ale łączy to z jakimiś takimi wyjściami rekreacyjnymi czy też wyjazdem na rowery po mieście i gdzieś tam wtedy zazwyczaj jemy gdzieś po drodze. nastawienie na lokalność, autentyczność, bycie wśród „zwykłych ludzi” znajduje swój wyraz w sposobie myślenia o wakacjach. ich celem nie jest raczej konsumowanie luksusu; symbolem dobrych wakacji będzie mieszkanie wynajęte w środku Lizbony, a nie kurort na Kanarach; raczej wycieczki z namiotem niż ekskluzywny hotel. Filip schmidt, Marta skowrońska 132 Zupełnie nam odpowiada sytuacja, że jeżeli jedziemy do jakiegoś mia- sta, nie wiem, czy to jest Lizbona, czy Rzym, czy gdzieś, to po pro- stu [żeby] wynająć mieszkanie […] wśród ludzi i żeby pójść sobie do sklepu […] [jak] ktoś jedzie na tydzień, to nie potrzebuje zmieniania ręczników, pościeli codziennie. Cieszymy się i czekamy, aż podrosną dzieciaki, żeby robić takie wyjazdy […] ciężki but, plecak […] namiot. 5. Inteligenckość konserwatywna to druga odmiana stylu życia codziennego, w którym ujawniają się aspira- cje intelektualne. Wypowiedzi, które pozwoliły go wyodrębnić, różnią się od tych przedstawionych przed chwilą większym konserwatyzmem i niższym wartościo- waniem nowoczesności. o ile praktykując nowoczesną inteligenckość, wdrażamy współczesne wersje dawnych praktyk, np. marząc o odbudowaniu relacji sąsiedz- kich poprzez instytucję ogrodów społecznych, o tyle w wersji konserwatywnej pie- lęgnujemy tradycje, których nie trzeba odbudowywać, lecz które są raczej niszowe i w większym stopniu praktykowane w przestrzeniach prywatnych niż publicz- nych. Kluczowym zadaniem jest zwłaszcza przekazanie określonego sposobu życia, tradycji i dyscypliny dzieciom. […] byłam jedną z  niewielu osób w  liceum, które bardzo lubiły rodzinę. […] I no ja też jestem taką osobą dosyć tradycjonalistyczną, albo ceniącą tradycje, bardzo cenię tradycje […] w momencie kiedy tłumaczymy, że sprzątanie, wiosenne porządki przedwielkanocne mają ogromne znaczenie rytualne, czyli właśnie wymiatanie starych historii, tworzenie… to mnie to bardzo przekonuje. […] dla mnie najważniejsze w wychowywaniu dzieci jest jednak, żeby były porządnymi ludźmi. Czyli oczywiście wiadomo, że muszą się uczyć, a dla mnie bardzo ważne jest też ich zachowanie, tak, i w jaki sposób oni się zachowują w ogóle, wobec otoczenia, wobec innych, tak. W tym stylu życia w największym stopniu odnajdziemy cechy, przy pomocy których opisywała mieszczaństwo Maria ossowska: pracowitość, oszczędność, racjonalność, mierzenie człowieka jego osiągnięciami, krytyka lenistwa i zdawa- nia się na własny los, widoczne np. w tej oto wymianie zdań: A gdyby wygrał pan nagle w totolotka, co by pan zrobił z pieniędzmi? Na pewno bym coś fajnego zorganizował, na pewno bym wydał na jakąś fajną serię płyt na winylu z dobrą muzyką […] wiadomo, mamy kredyt hipoteczny, trzeba by spłacić […]. Ale tak ogólnie to nie mam takich wielkich marzeń związanych z finansami, po pro- stu nie mam. Nigdy nie uważałem, że mi się należą jakieś pieniądze za pracę niewykonaną, wobec tego jakby nie gram w totka. My, poznańscy mieszczanie 133 Dobrymi wskaźnikami omawianego tu stylu życia są ponownie kulinaria, sposób spędzania niedzieli oraz wakacje. Uwidacznia się w nich łączenie wyso- kiego wartościowania tradycji z dystansem do tego, co plebejskie i prymitywne lub nuworyszowskie. Cenne jest to, co przekazywane od pokoleń, co prawdziwie poznańskie, ale też to, co zyskało już miano klasyki, jak kuchnia śródziemnomor- ska. nie zje się „byle czego”. […] moje dzieci lubią też bardzo kuchnię śródziemnomorską, co jest bardzo fajne, bo nie zjedzą byle czego, po prostu tak na tej zasadzie. Natomiast oczywiście pewne poznańskie rzeczy – no staramy się, na przykład kaczka z pyzami albo z kapustą, tego typu rzeczy. […] Można poznać na przykład w piekarni ludzi, którzy są z Poznania i którzy nie są z Poznania, tak. Poznań powie na podłużną bułkę kny- pel, a nie-Poznań powie: poproszę podłużną bułkę. Natomiast pierogi z kapustą i grzybami na święta robię. No bo tak się przyjęło od lat, robimy, dzieciaki pomagają. Zawsze to jest taki właści- wie wstęp do świąt. I na przykład piekę makowce, bo też moja mama piekła. I  jakoś tak się staram podtrzymać tę tradycję, żeby chociaż przywołać smak taki z dzieciństwa. niedziela to niekoniecznie jazda rowerem do wegańskiej restauracji, lecz raczej spacer do bardziej konserwatywnych, dłużej istniejących lokali; nie kon- cert w Meskalinie, lecz raczej bardziej tradycyjna filharmonia, kameralny koncert w iCHot lub jazz w Blue note. [Do filharmonii] bym powiedziała, że od czasu do czasu. Tak samo do teatru. […] I chodziłam „Pod pretekstem”, i chodzimy do „Blue Note’u”, i chodzimy… […]. Do Nowego, do Polskiego… To, czego mi brakuje – [to koncerty na wysokim poziomie]. […] teraz rzadko nam się zdarza pójść do filharmonii, bo rzadko jest coś interesującego. Jeszcze jak mój ulubiony dyrygent zmarł, jednak ta orkiestra grała zupełnie inaczej pod jego batutą […], ale na przykład […] ICHOT robi takie koncerty kameralne. W tym stylu życia niedziela to często, podobnie jak w przypadku omówio- nej wcześniej „normalności i przewidywalności”, wspólna wyprawa do kościoła, np. do dominikanów, i wyraźnie ustalone poranne rytuały. Znaczy no różnica między sobotą a niedzielą jest zasadnicza. No bo w  niedzielę idziemy do kościoła, prawda. Idziemy do kościoła całą rodziną i to jest tak, że kiedyś jeździliśmy do dominikanów na te msze dziecięce, na dziesiątki, a od dwóch lat, ponieważ mamy fajnego pro- boszcza, chodzimy do naszego parafialnego kościoła […] często jest tak, że pod kościołem stoimy z różnymi ludźmi, rozmawiamy. Filip schmidt, Marta skowrońska 134 Ale sobota na pewno jest takim dniem, kiedy tak typowo po miesz- czańsku, po poznańsku [mamy] sprzątanie, prawda, jakieś takie prace porządkowe w  domu, nie wiem, zrobienie otworka na powieszenie obrazka. […] Sobota jest takim dniem bardziej luźnym oczywiście, no a niedziela jest takim dniem, kiedy po prostu jakby ten poranek jest taki bardzo ściśle ustalony. Wreszcie idealny typ wakacji pasujący do konserwatywnej inteligenckości to taki sposób ich spędzania, który nie będzie prymitywny i banalny, lecz zaświad- czy o wysokich kompetencjach kulturowych i świadomym stosunku do tradycji. od wieży w Pizie ciekawsze okażą się inne budynki, których piękna nie dostrzeże laik, a luksusowy kurort za granicą może zastąpić wyprawa w rzadko odwiedzane miejsca w Polsce. Te dalekie podróże, też dzięki programom może, stały się na tyle banalne, że nie byłbym w żaden sposób odkrywcą, tak? Ja, prawdę mówiąc, jeśli mam mówić szczerze, to wolę taką podróż, że na przykład kupuję sobie płytę winylową […] i  to jest moja podróż z  nią  w  głąb tej muzyki. […] oczywiście fajnie jest pojechać, na przykład w tym roku byliśmy […] we Włoszech, pojechaliśmy sobie i zobaczyliśmy tam i tą krzywą wieżę w Pizie, [choć] okazało się, że te budynki wokół są dużo ciekawsze […]. […] to jest to, co już w Polsce […] piękne: czy jak się pojedzie nad Bug, czy na Suwalszczyznę, czy na Warmię, są takie miejsca, gdzie po pro- stu kompletnie można się zatracić, nie ma nic, jest tylko to […] dużo rzeczy, fajnych rzeczy można spotkać w Polsce. W  omówionych dotąd stylach życia, których przejawy odnajdziemy wśród poznaniaków w młodym i średnim wieku, można odnaleźć różne oblicza miesz- czaństwa, znane z historycznych analiz. „nie zadzierać nosa” – wydaje się perspek- tywą patrzenia na mieszczaństwo z perspektywy klasy ludowej albo też wyrazem silnych w Polsce tradycji wiejskich i antymieszczańskich. „normalność i przewidy- walność” przypomina cechy przypisywane dawniej drobnomieszczaństwu, a także taki stosunek do tego pojęcia, który określiliśmy wcześniej jako „mieszczaństwo z prawa”, z jego tęsknotą za stabilnością i pochwałą dbania o własny interes jako koła zamachowego dla miejskiego dobrobytu. „nowoczesność i  ruch” przywo- dzi na myśl opisy nowej klasy średniej albo aspirujące mieszczaństwo, opisywane np. przez andrzeja Ledera. Wreszcie oba style inteligenckie można potraktować jako współczesne wersje życia inteligencji – postaci klasy średniej specyficznej dla Europy Środkowo-Wschodniej, czasem patrzącej na mieszczańskość z góry (kiedy kojarzy się ona z dulszczyzną), czasem „z lewa” (z perspektywy ruchów miejskich), a czasem odnajdującej w niej symbol pozytywnie rozumianej tradycji, którą powinno się kultywować lub przywracać. W wyróżnionych przez nas stylach życia można też jednak doszukiwać się analogii do koncepcji Pierre’a Bourdieu i  dostrzec w  nich rysy klasy ludowej (nie zadzierać nosa), dwóch frakcji klasy My, poznańscy mieszczanie 135 średniej (normalność i przewidywalność oraz nowoczesność i ruch) i dwóch frak- cji klasy wyższej. Kilkadziesiąt godzin opowieści poznaniaków potwierdzałoby zatem tezę, zgodnie z którą mieszczaństwo to pojęcie wieloznaczne: po pierwsze – odnoszące się do kilku różnych tradycji intelektualnych, po drugie – do kilku róż- nych frakcji klasy średniej i historii ich rozwoju, a po trzecie – rozumiane różnie, zależnie od tego, z jakiego miejsca struktury społecznej na nie spojrzymy. Postscriptum: oszczędny jak poznański mieszczanin? Kiedy przygotowywaliśmy się do badań, jednym z najczęściej zadawanych nam pytań było to dotyczące poznańskiego skąpstwa lub skłonności do oszczędzania. Dlatego na koniec proponujemy spojrzeć na temat, który nie wiąże się z konkret- nym stylem życia, lecz odwołuje się do dwóch praktyk powtarzających się w wielu poznańskich domach: wyłączania światła oraz zaparzania herbaty. W świadomości uczestników naszego badania oszczędzanie jest wartością silnie obecną, najczęściej pochwalaną (nawet jeśli się jej nie wciela w życie), ale też będącą przedmiotem spo- rów. nie dysponujemy wynikami badań sondażowych, które pozwoliłyby oszaco- wać zakres poznańskiej oszczędności albo porównać ją do oszczędności warszaw- skiej czy krakowskiej. z pewnością jednak jest w Poznaniu sporo domów, w których zarządzanie oświetleniem jest ważnym tematem, tak jak w następujących relacjach: […] jak szło się do [imię męża, dawniej kolegi] czy pożyczyć cukier, czy o coś się spytać, pożyczyć zeszyt ze szkoły – to wchodziło się w  taką ciemność: na korytarzu były pogaszone światła, było małe światełko w kuchni, gdzie siedziała jego mama, i w salonie, przy takim dużym stole była taka malutka lampka, chyba z gołą żarówką, bo wiadomo, jakby się coś założyło, to zabiera światło. Jego tata był pochylony przy takiej małej żaróweczce i  wykreślał jakieś wykresy, plany inżynieryjne. O, koniecznie! Koniecznie, wszędzie, musi być [zgaszone]. To mi zostało [z domu rodzinnego], to drażni. Gaszenie światła. Włączanie i  wyłączanie światła to jeden z  tematów wewnątrzdomowych sporów. Czasem są to kłótnie międzypokoleniowe, czasem – międzyrodzinne, a  czasem – między małżonkami. W  każdym wypadku włączone lub niewyłą- czone światło okazuje się czymś bardzo istotnym dla tożsamości, zakorzenionym w przyzwyczajeniach, co trudno zmienić. Mój tata jest taki oszczędny na punkcie mediów, tak. Znaczy gaszenia światła. Mama regularnie zasypia, bo czyta do późnej nocy i zasypia przy świetle. Więc [następuje] jakby rytualna już kłótnia o poranku na temat tego, co za idiota gasi światło o której godzinie. […] faktem jest, że często mi się zdarza zapomnieć, ale też wprowadzi- liśmy system ulepszeń, żeby wyrugować tego typu złe przyzwyczajenia, i mamy teraz karne złotówki za zostawienie światła. Filip schmidt, Marta skowrońska 136 Tylko [jeszcze] nie zabieram [dzieciom] kieszonkowego, jak ktoś nie zgasi światła, ale czasami już naprawdę mnie to doprowadza do szału i rzeczywiście nie wiem, czy tego nie zrobię, tak? Drugim obszarem, który okazuje się zabawnym, ale trafnym wskaźnikiem mieszczańskich wartości oraz dylematów, jest sposób gospodarowania torebkami z herbatą. Można tu wskazać na kilka zasad, które wymagałyby dalszej empirycz- nej weryfikacji, a przede wszystkim – uszczegółowienia. Po pierwsze, istnieje hie- rarchia herbat. W naszej niewielkiej i niereprezentatywnej próbie herbatą lepszego sortu, której cena i moc każą odpowiednio nią gospodarować, okazał się kilku- krotnie lipton, w niektórych domach przeznaczany dla gości albo stosowany do zalania wielu herbat po kolei. Moja mama kupuje herbatę Lipton, bo to jest dobra herbata, uważa. Ale mocna, a że ona nie lubi mocnej herbaty, no to trzeba ją w tym kubeczku postawić. I mi tak ostatnio postawiła rano, gdzieś [wyszłam] na dwie godziny, wracam, a ten kubeczek w środku jest biały. A ja: ty tą tytkę tak tam męczysz, że ja już muszę zalewać tą szklankę kwa- skiem! No to po co kupujesz taką drogą herbatę, jak tobie są potrzebne te siki Weroniki? Kupżeż jakąś sagę, coś zwykłego na raz i wyrzucaj, a ona to celebruje. […] Mnie to doprowadza do pasji. [a z kolei] jak to już tak wyschnięte leży, to już nie ma szans, żeby z tej herbaty coś zrobić. […] Moja mama jest mistrzynią tego, ona ma nawet takie specjalne talerzyki, sobie pokupowała, miseczki i tam te swoje tytunie [magazynuje]… Podobnie jak w  przypadku ekonomii domowego oświetlenia, w  obszarze praktyk oszczędzania herbaty żywa jest refleksja i dyskusja na temat tego, co jest odpowiednią dozą oszczędności, co zaś przesadną. Wydaje się w szczególności, że zaparzanie dwóch herbat z jednej torebki jest bardziej akceptowalne niż zapa- rzanie nowej herbaty z dwóch wcześniej używanych torebek. Lipton jest taka mocna, że wiem, że moja teściowa czasem się pytała […]: chcesz taką? […] [Moja] mama [też] […] to na pół rozlewała. Ale nie, że zaparza tą samą torebkę. Tylko że na przykład na pół rozle- wała i dolewała wody gorącej, no. Ale nie, to z tą oszczędnością, że się parzy wiele razy [tę samą] herbatę – to nie [to by była przesada]. […] ja piję strasznie słabą. Ja tylko tak wystarczy, że zanurzę [torebkę] […]. A [mąż] […] sobie odkłada [torebki] do specjalnego kubeczka i potem w ciągu dnia i czasem nawet na drugi dzień korzysta z tej samej. A to już jest lekko podejrzane: czy nie zaszły w tej torebce, tej herbacie jakieś procesy, wiadomo, jakieś barwniki, garbniki…? W obszarze mieszczańskich praktyk życia codziennego potrzebne są najwy- raźniej dalsze pogłębione badania. 137 Jakub Głaz Mieszczanin obywatelem Dziesięć lat temu trudno było je spotkać w debacie publicznej. Dziś terminy: „miejscy aktywiści” i  „ruchy miejskie” są stale obecne w  opisie rzeczywistości Poznania i polskich miast, choć trwa dyskusja nad ich jasną definicją, rolą oraz róż- nicami między reprezentowanymi przez nie postawami a tradycyjnie pojmowaną polityką. Jedno wydaje się pewne: aktywiści i społecznicy określani nierzadko jako merytoryczni „nowi mieszczanie”1, przeciwstawieni konserwatywnym „starym politykom” nawykłym do kunktatorstwa, stanowią w krajowej rzeczywistości nową i stale obecną jakość2. Część z nich ma ogólnopolskie umocowanie w Kongresie Ruchów Miejskich, część działa w mniejszych stowarzyszeniach, jeszcze inni nie zgłaszają formalnego akcesu do żadnego ugrupowania. Jest to środowisko zróżni- cowane wiekowo, zawodowo i ideowo. zdaje się je łączyć „miastopogląd”, termin urobiony m.in. przez stołecznego aktywistę Jana Śpiewaka, oznaczający wspólną troskę o dobro miasta i jego rozwój. „Miastopogląd” jest polityczny, ale nie ideolo- giczny – trzeciorzędne powinny tu być prawicowe czy lewicowe afiliacje3. znacznie upraszczając, pojęcia społecznik lub aktywista, odarte już z nieprzy- jemnych skojarzeń z czasami PRL, oznaczają dziś dynamicznych mieszkańców o wysokim kapitale kulturowym związanych ze swoimi miastami, odpornych jed- nak na wsobny kult swojskości. z reguły to ludzie otwarci na współczesne rozwią- zania w duchu zrównoważonego rozwoju, zaczerpnięte z innych państw i miej- skich ośrodków (modelowy przykład Kopenhagi) lub lektur: od Śmierci i życia wielkich miast Ameryki Jane Jacobs sprzed ponad półwiecza, przez Przestrzeń mię- dzy budynkami Jana Gehla, po świeżą Walkę o ulice Janette sadik-Khan. nastawieni na współpracę z podobnie do nich myślącymi i działającymi mieszkańcami, two- rzą „miejską demokrację”, poświęcając swój prywatny czas sprawom publicznym. Ferment z tradycjami tego rodzaju oddolny aktywizm narodził się w Poznaniu w drugiej połowie pierwszej dekady tego wieku i szybko został uznany za zjawisko bliskie lokalnym tradycjom pracy organicznej. „W  naszym mieście jest nadal żywy kult wybit- nych społeczników i  polityków: Marcinkowskiego, Libelta, szamarzewskiego, Wawrzyniaka, Drwęskiego, Ratajskiego. słusznie, bo takich obywatelskich tra- dycji nie ma pewno żadne inne polskie miasto” – pisał w  2007 roku socjolog 1 M. Kursa, P. Kubicki, Nadchodzą nowi mieszczanie, „Gazeta Wyborcza” nr 222 z 22 iX 2009. 2 K. Wołodźko, Nowi mieszczanie kontra politycy, www.nowakonfederacja.pl, 31 Vii 2014. 3 J. Dymek, Śpiewak. Jestem z lobby. Lobby mieszkańców, www.krytykapolityczna.pl, 21 X 2014. Jakub Głaz 138 Krzysztof Podemski4. zapoczątkowany przed dekadą umysłowy i polityczny fer- ment owocuje obecnie zmianami w miejskiej polityce, za którymi stoją konkretni ludzie, stanowiący interesującą mutację poznańskiego mieszczaństwa – niewolni przy tym od wad i niedoskonałości, którym stawiają lub stawiali czoło. Bo przecież miejski aktywizm nie wziął się znikąd. to krytyczna i zarazem kreatywna reakcja na sytuację, która wytworzyła się w Poznaniu (i w Polsce) po ustrojowym przełomie. Po początkowym entuzjazmie związanym z restytucją lokalnego samorządu5 w ostatniej dekadzie lat 90. obywatele Poznania scedowali zarządzanie problemami miasta na wyłonionych w  powszechnych wyborach reprezentantów: radnych, a od 2002 roku – także na prezydenta, wśród których toczyły się mniej lub bar- dziej merytoryczne dyskusje o kształcie miasta, jego finansach i ewentualnej wizji rozwoju. na przełomie wieków nadzieje związane z lokalnymi władzami zaczęły stygnąć, a poznaniacy przypatrywali się ich poczynaniom w zdystansowany spo- sób, podobny do tego, z jakim śledzili decyzje rządu lub parlamentu. Co jakiś czas wybuchały konflikty lub skandale, ale dopiero w 2003 roku opinią publiczną wstrzą- snęła poważna afera tzw. Kulczykparku, w której prasa wykazała nieprawidłowo- ści związane z zarządzaniem miejską przestrzenią i gruntami oraz niejasne relacje na styku władzy i biznesu6. Doprowadziły one do sprzedaży, po cenie uznanej za zaniżoną, miejskiego gruntu spółce Fortis Grażyny Kulczyk, na którym rozbudo- wano później stary Browar. W tym samym czasie doszło do drugiego wydarzenia, mniej spektakularnego, ale znaczącego dla przyszłych losów miasta: zmiany ustawy o planowaniu przestrzennym i zatwierdzenia przez radnych wielu nowych lokaliza- cji pod handel wielkopowierzchniowy7. nie był to jednak jeszcze, podobnie zresztą jak afera Kulczykparku, impuls do ukonstytuowania się jakiegokolwiek oddolnego ruchu kontroli, protestu lub nacisku. Można jednak uznać te zjawiska za ważną bazę późniejszych społecznych działań skoncentrowanych na miejskiej przestrzeni. Konstruktywni anarchiści Jedyną (choć przez lata tkwiącą na marginesie) grupą krytycznie patrzącą na dzia- łania miejskich władz w polityczno-społecznej rzeczywistości iii RP byli poznańscy anarchiści mający od 1994 roku swoją siedzibę w skłocie Rozbrat przy ul. Pułaskiego. to oni w 1999 roku, po ideowym skręcie w stronę socjalną8, jako pierwsi podjęli pod koniec lat 90. temat eksmisji lokatorskich, zawłaszczania przestrzeni i mienia publicz- nego przez prywatny kapitał, czy też destrukcji więzi sąsiedzkich i społecznych spo- wodowanych bądź to naruszającymi społeczne status quo inwestycjami, bądź to likwi- dacją placówek kulturalno-oświatowych. Przemysław Pluciński w  socjologicznym rysie opisującym ruchy miejskie stawia wręcz tezę, że działania wielu późniejszych aktywistów są zbieżne z akcjami anarchistów, którzy najwcześniej zaczęli domagać 4 K. Podemski, Vip-ów mamy dość, przywódców nam brakuje, „Gazeta Wyborcza Poznań” (dalej: GWP) nr 252 z 27 X 2007. 5 zob. teksty, wspomnienia i wywiady w: „Kronika Miasta Poznania” (Samorządowa rewolucja 1990), 2016/2. 6 a. Przybylska, oLa, JaD, MM, MiK, Kulczykpark, „Gazeta Wyborcza” nr 159 z 10 Vii 2003. 7 oLa, W szpitalu nie, GWP, nr 160 z 11 Vii 2003. 8 J. Urbański [rozm. D. Grobelna], Nas jest dwudziestu czy trzydziestu, ich tak naprawdę tysiące [w:] Poznań w działaniu, Poznań 2017, s. 187. Mieszczanin obywatelem 139 się innych reguł zarządzania miejskim organizmem9. Dopiero po nich nastały ruchy skategoryzowane przez Plucińskiego jako „mieszczańskie” i „eksperckie”. Doliczyć tu należy także wiele „wolnych elektronów”, aktywnych społecznie specjalistów lub entuzjastów nieutożsamiających się z żadną z tych grup. Dla rządzących oraz mieszkańców anarchiści stanowili jednak u  progu nowego  wieku rodzaj wywrotowej egzotyki, sprzecznej ze zwulgaryzowanym i powszechnym wtedy pojmowaniem nowego porządku gospodarczego jako systemu opartego na rzekomym świętym prawie własności i dążeniu do maksymalizacji zysku. Przyrównywanie miasta (w mediach lub przez władze) do sprawnie zarządzanej firmy nie budziło wówczas większych protestów, tym bardziej że nakładało się do pewnego stopnia na żywy i ceniony w pamięci poznaniaków bon mot prezydenta Wojciecha szczęsnego Kaczmarka o „rurze kanalizacyjnej [która] nie ma wymiaru politycznego, ma tylko długość lub średnicę”10. Uznawano przy tym, że polityka to zjawisko polega- jące jedynie na ścieraniu się postaw ideologicznych lub światopoglądów, a nie wspólne urabianie stanowisk dotyczących rozwoju i jego wizji. Mówiąc obrazowo, panowała powszechna zgoda, że symboliczna nowa rura jest miastu potrzebna, ale bez refleksji nad jej kształtem, położeniem oraz społecznymi kosztami jej instalacji. Życie mitem W pierwszych latach XXi wieku działania miasta przestały być bowiem przed- miotem ogólniejszych dyskusji lub sporów innych niż gospodarcze. W lokalnych mediach dominował opis drobnych spraw codziennych, typowy jeszcze dla lat 90. kult małych ojczyzn, a w większej skali – odpowiednio: entuzjazm lub troska zwią- zane z inwestycjami, tworzeniem miejsc pracy lub nowych osiedli, ale bez krytycznej próby oceny ich jakości, oddziaływania na mieszkańców lub przestrzeń. Poznań zda- wał się też żyć bardzo świeżym mitem miasta, które w latach 90. wykonało znaczący skok jakościowy, szybko i powierzchownie się europeizując, będąc przy tym wzo- rem do naśladowania dla innych miejskich ośrodków w Polsce. tymczasem zado- wolonemu z siebie miastu brakowało wizji rozwoju i długofalowej strategii, innej niż finansowe zapisy np. Wieloletniej Prognozy Finansowej. naskórkowym objawem tego braku były chaotyczne działania promocyjne – Poznań nie potrafił się precyzyj- nie określić. W pierwszych latach XXi wieku reklamował się zgrabną, lecz enigma- tyczną obietnicą „Miasto warte poznania”11. Później przyszła kolej na pojemne, lecz puste hasło „tu warto żyć”12, a na marginesach pojawiały się poboczne programy typu „Poznań stawia na sport”13 lub też incydentalne akcje, jak pomysł promocji mia- sta w Mielnie czy przyciąganie berlińczyków wizerunkiem nadgryzionego pączka14. 9 P. Pluciński, Od globalnego do lokalnego (i z powrotem) miejskie ruchy społeczne i organizacje obywatelskie w Poznaniu w latach 2000–2015, tamże, s. 96. 10 E.R. Dabertowa, Wojciech Szczęsny Kaczmarek. Prezydent miasta Poznania czasów przełomu (1990– 1998), „Kronika Miasta Poznania” 2016/2, s. 67. 11 Poznań. Miasto warte poznania, www.poznan.pl/mim/info/news/poznan-miasto-warte-poznania-355. html, 6 Viii 2001. 12 Poznań. Tu warto żyć, www.poznan.pl/mim/info/news/34-poznan-tu-warto-zyc-34,11645.html, 28 iii 2006. 13 Rana, Poznań stawia na sport, GWP, nr 62 z 14 iii 2006. 14 J. Głaz, Nadgryziony berlińczyk, GWP, nr 192 z 19 Viii 2005. Jakub Głaz 140 Jednocześnie na realnym wizerunku miasta zaciążyły afery obyczajowe: mole- stowania kleryków przez abpa Juliusza Paetza (ujawniona w 2002 r.) i pedofilii w chórze Wojciecha Kroloppa (od dekad będąca tajemnicą poliszynela, lecz nagło- śniona dopiero w 2003 r.) – obie tuszowane lub marginalizowane przez część zasie- działych miejskich elit15. Duszny klimat rzekomo nowoczesnego i  przyjaznego miasta dał o sobie znać także w listopadzie 2005 roku, gdy prezydent Ryszard Grobelny zakazał niezgodnie z prawem organizacji Marszu Równości16. Zakręt do wzięcia W takich okolicznościach dojrzewał klimat sprzyjający poważnej dyskusji nad kondycją i  kierunkiem rozwoju Poznania. Podczas nieformalnych rozmów wśród socjologów, ekonomistów lub ludzi kultury coraz częściej dało się słyszeć obawy zwią- zane z groźbą prowincjonalizacji miasta, szczególnie wobec dynamicznie rozwijającej się stolicy oraz Wrocławia, który gospodarczo i PR-owo złapał wiatr w żagle po powo- dzi tysiąclecia z 1997 roku. nagłośnieniem tych podskórnych niepokojów stała się w marcu 2006 roku debata pod hasłem „Poznań na zakręcie” na łamach poznańskiego wydania „Gazety Wyborczej”. zainicjował ją niżej podpisany tekstem stawiającym tezę o rozstajach dróg, na których znalazło się miasto, i konieczności wyboru tej, jaką powinno ono podążać17. nie była to bezpośrednia krytyka władz, raczej apel o szer- sze spojrzenie na słabnącą kondycję Poznania, poparty badaniami, które wskazywały, że – o ile w starszej grupie respondentów – poziom dumy i zadowolenia z miasta był wysoki, o tyle jedna piąta najmłodszej grupy badanych deklarowała chęć opuszczenia Poznania na stałe. W dyskusji pisemnie zabrało głos kilkadziesiąt osób: naukowcy, poli- tycy, ludzie kultury, mediów oraz reklamy, a także nieznani dotąd szerzej entuzjaści lub ekonomiści. Była to bodaj pierwsza okazja do tak szerokiej debaty o mieście, a część zaistniałych podczas niej dyskutantów zabierała później wielokrotnie głos w miejskich sprawach. Wbrew intencjom organizatorów władze miasta przyjęły sam fakt dyskusji jako krytykę i – ustami prezydenta Ryszarda Grobelnego – bagatelizowały zgłoszone problemy, zasłaniając się wykresami i tabelami, które świadczyć miały o gospodar- czym sukcesie Poznania18. Do skupionych na ekonomii rządzących nie przemawiało znaczenie słabo mierzalnych aspektów społecznych, kulturalnych i tożsamościowych, nawet jeśli traktowane były one mniej radykalnie, niż czynili to dotąd anarchiści. Kilka dni po rozpoczęciu akcji „Poznań na zakręcie” w teatrze Ósmego Dnia odbyła się także, niezależnie, debata „Jaki Poznań”, zainicjowana przez poznańskie koło zielonych 200419. Głównymi postulatami wybrzmiałymi w toczonych wio- sną 2006 roku dywagacjach były: lepsza promocja miasta, efektywne zarządza- nie jego przestrzenią, poprawa jakości zieleni i architektury, budowa dróg rowe- rowych, lepsze przyciąganie inwestycji, walka z suburbanizacją, zwrócenie uwagi 15 M. Kącki, Maestro. Historia milczenia, Warszawa 2013. 16 Zakaz Marszu Równości niezgodny z prawem, www.wprost.pl/kraj/90778/zakaz-Marszu-Rownosci-niez- godny-z-prawem.html, 25 V 2006. 17 J. Głaz, Poznań ma zakręt do pokonania, GWP, nr 65 z 17 iii 2006. 18 R. Grobelny, Obudzić optymizm poznaniaków, GWP, nr 71 z 24 iii 2006. 19 Jaki Poznań? Debata w Teatrze Ósmego Dnia z inicjatywy Zielonych 2004, ssl3.ovh.net/~zieloni/news- 1643.html. Mieszczanin obywatelem 141 na robotników oraz lepsza partycypacja społeczna. „nie ma cyklicznych spotkań z mieszkańcami dzielnic, osiedli, grup tematycznych, a te, które się odbywają, nie mają przełożenia na decyzje ostateczne” – pisał Marek Piekarski20. stowarzyszenie Metropolia Poznań zaproponowało z kolei przemyślaną strategię, w której miej- skim wyróżnikiem stać się miał design, co zostało potem finalnie zagospodaro- wane w innej formie poprzez utworzenie uczelni school of Form21. Problemy do nazwania Podobnie jak wiele późniejszych działań miejskich aktywistów, debata „Wyborczej” była nie tyle oddolna, co niezależna od miejskich instytucji, uczelni oraz władz. nie był to ruch masowy ani ludowy. Do głosu doszli nie tyle „zwykli miesz- kańcy”, ile raczej młodsi reprezentanci szeroko rozumianej inteligencji tudzież klasy średniej, którzy – poza pracą lub nauką – postanowili zabrać głos w sprawie kondy- cji i przyszłości swojej polis. Prasowej debacie towarzyszyły też publiczne dyskusje. W 2005 roku wspomniany już Krzysztof Podemski przeprowadził badania w ramach raczkującego miejskiego programu rewitalizacji. W obu przypadkach okazało się, że przeciętni poznaniacy, nieprzyzwyczajeni do współdecydowania o  swoim otocze- niu, mają problem ze zdefiniowaniem problemów miasta szerszych niż „bałagan” lub „psie kupy”22. okazało się także, że „na żywo” prawie wszystkim brakuje umiejętno- ści rzeczowego i komunikatywnego debatowania – wiedzy, języka i zachowań nie- obarczonych nadekspresją, gadulstwem lub akademicką bądź urzędową sztywnością. Umiejętność żywej i merytorycznej publicznej dyskusji „nowi mieszczanie” przyswa- jali sobie przez kolejne lata – mieli ku temu coraz więcej okazji. Rok 2006 to także narodziny ważnej dla miasta organizacji, której nazwa wiele mówi o ówczesnych priorytetach. Chodzi o „inwestycje dla Poznania”, powołane do życia przez osoby powiązane z prężnie wówczas działającym internetowym forum skyscraperscity.com (a  właściwie jego podstroną: Forum Polskich Wieżowców), platformą wymiany informacji oraz opinii o inwestycjach, utrzymaną w technokra- tycznej manierze, pozbawioną wtedy jeszcze głębszych refleksji na temat urbanistyki, architektury lub estetyki. szefem i najbardziej rozpoznawalną twarzą idP był przez osiem lat (2008–2016) Paweł sowa, młody przewodnik i pilot wycieczek23. Pierwszą inicjatywą idP była akcja „Chcemy latać z Poznania”, mająca na celu zwiększenie ubogiej liczby połączeń lotniczych z Ławicy. Dopiero po kilku latach przyszedł czas na akcje pod hasłem „Poprawmy klimat Poznania” przed szczytem klimatycznym w 2008 roku lub „Jaki Dworzec Główny” – dążące do estetyzacji peronów poznań- skiego dworca. idP zabiegały też o poprawę jakości i wyglądu chodników (zakończoną sporządzeniem profesjonalnego katalogu nawierzchni miejskich). Konsekwentnie walczyły także o budowę tramwaju na naramowice, punktując przekłamania miej- skich urzędników, oraz o odtworzenie dworca PKP z prawdziwego zdarzenia po budowie nowej i niefunkcjonalnej stacji zespolonej z centrum handlowym24. 20 M. Piekarski, Dlaczego o Poznaniu decydują „oni”?, GWP, nr 78 z 1 iV 2006. 21 M. Bańczyk, J. Mróz, D. Śmiejkowski, Organiczna potrzeba nowego organizmu, GWP, nr 84 z 8 iV 2006. 22 K. Podemski, J. Głaz, To miss brzydoty? Wstyd bez przyczyn, GWP, nr 179 z 3 Viii 2005. 23 http://idp.org.pl/o-nas-samych/ 24 http://idp.org.pl/akcje/ Jakub Głaz 142 Członkowie idP, reprezentujący raczej inteligencję techniczną, ograniczali się najczęściej do merytorycznych propozycji i analiz skupionych na transporcie, urba- nistyce i przestrzeni. Prawie zawsze unikali zaangażowania w popularnie rozumianą politykę i spory światopoglądowe. Ewolucja ich postaw (zbieżna zresztą z tendencją na „Forum Polskich Wieżowców”): od jednoznacznie proinwestycyjnych po zrówno- ważone podejście do przestrzeni, wyraźnie pokazuje trend, zgodnie z którym „nowi mieszczanie” w biegu uczyli się i nadal się uczą racjonalnego podejścia do miasta. impulsem do działania różnych grup bywało często na poły intuicyjne stwierdzenie jakichś nieprawidłowości, po to by później walczyć o ich naprawę w oparciu o zdoby- waną wiedzę, lektury, podróże, wsparcie ekspertów i tworzone struktury. Studium jako zapalnik W ten sposób narodził się inny, niezwykle ważny dla miasta i kraju, ruch spo- łeczny: My-Poznaniacy, który był m.in. reakcją na opracowywane przez magistrat zmiany studium Uwarunkowań i  Kierunków zagospodarowania Przestrzennego. Projekt dokumentu przedstawiony przez Urząd Miasta w wielu miejscach sprzyjał przede wszystkim prywatnym inwestycjom, lekceważąc przy tym publiczny interes rozumiany inaczej niż wpływy do kasy miasta. sprzeciw budziły m.in. przebieg trzeciej ramy komunikacyjnej i plany intensywnej zabudowy w rejonie Moraska. Rozpoczęła się też walka o teren pod park na Ratajach, planowany jeszcze w latach 70., który teraz miał ulec zabudowie. Przedmiotem sporu była także zabudowa klinów zie- leni, w tym części sołacza. z zapisami projektu studium walczyli przedstawiciele rad osiedli i aktywiści z drobniejszych stowarzyszeń. W listopadzie 2007 roku zawiązali Porozumienie społeczne My-Poznaniacy, którego widocznym reprezentantem był od początku m.in. przedsiębiorca, wydawca i aktywista Lech Mergler25. Merytoryczne wsparcie działań rodzącej się grupy społeczników zapewniał też ceniony specjalista od rewitalizacji dr andreas Billert, który od kilku lat dostarczał poznaniakom ożyw- czej i cennej wiedzy wynikającej z jego doświadczeń rewitalizacyjnych w niemczech. „społeczność poznańska […] o silnych tradycjach miejskich, rozpoznała bezbłędnie, że planowanie przestrzenne warunkuje rozwój miasta tylko wówczas, kiedy staje się »planowaniem obywatelskim«, z udziałem mieszkańców” – pisał w 2007 roku26. Władze miasta niewiele jednak robiły sobie z tego udziału. opozycja na linii spo- łecznicy–magistrat rysowała się coraz wyraźniej. Wkrótce w obiegu pojawił się epitet „grobelizm” oznaczający wszystko, co wsteczne i antyspołeczne w zarządzaniu mia- stem. ostatecznie władze uwzględniły mniej więcej dziesiątą część z ponad tysiąca uwag zgłoszonych do dokumentu. studium uchwalono w styczniu 2008 roku. Przekrój postaw, poziomu i temperamentu My-Poznaniaków był o wiele bar- dziej zróżnicowany niż w przypadku idP. Ruchy miejskie zaczęły rozwijać się także w innych miastach, z którymi My-Poznaniacy nawiązali kontakty. Porozumienie nie poddało się, przekształciło się w stowarzyszenie, które stało się najbardziej widoczną i aktywną siłą społeczną w mieście oraz w kraju, gdzie z ciekawością i nadzieją spoglądano na poznańskie wydarzenia27. 25 n. Mazur, Poznań będzie zakorkowanym slumsem?, GWP, nr 272 z 21 Xi 2007. 26 a. Billert, Poznańczyk – wróg wodzów, GWP, nr 254 z 30 X 2007. 27 sW, Nie powiedzieli ostatniego słowa, GWP, nr 23 z 28 i 2008. Mieszczanin obywatelem 143 Euro uspokaja My-Poznaniacy zapowiedzieli dalszą walkę o szeroki społeczny udział w decy- dowaniu o losach miasta, choć czas, w którym zaczęli działać, nie był zbyt łaskawy dla rodzącej się grupy społeczników. Ledwo rozpoczęta w 2006 roku powszechna dyskusja o mieście została spetryfikowana rok później przez inwestycyjny entu- zjazm po przyznaniu Poznaniowi organizacji meczów Mistrzostw Europy w Piłce nożnej – Euro 2012. Budowa stadionu oraz snucie inwestycyjnych planów nieco osłabiły oddziaływanie głosów polemizujących z  władzami. Magistrat zaczął zresztą realizować (jako pomysły własne) lekceważone wcześniej oddolne postu- laty: w 2009 roku wprowadził kompleksową strategię promocyjną z pechowym, jak się później okazało, hasłem „Poznań, miasto know-how”. na urzędowy entu- zjazm odporni byli, jak zawsze, anarchiści, rozlepiając w mieście prześmiewcze plakaty i wskazując na związane z organizacją Euro 2012 absurdy ekonomiczne. ich głos, choć współbrzmiał po części z opiniami rodzącej się grupy społeczników, nadal był jednak osobny. W roku 2008 zaktywizowała się też kolejna grupa miejskich działaczy, którzy wystąpili w obronie zabytkowych obiektów starej Gazowni. W akcji zainicjowa- nej przez „Wyborczą” wzięło udział wielu ludzi kultury i sztuki, którym marzyło się przerobienie dawnej wytwórni gazu na kulturalne centrum Poznania. Doszło nawet do konkursu na pomysł zagospodarowania gazowni, wygranego przez śro- dowisko związane z „Czasem Kultury”. z planów nic jednak nie wyszło28. W kwestiach ogólnomiejskich wigor powrócił w 2010 roku, mniej więcej w czasie, gdy gwałtownie zaczęło pustoszeć centrum miasta, z którego znikał handel wysysany przez mnożące się galerie handlowe, a nowy stadion za prawie 800 mln zł ujawnił swoje liczne mankamenty. My-Poznaniacy nie próżnowali. opiniowali projekty pla- nów miejscowych, przygotowywali nowoczesne koncepcje uspokajania ruchu w mie- ście i usprawnień transportu zbiorowego, walczyli o społeczne konsultowanie miej- skich projektów, zabiegali o wprowadzenie budżetu obywatelskiego, krytykowali, ale i dostarczali rozwiązań o jakości przewyższającej poziom dysput i wypowiedzi wielu zasiedziałych miejskich radnych. W 2011 roku udało się im urządzić w Poznaniu i Kongres Ruchów Miejskich, z którego wyrosło w 2014 roku Porozumienie Ruchów Miejskich. Wreszcie w 2013 roku trzech członków stowarzyszenia – Lech Mergler, Kacper Pobłocki i Maciej Wudarski – napisało Anty-bezradnik przestrzenny – prawo do miasta w  działaniu, książkową publikację będącą teoretycznym i  praktycznym wsparciem w walce o lepszy kształt miast i miejskiej demokracji, operującą obrazo- wymi przykładami wziętymi z realiów Poznania29. Ruch bez mandatu My-Poznaniakom nie udało się jednak wejść do Rady Miasta. W wyborach samorządowych w 2010 roku zebrali ponad 9 proc. głosów, ale – za sprawą ordy- nacji – nie zdobyli ani jednego mandatu. Po raz pierwszy na scenie politycz- nej zaistniał jednak Jacek Jaśkowiak, który jako kandydat My-P na prezydenta 28 J. Głaz, Na wolnym gazie. Przypadki starej gazowni, KMP, 2012/3, s. 269. 29 L. Mergler, K. Pobłocki, M. Wudarski, Anty-bezradnik przestrzenny – prawo do miasta w  działaniu, Warszawa 2013. Jakub Głaz 144 miasta otrzymał siedmioprocentowe poparcie. Po raz ostatni wybory wygrał wtedy Ryszard Grobelny30. na przełomie dekad do głosu zaczęła dochodzić także młoda generacja urodzona w latach 80. Jej przedstawiciele mieli okazję poznać europejskie mia- sta podczas podróży i  studenckich wymian. owocem takich kontaktów stała się akcja „Ulepsz Poznań”, zainicjowana w 2011 roku przez młodego prawnika Pawła Głogowskiego i  przekształcona później w  stowarzyszenie działające na rzecz poprawy estetyki i jakości miejskiej przestrzeni. także w lokalnej redakcji „Wyborczej” ton w sprawach miejskich zaczęli nadawać młodzi dziennikarze, nie tylko opisując rzeczywistość, ale i dostarczając wiedzy o innowacyjnych formach zarządzania miastem, jego budżetem i  przestrzenią. od tego czasu zaczęły też pączkować organizacje o lokalnym, ale silnym oddziaływaniu ograniczonym do dzielnic lub pojedynczych ulic czy placów. W 2011 roku zreformowano także dzia- łanie rad osiedli, które objęły swoim zasięgiem cały obszar miasta i zaczęły dyspo- nować własnymi budżetami, co zwiększyło ich sprawczość – zwłaszcza tam, gdzie znaleźli się energiczni i światli radni, czasem rekrutujący się z miejskich ruchów. Frekwencja w  wyborach do osiedlowych rad była jednak mizerna (6,5 proc.). Po raz kolejny dał się zauważyć indyferentyzm tzw. zwykłych mieszkańców31. Pikniki i eksmisje W 2012 roku swoje incydentalne pikniki i happeningi rozpoczął z kolei dwu- dziestoparoletni Franciszek sterczewski, gromadząc na nich głównie młodych ludzi z tzw. pokolenia Y, o popularnym wtedy „hipsterskim” sposobie bycia i wyglądzie, przejętym potem bezrefleksyjnie przez młodych przedstawicieli bogatych z domu poznaniaków, którzy nasiąkali z wolna modą na miejskość. Początek drugiej dekady XXi wieku był bowiem czasem, gdy korzystanie z przestrzeni miasta zaczęło być znów atrakcyjne. z wolna zaczęły zaludniać się place, parki i nowe lokale gastrono- miczne, w których nierzadko do dziś można spotkać miejskich aktywistów. Grupa ta, w  przeciwieństwie do zasiedziałego poznańskiego mieszczaństwa, ma swoje określone preferencje zgodne z głoszonymi przez siebie poglądami na miasto. Jej reprezentanci poruszają się raczej transportem zbiorowym albo rowerem, spoty- kają w szeroko rozumianym śródmieściu i tam też próbują pracować lub miesz- kać. o wiele mniejsze znaczenie mają dla nich widoczne atrybuty statusu ekono- micznego, który zazwyczaj należy do przeciętnych. Bardziej liczą się za to kontakty i interakcje oraz wydarzenia, których sceną jest miejska przestrzeń. W 2011 roku równolegle z barwnym ożywieniem centrum do głosu zaczęli silniej dochodzić obrońcy praw lokatorskich, walczący z  ponurym zjawiskiem tzw. czyścicieli kamienic usuwających brutalnie mieszkańców domów prze- jętych przez prywatny kapitał. Grupa obrońców, powiązana ze środowiskiem anarchistycznym, domagała się od miasta sensownie prowadzonej polityki mieszkaniowej, mając teraz wsparcie aktywistów skupionych wokół stowarzy- szenia My-Poznaniacy. Wspólnie walczyli o prawa mieszkańców kamienicy przy ul. stolarskiej i  sprzeciwiali się pomysłowi lokowania uciążliwych lokatorów 30 www.wybory2010.pkw.gov.pl/geo/pl/300000/306401.html#tabs-3. 31 M. Wybieralski, M. Witczak, Co nas obchodzi własne osiedle, GWP, nr 66 z 21 iii 2011. Mieszczanin obywatelem 145 komunalnych kamienic w kontenerowym osiedlu przy ul. św. Michała. zawiązało się Wielkopolskie stowarzyszenie Lokatorów32. Śródmieście do poprawki W roku 2011 uformował się kolejny krąg osób zaangażowanych w miejskie przemiany, formalnie powiązany z Radą Miasta, choć de facto będący grupą nie- zależnych ekspertów lub działaczy zaproszonych do współpracy przez Mariusza Wiśniewskiego, wówczas radnego, który doprowadził do utworzenia Komisji Rewitalizacji przy Radzie Miasta oraz rozpoczął program odnowy śródmieścia. Cykl spotkań organizowanych w wielu dzielnicach umożliwił bliższe poznanie się ze sobą ludzi działających na rzecz miejskich przemian, w tym działaczy wspo- mnianych już wcześniej stowarzyszeń, a także urzędników lub specjalistów z miej- skich jednostek. Kontakty te doprowadziły do wymiany poglądów i zgromadzenia konkretnych pomysłów zapisanych potem w oficjalnej miejskiej strategii. Mniej formalną kontynuacją tych spotkań stała się inicjatywa otwarte (2012– 2015) – cykl dyskusji i prezentacji poświęconych konkretnym obszarom lub pro- blemom miasta (m.in. ul. taczaka, kwestia pomników, ożywienie ul. Głogowskiej), urządzanych w plenerze lub miejskich pustostanach, tak by do wspólnego namysłu zachęcić także mieszkańców niebiorących dotąd udziału w różnego rodzaju deba- tach. Po kilku latach miejskiego fermentu dało się bowiem zauważyć, że w dysku- sjach udział bierze wprawdzie szerokie, ale podobne grono. aktywiści i społecz- nicy z rozmaitych ugrupowań zaczęli tworzyć różne konfiguracje, otwarte jednak na nowych ludzi z zewnątrz. Społecznicy bez lajka społecznicy okazali się jednak grupą nieodporną na konflikty i personalne animo- zje. W 2013 roku doszło do rozłamu w stowarzyszeniu My-Poznaniacy. Część aktywi- stów zorganizowana wokół Lecha Merglera uformowała nowe stowarzyszenie o nazwie „Prawo do Miasta”. Wielu aktywnych dotąd działaczy nie odnalazło się w powstałych po rozpadzie strukturach. Dziennikarz lokalnej „Wyborczej” Michał Wybieralski uspo- kajał: „Poznaniacy, nic się nie stało! […] Ci ludzie nie znikną z Poznania, nadal będą pracować na jego rzecz. Możliwe, że podzieleni na dwa podmioty będą skuteczniejsi i efektywniejsi, bo nie będą tracić czasu na wewnętrzne konflikty”33. stało się inaczej. W 2014 roku doszło do kolejnego rozłamu w stowarzyszeniu My-Poznaniacy, które z kilkoma osobami opuściła anna Wachowska-Kucharska. Wybieralski zmienił ton: „Przed jesiennymi wyborami samorządowymi jestem jednak pesymistą. W Poznaniu po obywatelskiej koalicji pozostały zgliszcza – dawni współpracownicy podzielili się na kilka obozów i kłócą się publicznie ku uciesze członków partii politycznych i urzęd- ników. […] tak nie wygra się wyborów z partyjnymi molochami mocno trzymającymi się w samorządach. Drodzy aktywiści, cofam wam lajka”34. i faktycznie: zwycięstwa nie było, ale miejscy aktywiści zdobyli przyczółek. W listopadzie 2014 roku Prawo do Miasta, jako jedyna organizacja społeczna, 32 PŻ, Wspólny front, GWP, nr 295 z 20 Xii 2011. 33 M. Wybieralski, Poznaniacy, nic się nie stało!, GWP, nr 96 z 24 iV 2013. 34 tenże, Cofam lajka!, „Duży Format” nr 105 z 8 V 2014, s. 28. Jakub Głaz 146 wprowadziło do Rady Miasta jedną osobę: bardzo młodego, ale też kompetentnego tomasza Wierzbickiego. o  stanowisko prezydenta starał się Maciej Wudarski. Bez większego powodzenia. W  drugiej turze poparł więc… Jacka Jaśkowiaka, startującego tym razem z listy Po, do której zapisał się rok wcześniej. Mimo sła- bego wyniku PdM Wudarski – znający się dobrze z Jaśkowiakiem, został jednym z wiceprezydentów, a szefem Gabinetu Prezydenta – andrzej Białas, także z PdM. Liczebna przewaga radnych tradycyjnych partii oraz trzyosobowej resztówki po prezydencie R. Grobelnym (Poznański Ruch obywatelski) została w  kolejnych latach skonfrontowana ze zmodyfikowanym podejściem do miasta reprezentowa- nym przez ludzi PdM. PdM w rozkroku Ugrupowanie to znalazło się zresztą w dziwnej sytuacji. Współtworząc wła- dze, zdaje się być czasem do nich w opozycji, zwłaszcza wtedy, gdy górę biorą zachowawcze argumenty prezydenckiego zaplecza z  Po. Miasto pod rządami J. Jaśkowiaka stara się bowiem realizować postulaty miejskich aktywistów: m.in. uspokaja ruch w  centrum, lepiej dba o  jakość przestrzeni publicznej, ożywiło tereny nadwarciańskie, zlikwidowało osiedle kontenerowe i przyspieszyło budowę mieszkań komunalnych. z  jednej strony napotyka to sprzeciw konserwatyw- nych mieszkańców, z drugiej – miejscy aktywiści mówią o zbyt ostrożnych lub nieumiejętnie przeprowadzanych zmianach. Padają także zarzuty upolitycznienia miejskiego aktywizmu w wydaniu PdM. Mergler odpowiada: „nie udajemy, że nie zajmujemy się polityką. ale nie jest ona partyjna, tylko miejska, oddolna, obywa- telska, odniesiona do dość konkretnych problemów i przez nie inspirowana [...]. Władza dla partii jest celem, dla ruchów miejskich narzędziem do rozwiązania konkretnych problemów, po które sięgamy z desperacji”35. Jedno wydaje się pewne: mimo wejścia części aktywistów w struktury wła- dzy po wyborach 2015 roku społeczny zapał i samoorganizacja się nie wypaliły. Wielu społeczników lub aktywistów działa w  stowarzyszeniach bądź inicjaty- wach, zajmuje się edukowaniem, partycypuje w miejskich zmianach i projektach, patrzy władzy na ręce i działa na rzecz dawno temu rozpoczętych projektów, np. wciąż nieodtworzonego dworca. Współegzystują ruchy typowo mieszczańskie, kulturalne, eksperckie oraz anarchiści, których konsekwencja i samoorganizacja wykazują także paradoksalnie wiele cech mieszczańskich. aktywiści i społecznicy pozostali raczej autonomiczni – poza PdM na ogół nie wniknęli przeważnie do miejskich struktur zarządzania, zachowując pozycje recenzentów, konsultantów lub doradców. niniejszy tekst, pobieżny i  z  pewnością niewyczerpujący szkic historii nowoczesnego poznańskiego miejskiego aktywizmu, kończy się latem 2017 roku, gdy aktywiści i społecznicy są już stałym, do pewnego stopnia oswojo- nym, lecz wciąż ewoluującym elementem poznańskiej rzeczywistości. 35 poznan.wyborcza.pl/poznan/7,36001,22286412,wladza-dla-partii-jest-celem-dla-ruchow-miejskich-narzedzi -em.html. YZ, s 7, PZA dolnko j PTY SMbdrta A PUL ddrón VLS Lddn rd f PO Ukddńwń, JULA ód POL LAMAkk AA OURAN / PA ON UMMUANALAARAPA "i MH WNN NNNULNAMIAMANE 7 la MjN A POJULMkśkARPAPANN (Laodolo gi OTTTTZIANaA ada ////ILM Ad udad odóń ddd a ZE RT a m MODELE ŻYCIA Na poprzedniej stronie: Kamienica przy ul. Dąbrowskiego 25, 1924 r., fot. ze zb. prywatnych 149 Hanna Grzeszczuk-Brendel1 Poznańskie mieszkania burżuazji na przełomie XiX i XX wieku Rozwój miast jest jednym z najważniejszych zjawisk XiX wieku, z którym wiąże się proces samookreślania mieszczaństwa w ramach społeczeństwa demokratycz- nego. Próbowało ono w tym czasie nadać formę własnym aspiracjom, określić wizu- alne wyznaczniki nowej pozycji, wyzwalać się z naśladowania modelu życia arysto- kracji i szlachty. istotną rolę w tych działaniach odgrywało kształtowanie miejskiego mieszkania, zarówno poprzez układ pomieszczeń i wystrój wnętrz, jak i przemiany całej kamienicy oraz jej otoczenia. W ramach tych przekształceń można obserwować przesunięcie dążeń: ograniczenie wystawnej reprezentacyjności na rzecz komfortu i wygody, a także rosnącą potrzebę prywatności rodziny i prywatności jednostki w ramach rodziny. zmieniające się potrzeby prowadziły do poprawy jakości życia miejskiego, czemu sprzyjały wprowadzane w  miastach nowe techniki oświetle- nia, kanalizacji i wodociągów, ogrzewania, miejskiej komunikacji etc. Jak pisze Jan Rybczyński, „gaz był technologią używaną w miastach i ponieważ większość ludzi korzystających z niego należała do klasy średniej, można go uznać za pierwszą tech- nologię specyficznie mieszczańską”2. Przemianom sposobu mieszkania sprzyjał także rozwój przemysłu, dzięki produkcji fabrycznej wiele luksusowych dotąd przedmio- tów przestało być unikatami (tkaniny, meble, elementy wyposażenia wnętrz) [il. 1]. Kształtowanie się nowoczesnego miasta i mieszczaństwa zbiegło się w Polsce z  okresem zaborów. Dla XiX-wiecznego Poznania oznaczało to, że niemieckie wzory i modele życia długo stanowiły szczególny punkt odniesienia. Wprawdzie w 1816 roku mieszkało tutaj 66,6 proc. Polaków, 16,6 proc. Żydów i 40,5 proc. niemców, ale szacunki te nie uwzględniały składającego się głównie z niemców pruskiego garnizonu. W 1867 roku liczba niemców wzrosła do 47 proc., pod- czas gdy Polaków spadła do 38 proc.3. Przewagę niemców wzmacniali Żydzi, szczególnie zamożni, którzy po uchwaleniu ustawy z 1833 roku mogli się „natu- ralizować” w społeczeństwie niemieckim. sprzyjało to ich asymilacji i w efekcie 1 W artykule wykorzystano fragmenty książki tejże, Miasto do mieszkania. Zagadnienia reformy miesz- kaniowej na przełomie XIX i XX wieku i jej wprowadzenie w Poznaniu w pierwszej połowie XX wieku, Poznań 2012, a także rezultaty badań własnych. autorka jest pracownikiem naukowym Wydziału archi- tektury Politechniki Poznańskiej. 2 W. Rybczyński, Dom. Krótka historia idei, Gdańsk–Warszawa 1996, s. 144–145. 3 M. i L. trzeciakowscy, W dziewiętnastowiecznym Poznaniu. Życie codzienne miasta 1815–1914, Poznań 1982, s. 62. Hanna Grzeszczuk-Brendel 150 w Poznaniu na przełomie XiX i XX wieku „wśród zamożniejszej ludności nie- mieckiej na pierwszym miejscu znajdują się jeszcze Żydzi”4. Biorąc pod uwagę, że wśród Polaków zamożni przedstawiciele klasy średniej stanowili mniejszość, war- stwę bogatego mieszczaństwa w stolicy Wielkopolski tworzyli przede wszystkim niemcy i Żydzi5. te relacje, a także fakt, że XiX-wieczne mieszczaństwo w całej Europie wyznawało podobne wartości, pozwalają w pewnym stopniu przyłożyć do przypadku Poznania badania podejmowane w niemczech nad stylem życia miesz- czan. Jest to istotne szczególnie w sytuacji, gdy mimo cząstkowych opracowań bra- kuje pełnej polskiej „historii życia prywatnego”6. za pierwszy mieszczański styl w  XiX  wieku można uznać biedermeier z  meblami o  stosunkowo niewielkich wymiarach, których elegancja wyni- kała z prostoty form i powściągliwej dekoracji połączonej z praktycznością. Wnętrza o jasnych kolorach, z lekkimi zasłonami, były urządzone niewielką liczbą sprzętów, co dawało wrażenie przestronności i czystości. „temu pełnemu intymności, wręcz domowemu stylowi sprzyjała zarówno trudna sytuacja finansowa [po wojnach napoleońskich, czyli ok. 1815–1848 – przyp. H.G.-B.], jak i mieszczańskie, libe- ralne ideały szerokich warstw, które odrzucały książęcy przepych. […] Centrum rodzinnych spotkań stanowiło miejsce, w którym stała sofa, dwa fotele i krzesła wokół okrągłego stołu, przy którym spożywano posiłki i zasiadano do pogawędek podczas towarzyskich spotkań”7. Choć w Polsce meble biedermeierowskie trafiły też do dworów szlacheckich, są one kojarzone przede wszystkim z takimi cenio- nymi przez mieszczaństwo wartościami jak wygoda, przytulność czy skromność. od połowy XiX wieku z mieszczaństwem trzeba też wiązać powroty do różnych stylów historycznych, zarówno w architekturze, jak i wystroju wnętrz. Historyzm stał się oficjalnym stylem XiX wieku, bazując na jasnych regułach wyprowadzo- nych z dawnych epok, wydawał się on bowiem chronić przed ujawnianiem nie- ukształtowanego, „nuworyszowskiego” gustu burżuazji. Wraz z osiąganiem coraz wyższej pozycji społecznej i wpływów gospodarczo-politycznych przepych histo- ryzmu i eklektyzmu pozwalał na ujawnianie prestiżu i statusu, zarówno w kształto- waniu fasad mieszczańskich kamienic, jak w wystroju wnętrz mieszkalnych8. opisując poznański „elegancki dom, urządzony z  największym możliwym komfortem”9, należący do budowniczego stanisława Hebanowskiego i dr. teofila 4 M. Jaffe, Die Stadt Posen unter preussischer Herrschaft, Leipzig 1909, s. 411. 5 Por. M. i L. trzeciakowscy, dz. cyt., s. 65. 6 została wprawdzie przetłumaczona na polski pięciotomowa Historia życia prywatnego, ale dotyczy ona procesów zachodzących głównie we Francji na tle sytuacji europejskiej. zob. Historia życia prywatnego. Od rewolucji francuskiej do I wojny światowej, t. 4, red. M. Perrot, Wrocław–Warszawa–Kraków 1999; Historia życia prywatnego. Od I wojny światowej do naszych czasów, t. 5, red. a. Prost, G. Vincent, Wrocław–War- szawa–Kraków 2000.tam także obszerna bibliografia dotycząca podobnych zagadnień w Polsce. Luki tej nie wypełnia w przypadku mieszczańskich kamienic niedawno opublikowana pozycja a. Łupienko, Kamie- nice czynszowe Warszawy 1864–1914, Warszawa 2015. 7 a. von Rohr, Mieszczańskie wnętrza mieszkalne w Hannowerze w XIX wieku. Informator wystawy w ramach „Dni Hannoweru”, Poznań 1989, bp. 8 Por. z. ostrowska-Kębłowska, Architektura i budownictwo w Poznaniu 1780–1880, Poznań 2009, s. 296. W kamienicach mieszczańskich chętnie stosowany był neorenesans, w końcu wieku spłycany do eklektyzmu. 9 archiwum Państwowe w Poznaniu (dalej: aPP), städtische Feuer-societät Posen, sygn. 1132. POZNAŃSKIE MIESZKANIA BURŻUAZJI NA PRZEŁOMIE XIX I XX WIEKU 1. Nowoczesna infrastruktura kamienicy paryskiej, 1864 r. [w:] C. Daly, LArchitecture privće au XIX" siecle sous Napoleon III. Nouvelles maisons de Paris, Paris 1860 Mateckiego, Zofia Ostrowska-Kębłowska pisze o wnętrzach wyjątkowo bogato wyposażonych w „malowidła, sztukaterie, tapety, ozdobne posadzki, a nawet reliefowe medaliony”, a także o pomieszczeniach „recepcyjnych, mieszkalnych oraz pomocniczych, a nawet z zimowymi ogrodami”". Podobnie zostało urzą- dzonych kilka najbogatszych mieszkań w nieistniejącym domu doktora Józefa Koszutskiego z lat 1873-1874. Posiadały one „artystycznie wykonane sztukate- rie, malowidła i inne dekoracje”, „tapety i obicia ścian z aksamitów, marmurowe posadzki i wspaniałe parkiety” oraz łazienki”. W eleganckich domach frontowe schody poprzedzał westybul z portierem, główne schody prowadziły tylko do 10 Por. Z. Ostrowska-Kębłowska, dz. cyt., s. 307. Budynek powstał w latach 1856-1860 wg projektu S. Heba- nowskiego. UM. Motty, Przechadzki po mieście, t. 1, Poznań 1999, s. 404. Cyt za: Z. Ostrowska-Kębłowska, dz. cyt., s. 322. 127. Ostrowska-Kębłowska, dz. cyt., s. 322. 151 HANNA GRZESZCZUK-BRENDEL ET Pl. 55 ACHILLE CADET Carsroct RyóracenB* sa USTNEYAPEURa AGASNS G9 Rueda koquete PARIS ACAKDET wes dia IF SG DUR A r sia Four Commiesionner, ueejacw fla ne_fart pa ke racetóe. Bata fat 2. Reklama nowoczesnych urządzeń w paryskiej łazience, XIX w. [w:] M. Charpy, E Jarrige, Introduction. Penser le quotidien des techniques. Pratiques sociales, ordres et dćsordres techniques au XIX* siecle pierwszego lub drugiego piętra, a na wyższe kondygnacje wiodły osobne boczne klatki schodowe z drewnianymi, już nie kamiennymi schodami. W XIX wieku utrwaliło się rozdzielenie sfery prywatnej i publicznej, czego wyrazem była fasada budynku, która stanowiła „zewnętrzną warstwę prywatności i (nadawała) przestrzeni publicznej jej formę””. Podziały fasady odzwierciedlały też społeczny status mieszkańców kamienicy, reprezentujących niemal pełny prze- krój społeczny: z biedotą na parterze i na poddaszu oraz najbogatszymi miesz- kaniami na pierwszym piętrze. Stratyfikacja była też widoczna w różnej jakości mieszkań od frontu i w oficynach. Ta oczywista dla ówczesnego społeczeństwa „lektura” struktury mieszczańskich kamienic pozwalała rozpoznać oznaki statusu, ale zarazem utrudniała, jeśli nie wręcz uniemożliwiała, zagłębianie się w ukrytą za nimi prywatność. Fasada jako granica między sferą prywatną i publiczną odzwier- ciedlała różnice w pozycji kobiety i mężczyzny w klasie średniej i wyższej. Jak pisze Michelle Perrot: „Kobiety, wykluczone z wszelkiego uczestnictwa w interesach czy w życiu publicznym, rządziły życiem prywatnym poprzez system etykiety [...] — one decydowały, kogo można do niego wprowadzić, a kogo odrzucić”. A jed- 131. Riedl, Stadt im Durchschnitt, Wien-Kóln-Weimar 1944, s. 101. 14 M. Perrot, Od strony arystokracji: nowa privacy [w:] Historia życia prywatnego. Od rewolucji francuskiej do I wojny światowej, t. 4, s. 82. Warto dodać za autorką, że z czasem również arystokracja uznała wartości rodzinne, pielęgnując szczęśliwą i bezpieczną rodzinę, tamże, s. 82. 152 POZNAŃSKIE MIESZKANIA BURŻUAZJI NA PRZEŁOMIE XIX I XX WIEKU 3. A. Gessner, Projekt zabudowy Diisseldorfer Strasse w Berlinie, 1909 r. [w:] A. Gessner, Das deutsche Mietshaus. Ein Beitrag zur Stadtkultur der Gegenwart, Miinchen 1909 nak „wybór scenerii życia [rodzinnego] należał w znacznie większym stopniu, niż się uważa, do mężczyzny. Przed ślubem zięć urządzał dom w porozumieniu z teściową, według podręczników savoir-vivrew', a i później stawał się „reżyserem domu””. O takiej uprzywilejowanej roli pana domu świadczy urządzenie wnętrz, z pomieszczeniami przeznaczonymi tylko dla mężczyzn: z pokojem pana obok salonu, w większych mieszkaniach z palarnią, biblioteką, gabinetem. W charak- terystyczny sposób prywatne pokoje były spychane na tyły domu, na przykład wspólne sypialnie dzieci śpiących razem ze służącymi wychodziły na ciemne podwórza studnie. Pewne zmiany zaczęły być widoczne na przełomie XIX i XX wieku, a ujawnia- niem własnego stylu burżuazji była secesja zrywająca z naśladowaniem dawnych form. W końcu XIX wieku klasa średnia zaczęła podkreślać nowe wartości życia domowego: prywatność, wzrastającą indywidualność jednostkową, potrzebę kom- fortu związaną z technicznym wyposażeniem wnętrz oraz higieną. Jak stwierdzał Hermann Muthesius, „problemem współczesności jest dom dla klasy średniej”'*, !5M. Perrot, Dom ojca [w:] tamże, s. 128-130. Przy obecnym stanie badań nie sposób określić, czy podobne zasady charakteryzowały także relacje członków zamożnych rodzin mieszczańskich Poznania. 16H. Muthesius, Das englische Haus. Entwicklung, Bedingungen, Anlage, Aufbau, Einrichtung und Innen- raum, Berlin 1908, s. 139. 153 HANNA GRZESZCZUK-BRENDEL POSEN UILLENPARTIE AM KÓNIGSRING 4. Wille przy Kónigsring (ob. ul. Wieniawskiego), ok. 1910 r. pocztówka ze zb. Biblioteki Uniwersyteckiej (dalej: BU) dopasowany do zmieniających się standardów życiowych tej warstwy. Był on przedstawicielem środowiska reformatorskiego, które od lat 80. XIX wieku zaczęło zyskiwać popularność, szczególnie w Niemczech. Innym był Albert Gessner, który uważał kamienice za najpowszechniejszy i najbardziej dostępny rodzaj mieszkania „we współczesnym mieście i współczesnej sytuacji gospodarczej”", zamieszkiwany przez 9/10 mieszkańców miast. Biorąc pod uwagę, że jako modelowy sposób miesz- kania uznawano wówczas willę w ogrodzie, dążono w miejskich kamienicach do zapewnienia bogatej burżuazji komfortu willowego. Przekształcenia kamienicy polegały na zmniejszeniu ich wielkości, ograniczeniu liczby mieszkań na jednej kondygnacji, willowej dyspozycji pomieszczeń i aranżacji otoczenia z wykorzysta- niem zieleni. Poprawy jakości miejskiego mieszkania poszukiwano przez zmiany jego struktury, a także w jego najbliższym otoczeniu [il. 2]. W Poznaniu nowe idee pojawiły się na przełomie XIX i XX wieku, a ich reali- zacja była możliwa dzięki rozszerzeniu miasta po rozbiórce wewnętrznego pier- ścienia fortyfikacji. Dotychczasowe przedmieścia: Wilda, Jeżyce, Łazarz zostały włączone w 1900 roku w granice Poznania i właśnie na tych terenach zwolennicy reformy miasta i mieszkania budowali według nowych koncepcji urbanistycznych i architektonicznych. W największym stopniu dążono do poprawy warunków higienicznych poprzez rozluźnienie zabudowy kwartałów i sąsiedztwo zieleni, która miała przede wszystkim zapewniać wentylację miasta, ale też upiększać oto- czenie i podnosić komfort mieszkania [il. 3]. Najbardziej atrakcyjne okazały się jednak parcele w sąsiedztwie zamku cesar- skiego przy zachodnim wykopie linii kolejowej. W obrębie forum cesarskiego 17 Ą. Gessner, Das deutsche Mietshaus, Ein Beitrag zur Stadtkultur der Gegenwart, Miinchen 1909, s. 4. 154 POZNAŃSKIE MIESZKANIA BURŻUAZJI NA PRZEŁOMIE XIX I XX WIEKU Posen «o/ 4 (./E. Do zzo pkł Św ŚJ ha, Tobliodhzy 2 ; Buddestrasse 5. Obrzeżna zabudowa osiedla DBWBV przy ul. Roosevelta, 1904-1905, pocztówka ze zb. BU powstały wille najbogatszych poznaniaków, ulokowane wzdłuż dzisiejszej ulicy Wieniawskiego, przy skwerze zamkowym przed teatrem. Ich obecność podkre- ślała rezydencjonalny, a nie tylko reprezentacyjny charakter dzielnicy zamkowej”. Właścicielami tych willi byli niemieccy i żydowscy przedsiębiorcy”. W najbardziej prestiżowej lokalizacji naprzeciwko zamku cesarskiego mieszkali: prawnik Adolf Landsberg, właściciel domu towarowego Rudolf Petersdorff, dr E. Mutschler i dr Paul Witte. Żydowskie pochodzenie Landsberga i Petersdorffa potwierdza cyto- waną wcześniej diagnozę i skuteczność prowadzonej na terenie Poznania polityki asymilacyjnej państwa pruskiego; tym bardziej że przyznanie prawa budowy domu w tym miejscu było zaszczytem udzielanym nielicznym mieszkańcom, cieszącym się przy tym znacznym statusem majątkowym”. Okazałe wille zbudowano też wzdłuż obecnej alei Niepodległości, m.in. dla kupców Hermanna Lówego, Isidora Priwina Fahlego i dr. Maxa Jaffe. Nieco mniejsze wille stanęły przy ul. Fredry w pobliżu wiaduktu nad torami kolejowymi. Nieco dalej przy ul. Noskowskiego powstała willa nadburmistrza Ernsta Wilmsa. Układ pomieszczeń z dodatkowymi korytarzami, holami i klatkami schodowymi wskazuje na typową dla XIX wieku 18 Więcej na ten temat pisze H. Grzeszczuk-Brendel, Rezydencja i reprezentacja. Dodatkowe znaczenia dziel- nicy zamkowej w Poznaniu, „Kronika Miasta Poznania” (dalej: KMP), 1999/4, s. 236-248. 19 Por. J. Skuratowicz, Architektura Poznania 1890-1918, Poznań 1991; tenże, Secesja w Poznaniu, Poznań 2008 oraz F. Fichtl, Mietvillen und Villen im „neuen” Posen (1902-1919). Eine sozial-geschichtliche Inven- tarisation unter besonderer Beriicksichtigung ihrer jiidischen Eigentiimer und Bewohner [w:] Deutsche- -Juden-Polen zwischen Aufklirung und Drittem Reich. Erinnerungsorte und Erinnerungsriume, red. K. Guth, Petersberg 2005, s. 199-269. 2 Por. J. Skuratowicz, dz. cyt., s. 191; E Fichtl, dz. cyt. 155 Hanna Grzeszczuk-Brendel 156 i  pogłębiającą się na przełomie  wieku XiX i  XX potrzebę ścisłego rozdziału pomieszczeń reprezentacyjnych i  prywatnych, w  ramach tych ostatnich także strefy kobiet i mężczyzn oraz dzieci, a przede wszystkim dróg państwa i służby. Dążenie do prywatności wyrażało się ponadto w posiadaniu odrębnych pokoi – „nie było już mowy o wspólnym zamieszkiwaniu; pokój mogła zajmować jedna lub dwie osoby. Dzieci miały własny pokój obok sypialni rodziców”21. Prestiż willi w okolicach rezydencji cesarskiej w połączeniu z pewną izolacją od gwaru miasta wynikającą z topografii, a także powstanie typowo willowej kolonii na sołaczu w 1907 roku nie zmieniły głównej tendencji, jaką była rozpoznana przez Hansa Christiana nuβbauma22 potrzeba mieszkania w kamienicach w pobliżu cen- trum. opiniując w 1902 roku plan rozszerzenia Poznania przedstawiony w 1900 roku przez Heinricha Grüdera, profesor architektury z  Hanoweru twierdził, że „obec- nie w Poznaniu jest niewielkie zapotrzebowanie na mieszkania w dzielnicach wil- lowych”, ponieważ „mieszkańcy Poznania tylko wyjątkowo zechcą mieszkać dalej od centrum”23. Biorąc pod uwagę, że w Europie coraz większą popularność wśród zamożnych mieszkańców zyskiwały kolonie willowe na przedmieściach zatłoczo- nych miast, ta uwaga wydaje się zastanawiająca. takie preferencje mogły być efektem dawnych rayons: niemal niezabudowane tereny po zewnętrznej stronie fortyfikacji, stopniowo rozbieranych w początkach XX wieku, pozwalały na realizację nowych idei mieszkaniowych mieszczaństwa. W nowym osiedlach izolowanych od miejskich uciążliwości rozluźniona zabudowa pozwalała na bezpośredni kontakt z  zielenią, likwidacja oficyn wprowadzała pewną homogeniczność mieszkańców, a jednocze- śnie umożliwiała korzystanie z miejskich rozrywek, handlu i oświaty. W Poznaniu było to szczególnie pożądane, ponieważ na przełomie XiX i XX wieku w ramach polityki wspierania niemczyzny (Hebungspolitik) zaczęły się tworzyć nowe instytucje, lokowane w okazałych gmachach: teatr, muzeum, biblioteka, akademia królewska. Możliwość łączenia standardu podmiejskiego domu w  ogrodzie i  bliskości miasta dawały na przykład kamienice willowe, czyli ciąg wolnostojących, poprze- dzonych przedogródkami budynków o trzech–czterech kondygnacjach. odstępy między domami wpływały na dyspozycję pomieszczeń – klatki schodowe znaj- dowały się często z boku budynku, tu również lokowano pomieszczenia, które nie wymagały pełnego doświetlenia, np. sypialnie, kuchnie i  klatki schodowe. taka zabudowa została zrealizowana przy ul. Mickiewicza i  w  zespole przy ul. Roosevelta [il. 4]. ten ostatni zbudowano w latach 1904–1905 według projektu spółki Böhmer & Preul24, która posiadała tutaj kilka działek. obrzeżną zabudowę przy ul. Roosevelta tworzyły kamienice willowe DBWBV – spółdzielni miesz- kaniowej, której członkami byli tylko niemieccy urzędnicy średniego szczebla. Równolegle wprowadzono wąską wewnętrzną uliczkę, przy której zbudowano od 1906 roku kilka domów o skromniejszym standardzie, w miejsce tradycyjnych do 21 M. Perrot, dz. cyt., s. 85. 22 aPP, akta miasta Poznania (dalej: amP), Gutachten über die Erweiterung der Provinzial-Hauptstadt Posen. Dem Magistrat erstatet von Professor H.Ch. Nuβbaum, Hannover 1901, sygn. 4307. 23 tamże. 24 zespół ten omawia szczegółowo M. Podgórna, Secesyjne domy przy ulicy Roosevelta, Poznań 2009, a także J. skuratowicz, dz. cyt. POZNAŃSKIE MIESZKANIA BURŻUAZJI NA PRZEŁOMIE XIX I XX WIEKU POSEN W. 3. Hohenstaufenstrasse 6. Ulica Krasińskiego, osiedle DBWBYV, ok. 1905-1910, pocztówka ze zb. BU niedawna oficyn, co poprawiało wentylację i oświetlenie mieszkań”. We wnętrzu kwartału znajdowały się niewielkie domy jednorodzinne urzędników starostwa, powstałe w latach 1906-1908 [il. 5]. Wybór takiego typu zabudowy mieszanej wynikał z przekonania reforma- torskich urbanistów, w tym np. Camilla Sittego i cytowanego Nupbauma, że dla podniesienia estetyki i rangi miasta główne ulice powinny być obudowane więk- szymi domami dla bogatych mieszkańców. Wpływ miało także sąsiedztwo dziel- nicy zamkowej widocznej po drugiej stronie wykopu kolejowego, które podnosiło rangę całego założenia. Asymetryczne bryły kamienic z wykuszami, ryzalitami i balkonami, różnymi formami obramień okiennych potęgowały wrażenie odręb- ności każdego mieszkania i niosły skojarzenia z willą w dążeniu, aby „z kamie- nicy czynszowej stworzyć dom” i w mieszkaniu uzyskać podmiejski komfort. „Do willi należą szerokie okna, wykusze, loggie, a nawet surowy tynk i duże dachy”, w wielu wypadkach optycznie powiększane przez pokrycie dachówką ostatniej kondygnacji. Dekorację elewacji domów stanowiły organiczne motywy secesyjne, wprowadzane także w nieco skromniejszym wymiarze we wnętrzach jako roślinne gzymsy i fasety czy snycerka o giętkich liniach”, choć były już wówczas nieco przestarzałe i poddawane krytyce w głównych ośrodkach takich jak Wiedeń czy 25 Wcześniej (1895-1897) spółdzielnia kolejowa Wohnungs-Bau-Vereinigung der Mittleren-Eisenbahn- -Beamten zu Posen GmbH zbudowała skromniejsze domy w dolnej części ul. Roosevelta, które optycznie zostały włączone w obręb zespołu. 26. Posener, Berlin auf dem Wege zu einer neuen Architektur. Das Zeitalter Wilhelm II, Miinchen, New York 1979, s. 327. Opis dotyczy domu Gefnera przy Grolmsannstrape 4-5 w Berlinie z lat 1906-1907. 27 Więcej patrz: M. Podgórna, dz. cyt., s. 62-69. 157 Hanna Grzeszczuk-Brendel 158 Berlin. Biorąc pod uwagę, że historyzm został zastosowany w dzielnicy zamkowej jako deklaracja siły państwa pruskiego, secesja w Poznaniu może być odczyty- wana w ramach rozpoznanych wcześniej dążeń do indywidualizacji mieszkańców wyrażanej przez sugerowanie odrębności mieszkań. Rodzi to jednak pytanie, czy rzeczywiście poznaniakom zależało na takich deklaracjach, skoro formy secesyjne pozostały chwilową modą i nie rozpowszechniły się w mieście28. Jeśli chodzi o  dyspozycję przestrzenną mieszkań przy ul. Roosevelta, to w większych, pięcio- i trzypokojowych, znajdowały się odrębne ciągi komuni- kacyjne: korytarz lub hol, wokół którego rozlokowano pomieszczenia reprezen- tacyjne, oraz odrębny korytarz prowadzący do prywatnej i gospodarczej części mieszkania. Dodatkowy komfort zapewniało centralne ogrzewanie. Kuchnie i służbówki wychodziły na wewnętrzną uliczkę na tyłach budynków, co ograni- czało dopływ światła, podobnie jak w sypialniach lokowanych w tylnym trakcie budynku. Wynikać to mogło nie tylko z tradycyjnego myślenia o układzie pokoi, choć ograniczenie ilości światła w sypialniach ma racjonalne uzasadnienie dla pomieszczeń używanych głównie nocą. oznaką myślenia reformatorskiego jest także obecność okien w każdym pomieszczeniu, łącznie ze skrytkami i łazienką, co zapewniało wentylację. Warto zauważyć, że w opisie funkcji poszczególnych części mieszkania zanika dokładna klasyfikacja pokoi na salon, gabinet, sypial- nię itp.29. Można w tym widzieć zapowiedź bardziej swobodnego dysponowania powierzchnią dyktowaną przez potrzeby lokatorów, a więc na przykład ograni- czenie przestrzeni recepcyjnych na korzyść dodatkowych sypialni, rozumianych nie tylko jako pokoje do spania, ale raczej jako odrębne pokoje dla członków rodziny [il. 6]. W Poznaniu o akceptacji mieszkania w kamienicy jako świadectwie statusu społecznego świadczy również tzw. dzielnica Johowa na siedmiohektarowej działce na Łazarzu po zachodniej stronie ul. Matejki30. inwestorem i prawdo- podobnie głównym autorem koncepcji urbanistycznej z lat 1902–1903 był Max Johow, współpracujący z Emilem asmusem, który ją realizował w następnych latach. o ile Emil asmus pochodził z rodziny osiadłej w Poznaniu, o tyle Max Johow był architektem działającym w  Berlinie31, zorientowanym w  najnow- szych, architektonicznych i  urbanistycznych tendencjach reformatorskich. inwestorom i  jednocześnie projektantom zależało na realizacji tych założeń, czyli rozluźnieniu zabudowy i bliskości zieleni, co zostało zapisane w planie całego założenia. ograniczenie gęstości zabudowy uzyskano przede wszyst- kim przez rezygnację z  oficyn na rzecz tylnych „ryzalitów” i  wewnętrznych 28 zabudowa ul. Roosevelta stanowi jedyny tak wyraźny przykład secesyjnej dekoracji kamienic w Pozna- niu. W innych miejscach pojawiają się pojedyncze domy (np. przy ul. Dąbrowskiego) lub jedynie cytaty secesyjnych motywów. zob. J. skuratowicz, dz. cyt. 29 Plany mieszkań patrz: M. Podgórna, dz. cyt., s. 53–58. 30 Choć autorstwo Johowa i asmusa jest ogólnie przyjęte, pozostaje kwestią niejasną ich udział w rozplano- waniu kwartału, a także ich życiorysy i działalność obu architektów poza Poznaniem. 31 aPP, amP, Pismo Bau terrain st. Lazarus do nadburmistrza Wittiga, podpisane przez Johowa i schmidta- -Bomblina, 10 ii 1902 r., sygn. 4326. adres berliński pojawia się też na innych dokumentach podpisywa- nych przez Johowa. POZNAŃSKIE MIESZKANIA BURŻUAZJI NA PRZEŁOMIE XIX I XX WIEKU Serezcs AE 7. M. Johow, Plan zabudowy kwartału przy ul. Matejki, 1902-1903, ze zb. Archiwum Państwowego w Poznaniu świetlików*. Rezygnacja z oficyn pozwalała na powstanie we wnętrzach bloków zabudowy wspólnych podwórzy z wijącymi się alejkami, które obsadzone krze- wami i drzewami zyskały wręcz parkowy charakter. W ten sposób podwórza luksusowych kamienic z wypielęgnowanymi trawnikami zmieniły swoją funkcję i przestały być powierzchnią pomocniczą, a stały się przedłużeniem wspólnych stref przejściowych — holu wejściowego i klatki schodowej, podnosząc swoim wyglądem standard kamienicy. Zieleń została także wprowadzona w postaci przydomowych przedogródków, jednak największą atrakcją było sąsiedztwo Ogrodu Botanicznego. Te rozwiązania oraz łatwa komunikacja i niewielka odległość od centrum spowodowały, że osiedlali się tutaj zamożni poznaniacy, których było stać na wysokie czynsze, sięgające nawet 2,5 tys. marek rocznie, podczas gdy w Poznaniu średnia wysokość czynszu za mieszkanie ośmiopo- kojowe wynosiła 1864, a za dziesięciopokojowe 2741 marek. Mieszkało tu wielu przedstawicieli wyższej warstwy średniej. Największą liczbę lokatorów, ze względu na bliskość koszar, stanowili wyżsi wojskowi (25) oraz urzędnicy (23) i radni (15), wśród nich nadburmistrz Ernst Wilms, który nieco później 32 Według Polizei-Verordnung z 1905 r. świetliki uznawano za część powierzchni zabudowanej i nie mogły się przy nich znajdować żadne pomieszczenia przeznaczone na dłuższy pobyt ludzi, APP, AmP, sygn. 4305. 33 Początkowo szkółka drzew, od 1902 1. Ogród Botaniczny. 159 Hanna Grzeszczuk-Brendel 160 przeprowadził się do własnej willi. Ponadto mieszkania zajmowało po ośmiu nauczycieli, profesorów, kupców, rentierów, posiadaczy ziemskich i  czterech architektów34 [il. 7]. Projekty poszczególnych kamienic powierzono różnym architektom, którzy w dowolny sposób mogli kształtować elewacje, formy dachów i rozkład pomiesz- czeń w obrębie wyznaczonego konturu. oprócz Johowa, jako projektanta własnej kamienicy na narożniku ulic Matejki i Wyspiańskiego, działali tu najbardziej popu- larni wówczas architekci poznańscy: Max Biele, Karl Roskam, Franz otto i Paul Pitt35. Biorąc pod uwagę zaskakujący kontrast między nowoczesnym układem przestrzennym a eklektyczną stylistyką kamienic, można zakładać, że poznaniacy chętnie przyjęli rozwiązania podnoszące komfort mieszkania i jego najbliższego otoczenia, natomiast nie byli skłonni rezygnować z  utrwalonych form prestiżu. W  największym chyba stopniu świadczy o  tym kamienica na skrzyżowaniu ul. Wyspiańskiego i ul. Chełmońskiego, w której pojawiają się cytaty ornamentów z zamku cesarskiego. Każdy budynek miał być podpiwniczony, czterokondygna- cyjny (parter i trzy piętra), z poddaszem, którego tylko 1/3 powierzchni mogła być wykorzystana na cele mieszkalne36. na ogół na każdej kondygnacji znajdowały się dwa duże mieszkaniami od frontu i dwa mniejsze od podwórza, choć było także kilka mieszkań zajmujących całą kondygnację. Dużą wagę przywiązywano do bezpośredniego doświetlenia i wentylacji wszystkich pomieszczeń, dlatego wnę- trza gospodarcze: klatki schodowe, łazienki, ubikacje i schowki zostały ulokowane wokół świetlików. Pomieszczenia przeznaczone na dłuższy pobyt mieszkańców musiały mieć bezpośrednie oświetlenie światłem dziennym. Rosnąca potrzeba pry- watności prowadziła do przemiany funkcji wnętrz używanych przez rodzinę, która uległa modyfikacji na przełomie XiX i XX wieku. Była ona na ogół dwupokoleniowa, czyli rodzice i dzieci, a postęp techniczny doprowadził do zmniejszenia liczby służby. W  dyspozycji pomieszczeń sięgano do wzorów willowych propagowanych w niemczech przez Hermanna Muthesiusa na wzór domu angielskiego37. W więk- szych mieszkaniach przy wejściu znajdował się obszerny hol, z którym sąsiado- wały pokoje paradne: salon, jadalnia, pokój dzienny oraz pokoje pana i  pani. Hol jako pomieszczenie jednocześnie prywatne i reprezentacyjne mógł odgrywać w mniejszych mieszkaniach rolę jadalni lub pokoju muzycznego38. odrębny kory- tarz prowadził do prywatnej części z sypialniami, łazienką, kuchnią z zapleczem oraz służbówką. Wprowadzenie dwóch systemów komunikacji wewnątrz miesz- kania pozwalało na rozdzielenie dróg państwa i służby oraz wyodrębnienie oficjal- nej i prywatnej części mieszkania. W pochodzących z epoki omówieniach układów 34 J. Goszczyńska, Inwestorzy i mieszkańcy tzw. Johow-Gelände, KMP, 1998/3, s. 33–34. 35 identyfikację architektów przeprowadził J. skuratowicz, Architektura Poznania…, s. 105, 134; tenże, Budownictwo spółdzielcze na Łazarzu, KMP, 1998/3, s. 47–55; tenże, Secesja…, a także J. Goszczyńska, dz. cyt. 36 J. Goszczyńska, dz. cyt., s. 28–46. 37 H. Muthesius, Das englische Haus, Entwicklung, Bedingungen, Anlage, Aufbau, Einrichtung und Innen- raum, Berlin 1908–1911; Bd.1: Entwicklung des englischen Hauses, Berlin 1908. 38 takie rozwiązania prezentuje np. H. Warlich, Wohnung und Hausrat. Beispiele neuzeitlicher Wohnräume und ihrer Ausstattung, Mit einleitendem text von H. Warlich, München 1908. POZNAŃSKIE MIESZKANIA BURŻUAZJI NA PRZEŁOMIE XIX I XX WIEKU 8. Zabudowa ul. Grottgera, fot. K. Ślachciak zarówno kamienic, jaki typowych willi wyraźnie zaznacza się odwrót od stosowania nazwy „salon” dla najbardziej reprezentacyjnego pokoju. Najważniejszym pomiesz- czeniem staje się jadalnia, a funkcje salonu, gabinetu lub pokoju pani i głównego miejsca spotkań rodziny zaczyna pełnić wielofunkcyjny pokój mieszkalny”. Niemniej w opisach mieszkań proponowanych przez Maxa Johowa pojawiają się tradycyjne określenia: salon i jadania rozdzielone pokojem mieszkalnym, pokój pana przy salonie i sypialnia obok jadalni, z dostępem do prywatnego korytarza i łazienki. Można się jednak zastanawiać, na ile te propozycje odpowiadały rzeczy- wistemu użytkowaniu pomieszczeń, biorąc pod uwagę, że np. w pięciopokojowym mieszkaniu tylko jedno pomieszczenie zostało oznaczone jako sypialnia. O większej swobodzie w użytkowaniu pomieszczeń może świadczyć wypo- sażenie pokoju prezentowane na Wystawie Wschodnioniemieckiej w Poznaniu w 1911 roku. Poznański magazyn meblowy Diimke pokazał wówczas „pokój dla panów, który dzięki odpowiedniemu ugrupowaniu dębowych mebli pełnić mógł, w zależności od potrzeb, funkcje gabinetu, pokoju mieszkalnego lub wypoczyn- kowego”*. Niemniej wnętrza mieszkalne wciąż miały dowodzić statusu lokatorów, o czym świadczą np. prospekty reklamowe sklepów meblowych. Nadal dużą popu- larnością cieszyły się „garnitury mebli, np. salony w stylu Ludwika XVI prezen- 39 W. Brónnet, Die biirgerliche Villa in Deutschland 1830-1890, unter besonderer Beriicksichtigung des Rheinlandes, Diisseldorf 1987, s. 54. 40, Karolczak, Poznańskie magazyny mebli i ich oferta na przełomie XIX/XX wieku, KMP, 1999/4, s. 82. 161 Hanna Grzeszczuk-Brendel 162 towane przez znane firmy meblarskie w Poznaniu: s. Kronthal w 1911 i oswald Dümke w  190841. Jak pisze Wojciech Lipowicz, określenie „styl ludwikowski” należy rozumieć na dwa sposoby. Jako „proste nawiązania do form francuskiego rokoka i klasycyzmu (w kompletach salonowych)”, a także „o płynnie i plastycznie kształtowanych szkieletach – meble siedzeniowe kontynuujące formy tzw. stylu Ludwika Filipa”42. Reklamowa pocztówka firmy Dümke z 1902 roku prezentuje wzorcowy salon, który mimo lżejszych mebli nawiązujących do secesji wyrasta z XiX-wiecznej estetyki. Ściany ze sztukateriami i malowidłami obite są tapetą o dużych wzorach w dość ciemnej tonacji. Bogaty kryształowy żyrandol oświe- tla grupę tapicerowanych mebli: kanapę, fotele, stoliki i krzesła. sądząc z innych opisów, meble wykonywano ze szlachetnego drewna: dębu, mahoniu, klonu jawo- rowego, palisandru oraz kosztownych materiałów, np. jedwabiu, skóry i tkanin gobelinowych43. Jednak powoli zaczęto propagować wnętrza bardziej przestronne, szczególnie do sypialni, przede wszystkim poprzez likwidację ciężkich, bogato upiętych zasłon i kotar przy drzwiach, a także używanie mniejszych i lżejszych mebli, co jednak nie znajdowało wielu zwolenników44. na podstawie form architektoniczno-przestrzennych założeń mieszkal- nych na przełomie XiX i  XX  wieku można sądzić, że mieszczaństwo poznań- skie przyjmowało z nowych tendencji te rozwiązania, które poprawiały wygodę i warunki higieniczne mieszkania. Przejawiało się to głównie w zmianie otoczenia kamienic, a także w nowym układzie pomieszczeń. natomiast stylistyka domów i wyposażenia wnętrz dowodzi przywiązania do solidnych form, które uważano za odpowiednio reprezentacyjne i prestiżowe. trudno wyrokować, na ile zmiana struktury budynków zyskała akceptację również ze względu na homogenizację mieszkańców o zbliżonym statusie społecznym i majątkowym. Likwidacja oficyn, a także model kamienicy willowej demontowały przekrój społeczny charaktery- styczny dla typowej kamienicy XiX-wiecznej z suterenami, poddaszami i oficy- nami, a więc sąsiedztwo bogatych lokatorów i biedoty. te przemiany mieszczą się być może również w ramach potrzeby prywatności: nowe zespoły mieszkaniowe powstawały jako typowo mieszkalne założenia, nieco izolowane od głównych arte- rii komunikacyjnych i handlowych, a chronione przed ruchem ulicznym przez rzędy drzew i przedogródki. W efekcie rozwiązania przestrzenne i wybory for- malne mogą świadczyć o rysujących się przemianach nie tylko estetycznych, ale także społecznych, które w początkach XX wieku zaczęły się ujawniać w Poznaniu i zostały przerwane przez wybuch i wojny światowej. 41 tamże, s. 80–81. 42 W. Lipowicz, Fabryka mebli artystycznych Józefa Sroczyńskiego, KMP, 1991/1–2, s. 12. 43 tamże, s. 81–82. 44 tamże, s. 90, zob. także ryc. na s. 83. 163 Jan skuratowicz standardy mieszkaniowe w Poznaniu po 1900 roku Wielka powódź która nawiedziła centrum Poznania w 1888 roku, była ostat- nim aktem trwającej od wielu lat degradacji miasta. Podjęta w latach 30. XiX wieku decyzja o budowie wielkiej twierdzy wchodzącej w skład systemu obrony wschod- niej granicy Prus wstrzymała bowiem projektowane po 1803 roku (tj. po wielkim pożarze) otwarcie Poznania poza średniowieczne fortyfikacje, które postulował berliński architekt David Gilly wraz ze swymi pomocnikami. Jego ambitny plan zakładał m.in. powiększenie powierzchni miasta, wytyczenie na wzór Berlina nowych urbanistycznych elementów w postaci paradnego placu i reprezentacyj- nych alej oraz wprowadzenie ujednoliconego typu nowo wznoszonych, piętro- wych domów. W ten sposób otoczone pasmem murów, fos i bastionów miasto zamknęło się na wiele lat w nadanym mu wówczas kształcie. Przyłączone doń po 1803 roku niewielkie tereny musiały zaś pomieścić, poza nowymi budynkami mieszkalnymi, także obiekty wojskowe, takie jak koszary i magazyny. nowy układ komunikacyjny wynikający z budowy fortyfikacji zmienił zarazem wcześniejsze rozwiązania w  tym zakresie, preferując tym samym kierunek wylotu z  miasta na Głogów i Berlin poprzez okazałą Bramę Berlińską na osi ul. Święty Marcin. Kluczowa dla dalszego rozwoju Poznania okazała się jednak decyzja o wyznacze- niu wokół nowej twierdzy tzw. rejonów fortecznych, na których terenie obowią- zywał zakaz zabudowy murowanej. zahamowało to rozwój miasta oraz zdegrado- wało zabudowę sąsiednich wsi, takich jak Jeżyce czy Wilda. zamknięcie Poznania w murach twierdzy na trwałe zmieniło jego obraz. Już w latach 60. XiX wieku był on gęsto zabudowanym miastem wysokich kamienic. Próby naprawienia tej sytuacji poprzez wytyczenie nowych ulic, jak np. krótka ul. Kantaka, nie mogły poprawić owej patowej sytuacji. Przenoszeni do Poznania pruscy urzędnicy narzekali na jakość i ceny mieszkań, które znacznie odbiegały od tych znanych im w innych miastach Prus. Gęsta i wysoka zabudowa oraz brak pełnego systemu kanalizacji i  wodociągów powodowały, że standardem była w tym czasie czteropiętrowa kamienica z okazałymi oficynami i dostawionymi do starszych klatek schodowych aneksami mieszczącymi toalety. zamieszkane były także strychy i wysokie sutereny. Budownictwo willowe w zasadzie w Poznaniu nie występowało. na przełomie XiX i  XX wieku zainteresowanie dworu cesarskiego i  presja władz miasta pociągnęły za sobą stopniową likwidację mocno już przestarzałej twierdzy. Po 1890 roku doszło wreszcie do zniesienia ograniczeń budowlanych JAN SKURATOWICZ 1. Kamienica przy ul. Szkolnej 17, wszystkie fot. ze zb. autora po zachodniej stronie miasta. I to właśnie w tym kierunku miała nastąpić jego ekspansja. Pierwsze realizacje na terenie Jeżyc nawiązywały do starszych pomy- słów budowy kamienic z otaczającymi podwórze mieszkalnymi oficynami. W taki sposób zabudowano północne części ulic Szamarzewskiego, Jackowskiego czy Staszica oraz okolice Rynku Jeżyckiego, często z wykorzystaniem konstrukcji z pruskiego muru. Standardy mieszkaniowe tych kamienic nie odbiegały już od powszechnie obowiązujących. Za okazałą fasadą znajdowały się od frontu po dwa wielopokojowe mieszkania wyposażone w bogate dekoracje sztukatorskie i malar- ze skrzydłami oficynowymi w postaci tzw. pokoju berlińskiego z szerokim oknem na podwórze), a także łazienkę oraz okazałą kuchnię ze spiżarnią i pokojem słu- żącej. Na terenie miasta za najcenniejsze uznawano mieszkania na pierwszym piętrze, a ich cena w badanym okresie wahała się od 1,5 tys. marek rocznie przy ul. Szamarzewskiego do 1,7-1,9 tys. przy ul. Jackowskiego. Wzdłuż części nowych ulic elementem uzupełniającym jakość kamienicy był niewielki przedogródek, a czasami zagospodarowany kwietnik na podwórku. Przed rokiem 1890 w starym śródmieściu wytyczono obecną ul. Działyńskich, która szybko została zabudowana domami projektowanymi przez Hugona 164 STANDARDY MIESZKANIOWE W POZNANIU PO 1900 ROKU 2. Kamienica i rzut mieszkania przy ul. Chełmońskiego 22 Kindlera i Gustawa Kartmanna. Sukces w postaci tej realizacji pozwolił im na wystawienie wielu innych charakterystycznych kamienic. Stylistyka ich fasad odwoływała się do neorenesansu niemieckiego, łączącego ceglaną, czerwoną licówkę ścian z białym detalem architektonicznym. Bogate wnętrza mieszkań uzy- skały neobarokowe dekoracje sztukatorskie i malarskie, wzorzyste piece, liczne wykusze i balkony. Na całej ulicy zbudowano przedogródki i zagospodarowano podwórza. Zaproponowany przez wspomnianą dwójkę budowniczych schemat dekoracji natychmiast przyjął się na terenie centrum we wszystkich nowo wzno- szonych domach. Wyrastały one ponad starszą i z reguły niższą zabudowę, podno- sząc standardy mieszkań wyposażonych w wodę i kanalizację. Na terenie intensywnie zmieniającego się centrum miasta wytworzył się też charakterystyczny schemat funkcjonalny kamienicy mieszczącej w przyzie- miach lokale handlowe oraz powiązane kompozycyjnie z przyziemiem pierwsze piętro, wyraźnie odcinające się od pozostałych kondygnacji. Doprowadziło to do wyraźnego zmonumentalizowania zabudowy np. pl. Wolności i jego okolic. Podobne rozwiązania pojawiły się ciągu ul. Święty Marcin czy wokół pl. Cyryla Ratajskiego. Liczne po 1899 roku domy towarowe podnosiły prestiż lokali miesz- kalnych, których ceny dochodziły na tym terenie do ponad 2 tys. marek rocznie za mieszkanie na czwartym piętrze kamienicy przy pl. Wolności 4. Układ i liczba pomieszczeń w takim mieszkaniu nie odbiegały od wskazanego wyżej standardu drogiego mieszkania w centrum. Dzisiejszemu czytelnikowi należy się jeszcze jedna informacja. Otóż mieszkania wynajmowano z reguły na rok (od początku 165 JAN SKURATOWICZ LAPIE" ń NWN 4 U | r pak" zyj LIE p | 2 LG I II. | O l4i | 4. Kamieniczna pierzeja przy ul. Matejki 166 standardy mieszkaniowe w Poznaniu po 1900 roku 167 października). W  przypadku wyjazdów z  Poznania całe wyposażenie mieszka- nia składowano w specjalnych magazynach przy ulicy nomen omen składowej. Po powrocie wynajmowano inne mieszkanie, zgodnie z potrzebami czy modą, i ponownie urządzano je przeniesionymi z magazynów meblami. W  nowo zagospodarowywanych zachodnich dzielnicach Poznania prędko pojawiły się całe zespoły kamienic budowane od podstaw. tak się stało m.in. w  przypadku początkowego odcinka ul. Matejki, które to tereny jeszcze przed rokiem 1900 zakupili znani przedsiębiorcy oskar Fechner i  Heinrich Pitt. niezwykle bogate w dekoracje kamienice zaprojektował syn Heinricha – Paul, skąd- inąd twórca wielu innych ciekawych realizacji z terenu Jeżyc. Współpracował on z największą w mieście firmą sztukatorską Bolesława Richelieu, dla którego wybu- dował w  latach 1901–1902 dochodową kamienicę przy ul. Grunwaldzkiej 20a o wspaniałej secesyjnej dekoracji fasady. Jak już wspomniałem, największym pre- stiżem po 1900 roku cieszyły się tereny zachodnie. z tej przyczyny właśnie tutaj, przy wytyczonej w 1896 roku ul. Matejki, naprzeciw dawnej szkółki towarzystwa Upiększania Miasta zamienionej teraz na ogród Botaniczny, powstał po roku 1901 najbardziej okazały, a zarazem najdroższy zespół mieszkaniowy Poznania. około 1900 roku tereny te kupiło od miejscowego bambra dwóch poznańskich lekarzy: dr Bolesław Wicherkiewicz i Heliodor Święcicki. Pozyskaną ziemię, po wykona- niu planu zagospodarowania i dokonaniu podziału, sprzedali następnie z dzie- sięciokrotnym zyskiem przedsiębiorstwu Bau-terrain st. Lazarus, złożonemu z  radnego miejskiego Friedricha asmusa, właściciela dóbr rycerskich Bomblin alberta schmidta oraz architekta z Berlina Maxa Johowa. ten ostatni zaprojekto- wał koncepcję zabudowy zakupionych działek, być może konsultowaną z szefem biura rozbudowy miasta prof. Josephem stübbenem z Berlina. Wzniesione przed 1914 rokiem domy były w większości dziełem architekta Emila asmusa – syna Friedricha, Maxa Johowa, Maxa Bielego, Karla Roskama i Wilhelma Mosenthina. Projekt zakładał budowę okazałych trzypiętrowych kamienic, pozbawionych w  zasadzie oficyn, które uległy redukcji poprzez zblokowanie ich w  ogrodowe ryzality. Kamienice w  kolejnych rzędach przesunięte zostały, tak by od strony podwórza, a w zasadzie parku, wytworzył się szereg mijających się ryzalitów. od frontu zaprojektowano przedogródki o szerokości 5 m. na każdej kondygnacji było 7–8 pokojów skupionych w zasadzie od frontu oraz kuchni, łazienek i pomieszczeń dla służby zblokowanych wokół wewnętrznego świetlika. od strony ogrodu ulo- kowane zostały pokoje sypialne. obok świetlika i klatki schodowej znajdował się okazały hall oraz jadalnia. standardowe mieszkanie miało ok. 250 m2 powierzchni. Fasady domów były niezwykle zróżnicowane, a istotnym elementem podkreślają- cym prestiż kamienicy były niemal pałacowe klatki schodowe wykładane marmu- rem oraz coraz modniejsze w Poznaniu włoskie dekoracje w postaci lastrika. Ceny gruntu na tym terenie wzrastały błyskawicznie i w 1914 roku 1 m2 działki docho- dził tutaj nawet do 40 marek. Co ciekawe, w domach tych nie mieszkali Polacy, choć jeszcze przed wybuchem Wielkiej Wojny to właśnie oni stanowili znaczny odsetek ich właścicieli. oczywiście pojawienie się zespołu bardzo drogich mieszkań przy ul. Matejki nie rozwiązywało problemów mieszkaniowych, które dotyczyły przede wszystkim kadr urzędniczych. aby rozwikłać ten kłopot, władze sięgnęły po sprawdzoną JAN SKURATOWICZ a r: lg ===. 5. Sołacka willa przy pl. Spiskim w innych miastach receptę, jaką było budownictwo spółdzielcze. Umożliwiało ono szybki przyrost mieszkań, które były tańsze w budowie i w użytkowaniu, a system kredytowy pozwalał lokatorom na ich wykup. Z perspektywy władz ów proces inwestycyjny przyniósł jeszcze jeden pozytywny efekt, przepisy policyjne pozwa- lały bowiem na wykluczenie z członkostwa w tego rodzaju spółdzielniach Polaków. Najważniejszą z owych instytucji była w Poznaniu Spółdzielnia Urzędników Niemieckich (Deutscher Beamten Wohnung Bau Verein), która wybudowała kilka znaczących zespołów kamienic, takich m.in. jak te przy ul. Skrytej (pro- jekt Anton Kuenzel), Roosevelta (Hermann Boehmer i Paul Preul), Śniadeckich, Wierzbięcice, Poznańskiej, Jeżyckiej czy Dąbrówki (architekt Joseph Leimbach). Leimbach już po 1910 roku został skądinąd głównym realizatorem budownictwa spółdzielczego w mieście, wznosząc przy ul. 28 Czerwca 1956 zespół Spar- und Bauverein, złożony z bloków mieszkalnych i szeregowych domów wykonanych z czerwonej cegły. Z kolei zespół nazwany Kaiser-Wilhelm-Siedlung liczył sobie 34 mieszkania i 100 pojedynczych lokali w szeregowych domkach. Ich powierzchnia wynosiła od 62 do 71 m”, przy czynszu w wysokości 270 marek za małe mieszkanie i 350 za większe. W domach spółdzielczych mieszkania były niższe, z reguły trzypokojowe, wraz z kuchnią, łazienką i pomieszczeniem dla służącej. Programowo zrezygnowano tutaj z tworzenia oficyn, zastępując je specyficznie kształtowanym budynkiem, tak aby żadnego pomieszczenia nie pozbawiać światła i powietrza, czego dobrym przykładem 168 STANDARDY MIESZKANIOWE W POZNANIU PO 1900 ROKU "ZY | ULM IT. MMI NAIM kor L' Pa Pl adj Z GE 6. Ozdobna furta oraz detal willi przy pl. Spiskim może być realizacja budynków przy ulicach Skrytej, Śniadeckich i Karwowskiego (pomiędzy Kolejową a Łukaszewicza). Charakterystyczne ukształtowanie domu z licznymi załamaniami, cofniętymi balkonami czy loggiami stało się zresztą rozpo- znawalną cechą poznańskich realizacji spółdzielczych. Dodajmy, że najniższym stan- dardem w zakresie wielkości lokali oraz wysokości pomieszczeń wyróżniał się zespół Posener Gemeinnuetzige Baugenossenschaft przy ul. Czajczej. Co przy tym ciekawe, na terenie Poznania nigdy nie powstały tak typowe dla zabudowy Berlina mietska- serne o szeregu małych mieszkań, jakby nanizanych na kolejne niewielkie podwórza. Popierany przez państwo pruskie i jego banki system pozwolił przed rokiem 1914 rozpocząć realizacje osiedla tanich domów dla urzędników kolejowych przy pl. Lipowym na Wildzie (architekt nieznany) czy na terenie Sołacza (architekci August Raeder, Otto Meister, Richardt Herzner). Koszt takich inwestycji, przy korzystnie oprocentowanym kredycie umarzanym przez państwo, pozwalał na zrealizowanie niewielkiego domu — willi za około 15-18 tys. marek, a więc wie- lokrotnie mniej niż cena pozyskania mieszkania w bloku spółdzielczym. O tym, dla kogo budowano domy na Sołaczu, poznaniacy na ogół dziś nie pamiętają, natomiast po 1920 roku owa dzielnica była niezwykle ceniona przez profesurę Uniwersytetu Poznańskiego. Wspomnijmy o jeszcze jednym rodzaju budownictwa mieszkalnego, jakim w niemieckich miastach była większa lub mniejsza willa. W 1896 roku powstało w Poznaniu pierwsze założenie niewielkich willi wystawione z inicjatywy ówczesnego nauczyciela gimnazjalnego Konstantina Guenthera w rejonie ulic Konopnickiej i Orzeszkowej. Zespół zaprojektował i zrealizował przedsiębiorca 169 JAN SKURATOWICZ 7. Willa M. Jafjego przy ul. Libelta 32 budowlany Max Schenk, a ceny wahały się od 7,2 tys. marek za dom o powierzchni 110 m? do 16 tys. za nieruchomość o powierzchni 150 m”. Podobne założenie, stosunkowo skromnych willi urzędniczych przy ul. Krasińskich, przeznaczono w 1903 roku dla średniej kasty urzędników samorządowych i powiatowych. Przeciętna cena pojedynczego lub bliźniaczego domu oscylowała tutaj pomiędzy 20 a 30 tys. marek. Poza salonem, hallem i pokojami mieszkalnymi oferowały one niewielkie ogródki. Oczywiście z czasem pojawiły się także całe szeregi okazałych i znako- micie zaprojektowanych willi wznoszonych dla najbogatszych poznaniaków. Najdroższe lokowały się w paśmie dawnych fortyfikacji zamienionych teraz na łukowato zaprojektowane ringi. Duża willa licząca dwa mieszkania kosztowała na tym terenie ok. 100 tys. marek plus niemal tyle samo za grunt pod nią prze- znaczony. Porównajmy to z kosztami budowy sześciomieszkaniowej kamienicy przy ul. Matejki, które sięgały 250—300 tys. marek (nie uwzględniając ceny zakupu gruntu). Wille w tej części miasta były więc elementem swoistego prestiżu ich mieszkańców, zarówno Niemców, jak Żydów. Należy tu wspomnieć o niemal iden- tycznych willach należących do naczelnego chirurga w szpitalu żydowskim Rohra, prof. Moritza Jaffego oraz jego sąsiada, handlarza drewnem Gustawa Hassego. Ten ostatni był notabene współwłaścicielem hakatystowskiej gazety „Posener Neueste 170 STANDARDY MIESZKANIOWE W POZNANIU PO 1900 ROKU GAR <a wd 8. Dom przy ul. Krasińskiego 5 Nachrichten” oraz posiadaczem okazałego domu towarowego przy pl. Wolności 8. Obie wille są dziełem znanego w Poznaniu żydowskiego architekta Hansa Uhla. Jak już wspomniano, tereny willowe w pasie dawnych fortyfikacji były niezwykle drogie, a zarazem wysoko cenione. Tutaj budowali swe rezydencje bankierzy (Leo Alport), adwokaci (Fritz Orgler), kupcy (Heinrich Loevy, właściciel domu towa- rowego przy Starym Rynku 99-100 Richard Petersdorf, Julius Weidemann, Leo Heim) czy wreszcie sam nadburmistrz Ernst Wilms. Obok dzisiejszych gmachów uniwersytetu powstały równie okazałe wille dr. Ernsta Mutschlera, Paula Wittego oraz adwokata Adolfa Landsberga. Najwspanialsze realizacje powstały jednak przy ul. Matejki. U jej zwieńcze- nia, przy skrzyżowaniu z ul. Berwińskiego, wybudowano niezwykłą willę poznań- skiego prawnika Paula Ueckera (obecnie siedziba Radia Poznań), otoczoną podzi- wianym wówczas nowoczesnym założeniem ogrodowym, która była dziełem architekta Paula Gengego. Z kolei przy ul. Grunwaldzkiej 22 swą elegancką willę wystawił jeden z najbogatszych poznańskich przedsiębiorców Nazary Kantorowicz (1844-1928), właściciel fabryki chemicznej Milcha w Poznaniu i Luboniu, czło- nek zarządów wielu banków, rajca miejski i tajny nadradca handlowy (Geheimer Kommerzienrat). Jej projekt zlecił berlińskiej firmie o ogromnej renomie: Otto Spalding i Alfred Grenander. Na program typowej willi niemieckiego czy żydow- skiego „bourgeoise” składały się paradny hall, obszerna jadalnia z kredensem (kuchnie umieszczano w suterenie), salon i gabinet, często też zewnętrzne tarasy 171 JAN SKURATOWICZ 9. Kolonia robotników kolejowych na Wildzie, osiedle robotnicze z pocz. XX w., widok od ul. Hutniczej i ogrody zimowe. Dekoracje wnętrz nawiązywały do powszechnych w Prusach schematów: salon — klasycyzm, jadalnia — renesans, gabinet — renesans lub nie- miecki barok. Odrębnym typem budynku, który można sytuować pomiędzy willą a kamie- nicą, stał się wówczas duży, co najmniej trzymieszkaniowy dom, pozwalający zachować jego lokatorom standardy znane z willi, ale poprzez istnienie lokali mieszkalnych na wszystkich kondygnacjach znacznie obniżający koszty. Szereg takich domów wybudowano zarówno na cele mieszkaniowe, jak i na tzw. Terrain- -Consort dla bogatych emerytów. Na Jeżycach powstało ich kilka, m.in. przy ul. Mickiewicza i Słowackiego. Najbardziej okazałą realizacją tego typu jest dom przy ul. Mickiewicza 30, wzniesiony ok. 1905 roku dla Siegfrieda i Salomona Hamburgerów. Do 1920 roku mieszkał tutaj kupiec i bankier Michael Herz wraz z ojcem Josephem, współwłaścicielem słynnej fabryki wódek na Grochowych Łąkach, oraz późniejszy profesor uniwersytetu w Berkeley i Institute for Advanced Study w Princeton Ernst Hartwig Kantorowicz. Mieszkanie składało się z oka- załego hallu z ogrodem zimowym, wielkiego salonu, jadalni, kuchni i pokoi mieszkalnych. Większość owych domów zaprojektowali architekci Paul Lindner i Karl Roskam. Ten ostatni w 1906 wystawił dla siebie podobny budynek przy Chełmońskiego 20. W takim też domu przy ul. Gajowej mieszkał pod koniec życia znakomity poznański architekt Oskar Hoffmann. 172 standardy mieszkaniowe w Poznaniu po 1900 roku 173 na koniec warto zauważyć, że najbardziej aktywni mieszkańcy Poznania, zarówno Polacy, jak i niemcy, w tym samym czasie stworzyli na terenie podpo- znańskiego Puszczykówka (Unterbergu) kolonię domków letniskowych, w któ- rych mieszkano w okresie letniej kanikuły. i w tym przypadku, podobnie jak na sołaczu, budowlane trendy wyznaczali architekci Boehmer i Preul. Bibliografia Fichtl Franz, Mietvillen und Villen im „neuen” Posen (1902–1919) [w:] Deutsche – Juden – Polen zwischen Aufklärung und Drittem Reich, Hg. Klaus Guth, Petersberg 2005, s. 199–267. Podgórna Małgorzata, Secesyjne domy przy ulicy Roosevelta, Poznań 2009. skuratowicz Jan, Architektura Poznania 1890–1918, Poznań 1991. skuratowicz Jan, Secesja w Poznaniu, Poznań 2016. skuratowicz Jan, Zespół willi miejskich przy ulicy Mickiewicza, Poznań 2010. 174 Hanna Wróbel, Monika Michalak „Całość imponująca rozsądkiem” Mieszczański dom w międzywojennym Poznaniu „znacie pewnie wszyscy anegdotkę o pewnym amerykaninie i dowcipnym dorożkarzu obwożącym przybysza po Krakowie. Dorożkarz ten, chcąc się zemścić na zarozumiałym gościu, przechwalającym się, że u nich, w ameryce, taki Wawel, sukiennice lub kościół Marjacki budowany był tylko kilka lub kilkanaście lat – wstrzymał konia przed Pałacem Prasy i ze zdumieniem wybełkotał: »tego jesz- cze wczoraj tu nie było!«. anegdota ta, zmieniając tylko narodowość dorożkarza i »dekoracje«, obiegła całą Europę, budząc wszędzie szczerą wesołość. Dotarła i do Poznania, lecz tu ją – wyśmiano! Cóż za dowcip – mówiono – skoro my naprawdę potrafimy w ciągu kilku godzin, dni, tygodni, wznieść wspaniałe gmachy, a w ciągu kilku miesięcy wybudujemy całe miasto! My umiemy pracować i umiemy pracę cenić!” – pisał w 1931 roku s.W. Balicki w artykule Pochwała Poznania na łamach „ilustrowanego Kuryera Codziennego”, wyrażając szacunek dla pracowitości poznaniaków i  wielkopolskiego ordnungu1. Jednocześnie komentator wspie- rał obraz stolicy Wielkopolski jako ośrodka gwałtownie się rozbudowującego. Przełom lat 20. i 30. XX wieku odznaczał się bowiem w Poznaniu wzmożonym ruchem inwestycyjnym i stanowił punkt zwrotny w zakresie przyjmowania nowo- czesnych wzorów na gruncie lokalnych przedsięwzięć architektonicznych. Poznań po zwycięskim powstaniu wielkopolskim i odzyskaniu przez Polskę niepodległości wkroczył na drogę nowoczesności, który to zwrot – także w wymia- rze ideowym – przypieczętowały dwa wydarzenia: utworzenie Uniwersytetu Poznańskiego w 1919 roku oraz Powszechna Wystawa Krajowa dziesięć lat później, będące najsilniejszymi impulsami rozwojowymi dla miasta. W  obszarze archi- tektury mieszkaniowej była to nowoczesność w  specyficznym, zachowawczym i  umiarkowanym wydaniu, o  którym decydował jej zasadniczy zleceniodawca, czyli przede wszystkim mieszczaństwo. Przemiany mieszkalnej architektury Poznania przebiegały stopniowo, bez wyraźnych cezur, i były osadzone w koncep- cjach reformatorskich budownictwa mieszkalnego przełomu XiX i XX wieku2. za ich swoistą kulminację można uznać powstanie modernistycznej w formie, willo- wej dzielnicy Grunwald – poznańskiego „miasta jutra”. Pamiętać jednak należy, że na obraz międzywojennego miasta składa się również rozbudowa i wypełnianie innych dzielnic, takich jak sołacz, Łazarz czy Winogrady, oferujących nowoczesne 1 „ilustrowany Kuryer Codzienny” nr 32 z 1 ii 1931. 2 Rozlegle o tym zagadnieniu pisze H. Grzeszczuk-Brendel, Miasto do mieszkania. Zagadnienia reformy mieszkaniowej na przełomie XIX i XX wieku i jej wprowadzenie w Poznaniu w pierwszej połowie XX wieku, Poznań 2012. „CAŁOŚĆ IMPONUJĄCA ROZSĄDKIEM” l Ii. MNTYYTI III Widok ol wiicy Sytuscjs i -zat | pięta [i MA Arch. Władysław Czarnecki (Poznań) Dom mieszkalny dr Prądzyńskiego przy ul. Grunwaldzkiej w Poznaniu 1. W. Czarnecki, willa dr. Prądzyńskiego przy ul. Grunwaldzkiej, „Architektura i Budownictwo” 1932 domy dla zamożnych poznaniaków — komfortowe zamieszkiwanie pod „dobrym adresem” i w zdrowym otoczeniu. Początek okresu międzywojennego upłynął miejscowym architektom i urbani- stom na próbach opanowania głodu mieszkaniowego wśród przedstawicieli niższych warstw społecznych, często ludności polskiej przybyłej z terenów dawnego zaboru austriackiego”. Potrzeba inwestycji przeznaczonych dla zasobniejszego mieszczań- stwa nie była w latach 20. XX wieku zbyt paląca, ponieważ inicjatywy budowlane z początku stulecia — realizowane dla inwestorów niemieckiego i żydowskiego pochodzenia — wstępnie zaspokajały zapotrzebowanie na mieszkania o podwyższo- nym standardzie. Pozyskiwaniu takich mieszkań sprzyjał fakt, że z Poznania wyje- chało w tym czasie niemal 40 tys. niemieckich właścicieli, dając szansę pozostałym 3'Tamże, s. 272. 175 Hanna Wróbel, Monika Michalak 176 w  mieście Polakom na nabycie w  korzystnych cenach pozostawianych domów4. zaliczały się do nich m.in. kamienice w dzielnicy Johowa (rejon ul. Matejki) oraz modernizowane centrum. W początku lat 20. to willowy komfort wprowadzony do mieszkań kamienicznych był idealnym lokum dla zamożnego poznaniaka. Pruska spuścizna w  tym względzie nie stanowiła przeszkody w  afirmacji takich modeli zamieszkiwania, albowiem, jak zauważył szymon Piotr Kubiak, ideał nowocze- snego, wygodnego i zdrowego mieszkania był wspólny dla Poznania niemieckiego i polskiego5. to samo można powiedzieć o ideale mieszkania luksusowego, który warunkowała przede wszystkim powierzchnia, nierzadko przekraczająca 200 m2, oraz willowy rozkład pomieszczeń z wyraźnie rozdzieloną sferą reprezentacji i życia prywatnego, a także rozdziałem przestrzeni przynależnej gospodarzom i służbie6. nieprzemijająca popularność tych założeń w  dwudziestoleciu międzywojennym związana była z faktem, że miejsce reprezentacyjności pojmowanej jako wnętrzarski lub fasadowy przepych zajął komfort zamieszkiwania w sąsiedztwie zieleni, funkcjo- nalny układ pomieszczeń i wygodne wyposażenie7. Przejście Poznania pod polską administrację nie wprowadziło również zmian w topografii tzw. dobrych adresów. tym samym nadal zaliczały się do nich okolice ringu, czyli ówczesnych Wałów Leszczyńskiego8, chętnie zasiedlane przez leka- rzy, bankierów czy architektów, korzystających z dawnych poniemieckich siedzib albo wznoszących nowe domy. Dla przykładu willę wzniesioną w 1908 roku przez Fritza teubnera dla przewodniczącego Konsystorza i głównego superintendenta przeznaczono w owym czasie na służbową siedzibę dla prezydenta miasta Cyryla Ratajskiego9. z kolei w bliskim sąsiedztwie własną willę wzniósł architekt stefan Cybichowski, odwołując się w  elewacji ogrodowej do architektury wcześniej wspomnianej realizacji10. inną inwestycją z jednej strony korzystającą z renomy okolicy, a jednocześnie podnoszącą jej społeczny prestiż było wzniesienie w latach 1927–1932 wielorodzinnych domów profesorskich Uniwersytetu Poznańskiego przy ul. Libelta. Wyróżniał je wysoki standard wyposażenia mieszkań profesor- skich i ich dostosowanie do indywidualnych potrzeb mieszkańców. szymon Piotr Kubiak, wymieniając udogodnienia, podaje m.in. liczbę pokojów (co najmniej pięć oraz służbówka), dwie windy gospodarcze, izolację akustyczną lokali, wydajny system centralnego ogrzewania, wzmocnione stropy (ze względu na obciążenie książkami) czy wykonane na specjalne zamówienie skrytki, mające chronić przed zniszczeniem szczególnie cenne rękopisy11. 4 J. skuratowicz, Architektura Poznania w  latach 1919–1939, „Kronika Miasta Poznania” (dalej: KMP), 1996/4, s. 7. 5 s.P. Kubiak, Modernizm zapoznany. Architektura Poznania 1919–1939, Warszawa 2014, s. 42. 6 H. Grzeszczuk-Brendel, Miasto…, s. 165–166. 7 tamże, s. 171. 8 Dziś al. niepodległości. 9 s.P. Kubiak, dz. cyt., s. 85–87, H. Grzeszczuk-Brendel, Miasto…, s. 306. Wprawdzie planowano wzniesie- nie willi w celu przeznaczenia jej na siedzibę prezydenta (proj. Kazimierza Rucińskiego, 1922), o wyborze poniemieckiego budynku zadecydowały jednak względy praktyczne. 10 s.P. Kubiak, dz. cyt., s. 84–85. 11 tamże, s. 73. „Całość imponująca rozsądkiem” 177 Kontynuacyjność „dobrego adresu” na mapie międzywojennego Poznania dotyczy również sołacza, który dzięki szerokim inwestycjom dokonywanym przez Wydział Rolniczo-Leśny Uniwersytetu Poznańskiego stał się w  pewnym sensie dzielnicą profesorską. tutaj również przejęcie niemieckiej spuścizny architekto- nicznej odbyło się poprzez zakup willi przez Polaków oraz uniwersytet, ponadto dzielnica została dopełniona kolejnymi realizacjami, zarówno pełnymi architekto- nicznego rozmachu, jak i wyraźnie skromniejszymi o spółdzielczym charakterze12. W dalszym ciągu walory krajobrazowe sołacza, jak również kwestie finansowe decydowały o jego atrakcyjności wśród zamożniejszych poznaniaków13. inną typowo inteligencką dzielnicą był po odzyskaniu niepodległości Łazarz, który ze względu na wielkość i  jakość mieszkań chętnie zasiedlali przedstawi- ciele zamożniejszej klasy średniej14. o jego charakterystyce decydował fakt, iż co czwarty mieszkaniec pracował w  zawodzie uznawanym w  tamtych czasach za inteligencki15. stabilne zatrudnienie i relatywnie wysokie zarobki wśród miesz- kańców przyczyniły się do tego, że sytuacja mieszkaniowa rysowała się tutaj lepiej niż w  innych dzielnicach. zabudowa odpowiadała wysokim standardom tech- nicznym, znacznie więcej mieszkań niż w pozostałych częściach miasta posiadało pełne instalacje sanitarne, gazowe i elektryczne. Mieszkania czteroizbowe stano- wiły ponad 1/3 wszystkich, a wiele z nich, w szczególności tych zlokalizowanych przy ul. Głogowskiej, uchodziło za przestrzenne i dobrze zaprojektowane16. Poza adresem aspiracje mieszczańskiej klienteli wyrażała oczywiście także zewnętrzna szata architektoniczna budynku. Formą, którą chętnie wykorzystywano w latach 20., był kolumnowy lub pseudokolumnowy portyk, z jednej strony przywo- dzący jednoznaczne skojarzenia z estetyką siedziby ziemiańskiej, z drugiej wpływający na „polonizację” architektonicznego pejzażu miasta. takie rozwiązanie zastosowano w bardzo wielu domach z lat 20., w tym w willi zygmunta szymańskiego, zaprojekto- wanej przez Mariana Pospieszalskiego i zlokalizowanej nieopodal ringu i domów profe- sorskich, a także w nieistniejącej siedzibie Czesława Leitgebera przy ul. naramowickiej. Lata 20. przyniosły wzrost zapotrzebowania na mieszkania dla warstwy urzędniczej różnego szczebla. instytucje prosperujące w  realiach odrodzonego państwa musiały stworzyć bazę mieszkaniową dla pracowników przybywających do Poznania, często z terenów Galicji i byłego zaboru rosyjskiego. Mieszkania tego rodzaju stanowiły jednak rodzaj przejściowego lokum dla pracownika, dla któ- rego celem było – wraz z awansem, a co za tym idzie również poprawą sytuacji materialnej – nabycie własnej nieruchomości. W związku z tym z końcem trze- ciej dekady XX wieku zarysowała się wyraźna potrzeba stworzenia nowej dziel- nicy willowej17. Jak zauważył Maciej olejniczak, odejście od modelu mieszkania 12 P. Korduba, Sołacz. Domy i ludzie, Poznań 2013, s. 29–30. 13 o kosztach nieruchomości na sołaczu w porównaniu z Grunwaldem piszą P. Korduba, a. Paradowska, Na starym Grunwaldzie. Domy i ich mieszkańcy, Poznań 2012, s. 14. 14 s. Kowal, Społeczeństwo Łazarza w dwudziestoleciu międzywojennym, KMP, 1998/3, s. 108. 15 tamże, s. 113. 16 tamże, s. 115. 17 o rozwoju terytorialnym miasta i liczbie mieszkańców w kontekście bazy mieszkaniowej pisze M. olej- niczak, Osiedle willowe Ostroroga-Zakręt, KMP, 2011/2, s. 172. HANNA WRÓBEL, MONIKA MICHALAK 2. Biblioteka Czarneckich, krzesło i żyrandol z rurek, „Dom” 1931, nr 9 w kamienicy na rzecz wzrostu popularności architektury willowej mogło być wyrazem powszechnej, sądząc po skali ruchu budowlanego, tęsknoty za siedzibą dającą nie tylko schronienie i wyrażającą prestiż właściciela, ale również nowego myślenia o zdrowiu i higienie szeroko pojętego stylu życia ”*. Obecność architektury reformatorskiej z początku wieku wpłynęła na opóź- nioną recepcję modernizmu, stąd dopiero na przełomie lat 20. i 30. wyraźnie zazna- czyła się modernizacja warsztatu architektonicznego, a także powszechne przyjęcie paradygmatu nowoczesności”, również w kręgach zleceniodawców. Jednocześnie w wyniku kryzysu z początku lat 30. spadły ceny materiałów budowlanych i roboci- zny, co w niepomyślnych gospodarczo czasach pozytywnie wpłynęło na ożywienie działalności budowlanej w sektorze prywatnym”. Powszechna Wystawa Krajowa dała impuls do licznych inwestycji w zachodniej części Poznania, w okolicach ul. Grunwaldzkiej, dokonywanych przez poznańską inteligencję, dla której willa w modnej dzielnicy była wyrazem wspomnianego awansu zawodowego i społecz- nego. Nieruchomość tego typu stanowiła również, a może przede wszystkim, zabez- pieczenie na czas emerytury i w perspektywie czasu dorobek przekazany spadko- biercom”'. Mówiąc o prestiżu tej okolicy, warto zwrócić uwagę na stosunkowo 18-Tamże, s. 175-176. 19H. Grzeszczuk-Brendel, Miasto..., s. 273. 2 $.P. Kubiak, dz. cyt., s. 234. 21 p, Korduba, A. Paradowska, dz. cyt., s. 22; A. Przybylski, Abisynia. Osiedle na poznańskim Grunwaldzie, Poznań 2017, s. 41-46. 178 „Całość imponująca rozsądkiem” 179 wysokie ceny działek i ich ograniczony metraż. najczęściej inwestorzy, posiada- jący stałe stanowisko, ale niedysponujący większymi zasobami gotówki, musieli zaciągnąć długoterminowe kredyty, które w wielu przypadkach pomagały spłacać dochody z najmu części domu. Często bowiem okazałe elewacje sugerujące dużą, jednorodzinną willę skrywały co najmniej dwa mieszkania – jedno dla właścicieli, a drugie przeznaczone pod wynajem – będące wyrazem zapobiegliwości w niepew- nych czasach. tzw. domy dochodowe były zasiedlane przez osoby rekrutujące się z tego samego środowiska, często związane z właścicielami nieruchomości siecią towarzyskich koneksji. ograniczenie metrażu mieszkań i uproszczenie programu funkcjonalnego przy zachowaniu pewnych standardów wpisywało się w generalną tendencję architektury mieszkaniowej okresu dwudziestolecia, pozwalającą ogra- niczyć koszty eksploatacji, co było związane z  ogólnoświatowym powojennym kryzysem gospodarczym22. Podobnie jednak jak we wszystkich dzielnicach miesz- kalnych, realizacje architektoniczne były zróżnicowane pod względem przeznaczo- nego na nie budżetu, a co za tym idzie skali i standardu wykończenia. Kiedy na początku XX wieku zaczęło się rozwijać w Poznaniu budownictwo willowe, na układ funkcjonalny nowych budynków składały się jadalnia, salon, często o klasycyzujących formach, biblioteka, gabinet, czasami palarnia, nato- miast kuchnię i zaplecze gospodarcze umieszczano w suterenie. Pomieszczenia mieszkalne i gościnne znajdowały się na piętrze. także w mieszkaniach znajdu- jących się w kamienicach starano się wyodrębnić strefę reprezentacyjną, a gdy metraż mieszkania na to nie pozwalał, wówczas jeden większy pokój pełnił funkcję salonu i  jadalni jednocześnie23. W  dwudziestoleciu międzywojennym w zamożnych domach, mimo zazwyczaj mniejszej powierzchni do zagospodaro- wania, wciąż wyraźnie wydzielano strefę reprezentacyjną, recepcyjną – na par- terze, na którą składał się przede wszystkim hall, salon, jadalnia, gabinet, często biblioteka, i prywatną – na piętrze, z sypialniami przeznaczonymi dla domow- ników i  gości. Układy funkcjonalne były dostosowywane i  modyfikowane na poziomie projektu do potrzeb i budżetu zleceniodawców, choć zdecydowanie odbiegały od standardów powszechnych w  mieszkaniach zamożnych pozna- niaków sprzed i  wojny światowej. Podobnie rzecz się miała z  postępującym uproszczeniem konwenansów24, co w zestawieniu z tworzeniem się silnie zwią- zanych społeczności sąsiedzkich25 wpłynęło na funkcję pomieszczeń recepcyj- nych jako miejsca spotkań rodzinnych i przyjacielskich w mniej zobowiązującej atmosferze. tym samym „mur prywatności”26, by posłużyć się sformułowaniem antoine’a Prosta, zaczął się kruszyć. 22 H. Grzeszczuk-Brendel, Miasto…, s. 284; M. olejniczak, dz. cyt., s. 178, 190. 23 i. Pilecka-Lasik, Znane a zapomniane, czyli powrót do tradycyjnych funkcji wnętrza mieszkalnego, KMP, 1994/1, s. 252–253. 24 o zmianach zachodzących w życiu towarzyskim, pewnym rozluźnieniu konwenansów, na przykładzie biografii przedstawicieli poznańskich elit pisze s. Leitgeber, Dyskretny urok salonów. Życie towarzyskie w międzywojennym Poznaniu, Poznań 2006. 25 szerzej o tym zjawisku na przykładzie sołacza i Grunwaldu piszą P. Korduba, Sołacz…; P. Korduba, a. Paradowska, dz. cyt. 26 a. Prost, Granice i obszar prywatności [w:] Historia życia prywatnego, t. 5, Wrocław 2000, s. 17. HANNA WRÓBEL, MONIKA MICHALAK 3. Grunwald - „nowe domy w nowym stylu”, „Światowid” 1933 Z drugiej strony, tradycyjne układy funkcjonalne wciąż cieszyły się uzna- niem w określonych środowiskach. Izabela Pilecka-Lasik, której dziadkowie między 1936 a 1939 rokiem zamieszkiwali w kamienicy przy ulicy Matejki 50”, zbudowanej ok. 1909 roku, wspomina, jak imponujące było zamieszkiwane przez nich wnętrze: „Oprócz sypialni i dwóch pokoi dziecinnych mieściło jeszcze salon, jadalnię, bibliotekę, pokój dla służby, kuchnię, łazienkę, a kilka stopni niżej dużą salę balową i dodatkową kuchnię”*, Warto zaznaczyć, że czynsz za nie wynosił 144 zł przy pensji dyrektorskiej dziadka w wysokości ponad 1000 zł, a więc był stosunkowo niewielki, zważając na imponujący metraż mieszkania. Wydaje się więc, że równocześnie z powstawaniem realizacji nowocześniejszych, idących w kierunku integracji przestrzeni reprezentacyjnej i prywatnej, wciąż życzliwie akceptowano tradycyjne układy i podziały wnętrz, gdyż, jak pisze autorka, „sta- tus społeczny i majątkowy nierozerwalnie był złączony z pewnymi wymaganiami i określonym układem przestrzennym mieszkania””. Aspektem często podnoszonym w dwudziestoleciu w kontekście architek- tury była zdrowotność dzielnicy, którą bezsprzecznie uznano za jedną z zalet Grunwaldu”, przeciwstawianego Sołaczowi z jego wilgotną aurą czy przelud- nionemu centrum”. Jeśli inwestorowi zależało na budowie willi w modnej, 27 Obecnie budynek zajmuje Urząd Miasta Poznania. 281, Pilecka-Lasik, dz. cyt., s. 253. 2 Tamże. 30 S.p. Kubiak, dz. cyt., s. 236-237. 31 p, Korduba, A. Paradowska, dz. cyt., s. 22-23, 176. 180 „Całość imponująca rozsądkiem” 181 nowoczesnej dzielnicy, to wybierał właśnie tę w sąsiedztwie domów prezentują- cych styl nowoczesny, rozumiany przede wszystkim jako zachowawczy moder- nizm z uproszczonymi elementami klasycyzującymi, przy czym nawiązania do estetyki dworku polskiego, choćby poprzez zastosowanie popularnych jeszcze w  poprzedniej dekadzie form portyku kolumnowego, były bardzo nieliczne32. Grunwald słusznie kojarzy się przede wszystkim z „pudełkowymi” willami pro- jektu Władysława i Janiny Czarneckich, których wizja nowoczesnego domu ucie- leśniona została w kilku realizacjach na terenie osiedla ostroroga-zakręt i wpły- nęła szeroko na naśladowców tej stylistyki. zyskała ona popularność tak dalece, że bryła willi złożona z kilku sześcianów różnej wielkości z półokrągłym ryzalitem, nakryta płaskim dachem, wpisała się trwale w krajobraz architektoniczny poznań- skich dzielnic mieszkaniowych, często w redakcji znacznie uproszczonej względem projektów Czarneckich33. Wydaje się, w oparciu o wypowiedź architekta, iż „nowo- czesna architektura jest tu wyklęta”34, że spokojne, uproszczone formy moderni- zmu były jedyną możliwą do zaakceptowania przez zamożnego poznaniaka drogą przetransponowania nowoczesnej architektury na miejscowy grunt. na tle stonowanego, umiarkowanie nowoczesnego krajobrazu architektonicz- nego Poznania dwie realizacje ukazują najwyraźniej ścieranie się kierunków archi- tektonicznych obecnych przez całe międzywojnie w architekturze mieszkaniowej. Pierwszą jest osiedle Warszawskie, którego epigońska historyzująca estetyka nie znalazła już większego uznania i wpłynęła na ograniczoną popularność tej realiza- cji. Jak zauważyła Hanna Grzeszczuk-Brendel, zarówno urbanistycznie, jak i men- talnie pozostała ona na peryferiach miasta35. Przeznaczone dla niższych warstw klasy średniej, typowe projekty stanowiły silny kontrast wobec modernizacyjnego wysiłku architektów w innych regionach Poznania. Przeciwieństwo wspomnia- nej realizacji stanowi zespół domów szeregowych przy ul. Promienistej wznie- siony dla pracowników Urzędu Wojewódzkiego z inicjatywy Witolda Eysmonta w  latach 1937–1939. Realizacja ta, będąca pokłosiem kontaktów zawodowych i  towarzyskich małżeństwa Eysmontów ze środowiskiem polskiej awangardy, stanowi przykład dalekiego uproszczenia form architektonicznych przy niezwy- kle nowoczesnym podejściu do wnętrza i otoczenia budynków36. Warte podkre- ślenia jest zastosowanie bardzo powściągliwych środków dekoracyjnych, takich jak uformowanie jasnego tynku w motyw kratownicy kontrastujący z klinkierem oraz nieregularnie rozmieszczone okna. W dyspozycji przestrzeni odstąpiono od tradycyjnego układu, lokując pomieszczenia gospodarcze na parterze od frontu, a pokój dzienny od strony ogrodu, lepiej go zarazem z nim wiążąc. ze względu na czas realizacji szeregowców przy ul. Promienistej nie miały one szansy silniej wpłynąć na architekturę dzielnicy i miasta, choć niewykluczone, że takie zadanie 32 tamże, s. 16. 33 s.P. Kubiak, dz. cyt., s. 237. 34 W. Czarnecki, Wspomnienia z lat 1900–1939…, s. 355, cyt za: M. olejniczak, Osiedle willowe Ostroroga- -Zakręt, KMP, 2011/2, s. 179. 35 H. Grzeszczuk-Brendel, Miasto…, s. 289–290. 36 taż, Osiedla na Grunwaldzie z  początków XX wieku, KMP, 2011/2, s. 96–98; s.P. Kubiak, dz. cyt., s. 249–250. HANNA WRÓBEL, MONIKA MICHALAK Fabryka Mebli Artystycznych Józel Sroczyński w POZNANIU Skład i wystawa: Plac Wolności 2. — Telefon 22-30. Fabryka; ulica Emilji Szczanieckiej 10. — Telefon 64-98. POLECAMY: MEBLE SKROMNE i WYKWINTNE w najlepsztm wykonaniu z szlachetnych drzew krajowych i zagranicznych, boazerje, schody, kominki, meble wyściełane, oświetlenia i dekoracje. — Pod naszem kie- rownictwem wykonujemy prace sztukatorskie, malarskie i pozłotnicze. Na życzenie bezpłatne projekty i kosztorysy. Firma nagrodzona ostatnio najwyższem odznaczeniem „Grand Prix" na Międzyna- rodowej Wystawie Sztuk Dekoracyjnych w Paryżu w roku 1925. 4. Reklama prasowa Fabryki Mebli Artystycznych Józefa Sroczyńskiego mogłyby spełnić, stanowiąc kolejny etap recepcji form modernistycznych w sto- licy Wielkopolski. Nie ma jednak wątpliwości, że realizacją tą były zainteresowane, dystansujące się od konwencjonalnych układów funkcjonalnych i architektonicz- nej estetyki, środowiska inteligenckie”. Wspomniana typowa dla Poznania zachowawczość w stosunku do form nowo- czesnych, a w szczególności awangardowych, znalazła odzwierciedlenie również we wnętrzach mieszczańskich siedzib. Jednocześnie, jak wspominał Władysław Czarnecki, poznaniacy tym różnili się np. od warszawiaków, „że warszawiacy mieszkają źle i nie dbają o mieszkanie, natomiast lubią ubierać się ładnie i mod- nie, dobrze zjeść i popić, posiedzieć w kawiarni i plotkować. Poznaniacy mieszkają dobrze i dbają o mieszkanie, oszczędzają na jedzeniu, ubierają się skromnie i po kawiarniach nie siedzą”*. Obserwacja Czarneckiego potwierdza to, co zauważyć można w przedwojennych relacjach mieszkańców i źródłach wizualnych - dom był czynnikiem zespalającym rodzinę, sąsiedzkie społeczności, pomagał prze- trwać tradycji i wartościom patriotycznym, był powodem do dumy. Stąd, mimo oszczędności na poziomie budownictwa i wyposażenia, pewne określone obszary miasta chętnie były zasiedlane przez klasę średnią jako kojarzące się z prestiżem i nowoczesnym komfortem, a mieszkania wyposażane były w wygodne, funkcjo- nalne sprzęty oraz dekorowane z gustem, ale bez ostentacji, bowiem „w prawdzi- wie kulturalnym domu nic nie powinno być na pokaz” 37 H. Grzeszczuk-Brendel, Osiedla. .., s. 98. 38W. Czarnecki, To był też mój Poznań, Poznań 1987, s. 22. 39], Czarnecka, Nowoczesne mieszkanie, „Dziennik Poznański” nr 246 z 24 X 1931. 182 „CAŁOŚĆ IMPONUJĄCA ROZSĄDKIEM” 5. „Przykład estetycznych i higienicznych mebli do sypialni”, „Przegląd Stolarski” 1927, nr 1 Trendem zauważalnym na przestrzeni całego dwudziestolecia było przy- wiązanie poznaniaków do form historyzujących w meblarstwie. Niekiedy były to sprzęty zabytkowe, często rodzinne pamiątki. W ten sposób nowoczesne, komfortowe mieszkanie nabierało charakteru ziemiańskiej siedziby. Za Piotrem Kordubą należy uznać, że wykorzystanie antyków, szczególnie tych pochodzą- cych z rodzinnych zbiorów, stanowiło nie tylko wyraz przywiązania do tradycji, ale było też przejawem żywej przez całe dwudziestolecie mody na wystrój wnętrz w typie szlacheckiego/ziemiańskiego dworu wraz ze wszystkimi tego asocjacjami o społecznym prestiżu”. Najbardziej zasobni z poznańskich mieszczan, w tym przede wszystkim ci, którzy posiadali wyrobione gusta estetyczne, uzupełniali wystroje mieszkań o dawne i współczesne dzieła sztuki, a jeśli chodzi o te ostat- nie, to nierzadko artystów o ugruntowanej ogólnopolskiej renomie*. Tendencje te i wykorzystanie w dwudziestoleciu stylowych mebli były również kontynu- acją trwającej od XIX wieku tzw. mieszczańskiej kultury mieszkaniowej, która w Poznaniu znalazła wyraz w prężnym rozwoju lokalnego meblarstwa, sięgają- cego do form historyzujących, którego wytwory przekazywane były z pokolenia 40 p. Korduba, A. Paradowska, dz. cyt., s. 20, 92-99; P. Korduba, Polski dom, czyli dwór. Architektoniczna, wnętrzarska oraz mentalna koncepcja polskiego domu (XIX-XXI wieku) [w:] Velis quod possis, red. A. Betlej, Kraków 2016, s. 121-127. 41 p. Korduba, A. Paradowska, dz. cyt., s. 66-71; E. Syska, Marian Swinarski (1902-1965). Poznański anty- kwariusz i bibliofil, Poznań 2014, s. 100-124. 183 Hanna Wróbel, Monika Michalak 184 na pokolenie42. Portret takiego zasobnego mieszkania daje sławomir Leitgeber, przywołując wygląd rodzinnego mieszkania sprzed 1939 roku w kamienicy przy alejach Marcinkowskiego 21: „W  pokoju jadalnym wisiała duża lampa ze zło- conego brązu, rodzaj żyrandola, przypominająca sporych rozmiarów wieniec z  dębowych liści, gdzie wśród liści były proporcjonalnie rozmieszczone elek- tryczne świece. W  salonie umeblowanym kompletem mahoni w  stylu bieder- meier wisiał żyrandol kryształowy w stylu Marie-Therese. W mniejszym salonie wisiał żyrandol w stylu Księstwa Warszawskiego […]. W dużym salonie, nieco ścieśnione, stały dwa komplety mebli, to jest komplet eklektyczny składający się z dużej kanapy obitej srebrzysto-zielonym materiałem z frędzlami u dołu i stano- wiącej z nią komplet pary wygodnych foteli oraz kilku lekkich krzesełek o cienkich bogato profilowanych nogach. Drugi komplet były to tradycyjne meble w stylu Louis-Philippe, obite jedwabną tkaniną. tutaj, wciśnięta w kąt pokoju, stała szafa pełna płytkich szuflad, ze zbiorami numizmatycznymi mego dziadka”43. Poza tym w salonie znajdował się fortepian marki Blüthner i zbiory malarskie. tradycyjne i zachowawcze formy w wystroju wnętrz były również prefero- wane przez przedstawicieli mieszczaństwa nieroszczących sobie pretensji do tra- dycji ziemiańskiej44. Ciekawym zjawiskiem ilustrującym te tendencje w prasie jest zachwyt architektów, projektantów wnętrz i stolarzy nad formami biedermeieru. stefan strojek właśnie ten styl opisywał w 1927 roku jako prawdziwie rewolu- cyjny: „sto lat temu, w epoce, którą ochrzciliśmy mianem Biedermeiera, urzą- dzeniu mieszkania, a w szczególności sprzętom, poświęcano wiele uwagi i starań. Był to czas rewolucyjny dla kultury mieszkaniowej. […] Mieszczaństwo ówczesne nie chciało błyszczeć i reprezentować, lecz wygodnie i przyjemnie mieszkać. […] Konstruowano meble z  niezwykłą rzeczowością i  celowością, bez zbytecznych ozdób i nadmiaru materjału i piękne przez swą praktyczność i solidne wykonanie. ochraniamy pozostałe resztki starannie, gdyż uczą nas one, że powinniśmy tak samo postąpić”45. stylistyka neobiedermeieru odpowiadała poznaniakom zarówno jako „wyrażająca skromność i  cnotliwość życia domowego”46, jak i  z  uwagi na względy zdrowotne, którymi odznaczały się proste meble drewniane, pozbawione rozbudowanej rzeźbionej ornamentacji, na której elementach mógł osadzać się kurz, szkodzący zdrowiu domowników. Dostęp do tego typu mebli był w Wielkopolsce szeroki, a wybór duży. Poznań i pobliski swarzędz były rynkiem tak znacznym, że drewniany surowiec musiał 42 W. Karolczak, Poznańskie magazyny mebli i ich oferta na przełomie XIX/XX wieku, KMP, 1999/4, s. 76. Po i wojnie światowej poszerzył się również rynek antykwaryczny, w tym meblarski, w związku ze zuboże- niem społeczeństwa i masowym wyprzedawaniem sprzętów nieodpowiadających często mniejszym metra- żom mieszkań przez osoby, których sytuacja materialna znacznie pogorszyła się podczas konfliktu. zainte- resowani kupnem takich mebli mogli często trafić na oferty niemal za bezcen. o tym zjawisku w kontekście Wilna wspomina teresa tatarkiewiczowa: t. i W. tatarkiewiczowie, Wspomnienia, Poznań 2011, s. 91. 43 s. Leitgeber, Losy pewnej kolekcji, KMP, 1994/1, s. 199–200. 44 o czym na przykładzie abisynii a. Przybylski, Abisynia. Osiedle na poznańskim Grunwaldzie, Poznań 2017, s. 120–121. 45 „Przegląd stolarski” (dalej: Ps) 1927, nr 4, s. 10. o uznaniu dla mebli biedermeierowskich piszą również w swoich wspomnieniach t. i W. tatarkiewiczowie, dz. cyt., s. 91, 99. 46 Ps, 1928, nr 3, s. 2. „Całość imponująca rozsądkiem” 185 być sprowadzany z rubieży kraju. Do najsłynniejszych wytwórców w środowisku meblarskim Wielkopolski należał niewątpliwie Józef sroczyński, którego wytwór- nia ekskluzywnych mebli, również po śmierci właściciela, funkcjonowała bez przeszkód, prezentując niezmiennie wysoki poziom i kierując swoją zróżnicowaną ofertę do najzamożniejszych Wielkopolan47. Mieszczańskie wnętrze wypełniały także z powodzeniem meble ze swarzędzkiej wytwórni antoniego tabaki, kom- plety oferowane przez wildecką firmę W. nowakowski i synowie, meble skórzane z zakładu Leona olenderczyka przy ul. Łazarskiej 2 czy największego producenta popularnych już od połowy XiX wieku mebli giętych fabryki Wojciechów, prezen- tującej swoje projekty również na targach Poznańskich. W  kontekście rewolucji w  meblarstwie dwudziestolecia międzywojennego nie sposób pominąć stosunku poznaniaków do mebli metalowych. na gruncie Wielkopolski były one propagowane przede wszystkim przez Janinę Czarnecką, która czynnie działając na niwie projektowania wnętrz, zastosowała meble z rurek we własnym domu, co zostało udokumentowane w ogólnopolskim czasopiśmie „Dom, osiedle, Mieszkanie”. na reprodukowanej fotografii widać krzesła z rurek jako element wystroju gabinetu/biblioteki w otoczeniu prostych mebli o jednoli- tych, stonowanych kolorach48. Mimo że meble z rurek odpowiadały idei nowo- czesnych, lekkich i  „zdrowotnych” sprzętów domowych w  formie zrywających z tradycją, przez co były „w dekoracyjnych efektach nowe”49, nie przystawały – przynajmniej w początkowym okresie swego istnienia – do potrzeb poznańskiego mieszczaństwa przywiązanego do idei Gemütlichkeit. ich popularność w Europie zachodniej komentował w 1930 roku na łamach „Przeglądu stolarskiego” nie- znany autor, pisząc o „pokojach przypominających laboratorja, gabinety denty- styczne itp. […] Mebel gładki i lśniący – zgoda. ale mebel zimny – to rzecz przykra. Metal jest zimny, lub nasiąka elementarnie, w wysokich temperaturach, gorącem. nie ma tu nic przytulnego, zżytego z człowiekiem, jak w meblach z drzewa”. Jako inne wady mebli metalowych autor wymienił również ich wysokie ceny oraz fakt, że „dźwięczą jak gongi”50. Wspomniane koszty sprawiały, że w połączeniu z kon- trowersyjną estetyką znajdującą uznanie przede wszystkim w środowiskach inte- ligenckich, architektonicznych i projektanckich, były to meble kojarzone z luksu- sem, na który było stać nielicznych: „Jak długo krzesło metalowe kosztować będzie wielokrotność normalnego krzesła z drzewa, tak długo temu idealnie pięknemu i celowemu mechanizmowi mieszkaniowemu będzie się tak powodzić, jak licznym wynalazkom w państwie kapitalistycznym. Pozostają one przywilejem tylko klasy panującej”51. Podsumowując rozważania o  ogólnych preferencjach dobrze sytuowanych poznaniaków na kwestię wystroju wnętrz, należy zwrócić uwagę na pewną 47 W. Lipowicz, Fabryka mebli artystycznych Józefa Sroczyńskiego. Z  dziejów meblarstwa poznańskiego 1 poł. XX wieku, KMP, 1991/1–2, s. 7–21. 48 J. i W. Czarneccy, Dom mieszkalny przy Alei Szelągowskiej w Poznaniu, „Dom, osiedle, Mieszkanie” 1931, nr 9, s. 19. 49 Ps, 1930, nr 20, s. 14. 50 tamże. 51 Ps, 1931, nr 17, s. 1. HANNA WRÓBEL, MONIKA MICHALAK ę ZEE "EV" B= A 8 p AN, / k i 6. Wnętrze Pawilonu Rzemiosła na PWK, na pierwszym planie popularne meble tapicerowane, „Przegląd Stolarski” 1929, nr 10 ambiwalencję, jeśli chodzi o poglądy na temat meblarstwa i zróżnicowanych wizji nowoczesnego mebla prezentowanych nawet na poziomie jednego pisma”. Niewątpliwie antyki lub meble stylowe były preferowane przez rodziny o ziemiań- skim pochodzeniu lub do takowego aspirujące. Ich walor zdrowotny był w takiej sytuacji przyćmiewany przez funkcję rodzinnej pamiątki, nośnika tradycji. Z dru- giej strony, młoda inteligencja, dochodząca do swej pozycji społecznej na prze- strzeni lat, szczególnie środowiska związane z wolnymi zawodami, wybierające również bardziej modernistyczne wzory w architekturze, stawiała na meble prost- sze, przy czym rzadko metalowe”. Architekci i projektanci wnętrz, mając dostęp do fachowej prasy i docierając na większe wystawy wzornictwa, propagowali nowe wzory, choć trudno mówić o ich silnej recepcji w środowisku mieszczańskim. Tymczasem to meble nawiązujące do wzorów dawnych niezmiennie zdobywały na Targach Poznańskich pozytywne recenzje. I tak w 1929 roku poznańska fabryka 52 „Przegląd Stolarski” był czasopismem fachowym, na którego łamach meblarze i projektanci wnętrz dys- kutowali kwestię nowoczesnego mebla. W 1929 r. jeden z autorów proponował bliżej niesprecyzowany kierunek produkcji łączący pracę rąk ludzkich i maszyny, jednocześnie odrzucając stylistykę mebla sty- lowego i antycznego oraz kubistycznego i futurystycznego (PS, 1 XII 1929), w tym samym roku dono- szono o sukcesach firm meblarskich tworzących meble czerpiące ze wzorów historycznych (PS, 16 VI 1929; 18 VII 1929). Z kolei od 1930 r. rozważano funkcjonalność i estetykę mebli metalowych (PS, 16 X 1930), by w roku następnym stwierdzić: „Wszystko dzisiaj wolno, tylko w granicach praktycznej celowości a este- tycznej harmonji całego wnętrza” (PS, 16 VIII 1931). 53 Przykładem osoby dokonującej wyboru nowocześniejszej estetyki jest inż. Władysław Spalony (1908- 2005), który 19 VIII 1938 r. nabył zestaw mebli z rurek (stół i 4 fotele) w Firmie Bracia Góreccy, przy ul. Nowej 6 (ob. ul. Paderewskiego), która prowadziła sprzedaż przedmiotów wyposażenia wnętrz. Koszt mebli, wyprodukowanych przez Wschód Sp. z. 0.0. — Przemysł Druciany, Nowoczesne Meble Stalowe, Żywiec, wyniósł 338 zł. Informacja od córki inż. Spalonego — Barbary Urbańskiej (zd. Spalony). Meble oraz rachunek znajdują się w jej posiadaniu. 186 „Całość imponująca rozsądkiem” 187 W. nowakowski i synowie zaprezentowała sprzęty odwołujące się do bardzo zróż- nicowanych epok: gabinet męski w stylu angielskim, sypialnię „w zmodernizo- wanym stylu staroegipskim”, starochińską jadalnię i „ze smakiem artystycznym urządzony salon gotycki”54, firma sroczyńskiego natomiast meble wykorzystu- jące wątki folkloru i  klasycyzmu francuskiego, projektowane przez Edmunda Węcławskiego55. Powszechnym dążeniem architektów i  zleceniodawców było stworzenie mieszkań zdrowych, co w dwudziestoleciu oznaczało uzyskanie maksymalnej przestrzenności i przewiewności. starano się je ponadto zagospodarować w taki sposób, aby były one odpowiednio doświetlone56. Jak pisała Janina Czarnecka w 1931 roku: „Duża ilość światła to może najbardziej charakterystyczna rzecz w nowoczesnym mieszkaniu. Pokoje pławią się w świetle”57. tym samym dys- pozycja pomieszczeń i ich układ względem stron świata oraz obecność zieleni stanowiły jeden czynnik. istotnym elementem owej nowoczesności był uzu- pełniający się z architekturą wystrój wnętrza. W tym celu w fachowej prasie pojawiać zaczęły się porady, jak stworzyć mieszkanie zaspokajające potrzeby estetyczne mieszkańców, ale zarazem łatwe w utrzymaniu, jeśli chodzi o porzą- dek i higienę: „Budownictwo dba o higjenę, otwiera szeroki przystęp słońcu i  powietrzu, stara się przeszkodzić gromadzeniu kurzu i  ułatwić sprzątanie. Unika więc ciemnych przestrzeni i  zakamarków, znosi ozdobę ścian, stiuki i ciężkie portjery. […] W ten sposób tworzy się swobodne wrażenie przewiew- ności i lekkości, jakie wywołują nowe wnętrza”58. ogólną tendencją odpowiada- jącą temu dążeniu było upraszczanie wystroju: „Coraz więcej przyzwyczajamy się do pewnego rodzaju prostoty naszych wnętrz mieszkaniowych, gdzie kilka tylko, ale za to pięknych sprzętów wytwarza nastrój harmonijny w połączeniu z jednobarwną malaturą ścian”59. Prostota wnętrz i obecność nielicznych mebli mogła być przełamana np. przez wykorzystanie dywanów, kilimów i innych tkanin. Głównym wskazaniem w tej kwestii była ostrożność w doborze ich rozmiarów i liczby w pomieszczeniu, gdyż „o wiele lepiej jest mieć mniej sztuk mniejszych, a naprawdę ładnych”60. Krajowe tkaniny, często bazujące na tradycyjnych regionalnych tekstyliach, zalecano jako obicia mebli, narzuty, zasłony czy ozdobę ścian. ich popularność w mieszczań- skim wnętrzu była w  dwudziestoleciu, uwikłanym w  szereg kwestii ideowych, zjawiskiem szerokim. Rezygnacja z „obcej patyny”, produkowanych maszynowo sprzętów z końca XiX wieku, miała być sposobem na wyzwolenie polskich domów z  „długotrwałej choroby – niewoli”61. Kilimy zajmowały pośród nich miejsce 54 Ps, 1929, nr 12, s. 1. 55 Ps, 1929, nr 14, s. 2. 56 P. Korduba, a. Paradowska, dz. cyt., s. 12; Ps, 1931, nr 16, s. 2. 57 J. Czarnecka, Nowoczesne mieszkanie, „Dziennik Poznański” nr 246 z 24 X 1931. 58 Ps, 1931, nr 16, s. 2. 59 Ps, 1927, nr 4, s. 5. 60 Ps, 1929, nr 2, s. 6. 61 M. Morozowicz-szczepkowska, Wnętrze polskiego domu dawniej a  dziś, Warszawa 1928, s. 8, cyt. za: P. Korduba, Ludowość na sprzedaż, Warszawa 2013, s. 84. Hanna Wróbel, Monika Michalak 188 szczególne, były bowiem synonimem lokalnej wytwórczości. W przypadku wnętrz poznańskich, mimo skromnego materiału ilustracyjnego, można odnieść wraże- nie, że do podobnych porad podchodzono jednak z dystansem. Kilim jako tkanina nieposiadająca w Wielkopolsce właściwie żadnych tradycji pojawiał się rzadko, podobnie zresztą jak modne pośród inteligencji dużych miast inne ludowe ele- menty wystroju62. Jeśli chodzi o drobiazgi, obrazy, bibeloty obecne w każdym domu i świad- czące o jego charakterze, nieznany autor zalecał w tym względzie kierowanie się indywidualnym gustem, przezornie zaznaczając, że „wszelkie porcelanowe pieski, słonie, naguski – jeśli kto już chce je mieć koniecznie, ze względu na rzekomo przynoszone przez nie szczęście – powinny być schowane”63. Kicz nieprzydatnych i  niepraktycznych bibelotów proponowano zastąpić gustownymi przedmiotami ludowymi – fajansami, majolikami, których obecność nie tylko stanowiła wyraz patriotyzmu, ale była „budżetową” propozycją dekoracji, na którą mogło sobie pozwolić niemal każde gospodarstwo domowe64. tak więc wraz z kilimami polska ceramika miała być, obok prostych, funkcjonalnych mebli, charakterystycznym elementem nowego polskiego, inteligenckiego wnętrza. Wystrój domu pozostawał, mimo teoretycznych rozważań, kwestią przede wszystkim osobistych preferencji mieszkańców, raczej niegoniących – jak wspominaliśmy – za ortodoksyjnym wypełnianiem zaleceń krytyków. Mówiąc o pewnym standardzie panującym w domach dobrze sytuowanych poznania- ków, kwestią obiektywną były natomiast centralne ogrzewanie oraz obecność urządzeń sanitarnych, a więc osobnej łazienki i kuchni dostosowanej do trybu życia nowoczesnej pani domu. Głos w tej sprawie zajęła także Janina Czarnecka, pisząc: „Łazienka powinna się znajdować w każdym nawet najskromniejszym domu, a używanie jej powinno być łatwe, proste i przyjemne. Jeżeli zrobienie kąpieli połączone jest z  trudnościami, jeżeli mycie jest niewygodne, łazienka brudna, nieapetyczna, używanie jej spada do zera”65. W praktyce obecność tego pomieszczenia, a co za tym idzie różny stosunek do zaplecza sanitarnego naj- wyraźniej ujawniały odmienny status budownictwa dla różnych grup społecz- nych66. zgodnie z poglądami propagowanymi przez Czarnecką wanna powinna być omurowana, „łazienka zyskuje przez to szalenie na higienie”67, najlepiej wyłożona kafelkami, ale ze względu na wyższe koszta tego zabiegu wystarczy „ściana, jeśli jest porządnie pomalowana na olejno i wylakierowana, da się też łatwo zmywać. […] Kolor, na którym nie znać brudu, jest przede wszystkiem niehigienicznym”68. Czarnecka postulowała całkowite odejście od zabiegów toaletowych poza łazienką, twierdząc, że sypialnia, w której miały one miejsce, 62 Wyjątek na gruncie poznańskim stanowi przywołana przez P. Kordubę dekoracja malarska i stolarka w holu willi rodziny Radajewskich, wzniesionej w 1928 r., P. Korduba, Ludowość…, s. 86–87. 63 Ps, 1929, nr 12, s. 7. 64 P. Korduba, Ludowość…, s. 93. 65 J. Czarnecka, dz. cyt., s. 3. 66 H. Grzeszczuk-Brendel, Miasto…, s. 304. 67 J. Czarnecka, dz. cyt., s. 3. 68 tamże. „Całość imponująca rozsądkiem” 189 winna służyć wyłącznie do spania, a w wystroju być minimalistyczna69. W prak- tyce wciąż brakowało przemyślanego umiejscowienia łazienek – tworzone były w przypadkowych miejscach, trudno było zarazem o ich instalację w starszych domach. Donosi o  tym relacja Felicji szuster-Blicharskiej, która w  połowie lat 30. wraz z rodziną zamieszkiwała w kamienicy przy ul. Wielkiej 17, zajmując tam cztery pokoje z pokoikiem dla służącej: „Myliśmy się więc w kuchni i kąpa- liśmy w balii”70. W „Przeglądzie stolarskim” w 1927 roku szeroko dyskutowano na temat wize- runku i kondycji ówczesnych pomieszczeń kuchennych: „Jakżeż wyglądają one jeszcze dziś w domach starej daty: ciemne one, ciasne i niskie w złej dyslokacji, gdzieś w szarym końcu jakiegoś aż do zgrozy ponurego korytarza, pełnego nie- wysłowionych zapachów we wiecznie tajemniczym półmroku pogrążone, śród zakamarków niewyraźnej kondycji, otoczone wyranżerowanymi szafami i walą- cemi się konfiturami. tak wyglądał do niedawna jeszcze de facto ów symbol ogni- ska rodzinnego. istny kopciuszek w stosunku do reszty pokoji upstrzonych tym typowo pseudo-przepychem”71. Komentarz ten pokazuje, jak dalece kuchnie były marginalizowane w  mieszkaniowej rzeczywistości, przede wszystkim domów o  starszej metryce. Przemiany tego pomieszczenia w  stronę racjonalizacji jego układu i wyposażenia szły powoli. Choć panie domu z mieszczańskiego środo- wiska wciąż dysponowały osobą do pomocy zarówno w prowadzeniu domu, jak i przy opiece nad dziećmi, częściej gościły w kuchni, dążąc do oszczędności w pro- wadzeniu gospodarstwa domowego. Wyrazem tych dążeń było podjęcie tematu funkcjonalizacji kuchni przez kobiety architektki. na gruncie wielkopolskim koncepcja nowoczesnej kuchni wiąże się najbardziej ze wspomnianą już Janiną Czarnecką. Jej odpowiednikiem w  środowisku warszawskim była Barbara Brukalska, która promując ideę kuchni-laboratorium, skupiała się głównie na stworzeniu jak najbardziej dogodnego wnętrza kuchennego w mieszkaniach dla najuboższych72. Kuchnia – wnęka dostosowana w każdym calu do ruchów pani domu była rewo- lucyjnym spojrzeniem na wnętrze kuchenne, które dotąd było wciąż traktowane marginalnie. Jednak w  związku z  tym, że odchodziło się od separacji kuchni i części mieszkalnej, nowy model kuchni był bardziej „robotniczy” niż „inteli- gencki”. nie powstał więc pomysł nowego zaaranżowania tego pomieszczenia – koncepcja dużej kuchni, często używanej jako główne wnętrze, pozostała w wielu realizacjach nienaruszona. idąc z duchem nowoczesności, montowano kuchenki gazowe, nie wiązało się to jednak z pozbyciem starszych kuchenek węglowych, co wskazuje na powściągliwość poznaniaków w przyjmowaniu nowości. W willach kuchnie były wyjątkowo duże, jak np. w tej wzniesionej w latach 1928–1930 przez Czesława Leitgebera, a opisywanej przez sławomira Leitgebera, gdzie z okazałą kuchnią sąsiadowała spiżarnia i  pomieszczenie kredensowe73. o  preferencjach 69 tamże. 70 F. szuster-Blicharska, Mieszkałam przy ul. Wielkiej, KMP, 1994/1, s. 243. 71 Ps, 1927, nr 4, s. 1–2. 72 B. Brukalska, Kuchnia Współczesna, „Dom” 1929/1, s. 8–11. 73 s. Leitgeber, Willa Poznańskiego architekta, KMP, 1999/4, s. 117. Hanna Wróbel, Monika Michalak 190 zamożnych poznaniaków w kwestii rozmiarów kuchni i jej przeznaczenia pisał również Władysław Czarnecki: „Kuchnia musi być duża, bo nawet tak zwana inte- ligencja jada w kuchni: jadalnia z ciężkimi meblami używana jest tylko dla gości”74. trudno zatem znaleźć dowody na entuzjastyczną recepcję kuchni funkcjonalnej pośród poznańskiego mieszczaństwa, szczególnie tego, którego przedstawiciele na ogół dysponowali środkami wystarczającymi do zatrudniania domowych pomocy. Podsumowując, zastana tkanka architektoniczna będąca efektem działalności ruchu reformatorskiego z przełomu XiX i XX wieku zaspokajała potrzeby miesz- kaniowe zamożniejszych poznaniaków mniej więcej do połowy lat 20. Dopiero z czasem, wraz ze wzrostem liczby mieszkańców, często obywateli dysponujących większym budżetem, ale mających również większe oczekiwania odnośnie do standardu zamieszkiwania, pojawiła się potrzeba wyjścia poza struktury urbani- styczne wyznaczone jeszcze za czasów niemieckich. W związku z tym architektura mieszkalna międzywojennego Poznania w dużej mierze jawi się jako kontynuacja, afirmacja tego, co czas zweryfikował jako komfortowe i zdrowe. Wszelkie zmiany w dziedzinie architektury i kultury zamieszkiwania przebiegały w Poznaniu ewo- lucyjnie, bez odcinania się od przeszłości, zazwyczaj w redakcji dużo skromniej- szej i bardziej zachowawczej, niż miało to miejsce w europejskich ośrodkach awan- gardy, a także niektórych miastach Polski (Warszawa, Katowice, Gdynia)75. taka charakterystyka, z perspektywy tego ruchu odczytywana jednoznacznie pejoratyw- nie, utrwalona została jako stereotyp poznaniaka pozbawionego fantazji i niezbyt skłonnego do wprowadzania nowinek estetycznych tradycjonalisty, co podsumo- wał Władysław tatarkiewicz, porównując stolicę Wielkopolski z Wilnem: „o tyle mniej poezji, o ile więcej dobrobytu”76. z drugiej strony, rozsądek i powściągliwość w wydatkowaniu znacznych kwot na zbędne luksusy powodowały, że nowoczesne dzielnice Poznania były w latach 30. postrzegane jako „całość imponująca rozsąd- kiem, imponująca najnowszemi zdobyczami cywilizacji”77. W tym świetle prefe- rencje poznaniaków w dziedzinie kultury mieszkaniowej jawią się jako dążenie do maksymalnej wygody, bardziej niż realizacja teoretycznych założeń modernizmu, a preferowanie rozwiązań umożliwiających oszczędności jako przejaw rozsądnego gospodarowania. 74 W. Czarnecki, dz. cyt., s. 22. 75 a. Dybczyńska-Bułyszko, Architektura Warszawy II Rzeczpospolitej, Warszawa 2010; Narodziny miasta. Gdyński modernizm w dwudziestoleciu międzywojennym, red. a. szczerski, Gdynia 2014; Modernizmy: architektura nowoczesności w II Rzeczypospolitej, t. 2: Katowice i województwo śląskie, Katowice 2014. 76 t. i W. tatarkiewiczowie, dz. cyt., s. 201. 77 „Światowid” 1933, nr 26, s. 14. 191 iwona Pawłowicz Byliśmy rodziną kupiecką Pochodzę z  poznańskiej rodziny kupieckiej. Mój ojciec Leon Ruszkowski (1905–1974) przez kilka dziesięcioleci, począwszy od czasów tużpowojennych, prowadził prywatny sklep. ta działalność bez wątpienia w bardzo istotny sposób wpływała na nasze życie. z jednej strony jej konsekwencją były wymierne korzyści materialne zapewniające nam dostatnie, dalekie od przeciętnego standardu życie, z  drugiej wręcz doszczętnie wypełniała codzienność rodziców, przynosząc nie tylko zadowolenie, ale także przeróżne troski, kłopoty, a nawet niebezpieczeństwa wynikające z ustrojowych warunków, w jakich była prowadzona. nie ma również wątpliwości, że zawodowa działalność rodziców, przynależność do tzw. prywatnej inicjatywy, ale oczywiście także ich osobowościowe cechy wpłynęły na określony model naszego życia w Poznaniu drugiej połowy XX wieku. składały się na niego codzienne i odświętne rytuały, uroczystości i rozrywki, zwyczaje bywania w okre- ślonych miejscach i unikanie innych, estetyczne wybory. Choć podstawą dla niego była wspomniana finansowa sytuacja rodziny, to nie było ono unikatowe i wpi- sywało się w styl życia zasobnych poznaniaków tamtego czasu, moim zdaniem współtworząc i podtrzymując zarazem kulturę życia mieszczan naszego miasta. Wspomnieniom z tamtych czasów tekst ten poświęcam. Wokół domu Pierwszy delikatesowy sklep ojciec założył zaraz po ii wojnie przy ul. Wrocławskiej 11. Przyjeżdżali doń klienci z  całego miasta, a  nawet spoza Poznania. W prowadzeniu sklepu wspomagała go żona Bronisława z d. stachowiak (1913–1984). Była jego drugą żoną – pierwsza, Helena, zmarła w 1946 roku, osie- rocając 15-letniego Jurka i 3-letnią Radochnę. Kiedy tato przegrał „bitwę o han- del” wydaną przez komunistyczne władze tzw. prywatnej inicjatywie na początku lat 50., przeniósł się na Dębiec, gdzie prowadził działalność handlową aż do swojej śmierci w 1974 roku. Jeszcze wiele lat później przypadkowo spotykani obcy ludzie rozpoznawali Rodziców jako „właścicieli sklepu przy Wrocławskiej”. a  starsi mieszkańcy Dębca nadal z łezką w oku potrafią wymienić, co u taty kupowali w czasach swojego dzieciństwa. Dom, w  którym zamieszkaliśmy na Dębcu, zbudował w  latach 30. ubie- głego wieku ówczesny dyrektor poznańskich wodociągów. osiadł w nim z rodziną w 1938 roku. na parterze mieściły się cztery pokoje, za kuchnią znajdowały się spiżarnia i pomieszczenie dla służącej. Do pięknie zagospodarowanego ogrodu na tyłach domu schodziło się z obszernego tarasu, a pod nim znajdowało się miej- sce na garaż. Piętro miało taki sam układ, z balkonem nad tarasem. na początku IWONA PAWŁOWICZ 1. Leon i Bronisława Stachowiakowie — rodzice 2. Niedzielny spacer w parku Sołackim, autorki, wszystkie fot. ze zb. prywatnych lata 50. XX w. okupacji właściciele zostali wysiedleni, a budynek przejęła niemiecka policja. Z kolei w styczniu 1945 roku utworzyli tu swój posterunek Rosjanie. Po opuszcze- niu willi przez „czerwonych” wrócili prawowici właściciele, ale wkrótce dom został objęty przymusowym kwaterunkiem i zasiedlony lokatorami. Właścicielom pozo- stawiono dwa z czterech pokoi na parterze. W takim stanie prawnym nabył dom mój Ojciec w 1950 roku. Całość parteru objęłam dopiero w 1994 roku. Rodzice tej chwili już nie doczekali. Pokój z wyjściem na taras pełnił u nas funkcję jadalni. Centralne miejsce sta- nowił duży okrągły stół, przy którym gromadziliśmy się, jedząc kolację. Rodzice bardzo przestrzegali, aby ten posiłek spożyć wspólnie. Mieliśmy wreszcie czas, aby cieszyć się swoją obecnością. Ojciec przesiadywał w sklepie cały dzień, aż do godz. 20 — z małą przerwą na obiad. Mama zastępowała go przed południem, gdy jechał po towar. Zasiadaliśmy do stołu rozjaśnionego ciepłym światłem secesyjnego żyrandola. Potrawy wnosiła gosposia. Bardzo lubiłam te wspólne posiłki, które często przecią- gały się do wieczornej syreny przed trzecią zmianą u „Cegielskiego” (godz. 22). Gdy Tato miał dobry humor, żartował, podśpiewywał ulubione arie operetkowe, posyłał Mamie uśmiechy. Snuł opowieści ze swojego dzieciństwa. Zdarzało się, że wyciągał z kredensu kryształową karafkę z wódeczką i wychylali z Mamą po kieliszku. W prowadzeniu domu pomagały Mamie gosposie. Najcieplej wspominam niezwykle pracowitą i oddaną nam panią, która mieszkała z nami przez wiele lat, począwszy od mojego urodzenia. Była moją ukochaną „gosposią Józią, bo oprócz 192 BYLIŚMY RODZINĄ KUPIECKĄ prac domowych zajmowała się także dziećmi, gdy Mama pomagała Ojcu w sklepie. Gdy miałam sześć lat, Józia wyszła za mąż i nas opuściła. Kolejne gosposie rezygnowały po pewnym cza- sie z różnych przyczyn. I tak zaledwie 17-letnia Halinka wyszła za mąż, gdy narzeczony wrócił z wojska. Potem pojawiła się dawna ochmistrzyni z przedwojennego ziemiańskiego domu, która odmawiała wykonywania wielu prac, w jej mniemaniu uwłacza- jących, jak robienie zakupów, palenie w piecu czy zamiatanie klatki schodo- wej. Odeszła szybko, ku obopólnemu zadowoleniu. W końcu zatrudniła się niejaka Konstancja, którą po jakimś czasie pojął za żonę jeden z naszych lokatorów i zabronił jej wykonywać pracę służącej. Po bezskutecznych poszukiwaniach następczyni Mama sama zajęła się pracami domowymi. Kulturalne rozrywki Rodzice ciężko pracowali, ale jed- nocześnie potrafili korzystać z uroków życia, bywając często w poznańskich teatrach, kinach, restauracjach, tańcząc na balach karnawałowych. Byli zagorza- 3. Autorka (z lewej) z siostrą Radochną, łymi miłośnikami opery. Muzyka miała lata 50. XX w. szczególne znaczenie w ich życiu - Mama przed ślubem śpiewała w grodzi- skim chórze „Harmonia, Ojciec grał na skrzypcach i pianinie (obydwa instrumenty mieliśmy w domu). Lubiłam atmosferę poprzedzającą wieczorne wyjście rodziców do teatru, którą współtworzyły następujące po sobie czynności. Miałam pięć, sześć lat i z nabożeństwem przyglądałam się, jak Mama wybiera odpowiednią sukienkę, buty i torebkę, sięga po drogocenną biżuterię. Z kolei czarny garnitur i biała koszula z muszką zmieniały ciągle zapracowanego Tatę w eleganckiego dżentelmena. Na palec wsuwał gruby złoty sygnet z wielkim rubinowym oczkiem. Ojciec kupował bilety na miejsca blisko sceny albo w loży środkowej na pierwszym balkonie (nazywał ją „lożą honorową”). Wybierał eksponowane miejsca, bo lubił splendor i z zadowole- niem odnotowywał spojrzenia wędrujące w ich stronę, kiedy z elegancką małżonką pojawiał się na widowni. Podczas przerwy Rodzice spacerowali po foyer albo szli do sali lustrzanej na piętrze. Należało się pokazać, wymienić z daleka ukłony i uśmie- chy, rozejrzeć się za znajomymi, zlustrować towarzystwo. Palacze schodzili w trakcie antraktów do głębokiego podziemia, gdzie mieścił się bufet i jednocześnie palarnia. 193 iwona Pawłowicz 194 Razem ze starszą ode mnie o sześć lat siostrą Radochną niecierpliwie wyglą- dałyśmy powrotu Rodziców. Pomimo późnej pory Mama zaglądała do dziecięcego pokoju, żeby ucałować nas na dobranoc i powiedzieć chociaż kilka słów o spek- taklu. nazajutrz, wykorzystując swoje zdolności aktorskie, odtwarzała w skrócie przedstawienie. nucąc fragmenty znanych arii, wcielała się w  role bohaterów. Przybierała teatralne pozy, poruszała się po pokoju jak po scenie. siedziałyśmy z podkulonymi nogami na kanapie, patrząc na Mamę urzeczone, i czułyśmy się jak w teatrze jednego aktora. Wieczorem przy kolacji tato podśpiewywał najbardziej wpadające w ucho tematy muzyczne opery, kołysząc ręką w takt melodii. Rodzice wymieniali przy nas uwagi o  solistach, scenografii, dyrygentach. a  my, dziew- czynki, chłonęłyśmy te opowieści z płonącymi policzkami. W ten sposób pozna- wałyśmy w skrócie najbardziej znane opery, uczyłyśmy się kochać muzykę i teatr. Ulubienicą poznańskiej publiczności była wówczas Barbara Kostrzewska. Podziw wzbudzał zarówno jej sopran liryczno-koloraturowy, jak i nieprzeciętna uroda. Rodzice mówili o niej z uwielbieniem i zachwycali się każdym jej występem. Mama z detalami opisywała stroje, jakie nosiła na scenie. Barbara Kostrzewska śpiewała w  Poznaniu tylko przez pięć sezonów (1949–1954), ale ona i  jej role zachowały się długo w sercach poznańskich melomanów. Potem przez wiele lat królowała na scenie poznańskiej opery antonina Kawecka, warszawianka, którą wkrótce poznańscy melomani nazywali „naszą tośką”. zaczynała swoją karierę jako mezzosopran, ale po jakimś czasie przestawiła się na sopran. tytułowa rola w Halce przyniosła jej ogromne uznanie. antonina Kawecka królowała na scenie poznańskiej opery przez wiele lat, doskonale radziła sobie w trudnych partiach Wagnerowskich. Rodzice doceniali jej ciemny, osadzony głęboko sopran drama- tyczny, ale z sentymentem wracali we wspomnieniach do Barbary Kostrzewskiej, której nie zdążyłam ujrzeć na scenie. Byli także zafascynowani urodą i kunsztem wykonawczym primabaleriny Barbary Bittnerówny i bardzo żałowali, kiedy roz- stała się z  Poznaniem. stale pytałam Rodziców, kiedy zabiorą mnie do opery. W końcu ulegli, wybierając spektakl odpowiedni dla dzieci, i razem z siostrą obej- rzałyśmy balet Jezioro łabędzie. Wyszłyśmy z gmachu opery zachwycone i odtąd każde popołudnie wypełniałyśmy próbami baletu. W wieczór sylwestrowy 1955 roku w nieistniejącym już dziś teatrze satyra miała miejsce premiera komedii Achilles i panny Konrada swinarskiego. o spek- taklu zrobiło się głośno w całym kraju, podawano z ust do ust wieści o goliźnie i erotyce, które emanują ze sceny (pewnie na miarę tamtych czasów). tato zdobył wkrótce bilety, ale tym razem Mama nie zdała nam tradycyjnej relacji, wyjaśniając krótko, że to nie jest przedstawienie dla dzieci. Rodzice wracali w rozmowach do tamtego wieczoru w teatrze, ale dyskretnie, urywając zdanie w pół słowa, aby nic gorszącego nie skalało umysłu grzecznych dziewczynek. sztuka była także przed- miotem wymiany zdań przy stole, kiedy odwiedzali nas znajomi. Wprawdzie moja religijna Mama utyskiwała, że podczas trwania tego frywolnego przedstawienia do uszu widzów dochodziły nabożne śpiewy z  przyległego do budynku teatru kościoła św. Marcina, ale przedstawicieli płci męskiej ta sytuacja wyraźnie bawiła. ze względu na obecność dzieci dorośli rzucali krótkie uwagi, często ściszonym głosem, a nawet szeptem do ucha, panie chichotały, udając zmieszanie, panowie zaś otwarcie zanosili się śmiechem. spektakl Achilles i panny nie schodził z afisza BYLIŚMY RODZINĄ KUPIECKĄ przez dwieście wieczorów przy cią- gle pełnej sali. Niestety, kolejna pre- miera, Powrót Alcesty, nie wzbudziła większego zainteresowania i wkrótce zniknęła ze sceny. Teatr Satyra powoli tracił popularność i w 1962 roku został zamknięty. Od początku 1956 roku miło- śnicy lżejszej muzyki skupiali swoją uwagę na dawno wyczekiwanym wydarzeniu kulturalnym - w maju miała zainaugurować działalność Operetka. Poznaniacy byli jej spra- gnieni, choć kontrowersje wzbu- dzała siedziba nowego teatru - Dom Żołnierza, miejsce gestapowskiej katowni podczas II wojny świato- wej, w której życie straciło wielu Wielkopolan. Zwyciężyły argumenty, że to siedziba tymczasowa, a zna- lezienie innego miejsca jest kwe- stią czasu... Na premierę wybrano dzieło Wiktoria i jej huzar Paula - Abrahama. Ojciec rozpoczął walkę 4. Bronisława Stachowiak przed Operą o bilety zakończoną szczęśliwie jakieś w czasie niedzielnego spaceru pół roku po inauguracyjnym przed- stawieniu. Niespodziewanie okazało się, że ja także idę do teatru — właśnie odeszła gosposia i nie miałam z kim zostać w domu. Włożyłam strój galowy, czyli granatowy mundurek składający się z bluzy z białym marynarskim kołnierzem i plisowanej spódniczki. Mama zaplotła mi włosy w dwa warkocze, na których zawiązała ogromne białe kokardy. Rodzice wpoili nam, że teatr to sacrum, wieczór w operze czy filharmonii jest wyda- rzeniem i należy podkreślić jego wagę stosownym strojem. Uczyli nas dobrych manier i etykiety. Rozumiałyśmy, że muzyka klasyczna w stylowych wnętrzach inspiruje odpowiednie zachowanie. I tak zaczęła się nasza wieloletnia przyjaźń z operetką. Obydwie z siostrą od razu połknęłyśmy bakcyla. Nie było chyba spektaklu, którego nie widzieliśmy, łącznie z wprowadzanymi za dyrekcji Stanisława Renza musicalami polskimi i zagranicznymi. Z biegiem czasu pojawiali się nowi soliści, ale najwięcej sym- patii czuliśmy zawsze do pierwszej „Wielkiej Czwórki, czyli czołówki aktorskiej z pierwszych lat działalności operetki, którą stanowili — Irena Szulc-Kruk, Wanda Jakubowska, Jerzy Golfert i Andrzej Wiza. Szczególnie przypadła nam do gustu para Jakubowska-Golfert i cieszyliśmy się, gdy w programie spektaklu znajdowa- liśmy ich nazwiska. Irena Szulc-Kruk debiutowała w poznańskiej Operetce, śpiewając tytułową rolę Wiktorii na pierwszej premierze. Wysoka blondynka o wielkim temperamencie 195 IWONA PAWŁOWICZ 5. Rodzice autorki (po prawej) w czasie balu karnawałowego scenicznym czarowała widownię mocnym głosem, szerokim uśmiechem i elegan- cją. Partnerował jej Adam Raczkowski, przedwojenny amant operowy i operet- kowy, ulubieniec pań, umiejący dostojnie nosić frak. Raczkowski przyciągał oczy żeńskiej części widowni — wyprostowana sylwetka, dystynkcja, dobry głos i dykcja. Mama była nim oczarowana. Wanda Jakubowska dołączyła do zespołu nieco póź- niej, ale szybko zdobyła serca poznańskiej publiczności. Obie panie przez lata kon- kurowały ze sobą o tytuł pierwszej damy operetki. Jakubowska, subtelna brunetka o ogromnych czarnych oczach, śpiewała pięknym sopranem, ujmowała wdzię- kiem i kulturą osobistą. Wpatrywaliśmy się w nią z zachwytem, gdy pojawiała się na scenie. Często partnerował jej Jerzy Golfert, który urodził się po to, żeby grać i śpiewać w operetce. Świetnie czuł ten rodzaj teatru muzycznego. Kobiety do niego wzdychały — jak powiedziała do mnie jedna ze starszych pań: „do Operetki chodziło się na Golferta. Bo Jerzy Golfert był pełnym wdzięku przystojnym bru- netem, który na scenie pojawiał się z błyskiem w oku i szelmowskim uśmiechem. Brylował w rolach amantów, tworząc postacie pełne temperamentu i radości życia. W spektaklu zdobywał serca hrabin i księżniczek, a na widowni wpatrywały się w niego urzeczone księgowe, sekretarki i przodownice pracy. Przeciwieństwem Golferta był Andrzej Wiza, tenor o aksamitnym głosie. Dostojny, niemalże wynio- sły, kreował role chłodnych arystokratów o nienagannych manierach. Ponieważ emocje związane z przedstawieniem nie wygasały długo w naszym domu, po kolejnych wizytach w operetce siostra zaczęła kupować zeszyty „W kra- inie melodii” oraz „Śpiewamy i tańczymy”, zawierające nuty i słowa popularnych arii. Popołudniami szybko odrabiałyśmy lekcje, a potem Radochna siadała do pia- nina, ja stawałam obok i śpiewałyśmy. Opanowałyśmy całą Księżniczkę czardasza, 196 BYLIŚMY RODZINĄ KUPIECKĄ 6. Bal karnawałowy Wesołą wdówkę czy Hrabinę Maricę, ustalając, która z nas śpiewa Jakubowską, a która Golferta. Obydwie pobierałyśmy lekcje gry na pianinie, ale siostra była o wiele zdolniejsza, a do tego miała piękny, silny głos. Toteż kiedy przychodzili do nas goście, po kolacji dawała mały koncert. Akompaniując sobie na pianinie, wykonywała znane arie, pieśni neapolitańskie i popularne szlagiery. Radochna angażowana była także do gry na pianinie, kiedy w imieniny Taty (przypadały w karnawale) albo przy innych okazjach goście ruszali do tańca. Tradycyjnie w obydwa wieczory świąt Bożego Narodzenia chodziliśmy do Opery lub Operetki — w latach 60. ubiegłego wieku teatry były czynne w dni świą- teczne. Poznańskie corso Innym rodzinnym rytuałem było wspólne spędzanie niedzieli. To był bez wątpienia dzień odświętny i rodzinny. Kiedy mieszkaliśmy przy ul. Wrocławskiej, w niedzielę Rodzice szli na mszę do fary, a potem na długi spacer ul. Walki Młodych (ob. Podgórna) aż do gmachu Opery. W letnie popołudnia zabierali mnie i siostrę na spacery do parku Sołackiego (brat był już wówczas żonaty). Ojciec w dobrze skrojonym jasnym garniturze (mężczyźni nosili latem marynarki z krótkimi rękawami), Mama w zwiewnych, kwiecistych sukienkach. My, dziew- czynki, także byłyśmy ładnie ubierane. Pomimo różnicy wieku Rodzice kupowali nam jednakowe stroje, buciki i torebeczki. Mama zaplatała włosy Radochny w dwa warkocze z kokardami, ja miałam włosy rozpuszczone do ramion i wielką kokardę na czubku głowy. Trzymając się za ręce, szłyśmy grzecznie przed Rodzicami. Nie bardzo lubiłyśmy te spacery, nudziło nas krążenie po ścieżkach parku. Pewnie 197 iwona Pawłowicz 198 wolałybyśmy pobawić się na podwórku z koleżankami, ale niedziela była przezna- czona dla rodziny. Jedyną rozrywkę stanowiło przyglądanie się łodziom pływają- cym po stawie, które wówczas można było wypożyczyć. W latach 60. Rodzice wprowadzili nowy sposób spędzania niedzieli – przed południem jechaliśmy na mszę do kościoła najświętszego zbawiciela  przy ul. Fredry, a  potem szliśmy na obiad do restauracji. trudno dziś to sobie wyobrazić, ale na mszy o godz. 12.30 świątynia wypełniona była po brzegi wier- nymi. Ludzie zajmowali ławki na dole i w galeriach na emporach, stali w nawie głównej i w bocznych, a ci, którzy nie dostali się do środka, okupowali schody zewnętrzne na ulicy. My staraliśmy się dostać do kościoła bocznym wejściem od strony ówczesnej kawiarni W-z, które potem zostało zamurowane. Wydaje się, że w kościele przy Fredry wypadało „bywać”. tutaj zawsze można było spotkać kogoś z kręgów towarzyskich, kolegę „prywaciarza” z żoną, poważanych leka- rzy czy adwokatów. Poznaniacy umawiali się na spotkanie „po mszy o dwunastej trzydzieści” i kiedy rzeka wiernych wylewała się na zewnątrz, wszyscy się rozglą- dali, szukając znajomych. Ulica na wysokości kościoła praktycznie była nie do przejścia, wypełniały ją grupki towarzyskie. Ludzie witali się wylewnie i przysta- wali na krótką rozmowę albo wymieniali tylko pozdrowienia. Gwar rozmów roz- brzmiewał dookoła. Panie rozpływały się w uśmiechach, oceniając przy okazji swoje kreacje. Wszyscy mieli na sobie odświętne stroje, bo wtedy tylko w takich przychodziło się na niedzielną mszę św. nawet kupowało się suknie i buty z prze- znaczeniem „w niedzielę do kościoła”. stopniowo ta rozgadana ciżba rozchodziła się, część osób kierowała swoje kroki do pobliskiej kawiarni W-z, a inni ruszali na spacer po mieście, co należało do niedzielnego zwyczaju w latach 60. i 70. ubiegłego wieku. Pobliska ulica 27 Grudnia pełniła funkcję niedzielnego traktu spacerowego. Cotygodniowy rytuał polegał na przemierzaniu trasy od okrąglaka do Księgarni św. Wojciecha (w grę wchodziła też wersja dłuższa, czyli powtórka – z nawrotem na wysokości księgarni). na poznańskim corso zawsze można było natknąć się na kogoś znajomego i, używając współczesnego języka, lansować się. Chodnikiem sunęły dostatnio ubrane panie z trzymającymi je pod rękę mężami w dobrze skro- jonych garniturach. Wszyscy uczestnicy tego niedzielnego targowiska próżności znali się z widzenia, wymieniali spojrzenia, mijając się, a panie miały kolejną oka- zję do oceny kreacji konkurentek, nie powstrzymując się zresztą od komentarzy („Pani adwokatowa znowu w innej sukni! Gdyby jeszcze trochę schudła”). Moja Mama należała do tej grupy kobiet, które zwracają na siebie uwagę, gdziekolwiek się pojawią. Wysoka, zgrabna, o urokliwej powierzchowności, poruszała się z gra- cją baletnicy, świetnie prezentując się w eleganckich strojach, jakie kupował jej małżonek. toteż podczas tej niedzielnej parady czuła się jak ryba w wodzie. z dło- nią wsuniętą pod ramię męża płynęła powoli z rozpromienioną twarzą. Po drodze mijaliśmy otwarte w niedzielę Delikatesy przy pl. Wolności. Już sama nazwa sugerowała, że wkracza się w świat towarów z najwyższej półki, cho- ciaż wnętrze sklepu było typowo socjalistyczne, z wyślizganą i popękaną lastry- kową posadzką. ale od wejścia uderzał w nozdrza zapach wyrobów rzeźnickich, takich „jak przed wojną” – prawdziwych szynek, wędzonych kiełbas i kabanosów, bo parter zajmowały stoiska z wędlinami. salę zamykały wydeptane przez tysiące BYLIŚMY RODZINĄ KUPIECKĄ 7. Rodzina Stachowiaków, od lewej: Bronisława, Radochna, Iwona i Leon, lata 50. XX w. ludzkich stóp schody prowadzące na piętro, gdzie z kolei kusił aromat produk- tów cukierniczych. Czego tam nie było! Cały asortyment poznańskiej Goplany, czekolady z napisem „22 Lipca d. E. Wedel”, wyroby krakowskiego Wawela. Oczy uśmiechały się do batoników, wafelków, bombonier i całej wspaniałej konfekcji czekoladowej owiniętej w kolorowe papierki. W niedzielę Delikatesy były oblegane przez klientów. Nie muszę dodawać, że ten niedzielny rytuał nie budził mojego entuzjazmu — dorośli o czymś tam rozprawiali, słyszałam ich wesołe głosy, śmie- chy, a ja, nudząc się, dreptałam przed nimi. Wreszcie mozolny spacer kończył się przy Księgarni św. Wojciecha kilkoma zdaniami na pożegnanie („Do zobaczenia w przyszłą niedzielę!”), nasza czwórka zmierzała zaś do restauracji. Restauracje Restauracje w PRL miały swoją kategoryzację od S, czyli „super przez I do III. Tą pierwszą mogła poszczycić się restauracja w Bazarze i Smakosz. „Jedynką” oznaczona była Adria i Wielkopolska przy ul. Czerwonej Armii (ob. Św. Marcin). Myślę, że kategorie przyznawano na podstawie jakości i smaku serwowanych dań, bo tak naprawdę — może poza Bazarem — wszystkie PRL-owskie knajpy były jednakowo przaśne. Zwłaszcza te w śródmieściu, które mieściły się w ponurych wnętrzach starych kamienic. Już od drzwi atakował nozdrza smród dymu papie- rosowego wypełniający całe lokum, wymieszany z zapachami kuchennymi. To wszystko zlewało się dodatkowo ze specyficzną wonią nafty, którą smarowano parkiet. Ściany pokrywała farba olejna lub podniszczona boazeria. Zdarzały się chybotliwe stoliki stabilizowane przez Ojca zwiniętą w kostkę serwetką papierową podkładaną pod jedną z nóg. Krzesła mocno zużyte i wysiedziane, obite tapicerką 199 iwona Pawłowicz 200 w obowiązującym powszechnie kolorze czerwonego wina, „zdobiły” plamki po sosie lub dziurki wypalone papierosem. z parkietu złaził lakier, ale szpanu dodawał czerwony chodnik, na ogół też wysłużony. ojciec miał swoją dodatkową klasyfi- kację restauracji. Uważał, że w dobrym lokalu nie pracują kelnerki, tylko kelnerzy, do których zwracał się per: „Panie starszy!”. Bo tak mówiło się przed wojną. Ulice też Rodzice nazywali inaczej – Czerwonej armii pozostała dla nich Św. Marcinem, Gwardii Ludowej – Wierzbięcicami, Lampego – Gwarną, 23 Lutego – Pocztową, a Walki Młodych – Podgórną. zgodnie z przedwojennym nazewnictwem. Przy pl. Wolności, niedaleko Biblioteki Raczyńskich, mieściła się restauracja Wrzos. omijaliśmy ją z daleka, widocznie ani ta kategoria, ani ta obsługa kelner- ska. Kilkanaście metrów dalej, w budynku arkadii, parter zajmowała zadymiona speluna wypełniona miłośnikami najtańszej wódki z butelki zamkniętej kapslem i oklejonej czerwoną kartką (czysta czerwona kapslowana – w skrócie „cck”). Do Bazaru wchodziło się od strony alei Marcinkowskiego jedynymi w Poznaniu obrotowymi drzwiami. Poznaniacy prężyli się z dumy, choć ciężkie drewniane wrota trzeba było ręcznie wprowadzać w ruch, co wymagało pewnego wysiłku. Po pokonaniu „kołowrotka” gość znajdował się w  niewielkim przed- sionku wyłożonym czerwoną (a jakże!) wykładziną, na lewo mieściła się niecie- kawa wnętrzarsko kawiarnia, skręcając w prawo, docierało się do części restau- racyjnej. Pierwsza sala od strony ulicy niczym się nie wyróżniała, zdecydowanie przyjemniej prezentowało się drugie pomieszczenie, do którego schodziło się po kilku stopniach, przestronna, zamknięta oszklonym dachem sala. tu odczuwało się powiew wielkiego świata w siermiężnych czasach. W  połowie ul. 27 Grudnia, naprzeciwko teatru Polskiego, znajdowała się restauracja smakosz. Legendarna i zawsze wypełniona do ostatniego stolika. Po pierwsze – kat. „s”. Po drugie – naprawdę dobra kuchnia. Muszę przyznać, że do dziś czuję na języku delikatny smak sznycla cielęcego po wiedeńsku z jajkiem sadzonym i marchewką. Miała jeszcze tę zaletę, że wieczorami w lokalu można było spotkać aktorów z teatru Polskiego, tancerzy z Polskiego teatru tańca oraz solistów teatru Wielkiego. Wnętrze smakosza niczym się nie wyróżniało. niemal prosto z ulicy wchodziło się do szatni, oddzielonej symbolicznie od sali głów- nej ciężkimi kotarami spiętymi po bokach, co zawsze kojarzyło mi się z kurtyną. Przy szatni zazwyczaj tworzyła się kolejka oczekujących na wolny stolik. Ludzie wpatrywali się w spożywających posiłki, posyłali im pełne niechęci spojrzenia, jeśli obiad zbyt długo się przeciągał („jeszcze zamówili kawę!”), i ruszali pospiesz- nie, gdy tylko ktoś podnosił się z miejsca. szatniarz trochę próbował regulować ruchem, żeby nie dochodziło do przepychanki w wyścigu o zwalniający się stolik. Restauracja miała trzy sale – na prawo od szatni był mały pokój, na wprost ciągnęło się wąskie, długie pomieszczenie bez okien z dwoma rzędami stolików. na końcu tej podłużnej sali stał piękny kaflowy piec, przed nim skręcało się w lewo, docie- rając do ostatniego, ponurego pomieszczenia z oknami wychodzącymi na ciemne podwórze studnię. tu odbywały się zamknięte przyjęcia z okazji absolutorium, obiady weselne, rocznice ślubów. W  smakoszu kelnerzy przywozili posiłki na wózkach, rozkładali na stołach podgrzewane talerze i zręcznym ruchem nakładali na nie potrawy z tacy. trzeba przyznać, że w lokalach najwyższej kategorii kelne- rami byli z reguły szpakowaci, a nawet siwi już panowie po dobrej przedwojennej Byliśmy rodziną kupiecką 201 szkole. zatem zwrot: „Panie starszy!”, jakim przywoływał ich ojciec, odbierali jako coś naturalnego. Mieli na sobie białe koszule z czarną muszką, białą marynarkę i czarne spodnie. Całości dopełniał wykrochmalony ręcznik przerzucony przez lewe przedramię. Kiedy po wejściu do smakosza okazywało się, że przy szatni kłębi się tłum, przechodziliśmy do Krakusa przy ul. Kantaka. Lokal powstał w miejsce Moulin Rouge, trzeciorzędnej knajpy z dancingami, głównego miejsca pracy poznańskich prostytutek. Pewnie w ramach walki o obyczajność zamknięto tancbudę i otwarto Krakusa ze specjalnością – grochówka i golonka z kiszoną kapustą. ta monotonna kuchnia sprawiła, że po kilku niedzielach mieliśmy już dość tego miejsca. W końcu trafiliśmy do adrii, której pozostaliśmy wierni. Lokal był duży i znalezienie wol- nego stolika nie stanowiło problemu, a poza tym obiady zadowalały nasze pod- niebienie. sporadycznie zdarzało się nam jadać w restauracji hotelu Wielkopolska przy ul. Czerwonej armii (Rodzice mówili „Continental”, bo tak nazywał się przed wojną). Zakupy Ulica Czerwonej armii pełniła rolę głównego traktu handlowego. Mieściły się przy niej eleganckie salony odzieżowe Mody Polskiej i Galluxu. Jednak klien- tów przyciągały przede wszystkim małe prywatne sklepiki znajdujące się na tyłach kamienic. „Prywaciarze” zostali zepchnięci do piwnic i oficyn, a nawet do pokoi- ków na piętrze. W tych ciasnych, nieraz pozbawionych okien pomieszczeniach oferowali towar, którego nie można było uświadczyć w sklepach państwowych. W  bramach wisiały szklane gabloty wypełnione najmodniejszymi sweterkami, czapkami, kapeluszami, butami. Potencjalni nabywcy krążyli od bramy do bramy, zatrzymywali się przed gablotami i jeśli coś przyciągało uwagę, przechodzili przez podwórko do sklepików. a tam za ladą czekali właściciele: modystki, szewcy, kupcy w  wieku – nazwijmy to – dojrzałym, często małżonkowie. Pracowali razem  – może ze względów bezpieczeństwa, a może po prostu sklep był całym ich życiem. Przebywali w nim od rana do wieczora. zachwalali towar, zachęcali do kupna, cierpliwie doradzali niezdecydowanym klientom. obiecywali, że jutro, pojutrze dowiozą to, czego w tej chwili nie ma w sklepie. Po wybudowaniu kompleksu alfy i otwarciu dużych sklepów odzieżowych ruch na ulicy jeszcze się wzmógł. Mekką prywatnych sklepów obuwniczych była ul. Półwiejska, a nieco póź- niej – obecne Wierzbięcice. Właściciele sklepów sprowadzali towar z Warszawy i otaczających ją miasteczek stanowiących obuwnicze zagłębie. Przy Półwiejskiej mieścił się nieduży prywatny sklep ze słodkościami: marcepanowe pyreczki, świnki, cukierki krówki… Miał znakomitą lokalizację, ruchliwy deptak wypełniali nieustannie przechodnie i co rusz ktoś do niego wstępował. Przetrwał wiele lat, zniknął dopiero wtedy, gdy powstał stary Browar. Często w prywatnych sklepi- kach i warsztatach spotykało się sędziwych kupców i rzemieślników. W miejscu, gdzie szkolna dochodzi do starego Rynku, mieścił się oblegany przez klientki lokal z pasmanterią. oferował także szeroką gamę biżuterii – koraliki, zapinki, wisiorki, klipsy, broszki. Prowadziło go starsze bezdzietne małżeństwo, dobrze prezentująca się brunetka i siwy przystojny pan. W głębi sklepu znajdowały się drzwi, przez które przechodzili do swojego mieszkania. Umarli jednocześnie. iwona Pawłowicz 202 W jakich sklepach kompletowała garderobę moja Mama? ojciec dbał o to, żeby była świetnie ubrana, bo pewnie należało to do dobrego tonu, a poza tym sprawiało mu przyjemność, że ma u swego boku elegancką i przyciągającą spoj- rzenia innych żonę. Mama nosiła rzeczy wyjątkowe i drogie, kupowane w komisie albo od osób otrzymujących paczki z zagranicy. Wszystko w najlepszym guście, obuwie i torebka w tym samym kolorze i z identycznej skóry. Pośród nich wyróż- niały się pantofle i torebka z wężowej skóry, które zresztą przechowuję do dziś. sukienki szyte były z kuponów nabywanych w sklepach komisowych. Wychodziły spod igły pani Różańskiej, przedwojennej mistrzyni krawieckiej, która uloko- wała swoją pracownię na Winogradach. Miała doświadczenie i dobry gust. Pani Różańska oglądała przywieziony przez Rodziców materiał, oceniała jego cechy i przydatność oraz proponowała fason. i zawsze wyczarowywała doskonale skro- jone i wykończone kreacje, w których Mama prezentowała się wspaniale. Mama miała trzy okazałe kołnierze z lisów, które zakładała nie tylko na płaszcz zimowy, czyli pelisę, ale także gdy szła z tatą do opery, a nawet na bal. zimą ubierała czarne futro „silowe” (tak je nazywała) z młodych fok, a ręce chowała w mufce. niepowtarzalna była kurtka z łapek rudych lisów zeszywanych na wzór gałązek choinki. Całość wyglądała jak skóra tygrysia – o czym Mama przekonała się w niezbyt miłych okolicznościach, gdy niespodziewanie skoczył na nią z uja- daniem duży pies. Wyraźnie nie podobał mu się ten „rudy zwierz”. Buty dla Mamy wykonywali znani poznańscy rzemieślnicy – Rychlewski, Pulwicki (firma istnieje do dziś przy ul. Św. Marcin), którzy mieli swoje małe warsztaty ulokowane w ofi- cynach czy suterenach, jednak poznańskie elegantki trafiały do nich bez trudu. Buty pasowały jak rękawiczki, bo mistrz szewski obrysowywał na papierze każdą stopę, a następnie zapraszał na przymiarki. Prywaciarzy nie obejmowało ubezpieczenie zdrowotne, nie płacili także skła- dek emerytalnych. Żyjąc w strachu przed kosztami ciężkiej choroby, operacji, staro- ścią i bez emerytury, próbowali się zabezpieczyć. nie mogli inwestować w kolejne sklepy, kupować mieszkań i żyć z najmu, z kolei antyki znajdujące się w mieszka- niu stanowiłyby obciążenie w przypadku rewizji. Lokowali więc pieniądze w rze- czy łatwe do ukrycia przed niepowołanymi spojrzeniami – złoto, biżuterię, dolary. Kupcy i rzemieślnicy stanowili dość hermetyczną grupę przekazującą sobie z ust do ust informacje o osobach parających się handlem kruszcem czy walutą. i tak na przykład wszyscy wiedzieli, że po drogie precjoza należy udać się do starszego pana zajmującego nędzny kąt w rozpadającej się kamienicy na Jeżycach. Handel złotem był jego wyłącznym źródłem utrzymania, a skromny tryb życia stanowił kamuflaż dla przynoszącej wysokie profity działalności. Wielu korzystało z usług zaufanych „cinkciarzy” polecanych w  gronie znajomych. W  pierwszych latach po wojnie za samo posiadanie dolarów groziła kara wieloletniego więzienia. Doświadczeni przez „władzę ludową” prywaciarze mieli swoje wymyślne schowki w mieszkaniach, a nawet uciekali się do wojennych metod, czyli pakowali dolary do słoika i zakopywali w ogrodzie. tato miał swoje konspiracyjne reguły liczenia pieniędzy – sumę zapisywał literami. nieraz dziwiłyśmy się dziwnym podsumo- waniom, ale nie miałyśmy odwagi spytać, w czym rzecz. Dopiero po jego śmierci dopuszczany do niektórych tajemnic ojca brat Jurek wyjaśnił, o  co chodziło. ojciec wymyślił dziwne słowo, którego każda litera odpowiadała cyfrze, i według Byliśmy rodziną kupiecką 203 tego szyfru notował wynik działań matematycznych. Cóż, życie nauczyło prywa- ciarzy, że nadmiar ostrożności nie zawadzi. Prywaciarze stosowali różne wybiegi, żeby ich dostatni tryb życia nie rzucał się zbytnio w oczy. samochody zmieniali średnio co dwa lata, ale kolejne kupowali zawsze w tym samym kolorze i w miarę możliwości o podobnym kształcie nadwo- zia, licząc na brak spostrzegawczości sąsiadów i urzędu skarbowego. ojciec pod- śmiewał się ze sztuczek kolegów i nie stosował tej zasady, co wytykała mu czasami rozważna mama. Pierwszy samochód kupił w 1959 roku. Była to skoda spartak w kolorze mlecznej czekolady. Po dwóch latach sięgnął po nowszy model, koralową skodę octavię. następnie jeździł produkowanym w  zsRR popielatym moskwi- czem, a kilka miesięcy przed śmiercią nabył kremowego fiata 125p. Kierowcą był przeciętnym, a samochód eksploatował do granic możliwości. Bagażniki uginały się pod ciężarem przewożonych towarów. auto było dla niego przede wszystkim środkiem pracy, nie luksusem. Od święta Przed Bożym narodzeniem czy Wielkanocą prawie nie widywałyśmy Rodziców zajętych całymi dniami pracą w sklepie, choć na swój sposób szykowały- śmy się do świąt, przygotowując przedstawienie. Uczyłyśmy się na pamięć wierszy Brzechwy, tuwima, Konopnickiej i w pierwszy dzień świąt występowałyśmy przed Rodzicami, babcią i ciotką. Wszystko odbywało się jak w prawdziwym teatrze – Radochna zapowiadała kolejny numer, wracała za kulisy, czyli oszklone drzwi rozdzielające pokoje, a po chwili przed widownią siedzącą w rzędzie na krzesłach pojawiałam się ja i deklamowałam wiersz. i tak na zmianę. ależ byłyśmy dumne z oklasków! Kiedy przychodzili goście, albo w okresie świątecznym, rozsuwało się blat stołu. Przyjmował owalny kształt, a mama nakrywała go jednym z pięknych obrusów, które wyhaftowała, przygotowując wyprawę ślubną. W narożniku każ- dego wyszyła swoje panieńskie inicjały: „Bs”. z kredensów wyjmowała używane tylko na specjalne okazje porcelanowe talerze firmy Rosenthal. Wiedziałyśmy, że jest to cenna rzecz, bo rodzice nie pozwalali dzieciom zanosić talerzy do kuchni po skończonym posiłku w obawie przed stłuczeniem. Pozostała zastawa stołowa też należała do wyjątkowych. Kiedy stół był już przygotowany, tato ustawiał na nim kieliszki, a z bufetu wyciągał kryształową karafkę z wódką. zawsze przelewał do niej kupiony alkohol, czasami czystą wódkę zabarwiał lekko sokiem wiśniowym. taki koktajl nazywał filuternie „tata z mamą”. W wielu dostatnich mieszczańskich domach na bufetach i kredensach stały kryształowe naczynia. z pewnością świad- czyły o zamożności, zapewne taka też była moda. W naszej jadalni „kryształy” zajmowały eksponowane miejsce. Większość z nich otrzymali rodzice w ramach prezentów ślubnych. Miały różne kształty i rozmiary – od małego koszyczka, w któ- rym zawsze były jakieś cukierki, po duże wazy zapełniane jabłkami. W wigilijny wieczór tato wkładał do kryształów pomarańcze i drogie czekoladowe cukierki, zawsze czynił to osobiście po powrocie ze sklepu. nikt nie śmiał go w tym wyrę- czyć, to był jego przywilej i znak do rozpoczęcia wielkiego świętowania. siedząc przy stole z  dorosłymi, musiałyśmy przestrzegać konwenansów – poczekać, aż starsi zaczną posiłek, nie wolno nam było wstawać od stołu bez pozwolenia, krze- sło musiało być odsuwane cicho i postawione z powrotem na miejsce. iwona Pawłowicz 204 Podziwiałam Rodziców – byli potwornie zmęczeni po okresie wzmożonego ruchu przedświątecznego, Mama dodatkowo zarywała noce, przygotowując wigilię i piekąc ciasta, a jednak nie wyobrażali sobie spędzenia sylwestra gdzie indziej niż na sali balowej. i tańczyli przez całą noc! Pierwsze przymiarki do balu sylwestrowego zaczynały się w listopadzie – wybór lokalu, zakup biletów, mate- riału na suknię dla Mamy, wizyty u krawcowej, pani Różańskiej. Gotową suknię oglądałyśmy z namaszczeniem, nie mogąc się doczekać, kiedy zobaczymy w niej Mamę. Po Bożym narodzeniu mówiło się u nas już tylko o balu sylwestrowym. W sylwestrowy poranek tato zawoził Mamę (a potem także siostrę) do zakładu fryzjerskiego Janusza szymańskiego, który mieścił się w  starej kamienicy przy ul. Dzierżyńskiego (ob. Górna Wilda) na wprost ul. Różanej. Fryzjer „Janusz” – bo taki szyld wisiał nad drzwiami – cieszył się dobrą renomą i miał wiele klientek. swojego syna posłał na naukę do Paryża, gdzie nabył szlifu fryzjerskiego, wkrótce otworzył salon przy ul. Fabrycznej, do którego przyjeżdżały klientki z całego mia- sta. Mamę i Radochnę czesała zatrudniona u Janusza fryzjerka irena. spod jej ręki wychodziły prawdziwe koafiury. Włosy były nakręcane na wałki, suszone pod klo- szem, tapirowane, poszczególne kosmyki skręcane w loki i starannie układane. nieraz irena dodawała przypinkę w innym odcieniu, całość lakierowała brązem lub srebrem – stosownie do koloru sukni. Kiedy byłyśmy dziećmi i  dorośli szli na bal, zostawałyśmy z  babcią albo z gosposią. i znów – jak przed wyjściem do teatru – obserwowałyśmy przygo- towania, patrzyłyśmy z podziwem na przemianę Mamy, przyjmowałyśmy poca- łunki na „dobranoc” i „śpijcie grzecznie”. zdawałyśmy sobie sprawę, że tym razem nie doczekamy powrotu, ale i tak niecierpliwie wyglądałyśmy poranka. Kiedy za oknem wstawał dzień, wyskakiwałyśmy z łóżek i biegłyśmy podekscytowane do jadalni, gdzie czekały na nas przyniesione z balu balony na drucikach, maseczki karnawałowe, kotyliony, serpentyny. z  błyszczącymi oczami brałyśmy do rąk balony – okrągłe albo podłużne z noskami – podobne do pingwinów, zakładały- śmy maseczki i owijałyśmy się serpentynami. a potem czekałyśmy na sprawozda- nie z balu, co w wykonaniu Mamy było niezwykle ciekawym spektaklem. Rodzice nieźle poczynali sobie na parkiecie. Pomimo tuszy tato tańczył lekko, rytmicz- nie, nucąc pod nosem ulubione melodie. Bawił się w tzw. odbijane, czyli zamianę partnerek w tańcu, ale tylko w gronie osób ze stolika. Mama i tato kochali taniec i dopóki starczało sił, nie opuszczali żadnej okazji, żeby wyjść na parkiet. W syl- westra o północy tato zbijał kieliszek za pomyślność, na szczęście w nowym roku. Uderzał z rozmachem o podłogę przy nodze krzesła, starając się, żeby uszło to uwadze kelnera. Raz się nie udało i ojciec musiał zapłacić za stłuczkę. a po sylwestrze zaczynał się karnawał. W pokoju wisi duże zdjęcie Mamy w długiej sukni z tafty, stojącej we wdzięcznej pozie i wpatrującej się z promien- nym uśmiechem w obiektyw. szyję zdobi naszyjnik, przez lewą rękę zgiętą w łok- ciu przewiesiła małą błyszczącą torebkę, z prawego ramienia spływa ozdobny szal z ciężkiego brokatu, przetykany złoto-czarną nicią, zakończony z dwóch końców frędzlami. W rodzinnym albumie jest jeszcze wspólne zdjęcie Rodziców zrobione na tym samym balu – stoją przytuleni do siebie policzkami. Mama roześmiana, ojciec z  uśmiechem zadowolenia igrającym na twarzy. Fotografia pochodzi z lat 50. ubiegłego wieku. Rodzice spędzali noc na balu w Muzeum narodowym. Byliśmy rodziną kupiecką 205 Kiedy zegar wybił północ, uczestnicy zabawy zatańczyli poloneza, sunąc po reprezentacyjnych marmurowych schodach hallu głównego. Mama opowiadała z zachwytem, jak schodzili parami z dwóch stron klatki schodowej, u stóp scho- dów łączyli się w czwórki, przechodzili przez hall, a potem znowu dwójkami sunęli do góry. Bale w muzeum wkrótce odwołano – odbywały się przy otwartych salach wystawowych i któregoś roku został skradziony obraz. Cóż, szefostwo muzeum było mało przewidujące, a może w latach 50. nikomu nie mieściło się w głowie, że można po prostu ot tak wynieść dzieło sztuki. W sukni z tafty Mama przetańczyła jeszcze inne bale. Potem suknia wisiała w szafie, a gdy przyszła moda na krótkie kreacje balowe, pani Różańska doko- nała przeróbki. Przycięła do kolan, a  spódnicę poszerzyła pionowymi fałdami, które Mama nazywała „godetami”. Pięknie układały się przy chodzeniu i wirowały w tańcu. Chyba najczęściej Rodzice bawili się w adrii przy ul. Głogowskiej, która mieściła się w pawilonie tuż za budynkiem dyrekcji MtP. obszerna restauracja zajmowała zarówno parter z dużym kręgiem tanecznym i miejscem dla orkiestry, jak i przestronne piętro z osobnymi salami bankietowymi. adria była tłumnie odwiedzana przez lubiących tańczyć poznaniaków. Przez cały rok odbywały się tutaj dancingi i tzw. fajfy, czyli popołudniowe potańcówki, na których wielokrotnie bawiła się Radochna. W latach późniejszych ogromną popularnością cieszyły się wieczory starych melodii, ulubione zabawy dojrzałych miłośników tańca. Kiedy kilka lat temu gruchnęła wieść o planowanym zburzeniu pawilonu, poznaniacy byli niepocieszeni. i niestety, poczciwa adria zakończyła swój żywot. Bale odbywały się także w Bazarze, w sali izby Rzemieślniczej, w kawiarni W-z, w restauracji hotelu Wielkopolska. Rodzice bywali też na Balach operetki, które urządzano w  Markietance, kasynie sąsiadującym z  teatrem. Mama opo- wiadała, że na parkiecie brylowała śpiewaczka irena szulc-Kruk. Kawiarnia W-z należała do najpopularniejszych lokali w Poznaniu. Miała świetne położenie i cieszyła się dobrą renomą. zajmowała dużą przestrzeń: obszerny parter z par- kietem tanecznym i podwyższeniem dla zespołu muzycznego oraz coś w rodzaju antresoli po prawej stronie. spotykali się tu wszyscy i pewnie dlatego przy wielu stolikach godzinami przesiadywali tajniacy, obserwując, kto z kim, o jakiej porze, jak często, a najlepiej – o czym. no i jakie wysokie płaci rachunki. tutaj we wcze- snych latach 70. można było obejrzeć pierwszy w Poznaniu striptiz. Kiedy pani rozebrała się „do rosołu”, z zaplecza wyskoczyła „babcia klozetowa” trzymająca w szeroko rozłożonych rękach koc i momentalnie ją okryła. tak zabezpieczona striptizerka przemknęła chyłkiem koło wianuszka widzów płci męskiej i zniknęła z pola widzenia. na balu w  Continentalu miało miejsce zabawne wydarzenie. Było to w latach 60., kiedy w zabawach uczestniczyła już Radochna. siostra po raz pierw- szy poszła na bal z Rodzicami w wieku 17 lat. W tamtych czasach dorastające dzieci chodziły na tańce z rodzicami i nie było w tym nic nadzwyczajnego, wręcz przeciwnie. także brat z żoną Haliną chętnie brali udział we wspólnych balach z Rodzicami. Pani Różańska uszyła dla Mamy zwiewną sukienkę z białego cie- niutkiego materiału pokrytego tu i  ówdzie delikatnym haftem w  pastelowe różyczki. Radochna miała sukienkę ze srebrnego brokatu z  dużym trójkątnym dekoltem na plecach. Przeglądając się w lustrze, panie stwierdziły, że zbyt blado iwona Pawłowicz 206 wyglądają w  jasnych sukienkach, i  postanowiły użyć samoopalacza o  nazwie „Citosol”. smarowały się zawzięcie, nakładając na twarz, ramiona i dekolt krem, ale nie widziały żadnej zmiany. Dokładały więc kolejne warstwy samoopalacza, aż w końcu dały za wygraną. Pojechały na bal. Po pewnym czasie znajomi przy sto- liku zaczęli zauważać, że po każdym kolejnym tańcu obie panie wracają z parkietu coraz ciemniejsze. i po kilku godzinach na ich oczach zmieniły się w Mulatki. okazało się, że krem miał wydłużony czas działania. Mama i siostra przyglądały się sobie z rozbawieniem. Reszta towarzystwa także nieźle się bawiła, zarówno ich niespodziewaną metamorfozą, jak i opowieściami o tym, ile warstw kremu nało- żyły. ojciec był na balu ostatni raz w wieku 63 lat. od pewnego czasu nie miał już siły na całonocne zabawy, mało tańczył, więcej czasu spędzał przy stole i na ogół godzinę po północy chciał wracać do domu. Mama wolałaby jeszcze potańczyć, ale podporządkowywała się mężowi. Podczas pierwszego wieczoru sylwestrowego spędzonego w domowych pieleszach ojciec wyszukał w kredensie nienależący do kompletu kieliszek. Kiedy zegar wybił dwunaste „bom”, tato z całej siły rzucił go na podłogę. Rozleciał się na drobniutkie cząsteczki, stanowiąc dobrą wróżbę na rozpoczynający się rok. Mama przyniosła z kuchni zmiotkę i szufelkę i dokładnie sprzątnęła. Wszystko zajęło pół minuty, ale zwyczajowi musiało stać się zadość. 207 Jakub Głaz swojscy, nasi, bogaci Miliony dolarów lub marek, drogie samochody, dalekie podróże, duże domy, a nawet własny samolot. W PRL-u większość obywateli mogła tylko pomarzyć o takich luksusach. tymczasem w ostatnich dekadach ludowej Polski niewielka grupa przedstawicieli rodzącej się klasy biznesmenów funkcjonowała na pozio- mie znacznie przekraczającym standardy realnego socjalizmu. takie życie pro- wadzili również bogaci poznańscy przedsiębiorcy. Jak wyglądało? Gdzie spę- dzali czas szperlińscy, Kulczykowie, Krukowie, smorawińscy? W jakiej scenerii można było ich spotkać? Kim i czym się otaczali? Choć minęło niespełna 30 lat, wyczerpująca odpowiedź nie jest łatwa. Grupa najbardziej zamożnych biznes- menów, wyjątkowa nie tylko w PRL-u, ale i całym bloku wschodnim, nie docze- kała się jeszcze porządnej monografii1. Czas więc stworzyć choćby zalążkowy szkic ukazujący „neomieszczańskie”2 życie przedsiębiorczych poznaniaków w latach 1970–1990. Rok 1970 był dla Poznania dość znaczący. z pejzażu miasta zniknął ceniony lokal, klub „od nowa” przy ul. Wielkiej – symbol twórczej atmosfery i luzu3; dogasał płomień „złotego okresu kultury poznańskiej”4 zapoczątkowanej po październikowej odwilży. Miasto, podobnie jak cały kraj, wkroczy za chwilę w okres gierkowskiej „prosperity”; kultura ustąpi miejsca konsumpcji, zacznie się budowanie „drugiej Polski”, rozrośnie się także Poznań. odgórne przyzwo- lenie na dążenie do zamożności5 pozwoli rozwinąć skrzydła prywatnym przed- siębiorcom, którzy sukcesy będą odnosić także w kolejnej kryzysowej dekadzie. ale i oni, mimo zasobnych portfeli oraz sporych możliwości, pierwszą dekadę pamiętają dziś jako czas barwny i pełen towarzyskich kontaktów; drugą – jako okres zastoju i wycofania się w prywatność. Pod tym względem nie różnią się od zwykłych poznaniaków, którzy podobnie oceniali oba dziesięciolecia w raporcie Miasto w świadomości swoich mieszkańców z 1995 roku6. 1 za swego rodzaju przyczynek zachęcający do napisania takiej pracy można uznać zbiorowe opracowanie wydane przez ośrodek Karta, Prywaciarze 1945–89, Warszawa 2001. 2 szerzej o neomieszczaństwie piszą na łamach niniejszego tomu „Kroniki” K. Podemski i P. Korduba. 3 Klub „Od nowa” 1958–1970, red. D. Książkiewicz-Bartkowiak, Poznań 2011. 4 R. Danecki, Od Smakosza do Fregaty, Poznań 2011, s. 13. 5 zob. opublikowany w niniejszym tomie „Kroniki” artykuł P. Korduby, Mieszkać luksusowo. Rozważania nad kulturą mieszkalną zamożnych poznaniaków ostatnich dziesięcioleci Peerelu. 6 R. Cichocki, K. Podemski, Miasto w  świadomości swoich mieszkańców, Poznań 1999, s. 74. JAKUB GŁAZ 1. Hotel Merkury, 1973 r., fot. S. Wiktor, ze zb. CYRYL Prywatnie po nakazie Inaczej wyglądało jednak codzienne życie finansowej elity, którego opis musi opierać się z konieczności na wybiórczych wspomnieniach”. O inne źródła jest bowiem trudno — w PRL-u nie było mediów opisujących prywatne życie przedsię- biorców, deprecjonowanych przy tym powszechnie słowem „prywaciarze”*, w któ- rym zawierała się mieszanina podziwu i zawiści. W ceniącym finansowy sukces Poznaniu elita lokalnego biznesu traktowana była jednak raczej z podziwem, zwłasz- cza w latach 80., gdy jej sukcesy były policzkiem dla państwowego gospodarowania. Udawało się jej prowadzić styl życia odmienny od obowiązującego wzorca, nawiązu- jący do poznańskich tradycji wytwórczych i handlowych, nastawiony na ekspansję, rozwój i zysk. Od lat 70. ton zaczęli nadawać młodzi ludzie urodzeni przeważnie w latach 40., członkowie rodzin z tradycjami kupieckimi lub rzemieślniczymi, kon- tynuujący rodzinne zwyczaje lub rodzaj wykonywanej działalności, wyedukowani, nierzadko po studiach. Niektórzy zaczynali swoje biznesy dopiero po kilku latach przepracowanych w ramach tzw. nakazu pracy w sektorze państwowym. Socjalistyczne realia były trudne, ale zapewniały prywatnym firmom i warsz- tatom rynek zbytu na wszelkie słabo dostępne towary: kosmetyki, samoprzylepne 7Na potrzeby artykułu przeprowadzono kilkugodzinne rozmowy z: Anną Kareńską (12 VI 2017), Jerzym Smorawińskim (9 V 2017), Romualdem Szperlińskim (3 VI 2017) i Wojciechem Krukiem (21 VI 2017), za które w tym miejscu moim rozmówcom bardzo dziękuję. $K. Madej, Przestępcy mimo woli, „Tygodnik Powszechny” 2011, nr 34, dodatek „Państwowe, czyli niczyje. Własność w PRL, s. 32 (VIII). 208 SWOJSCY, NASI, BOGACI 2. Budowa Hotelu Novotel (ob Novotel Poznań Malta), 1975 r., fot. S. Wiktor, ze zb. CYRYL etykiety, biżuterię, odzież lub zabawki. „Wystarczyło wyprodukować właściwie cokolwiek, a klient stał w kolejce” — wspominał kilka lat temu Adam Smorawiński, znany przedsiębiorca i rajdowiec”. Władze stopniowo znosiły obostrzenia ograni- czające liczbę zatrudnionych w prywatnym sektorze"; od początku lat 80. działał już specyficzny rodzaj biznesu: firmy polonijne" — o skali dużego przedsiębior- stwa. Umiejętnie prowadzona działalność szybko wiodła do bogactwa liczonego w milionach. W odtwarzanym obrazie ówczesnego miejskiego życia mało jest więc punktów stycznych najbogatszych i drobniejszych przedsiębiorców, w tym „bady- larzy” parających się ogrodnictwem lub uprawą kwiatów. Biznesmeni, którzy startowali wiele lat przed rokiem 1989, nie czują też związ- ków z młodszymi od nich „rekinami finansów” schyłku PRL, którzy szybko doszli do dużych pieniędzy w czasach transformacji. — To inna klasa. Ich majątki rosły błyskawicznie dzięki nieformalnym powiązaniom oraz dostępowi do poufnych informacji - opowiada Romuald Szperliński, który założył i rozwijał prężną firmę Introl. - My działaliśmy po poznańsku. Nasza mentalność była prostolinijna, zakładaliśmy warsztat, pracowaliśmy, interes się rozrastał, przybywało pienię- dzy — wylicza. Śwój intratny biznes produkujący samoprzylepne etykiety zaczął w 1973 roku od maszyny i materiału kupionych przy okazji dorywczej pracy na targach. Dla poznańskich przedsiębiorców MTP były wtedy niezwykle istotne. 9 p. Książkiewicz-Bartkowiak, Przepustka do nieba, „Kronika Miasta Poznania” (dalej: KMP), 2013/2, s. 177. 10]. Niedbał, Prywaciarz z PRL-u żył jak pączek w maśle, www.bankier.pl, 4 IV 2014. UJ. Solska, Mydło, powidło, czujne oko, „Polityka” 25 XI 2006, s. 44-50. 209 Jakub Głaz 210 traktowane jak okno na świat, umożliwiały kontakty i budziły majątkowe aspira- cje. – Miasto żyło od targów do targów – wspomina Wojciech Kruk, znany złotnik, biznesmen i były senator. Przedłużeniem tego kontaktu z zachodem były wtedy reprezentacyjne hotele – odtrutka na PRL-owską szarzyznę. Luksus w bladej galarecie „idę do [hotelu] Forum, jak mam chandrę” – przytacza słowa jednej z warsza- wianek reportaż przypomniany w książce Księżyc z Peweksu. O luksusie w PRL12. z podobnych powodów w hotelowych lobby i lokalach gastronomicznych kręciło się zawsze sporo ludzi „z miasta”. na częstą kawę lub obiad stać było jednak przede wszystkim zamożnych poznaniaków z aspiracjami. W Poznaniu u progu lat 70. reprezentacyjne kryterium spełniały tylko dwa obiekty orbisu. Bazar, zasłużony i z tradycjami, grał pierwsze skrzypce do 1964 roku, gdy ustąpił pierwszeństwa Merkuremu. nowoczesny hotel (proj. Jan Cieśliński, Jan Węcławski, Henryk Grochulski)13 o formie nawiązującej do Hiltona w Berlinie, olśniewał nowoczesno- ścią i rozmachem oraz oszczędną elegancją wnętrz zaprojektowanych przez Jana Węcławskiego. tu zawsze można było otrzeć się o zachód – trzecią część gości stanowili obcokrajowcy14. Rekordy popularności biły szczególnie produkty hote- lowej pracowni cukierniczej15. – tort węgierski nie miał sobie równych – przypo- minają sobie bywalcy. obiady wspominane są różnie. – niby luksus, ale warto było przyjść ze swoim pieprzem i cytryną – wspomina gorsze czasy hotelowej kuchni Romuald szperliński. – sandacz w bladej galarecie, kleks majonezu, de volaille, wygotowane pstrągi – wylicza przeboje menu. Pula luksusowych miejsc z  kawiarniami i  restauracjami powiększyła się w latach 70. o dwa nowe reprezentacyjne przybytki. Bogatych poznaniaków widy- wano w nowych hotelach orbisu: Polonezie przy al. niepodległości i Poznaniu przy ul. Królowej Jadwigi. orbis-novotel, który wyrósł wtedy przy ul. Warszawskiej, nie pojawia się we wspomnieniach, zapewne z powodu peryferyjnego położenia. Polonez powstał w 1974 roku w rekordowym tempie 18 miesięcy. By osiągnąć ten rezultat, zmontowano go z wielkiej płyty16. Przyziemie o elewacjach obłożonych tra- wertynem, mieszczące m.in. restaurację, salę bankietową i klub nocny, odstawało na korzyść od budowlanej sztampy wyższych partii. Wnętrza prezentowały styl mniej zdyscyplinowany i elegancki niż w Merkurym. „Manieryzm” i „dekadencki wczesny postmodernizm” – tak historyk i krytyk sztuki andrzej szczerski określa wygląd wnętrz luksusowych hoteli lat 70., nie tylko w PRL, ale i we Włoszech czy Jugosławii17. Bardzo szybko Polonez stał się ulubionym miejscem spotkań ludzi z pieniędzmi, goszczących tu sław estrady oraz – co powszechne wtedy w drogich 12 a. Boćkowska, Księżyc z Peweksu. O luksusie w PRL, Wołowiec 2017, s. 210. 13 Atlas architektury Poznania, red. J. Pazder, Poznań 2008, s. 258. 14 F. Czekała, Hotel nie z tej ziemi [w:] Miasto nie do poznania, Poznań 2017, s. 112. 15 tamże, s. 113. 16 Atlas architektury…, s. 214. 17 M. Wilk [rozm. z a. szczerski], Luksusowe hotele PRL-u. „Gdy robotnicy kuli ściany, pluskwy wypadały jedna za drugą”, weekend.gazeta.pl, 2016; a. szczerski, Dekada luksusu. PRL i Hotele w latach 70. XX wieku [w:] tenże, Cztery nowoczesności. Teksty o sztuce i architekturze polskiej XX wieku, Kraków 2015, s. 143–168. swojscy, nasi, bogaci 211 hotelach – bogatszego półświatka i wystających przed wejściem cinkciarzy. Hotel orbis-Poznań, także z wielkiej płyty, utrzymany w zbliżonej manierze, powstał w roku 1978, w czasie narastającego kryzysu drugiej połowy lat 70. Prosty kupiec je filet mignon Poza hotelami uspołeczniona gastronomia nie oferowała nadzwyczajnych rarytasów; tylko kilka śródmiejskich lokali cieszyło się renomą wśród bogatych bywalców. na kulinarnej mapie błyszczała przede wszystkim gwiazda restau- racji smakosz („kat. i”) przy ul. 27 Grudnia. Lokal był legendą nie tylko dzięki wyśmienitej kuchni, ale i klienteli. zachodziła tu artystyczna śmietanka Poznania, w tym aktorzy działającego naprzeciw teatru Polskiego. W latach 70. nie można było już tu jednak spotkać teatralnej legendy lokalu – stanisława Hebanowskiego zwanego stulem, który wyjechał dyrektorować teatrowi w Gdyni. „swoje” stoliki wciąż mieli jednak ludzie pióra, teatru i muzyki18. nierzadko, by zdobyć miejsce, trzeba było wejść w nieformalne finansowe porozumienie z kelnerem. – W soboty przed imprezami wpadaliśmy do smakosza z kolegą na barszcz z pasztecikiem i  filet mignon. 92 złote na dwie osoby! – wspomina Kruk, który weekendowe noce w przedmałżeńskich czasach gierkowskiej dekady lubił spędzać na impre- zach tanecznych w klubach studenckich. z wcześniejszych lat wspomina klub „od nowa”, później pojawiał się w „nurcie”. organizował też wiele imprez w domu rodzinnym przy ul. Pułaskiego. – Gromadziło się głównie towarzystwo inteli- genckie – wspomina. – niektórzy pytali: co tu robi ten rzemieślnik? – dodaje ze śmiechem, bo mimo dyplomu wyższej uczelni rozpoznawany był przede wszyst- kim jako „prosty kupiec”, który sam siedział za ladą w sklepie swojego wyjątkowo dobrze prosperującego zakładu przy ul. Woźnej, gdzie – z inicjatywy wiceprezy- denta andrzeja Wituskiego – władze zaaranżowały „uliczkę rzemieślników”. Lokali na wysokim poziomie nie było zbyt wiele, choć od połowy lat 70. przybywało nowych punktów gastronomicznych, zwłaszcza przy starym Rynku. Miodosytnia u Rajców, U Dyla, sukiennicza czy Literacka nie przewijają się jed- nak we wspomnieniach ówczesnych bogatych przedsiębiorców. Podobnie jak nie gości już w nich restauracja W-z, która w latach 70. czasy świetności miała za sobą i należy raczej do legendy poprzednich dwóch dekad. Czasem pojawi się wzmianka o słynnym Moulin Rouge przy Kantaka i rządzących tam portierach, ale i to miejsce traciło na znaczeniu. z kolei popularna adria i jej dansingi oraz striptizy gromadziły inną, mniej wymagającą klientelę. tak samo jak kultowy wówczas, ale jednak niskobudżetowy bar kawowy Kociak. Hacjenda z Bawarii Bogatsi i  zmotoryzowani pojawiali się za to w  trudniej dostępnych miej- scach zarządzanych przez prywatny kapitał. Jak mantra wraca we wspomnieniach restauracja Hacjenda i jej słynna kaczka z pyzami oraz czernina. W 1973 roku ten prywatny przybytek otwarła rodzina trepińskich pośród pól podmiejskiego wówczas Moraska. Hacjenda szybko zaskarbiła sobie życzliwość bogatej klien- teli. W  lokalu prowadzonym przez samych właścicieli nie można było jednak 18 R. Danecki, Od Smakosza…, s. 115. JAKUB GŁAZ 4. Wnętrze restauracji Hacjenda na Morasku, 30 VII 1982 r., fot. S. Wiktor, ze zb. CYRYL 212 swojscy, nasi, bogaci 213 liczyć na sponsorowane wsparcie kierownika sali. W weekendy wszyscy musieli demokratycznie odstać swoje w długiej kolejce. Poza jedzeniem niektórzy zapa- miętali odbywające się tutaj, stosowne do nazwy, imprezy w stylu hiszpańskim. Rustykalne, przyjazne wnętrze krytego stromym dachem budynku odbiegało stylem od nowych hoteli. Bliżej mu było do projektowanych w podobny sposób nowych lokali staromiejskich. zainspirowane było jednak… wnętrzem restaura- cji z Monachium, skąd skopiowano nawet lampy. a kaczka, traktowana dziś jako regionalna specjalność restauracji, także została wówczas zapożyczona z niemiec19. swojskim charakterem cechował się też wystrój serii budowanych w latach 70. charakterystycznych zajazdów wielkopolskich (proj. Jan Kopydłowski, Jerzy Buszkiewicz) o staropolskich nazwach i wyglądzie zrywającym z prostotą socmo- dernistycznych pawilonów gastronomicznych. Przetwarzając formy historycz- nego budownictwa, gościńce te były próbą podkreślenia regionalnej tożsamości wielkopolskiego krajobrazu20. Wojciech Kruk wspomina, jak w połowie lat 70. co weekend wspólnie z kolegą testowali gastronomię i wygody obiektów serwujących „staropolskie” przysmaki. – Po wesołej nocy zdarzało się nam zjeżdżać z okna po słomianym dachu – opowiada. Przywołuje też dwie inne cenione w Poznaniu peryferyjne restauracje: skarpę w Rogalinku oraz nadwarciańską w Radzewicach. W  te miejsca dotrzeć można było zresztą przede wszystkim samochodem, co – zwłaszcza w latach 70. – przyciągało określony rodzaj klienteli. W  kolejnej kryzysowej dekadzie nawet najlepsze poznańskie restauracje miały problem z komponowaniem menu i dożywały ostatnich dni. W 1988 roku podwoje zamknął więdnący Bazar, którego sala restauracyjna do dziś nie została otwarta. Kultowy smakosz przetrwał kilka pierwszych lat nowego ustroju, by finalnie w 1995 roku ustąpić miejsca sieciowemu barowi z pizzą. znaczenie i pre- stiż z wolna traciły lokale orbisowskie, przeobrażone później po przejęciu hoteli przez światowe sieci. Po ikonach względnego luksusu PRL dziś nie ma śladu. Nowy do bywania W podobny sposób przygasło wtedy życie kulturalne i rozrywkowe, o wiele bogatsze w latach 70. – teatr nowy, tu zdecydowanie trzeba było się wtedy poka- zać – wspominają dziś dawni bywalcy. Po modernizacji i odzyskaniu autonomii (od teatru Polskiego) w 1973 r. nowy przeżywał swój złoty okres pod kierownic- twem młodej i dynamicznej izabelli Cywińskiej. zasilony nowymi aktorami stał się nie tylko sceną o ogólnopolskim znaczeniu, dzięki żywo odbieranym sztukom gromadzącym wierną publiczność. Poznaniaków przyciągały także urządzane tutaj dyskusje i  spotkania komentujące bieżącą sytuację21. Czy to przez upływ czasu, czy z powodu teatralnych gustów, we wspomnieniach zamożnych bywalców sceny nie zapisały się znaczące sztuki z tamtego okresu, jak choćby wyreżysero- wana przez dyrektorkę Łaźnia Majakowskiego (1978) krytykująca mieszczański konformizm czy słynny Oskarżony: Czerwiec 56 (1981). Częściej wspominany 19 o czym szerzej pisze w tym tomie „Kroniki” M. Piotrowska. 20 E. Cofta, W. Łęcki, B. zgodziński, Wielkopolskie gościńce, Poznań 1975; kas, Gościńce przydrożne – minęły lata, a one trwają, www.gloswielkopolski.pl, 2 ii 2014. 21 E. Kalemba-Kasprzak, Teatry dramatyczne w Poznaniu 1945–2000, KMP, 3/2000, s. 250. JAKUB GŁAZ 5. Wejście do Teatru Nowego, 1974 r., fot. S. Wiktor, ze zb. CYRYL jest późniejszy repertuar, choćby Piękna Lucynda Hemara z czasów Eugeniusza Korina (po 1990 r.), pod którego kierownictwem przebojowy repertuar** mógł współgrać silniej z oczekiwaniami krystalizującej się klasy średniej. W 1989 roku, gdy Cywińska odeszła, by zająć stanowisko ministra kultury, ukonstytuowało się Stowarzyszenie Fundacji Teatru Nowego (od 1998 — Loża Patronów TN) wywo- dzące się właśnie w dużej mierze z finansowych elit miasta”. Wśród zamożnych mieszczan o wiele mniejszym wzięciem cieszył się wtedy Teatr Polski, który w obu dekadach borykał się z problemami personalnymi i arty- stycznymi”*. We wspomnieniach nie pojawia się też Operetka (od 1973 r. Teatr Muzyczny), mimo prób przestawienia jej na nowe tory i urozmaicenia repertu- aru za pomocą komedii muzycznych lub dzieł polskiego autorstwa”. Inteligencja 22-Tamże, s. 259. 23 Stowarzyszenie Loża Patronów Teatru Nowego, www.poznan.pl. 24 E, Kalemba-Kasprzak, Teatry dramatyczne..., s. 243-244. 25 E. Mikołajewska, Lekkomyślna siostra opery. Z dziejów poznańskiego Teatru Muzycznego, KMP, 2010/2, s. 173-174. 214 swojscy, nasi, bogaci 215 i poznaniacy aspirujący do sfer kulturalnych odwiedzali za to tłumnie poważne świątynie sztuki: otaczane niemal czcią Filharmonię oraz operę, szczególnie docenianą pod dyrekcją Mieczysława Dondajewskiego (1978–1992)26. Bogatych poznaniaków nie brakowało też na występach poznańskiego kabaretu tey, przy- ciągającego bardzo szeroką publiczność, zwłaszcza w szczytowym okresie popu- larności – na przełomie lat 70. i 80., gdy widzów bawił duet Bohdana smolenia i zenona Laskowika w programach tworzonych wspólnie z Krzysztofem Jaślarem27. Bardzo młodzi seniorzy Jaślar zapisał się także w historii innego niezwykle popularnego przedsięwzię- cia: wspominanych bardzo ciepło, także przez goszczących tam ludzi biznesu, balach akademickiego Klubu seniora. tę przewrotną nazwę przyjęło nieformalne stowarzyszenie bardzo jeszcze młodych absolwentów poznańskich uczelni, z korze- niami w zrzeszeniu studentów Polskich i środowisku wspomnianej już „od nowy”. W klubie tym, przy ul. Wielkiej, w 1968 roku odbył się pierwszy, jeszcze niewielki bal, który szybko rozrósł się do niesamowitych rozmiarów, goszcząc corocznie kil- kaset osób najpierw w Klubie oficerskim Wojsk Pancernych, a potem, do końca lat 80. – w izbie Rzemieślniczej. Była to chyba najbardziej oczekiwana, popularna i naj- dowcipniej urządzana impreza taneczna w Poznaniu, której nie dorównywały raczej bale automobilklubu lub sylwestrowe imprezy w hotelach. Każdy bal aKs miał swój temat, oprawę i ceremoniał korespondujące w przewrotny sposób z aktual- nymi realiami. Wielka, choć nie jedyna w tym zasługa Jaślara28, którego do współ- pracy z aKs zaprosił człowiek kultury i teatru zbigniew Theus, wspominający kilka lat temu balowe hasła: „na początku był chaos”, „U Pancerniaków – bal general- ski”, „zgaś zbędną żarówkę” (1979), „Feralny i nadzwyczajny” (1980, 1981) oraz „Pożegnalny” (1984)29, który pożegnalnym wcale nie był, a jego przebieg – z wtar- gnięciem na salę „komandosów” – wspominany jest jako jeden z bardziej udanych. Podobnie jak kryzysowy „Bal z karnecikiem” (1980), gdy na gości czekały puste stoły oraz kolejki, w których musieli stać po sztućce, zastawę lub obrusy30. Mimo że na bal członkowie aKs mogli wprowadzić jedną parę spoza stowa- rzyszenia, zaproszeń zawsze było za mało i urządzano podchody, by zdobyć te inte- resująco zaprojektowane „przepustki” na najbardziej pożądaną imprezę w mieście. Bal stał się corocznym wesołym „przeglądem kadr”, był przedmiotem rozmów i plotek na wiele miesięcy przed i po imprezie; panie szykowały kreacje, zabie- gano o najkorzystniejsze towarzyskie konfiguracje osób przy stoliku31. „Bale stały się […] instytucją […]. Uczestnictwo w nich nobilitowało. Później […] zaszkodził [im] napływ ludzi, którzy uważali, że trzeba się na balach pokazać” – komentował 26 s. Pietras, Postacie i cienie moich przodków, KMP, 2010/2, s. 155–157. 27 K. Jaślar, Kabaret Tey 1971–1989. Teksty, wspomnienia, pomówienia, Poznań 1992. 28 z. Jaśkiewicz [et al.], Akademicki Klub Seniora w Poznaniu, Poznań 2003, s. 57. 29 sluchamiopowiadam.wordpress.com/2012/09/11/zbigniew-theus-i-anna-maria-baranowska-oraz-mal- gorzata-wosinska-2/ 30 z. Jaśkiewicz [et al.], Akademicki…, s. 57. 31 M.in. na podstawie relacji andrzeja Korduby, członka aKs i  niegdyś stałego bywalca tych imprez, z dn. 8 iX 2017. JAKUB GŁAZ 6. Adam Smorawiński (pierwszy z lewej) odbiera gratulacje od Andrzeja Jaroszewicza, dyrektora Ośrodka Badawczo-Rozwojowego FSO, podczas I Targowego Wyścigu Polonezów i Fiatów na Torze Poznań, 1978 r., fot. S. Wiktor, ze zb. CYRYL jednak po latach prezydent Wojciech Szczęsny-Kaczmarek, także członek AKS*. — Ludzie bardzo chcieli się wtedy bawić i umieli to robić! — wspomina z kolei pio- senkarka i artystka estradowa Anna Kareńska, której najbardziej zapadł w pamięć bal „budowlańców ” z gośćmi wwożonymi na taczkach. Sama na kulturalnej scenie miasta odegrała ważną rolę w ostatniej dekadzie PRL. Scena w czasach posuchy W latach 80. miasto zszarzało, uboga oferta kulturalna nie przyciągała niczym nowym. Aż do drugiej połowy tej dekady, gdy pojawił się nowy miejski „salon”: Scena i Galeria Anny Kareńskiej, prowadzone przez nią wspólnie z mężem. Lokal otwarty w 1986 roku przy ul. Kramarskiej wyprzedzał o kilka lat czasy prywatnych przedsię- wzięć artystycznych. — Trudno było zdobyć pozwolenie na tego rodzaju działalność. Poza mną miała chyba takie jedynie Ewa Demarczyk — wspomina Kareńska, która intensywne koncertowanie zakończyła na początku lat 80., a potem przez kilka lat razem z mężem zajmowała się biznesem. Kareńska zapraszała na Kramarską znanych krajowych artystów, których występy gromadziły na widowni prawników, lekarzy, publicystów, a także — coraz bardziej wtedy widocznych prywatnych przedsiębiorców. Poza gwarantowaną publicznością Kareńska wspomina działanie w realiach schyłkowego PRL-u: zabiegi o pozwolenie na sprzedaż wina, wizyty pracowniczki 32 7. Jaśkiewicz [et al.], Akademicki..., s. 32. 216 swojscy, nasi, bogaci 217 cenzury, z którą nie było jednak większych kłopotów, oraz tajniaka, który miał być fanem organizowanych przez artystkę spotkań. Kareńska wylicza goszczące u niej sławy sceny: adama Hanuszkiewicza, agnieszkę osiecką, Ryszardę Hanin, Krzysztofa Kolbergera, wreszcie najczęściej występującego – zaprzyjaźnionego ze sceną i uwielbianego przez jej publiczność – Michała Bajora. – zresztą ludzie przychodzili tłumnie na wszystkich, taka była wtedy posucha – wspomina dziś Kareńska, a za najbardziej wzruszający wieczór uznaje występ Kaliny Jędrusik, która zmarła najwcześniej z grona artystów goszczących przy Kramarskiej. Lokal małżeństwa Kareńskich na co dzień funkcjonował jednak przede wszystkim jako galeria. W jakie obrazy zaopatrywali się u niej poznaniacy? Równie dobrze sprzedawały się dzieła o bardziej współczesnych formach, jak i malarstwo operujące zachowawczymi środkami wyrazu. – tradycyjnej twórczości dostar- czała grupa malarzy z Kazimierza nad Wisłą. największym wzięciem cieszyły się pejzaże oraz… motyw płonącego kominka – przypomina sobie Kareńska i nie narzeka na obroty w drugiej połowie lat 80., gdy udział w kulturze oraz gromadze- nie związanych z nią dóbr były jeszcze modne, a rynkowa oferta – dość skromna. Antyki na Westendzie najzasobniejsi poznaniacy poszukiwali antyków, przede wszystkim mebli, ale także wszelkiego rodzaju użytkowego rękodzieła artystycznego: ram, świeczników, przycisków na biurko. Popyt na nie wzrósł właśnie za Gierka, gdy cenione dziś polskie wzornictwo z lat 60. znudziło się i zwulgaryzowało, a do łask zaczęły wracać histo- ryczne formy. Pozwalały one uciec od meblarskiej sztampy oraz wyróżnić się lub – dodać splendoru zwyczajnej rodzinie. nie był to jednak raczej przypadek poznań- skich „bogaczy”. – U nas w domu zawsze obcowało się ze sztuką, były obrazy, a ja zacząłem dokupywać kolejne – mówi Wojciech Kruk, który nie był fanem antycznych mebli lub bibelotów, ale postawił na malarstwo. Wybierał klasycznych malarzy: Jacka Malczewskiego, Józefa Chełmońskiego, Wojciecha Kossaka. tradycyjne były także motywy płócien: Józef Piłsudski na kasztance, ułani 15. pułku. – swój pierwszy obraz kupiłem w Desie – wspomina33. o atrakcyjne „nowości” w sklepach tej państwowej sieci nie było wcale łatwo. nabywcy wspominają, że trzeba było mieć kontakty i być dobrze poinformowanym, a na skromnym rynku jakość oferty nie zawsze była naj- wyższa. Czasem nabywało się pokątnie, poza państwowym monopolem. – Jeden z takich dostawców mógłby założyć spory sklep – wspomina Romuald szperliński. – Kupowaliśmy, nie wybrzydzając, bez szczególnej koncepcji oraz znawstwa. Późniejsze lata bardzo zweryfikowały wartość niektórych nabytków – ocenia. Dzieł sztuki i mebli przybywało, bo też było je gdzie umieszczać. Przedsiębiorcy nie doświadczali mieszkaniowych trosk większości obywateli PRL-u. nawet jeśli w latach 70. pomieszkiwali jeszcze w blokach lub dzielili dom z rodzicami, to wkrótce stać ich było na kupno domów lub – szczególnie w latach 80. – budowę nowych34. Podobnie jak przed wojną oraz w wielu miastach zachodniej Europy, wzięciem cieszyły się 33 szerzej o działalności sklepów DEsa w Poznaniu i dokonywanych w nich zakupach pisze w tym tomie „Kroniki” P. Korduba, Mieszkać luksusowo. Rozważania nad kulturą mieszkalną zamożnych poznaniaków ostatnich dziesięcioleci Peerelu. 34 zob. tamże. Jakub Głaz 218 bardziej atrakcyjne zachodnie rejony miasta lub jego suburbia. W przypadku przed- siębiorców nie były to jednak dość już ciasne Grunwald lub sołacz. nieruchomości nabywano także chętnie na ogrodach w kwartale ograniczonym ulicami nowina, szpitalną, Dąbrowskiego i Polską, wyjątkowo także wille wzdłuż ringu stübbena na tyłach alei niepodległości (stalingradzkiej) oraz na starych Winogradach. Urządzić te domy wcale nie było łatwo. – Dom na Mazowieckiej remontowaliśmy dekadę. okna i glazurę tirami sprowadzaliśmy z niemiec – wspomina Kruk. W  latach 80. zaczęła się budowa nielicznych jeszcze siedzib poznaniaków za granicami miasta. W  poznański Westend zaczęły przeobrażać się Baranowo, Przeźmierowo i położone nad Jeziorem Kierskim Chyby, gdzie dom postawił adam smorawiński, dysponując przy tym własnym pomostem z prywatnym jachtem. Dziś swój poznański dom ma w tej okolicy Grażyna Kulczyk. Było to też miejsce budo- wania okazałych domów letnich. Dopiero po ustrojowym przełomie okolice te prze- obraziły się w miejsce masowego osiedlania się przedsiębiorczych mieszczan mnożą- cych w kapitalizmie majątek. Domy i ich wyposażenie należały wtedy do widocznych i pożądanych oznak wysokiego statusu35, zwłaszcza w latach 80., gdy stały się miej- scem częstszych spotkań, m.in. niejako w zastępstwie podupadłych miejskich lokali. Motozbytek Drugim, o wiele bardziej wyraźnym i widocznym dla mieszkańców wyznacz- nikiem pozycji materialnej były samochody – nierzadko podziwiane i oblegane na ulicach przez poznaniaków, których motoryzacyjne ambicje rozbudzone za Gierka kończyły się nierzadko na mglistej wizji posiadania małego lub dużego fiata kra- jowej produkcji. samochód zamożnego poznaniaka musiał pochodzić zza żela- znej kurtyny, dobrze, jeśli był amerykański. W opowieściach przewijają się fordy mustangi, fiaty 132, mercedesy, a w latach 80. – wozy marki BMW. sprowadzano je statkami z Usa, kupowano przez Pewex (władze przymykały oko na pochodzenie tak licznych dewiz)36, później także w Berlinie zachodnim. Często wzmiankowa- nym modelem jest Fiat 131 Mirafiori w kolorze yellow bahama. Jazdę nim wspomi- nają i Wojciech Kruk, i anna Kareńska. Wóz ten był wtedy pewnego rodzaju popu- larną ikoną luksusu. „otworzył przed nią drzwiczki z miną tak obojętną, jakby przez całe życie nie robił nic innego, tylko podwoził dziewczyny fiatem Mirafiori”37 – tak Małgorzata Musierowicz przedstawia nastoletniego i zblazowanego syna bogatych poznaniaków w  książce Kłamczucha z  1979 roku. Duże zachodnie samochody zużywały jednak sporo paliwa, które w latach 80. należało do dóbr deficytowych. Przed 22 stacjami benzynowymi na terenie Poznania ustawiały się kolejki38. – Płacąc więcej, można było jednak obejść ten problem – wspomina Romuald szperliński. auta były też bardzo ważne dla innego prężnie rozwijającego się środowiska – automobilklubu Wielkopolski, któremu udało się otworzyć w  drugiej połowie lat 70. tor wyścigowy na Ławicy. Doprowadził do tego m.in. adam smorawiński, a tor pod „burżuazyjną” rozrywkę stworzono pod pretekstem budowy testowego 35 tamże. 36 D. Książkiewicz-Bartkowiak, Przepustka do nieba, KMP, 2013/2, s. 176. 37 M. Musierowicz, Kłamczucha, Poznań 1979. 38 Liczba stacji, a także kategorie restauracji i hoteli za: Plan Poznania, Warszawa 1980. SWOJSCY, NASI, BOGACI 7. Galeria i Scena Anny Kareńskiej, od lewej: Jan Kulczyk, Anna Kareńska, Janusz Tylman i Katarzyna Skrzynecka, lata 90. XX w., fot ze zb. Anny Kareńskiej toru dla fabryki... samochodów rolniczych Polmo”. Wokół Automobilklubu wytworzyło się środowisko energicznych i nierzadko zamożnych poznaniaków, a jednym z bardzo ciepło wspominanych aspektów działalności AW były sportowe i „nawigacyjne” rajdy, podczas których można było zwiedzić Polskę i zagranicę w lubianym przez siebie towarzystwie”. Par avion do żony We wspomnieniach rzadko pojawiają się za to relacje o krajowych podró- żach samolotem. Nic dziwnego, w latach 70. lotnisko na Ławicy, mimo doraźnej modernizacji, obsługiwało, poza okresem targów, maksimum trzy krajowe loty dziennie, głównie do Warszawy. Niewygodny terminal odstraszał pasażerów, choć przyciągał dobrym zaopatrzeniem bufetu. O rejsowych lotach zagranicznych nie było mowy, a budowa nowego terminalu zaplanowana w 1979 roku nie doszła do skutku”, W tych warunkach umiał się odnaleźć jednak mąż Kareńskiej, Andrzej Kareński-Tschurl. „Moja żona [...] śpiewała w różnych miastach polskich. Ciągle zmieniała miejsca pobytu. Samoloty pozwalały mi szybko dotrzeć do Rzeszowa, 39 D. Nowacka-Okońska, Tor Poznań, KMP, 2013/2, s. 131. 40D). Kolbuszewska, Dróg jest w świecie wiele. Wspomnienia Marii Gąsiorowskiej..., KMP, 2013/2, s. 154. 4LĄ. Zarzycki, Na podniebnych szlakach, Port Lotniczy Poznań Ławica, Tradycja i współczesność 1913-2001, Poznań 2001, s. 61. 219 Jakub Głaz 220 szczecina czy Wrocławia […] romantyczna historia” – wspominał w 2001 roku zniżkowe studenckie loty z lat 7042. W kwestii awiacji trudno było jednak zdeklasować adama smorawińskiego, który po zakończeniu kariery rajdowca pod koniec lat 70. zrobił licencję pilota i  prywatnym samolotem Wilga oblatywał kraj43. smorawiński oddawał się też z zapałem innej pasji, którą podzielali zarówno ludzie majętni, jak i przedstawi- ciele władzy: myślistwu, w tym także w egzotycznych krajach. swe trofea przekazał w 2010 roku Muzeum Rolnictwa w szreniawie i można oglądać je w wybudowa- nym za pieniądze donatora kolekcji pawilonie w Uzarzewie. tego rodzaju ekstrawagancje nie należały jednak raczej do częstych. W kwestii zewnętrznych oznak statusu we wspomnieniach brak nawet wzmianek o szczegól- nej wadze przykładanej do wyróżniającego się ubioru. Wiązać może się to zarówno z poznańską skłonnością do umiaru, jak i etosem skupionym głównie na pracy i pomnażaniu majątku, a nie swobodnym korzystaniu z życiowych uciech. Ceniono za to biżuterię, ale bez szczególnego epatowania kosztownościami. W czasach nie- doboru złota często zdobywano je różnymi fortelami. – My produkowaliśmy ze sre- bra. schodziło wszystko – mówi Kruk i wspomina, że jego firma starała się wpro- wadzać współczesne wzory i rozwiązania. – z kolei firma Chart specjalizowała się w biżuterii myśliwskiej – dodaje. Wspomina też z rozbawieniem „bliskie spotkanie trzeciego stopnia” z Jerzym zasadą, i sekretarzem KW PzPR w Poznaniu w latach 70., który pojawił się kiedyś w jego sklepie po upominki dla towarzyszy z nRD. – Policzyłem mu taniej, o czym jednak nie wiedział. „Dobre ceny macie, rzemieśl- niku”, skomplementował i rzucił, że uczciwą pracą z pewnością dorobię się za kilka lat samochodu – śmieje się Kruk, który już wtedy miał dobry zachodni wóz. Kierunek Berlin nie tylko w tym przypadku powodzenie biznesu mogło zależeć od stosun- ków z władzą, które kształtowano tak, by nie narazić się na kontrole skarbowe lub tzw. domiary. o relacjach z aparatem partyjnym przedsiębiorcy mówią zdawkowo, potwierdzają kontakty z nimi podczas wydarzeń kulturalnych czy sportowych oraz obecność przedstawicieli służb specjalnych w firmach polonijnych. Podkreślają dzielący ich dystans, choć wyraźnie zaznaczają, że nie było tu mowy o unika- niu kontaktów, także po cezurze, jaką był stan wojenny. Partia była siłą, w której upadek wierzyli tylko nieliczni; nie było mowy o jawnym działaniu w opozycji. Władzę należało raczej obłaskawić albo – w latach 80. – uwolnić się spod jej bez- pośredniego wpływu W schyłkowym PRL-u nierzadkie były już bowiem czasowe lub stałe przepro- wadzki do Berlina zachodniego – najbliższej dostępnej bez wizy kapitalistycznej enklawy. z tej wygodnej, a nawet – patrząc przez pryzmat polskiej gospodarki i polityki – luksusowej lokalizacji niektórzy przedsiębiorcy zarządzali rozrastają- cym się w kraju (a także w Berlinie) interesem; nawet jeszcze kilka lat po 1990 roku. tam zdobywali kontakty i chłonęli biznesowe wzorce, bardzo przydatne w kraju po przełomie. tak też zaczął się wielki biznes Jana Kulczyka (1950–2015), którego 42 tamże, s. 134–135. 43 D. Książkiewicz-Bartkowiak, Przepustka do nieba…, s. 172–185. swojscy, nasi, bogaci 221 ojciec Henryk (1925–2013) prowadził interesy w niemczech już od lat 50. Kulczyk junior najpierw w Berlinie pomnożył powierzony mu przez ojca kapitał, a potem w 1982 roku założył w Poznaniu polonijną firmę interkulpol sprzedającą z powo- dzeniem m.in. pastę BHP. Polonijnym biznesmenom o wiele łatwej było też przekraczać granicę. nie musieli, jak zwykli obywatele, oddawać władzom paszportu. zamożnym łatwiej było także wyjechać turystycznie. niektórzy należeli pod tym względem do polskiej elity globtroterów odwiedzających najbardziej odległe zakątki świata. W latach 70., po poluzowaniu polityki paszportowej, do standardu lepiej sytu- owanych Polaków należał bowiem wypoczynek na południu Europy: nie tylko w socjalistycznych Jugosławii lub Bułgarii, ale też turcji, Egipcie lub we Włoszech. niektórzy korzystali z wycieczek organizowanych przez PzMot lub orbis, inni wybierali indywidualne wypady. Azja za pół warszawy Podróżowanie na własną rękę było nie tylko przyjemniejsze, ale pozwalało się także dyskretnie wyróżnić. trend ten potwierdza analiza ruchu turystycznego Polaków w  PRL: „Wakacje rodzin zamożnych i  lepiej wykształconych różniły się także stylem spędzania czasu wolnego. znacznie częściej od innych decydo- wały się one na wyjazdy indywidualne, także w turystyce zagranicznej. z kolei osoby z niższym wykształceniem, jeśli w ogóle zdecydowały się wyjeżdżać, czę- ściej korzystały z oferty wczasów zorganizowanych”44. Jedynie najbogatszych stać było jednak na bardzo kosztowne eskapady międzykontynentalne: do ameryki Południowej, azji lub afryki. taką możliwość dawały jednak wyjazdy zorgani- zowane, które od połowy lat 70. urządzał orbis. od samego początku brał w nich udział Romuald szperliński, który w pierwszą daleką podróż ruszył do tajlandii. Ekspedycje te gromadziły ludzi z całego kraju, których łączył wysoki status mająt- kowy, ale – niekoniecznie zbliżony poziom wykształcenia lub ogłady. – z czasem zawiązała się jednak grupka znajomych, swoisty klub obieżyświatów – wspomina szperliński, który później, w latach 80., mieszkając już w Berlinie, podróżował, korzystając z  usług zachodnich biur lub przewoźników. Wspomina, że trzy- tygodniowa podróż do Brazylii lub tajlandii kosztowała pod koniec dekady gier- kowskiej ok. 55 tys. ówczesnych złotych, niemal połowę tego co samochód marki Warszawa. Przeciętna pensja wynosiła z kolei w 1978 roku ok. 5 tys.45. Globtroterzy mieścili się wtedy w półmilionowej grupie Polaków wyjeżdża- jących do „krajów niesocjalistycznych”46, ale i tworzyli podróżniczą elitę, czego dowodzi np. liczba tylko 1639 Polaków, którzy w 1979 roku odwiedzili indie47. Majętni poznaniacy mogli sobie również pozwolić na luksus podróżowania z cie- kawości lub dla przyjemności, w odróżnieniu od tych Polaków, którzy – objuczeni kożuchami lub kryształami – traktowali zagraniczne wyjazdy jako okazję do 44 P. sowiński, Turystyka zagraniczna w Polsce w latach 1956–1980, „Dzieje najnowsze” 2002, z. 1, s. 135–144. 45 http://www.zus.pl/baza-wiedzy/skladki-wskazniki-odsetki/wskazniki/przecietne-wynagrodzenie- w-latach -1950-2014. 46 K. Podemski, Socjologia podróży, Poznań 2005, s. 123. 47 tamże, s. 125. Jakub Głaz 222 korzystnej wymiany towarowej i zarobku. W przypadku przedsiębiorców podróż nie musiała „się zwrócić”, nie trzeba było również traktować takich wypraw jako jedynego sposobu pozyskiwania upragnionych dóbr. Poznańskich krezusów stać przecież było na zakupy w sklepach Pewexu (utworzonego w 1972 r. ze sklepów dewizowych PKo), gdzie za obce waluty można było dostać deficytowe towary krajowe i zagraniczne. Pewexy epatowały swoją ofertą w kilku sklepach w śród- mieściu oraz w orbisowskich hotelach. Pracownicy Merkurego dobrze pamiętają robiącego tu regularnie zakupy Jana Kulczyka, który miał zresztą w tym hotelu biuro wspomnianej już firmy interkulpol48. Wakacje spędzano także w Polsce, przede wszystkim w większych i znanych miejscowościach: zakopanem, Międzyzdrojach, sopocie. zamożni poznaniacy korzystali z kontaktów w czołowych pensjonatach lub hotelach. Czasem kierow- nicy wynajdywali dla nich nie tak znów wtedy częste pokoje z łazienkami, innym razem, by zdobyć miejsce w  słynnym zakopiańskim Kasprowym, trzeba było interweniować przez warszawską centralę orbisu. We wspomnieniach pojawiają się też Dąbki i Mielno, które już wtedy zaczynało funkcjonować jako „poznańska” miejscowość nadmorska. swoją pozycję podmiejskiego letniska zdaje się za to tra- cić Puszczykowo, chociażby na rzecz podpoznańskiego tuczna i puszczy zielonki. Próba naszkicowania codzienności poznańskich elit biznesu to obraz prze- tworzony przez pamięć i obecne spojrzenie relacjonujących oraz chęć zapisania przeszłości w  sposób odpowiadający ich dzisiejszym aspiracjom lub pozycji. Wyłania się z niego portret grupy zadowolonej z życia i traktującej swój status jako rzecz naturalną, niejako w kontrze do nieracjonalnego systemu gospodar- czego. Bogaci w rodzinne lub inteligenckie tradycje, koneksje lub łut szczęścia prywatni przedsiębiorcy byli pracowici, ale nie musieli toczyć morderczej walki o  pozycję. Mimo wielu różnic życie poznańskich przedsiębiorców obywało się jeszcze raczej bez wyraźnego odgradzania się od innych grup społecznych – dość wspomnieć, że nawet w latach 90. rodzina Kulczyków posyłała swoje dzieci do publicznego liceum i nie kupiła im wtedy samochodów49. W opowieści o biznes- menach PRL silnie zaznacza się też obecność Berlina zachodniego, który mógł zastępować zamożnym prawdziwe miejskie życie, którego brakowało w Poznaniu lat 80. Czy to przez dyskrecję, czy też przez brak tego rodzaju wydarzeń, nie wra- cają też w relacjach ekstrawaganckie zachowania, opisy wyjątkowo barwnego lub hulaszczego życia. Badanie PRL-owskiej codzienności poznańskich biznesmenów powinno stać się przedmiotem wnikliwych studiów i analiz. W tym pobieżnym przeglądzie nie udało się dotrzeć do bardziej barwnych anegdot lub historii, i to chyba nie jest przypadek lub brak szczęścia. – Poznań już taki jest, trochę brakuje mu kolorytu – konstatuje anna Kareńska. – My byliśmy bardzo poznańscy, swoi, nasi – podsumowuje Romuald szperliński. 48 F. Czekała, Hotel nie z tej ziemi…, s. 133. 49 D. Jaworski, Kim pan jest, panie Kulczyk, „Gazeta Wyborcza” nr 154 z 3 Vii 2004. 223 Piotr Korduba Mieszkać luksusowo Rozważania nad kulturą mieszkalną zamożnych poznaniaków ostatnich dziesięcioleci Peerelu W  latach 70. XX  wieku zarówno socjolodzy, jak i  eksperci od kultury zamieszkiwania trafnie zauważyli, że w  polskim społeczeństwie rozwijają się tendencje konsumpcyjne1. Mimo permanentnej sytuacji niedoboru i  nie- zmiennie aktualnej kategorii „społeczeństwa kolejki”2 mała stabilizacja lat 60., a następnie pseudoprosperity i pozorna zamożność ery gierkowskiej, nazywanej zresztą „dekadą luksusu”3, przyniosły zasadnicze reorientacje w polskim nie- dostatku, a także stylach życia4. zdiagnozowano wówczas pojawienie się stylu neomieszczańskiego, które to określenie miało je dystansować od stylu miesz- czańskiego, a  właściwie drobnomieszczańskiego czasów przedwojennych5. neomieszczański styl miał się charakteryzować koncentracją na wartościach materialnych i prestiżowych, przy czym prestiż był traktowany również jako forma posiadania, miejsce w hierarchii społecznej. Dorabianie się jego przedsta- wicieli uznawano za ich życiowy cel, a znamiona zamożności i ich demonstrację za istotny element poczucia własnego znaczenia. zauważano, że wspomniane aspiracje konsumpcyjne są efektem oddziaływania wzorów zachodu, i wyraź- nie wskazywano, że o stylu tym świadczy przede wszystkim mieszkanie, jego standard i wyposażenie, a także kultura czasu wolnego. znamiennym rysem tej konsumpcji było w opinii badaczy dążenie do nowoczesności objawiające się fascynacją wytworami współczesnej techniki (sprzęty i urządzenia), zachwy- tem nad wszystkim, co zagraniczne, i skłonnością do zagranicznej turystyki, przy jednoczesnej deprecjacji przedmiotów codziennego użytku produkcji 1 W ujęciu socjologicznym przede wszystkim: Styl życia. Przemiany we współczesnej Polsce, red. a. siciński, Warszawa 1978. W kontekście kultury mieszkania choćby t. Kuczyńska, Więcej fantazji niż pieniędzy, „ty i Ja” 1973, nr 4, s. 21. 2 M. Mazurek, Społeczeństwo kolejki. O doświadczeniach niedoboru 1945–1989, Warszawa 2010. 3 a. szczerski, Dekada luksusu. PRL i hotele w latach 70. XX wieku [w:] tenże, Cztery nowoczesności. Teksty o sztuce i architekturze polskiej XX wieku, Kraków 2015, s. 143–168. zasadniczo o tych właśnie czasach także a. Boćkowska, Księżyc z Peweksu. O luksusie w PRL, Wołowiec 2017. Por. także P. Pio- trowski, Dekada. O syndromie lat siedemdziesiątych, kulturze artystycznej, krytyce, sztuce – wybiórczo i subiektywnie, Poznań 1991. 4 i. Kurz, Konsumpcja: „coca-cola to jest to” [w:] Obyczaje polskie. Wiek XX w krótkich hasłach, red. M. szpa- kowska, Warszawa 2008, s. 145–156. 5 Jawłowska, E. Mokrzycki, Style życia a  przemiany struktury społecznej. Propozycja typologii histo- ryczno-socjologicznej [w:] Styl życia. Przemiany we współczesnej Polsce, red. a. siciński, Warszawa 1978, s. 155–160. Piotr Korduba 224 krajowej. Co więcej, dostrzeżono, że o wyborze przedmiotów decydują raczej walory dekoracyjne niż funkcjonalne, a sam mechanizm stylu neomieszczań- skiego wytwarza wiele wzorów do spędzania wolnego czasu. tłumacząc to w pewnym sensie nieoczekiwane wobec powojennej ustrojowej transformacji oraz permanentnego niedostatku zjawisko, wskazywano, że różnica ustrojowa między kapitalizmem a socjalizmem nie wystarczy do społecznego zróżnicowa- nia ludzkich dążeń i stylów życia, a prestiż konsumpcyjny i posiadania typowy dla dawnego społeczeństwa klasowego zwyczajnie się obecnie upowszechnia6. analizując inne style życia, np. wiejski, robotniczy czy inteligencki, zauważano, że w zakresie tego ostatniego mamy w ostatnich latach do czynienia z jego eli- tarną wersją7. to styl życia przynależny zamożnej, na ogół już w kolejnym poko- leniu, inteligencji (np. adwokatom, lekarzom, wybranym naukowcom), wyraź- nie i samoświadomie różnicujący ją od innych grup społecznych, nie tylko ze względu na sposób spędzania czasu, rozrywki, stosunki towarzyskie, ale także z  powodu przywiązywania znacznej wagi do kultury mieszkania, w  którym chętnie łączy się wyposażenie zabytkowe ze współczesnymi dziełami sztuki. Co więcej, prognozowano, że ten elitarny styl będzie się społecznie upowszechniał, przekształcając się w styl posiadaczy, a jego wyznacznikiem staną się dochody czerpane z działalności cieszącej się powszechnym prestiżem8. Jakkolwiek sama transformacja końca lat 80. i  kolejnej dekady wprowa- dziła przede wszystkim w  prospektywności tych diagnoz pewne zamiesza- nie9, to nie sposób powyższym obserwacjom odmówić trafności. W  przy- padku Poznania potwierdza je nie tylko ciągle żywa pamięć tamtych czasów, ale także pozostałe do dziś materialne residua neomieszczańskiego czy elitar- nie inteligenckiego – jak chcieli ówcześni badacze – stylu życia, wspomnie- nia i relacje, a także oceny i uwagi na temat tendencji w urządzaniu wnętrz czy architekturze mieszkalnej w  ogóle. Co więcej, to chyba właśnie Poznań wydaje się szczególnie trafnym miejscem do egzemplifikacji scharakteryzo- wanych zjawisk, w  praktyce często się przenikających, jak wskazuje w  tek- ście Swojscy, nasi, bogaci w niniejszym tomie Jakub Głaz. Miasto jest bowiem od dawna kojarzone – nie tylko w  popularnych wyobrażeniach – z  miesz- czaństwem, mieszczańskością, przedsiębiorczością i  zamożnością, aktuali- zowanych choćby takimi faktami jak pochodzenie i  kilku już pokoleniowa obecność w mieście rodziny Kulczyków – najbogatszych Polaków, ale wska- zują na to również prowadzone już od czasów przedwojennych naukowe 6 a. Jawłowska, a. Pawełczyńska, Mechanizmy makrospołeczne a zróżnicowania stylu życia [w:] tamże, s. 201–202. 7 a. Pawełczyńska, E. tarkowska, Style życia jednostek i rodzin [w:] tamże, s. 239–258. Czego opis np. na przykładzie domu Witolda Lutosławskiego z. Mycielski, Dziennik 1960–1969, Warszawa 2001, s. 566–567. innym zachowanym i udokumentowanym przykładem jest willa dr. stanisława Książka w tarnowie, Tarnów. 1000 lat nowoczesności, red. E. Łączyńska-Widz, D. Radziszewski, Warszawa–tarnów 2010, s. 267–369. 8 a. siciński, Hipotetyczne perspektywy przemiany stylu życia [w:] Styl życia…, s. 364–365. 9 o czym np. Co nam zostało z tych lat… Społeczeństwo polskie u progu zmiany systemowej, red. M. Maroda, Londyn 1991; Warunki życia i kondycja Polaków na początku zmian systemowych, red. L. Beskid, Warszawa 1992; o. Drenda, Duchologia polska. Rzeczy i ludzie w latach transformacji, Kraków 2016; M. szcześniak, Normy widzialności. Tożsamość w czasach transformacji, Warszawa 2016. Mieszkać luksusowo 225 badania10. Mimo tych ogólnych diagnoz nad stylami życia w Polsce schyłku Peerelu oraz studiami nad samoświadomością mieszkańców Poznania nie dysponujemy niestety badaniami nad stylem życiem tytułowych zamożnych poznaniaków. Mając pełną świadomość wszelakich niedostatków do podjęcia takiego zagadnienia, zary- zykujmy jednak ową próbę, w nadziei, że choć selektywnie i subiektywnie wybrane, informacje na ten temat, za których ujawnieniem stał często przypadek, czyjaś pamięć lub jej brak, będą choćby przyczynkiem do uzupełnienia w tym obszarze obrazu Poznania lat 70. i 80. Mieć willę nie ma wątpliwości, że jednorodzinny dom, willa, szczególnie w autorskich projektowo wersjach z przekraczającym różne obszary standardu wyposażeniem, był w owych czasach bardziej niż obecnie wyróżniającym i dystynktywnym spo- łecznie znamieniem określonego statusu11. z  różnych, nie tylko finansowych względów, dostępne dla wybranych, stawały się jednak od lat 70. bardziej moż- liwe w realizacji, bo to właśnie na ten czas, po kilku powojennych dziesięciole- ciach zdominowanych przez masowe budownictwo wielorodzinne realizowane na ogół w formie bloków i osiedli mieszkaniowych, przypadł moment intensy- fikacji budownictwa jednorodzinnego. Uzyskało ono wówczas oficjalne poparcie władz państwowych wyrażone między innymi podczas V plenarnego posiedzenia KC  PzPR w  1972 roku, poświęconego programom budownictwa mieszkanio- wego12. Wypowiedziane słowami Edwarda Gierka imprimatur najwyższych władz zyskało nie tylko budownictwo jednorodzinne, prywatna własność, ale nawet świadomość pewnej tendencji, która „przejawiać się to będzie w dążeniu do two- rzenia sobie lepszych warunków ponad standard powszechny, w drodze dodatko- wego wyposażenia, lepszego i wygodniejszego urządzenia własnego mieszkania. Dążenia takie odpowiadają interesom społecznym i zasługują ze wszech miar na 10 F. znaniecki, Miasto w świadomości jego obywateli: z badań Polskiego Instytutu Socjologii nad miastem Poznaniem, Poznań 1931; Życie w Poznaniu 1997: mieszkańcy Poznania o swoim mieście, red. R. Cichocki, K. Podemski, Poznań 1998; Miasto w świadomości swoich mieszkańców, red. R. Cichocki, K. Podemski, Poznań 1999; Życie w Poznaniu: miasto – mieszkańcy – instytucje, red. R. Cichocki, K. Podemski, Poznań 2002; Wskaźnik jakości życia mieszkańców Poznania, red. R. Cichocki, t. 1, Poznań 2005. 11 o  dystynktywnych znakach jako jednej ze strategii społecznego awansu przede wszystkim P. Bour- dieu, Dystynkcja. Społeczna krytyka władzy sądzenia, tłum. P. Biłos, Warszawa 2005; M. Gdula, P. sadura, Style życia jako rywalizujące uniwersalności [w:] Style życia i  porządek klasowy, red. M. Gdula, P. sadura, Warszawa 2012. 12 E. Gierek, Cel naszego perspektywicznego programu – samodzielne mieszkanie dla każdej rodziny [w:] Plenum KC PZPR 10–11 maja 1972 r. Podstawowe dokumenty i materiały, Warszawa 1972, s. 17–32. W. nieciuński, Czterdzieści pięć i dziewięć lat polityki mieszkaniowej w Polsce [w:] Przeszłość i przyszłość polskiej polityki miesz- kaniowej, red. L. Frąckiewicz, Warszawa 2005, s. 116–117. znamienne, że w 1971 r. cały zeszyt „architektury” (nr 3) poświęcono budownictwu jednorodzinnemu, co dotychczas w tego rodzaju periodykach się absolutnie nie zdarzało. Cztery lata później zainaugurowano w nr. 11 rubrykę „Dom”, w której prezentowano początkowo pojedyncze projekty domów jednorodzinnych i letniskowych umieszczane na ostatnich, okładkowych stronach. W ciągu kolejnych lat rubryka się systematycznie rozrastała, zawierając z czasem także kolorowe fotografie rze- czywistych wnętrz. Cieszyła się ogromnym zainteresowaniem, czytelnicy w listach do redakcji wyrażali chęć wzniesienia prezentowanych domów i tym samym czasopismo zdecydowało się opublikować wyczerpującą informację dotyczącą strony prawnej wykorzystania zamieszczonych projektów „architektura” 1976, nr 4, s. 72. PIOTR KORDUBA A |, |< +. A zz i naci 1. Jan Dudek-Kornecki, willa przy ul. Grodziskiej w Poznaniu, 2 poł. lat 70. XX w., fot ze zb. architekta WY ka 32 poparcie”". Także w Poznaniu to właśnie na lata 70. przypadł rozwój tego typu budownictwa, dając nie tylko przykłady wielu pojedynczych domów, ale nawet interesujących osiedli na Ławicy, a przede wszystkim osiedla Za Cytadelą czy Zodiak na Ratajach”*. To jednak jeszcze niewiele mówi o tytułowym problemie zamieszkiwania najzamożniejszych poznaniaków. Z pozoru problem wydaje się całkowicie nieuchwytny ze względu na samą umowność w tym miejscu katego- rii zamożności, brak jakichkolwiek rejestrów, publicznie dostępnych archiwaliów i bardzo zróżnicowane lokalizacyjnie inwestycje, z których z pewnością część przestała już istnieć, została przebudowana lub po prostu zmieniła właściciela. Mimo tych mankamentów możemy pokusić się o pewne obserwacje. Z pewnością niemała część najzamożniejszych mieszkańców Poznania preferowała w miarę możliwości zamieszkanie w domu historycznym, najczęściej w przedwojennej willi ulokowanej w jednej ze starych prestiżowych dzielnic czy fragmentów mia- sta, z których właściwie wszystkie taki status w czasach Peerelu zachowały”. To rozwiązanie rzadko jednak zapewniało uzyskanie na wyłączność całego domu, który podzielony na ogół wtórnie na pojedyncze mieszkania, zmuszał do koeg- zystencji z inną rodziną, a zarazem nie gwarantował zbyt wielkiego metrażu, choć oczywiście i tak dalece przekraczający możliwości budownictwa wieloro- dzinnego. Niekiedy wraz z upływem lat udawało się zainteresowanym dokupić pozostałe części historycznego domu, przywracając mu charakter jednorodzinnej 13E. Gierek, dz. cyt., s. 25. 14 p Marciniak, Doświadczenia modernizmu. Architektura i urbanistyka Poznania w czasach PRL, Poznań 2010, s. 179-181. 15 Przykłady nabycia starych willi przez przedstawicieli tzw. prywatnej inicjatywy lub zamożną inteligencję w okresie powojennym, P. Korduba, Sołacz. Domy i ludzie, Poznań 2009, s. 121, 160-163. O czym w niniej- szym tomie także J. Głaz, Swojscy, nasi, bogaci. 226 Mieszkać luksusowo 227 siedziby. Biorąc pod uwagę te mankamenty, a także nieoczywistość preferencji dawnej architektury mieszkalnej, z pewnością zdecydowana większość zasobnych mieszkańców decydowała się na wzniesienie domu własnego, które to przedsię- wzięcie, choć równie niewolne od uciążliwych ograniczeń, gwarantowało wyłącz- ność użytkowania prywatnej przestrzeni. architektów projektujących w latach 70. i później domy jednorodzinne było w Poznaniu oczywiście wielu, lecz jeśli starać się wyłonić spośród nich szczególnie wziętego i popularnego pośród zamożnych i najzamożniejszych poznaniaków, to był nim zapewne Jan Dudek-Kornecki, uro- dzony w 1928 roku, absolwent Wydziału architektury Politechniki Gdańskiej16. W  interesujących nas latach 70. i  80. cieszył się sławą modnego projektanta, pośród jego zleceniodawców, obok Henryka Kulczyka (ojca Jana) czy adama smorawińskiego, byli też prawnicy i lekarze, zasobni naukowcy, wysocy urzędnicy oraz bardzo zamożni rzemieślnicy. Klientela Dudka-Korneckiego na ogół wzno- siła domy we wspomnianych dzielnicach o ugruntowanej renomie, jak Grunwald czy sołacz, ale także tych, które dopiero przeżywały swój rozkwit (Winogrady, smochowice). Wzniesienie willi projektu Dudka-Korneckiego było w latach 70. równe kilkukrotnemu wydatkowi na samochód marki Fiat 126p przy jego ówcze- snej cenie 69 tys. zł. W momencie wznoszenia domu inwestorzy mieli na ogół 40 lat. intensywna działalność projektowa Dudka przypadała na lata wielu ogra- niczeń zarówno administracyjnych, jak i materiałowych. Maksymalna wielkość powierzchni mieszkalnej domu mogła wynosić 110 m2, a po 1982 roku możliwe stało się jej powiększenie o 40 i 50 m2 w przypadku domów dla przedstawiciela wolnego zawodu lub nauczyciela17. W praktyce często omijano ten przepis, wzno- sząc tzw. wysoki parter lub wysoką piwnicę o wysokości 2,20 m, które nie liczyły się do powierzchni mieszkalnej domu. tym samym projekty były wypadkową architektonicznej koncepcji, ograniczonej ówczesnymi możliwościami technolo- gicznymi, wykonawczymi i surowcowymi, jak przyznaje sam Dudek-Kornecki. Udziałem architekta była nie tylko bryła i dyspozycja przestrzenna, ale nawet ele- menty wyposażenia (kominki), a współpracujący z nim na stałe sztab rzemieślni- ków (stolarzy, kowali) wykonywał detale trudne do pozyskania z produkcji prze- mysłowej oraz bardziej zindywidualizowane zamówienia. Domy projektu architekta charakteryzowały się zarówno urozmaiconymi bry- łami, jak również łączeniem w opracowaniu elewacji oraz wnętrz, różnych mate- riałów. Choć nie sposób wskazać w przypadku Dudka-Korneckiego dominującego rozwiązania, to często stosował on łączenie bryły prostopadłościennej nakrytej płaskim dachem z  segmentem krytym dachem pulpitowym, przy czym – jak wskazuje autor – rozwiązanie takie było dyktowane nie tylko zamiarem kompozy- cyjnym, ale właśnie ograniczeniami w pozyskaniu odpowiedniej ilości dachówki na zastosowanie pełnego dachu spadzistego. W elewacji frontowej wyróżniał się z kolei intensywnie przeszklony ryzalit pierwszego piętra. Ryzalit, jak i segment kryty pulpitowym dachem były na ogół licowane drewnem. obok drewna Dudek- -Kornecki chętnie wprowadzał w opracowaniu elewacji parteru kamień lub cegłę 16 informacje zaczerpnięte z wywiadu przeprowadzonego z Janem Dudkiem-Korneckim 11 i 2017 r. oraz na podstawie jego prywatnego archiwum. 17 P. Marciniak, dz. cyt., s. 178. PIOTR KORDUBA 2. Jan Dudek-Kornecki, projekt willi rodziny Smorawińskich przy ul. Złotej w Poznaniu, poł. lat 70. XX w., fot ze zb. architekta klinkierową, akcentując nimi także wybrane partie piętra oraz licując ogrodze- nie posesji. Licowania te ciekawie kontrastowały z biało tynkowanymi elewacjami willi. To właśnie te wykończeniowe elementy nie tylko zaświadczały o autorskim projekcie domu, ale także — ze względu na powszechną wówczas wiedzę o kłopo- tach z ich pozyskaniem oraz wysoką cenę —- komunikowały społeczny i finansowy status zleceniodawcy. W domach tych standardem był już wówczas garaż, dyskret- nie wkomponowany w budynek, o prosto opracowanej bramie, która wtapiała się w drewniane wykończenie fasady. Umiejętne gry bryłami, wprowadzanie okien o wielkich powierzchniach, kontrastowe zestawienia materiałów, budowanie pla- nów elewacji, włączanie w jej odbiór starannie zaprojektowanego i relacyjnego wobec niej ogrodzenia frontowego, wszystko to wyróżniało willę od sztampowych „kostek” czy uproszczonego jednorodzinnego budownictwa spółdzielczego i do dziś pozytywnie wyróżnia te realizacje w widoku ulic, przy których się znajdują. Wspomniane ograniczenia, ale także propozycje kompozycyjne architekta wprowadzały znaczne urozmaicenie przestrzeni wewnętrznej. Domy składały się niekiedy z aż trzech kondygnacji o różnych wysokościach, z których na przykład tylko jedna lub jej fragmenty dochodziły do pełnej wysokości 2,70 m. Do repertu- aru rozwiązań architekta należał wysoki pokój dzienny, chętnie już wówczas okre- ślany szykownie brzmiącym terminem — living room, z antresolą i doświetlającym go świetlikiem. Antresola pełniła wówczas funkcję komunikacyjnego korytarza piętra, a wyposażona w regały stawała się domową biblioteką. Prowadziły na nią chętnie stosowane przez projektanta metalowe kręcone schody okładane drew- nem. Stałym elementem living roomu był kominek, często łączony z miejscem na telewizor. Kominek, niekiedy także wybrana ściana, podobnie jak partie elewa- cji zewnętrznych, opracowywane były w kamieniu lub drewnie. Kamień znajdo- wał się także na posadzce w pokoju dziennym, a drewno w postaci aplikowanych belek pojawiało się na sufitach. Innym rozwiązaniem, które w latach 70. dopiero się upowszechniało, była kuchnia otwarta na jadalnianą część pokoju. Elementem 228 MIESZKAĆ LUKSUSOWO 3. Jan Dudek-Kornecki, willa rodziny Smorawińskich przy ul. Złotej w Poznaniu, poł. lat 70. XX w., fot ze zb. architekta łączącym oba pomieszczenia bywał wykonany w drewnie bar, ale nierzadko jako quasi-zamknięcie wprowadzano akwaria z rybami. W omawianych domach, na wysokim parterze czy w piwnicy, znajdowała się ponadto druga robocza kuchnia, przez niektórych użytkowników chętniej nawet wykorzystywana niż „paradna” na zasadniczej kondygnacji. Dolna kondygnacja o zredukowanej wysokości mieściła także inne pomieszczenia, których obecność wskazywała w owym czasie na ponad- przeciętną zamożność i towarzyskie aspiracje. Była to wykładana drewnem sauna oraz „piekiełko, a więc opracowane na ogół w kamieniu i drewnie pomieszczenie z barem i miejscem do tańców przeznaczone do nocnych spotkań towarzyskich, które aranżowano w „stylu kowbojskim” — jak określa go sam autor. Jan Dudek-Kornecki pozostawał aktywnym kreatorem zamawianej willi, pro- mując pośród swej klienteli pewne rozwiązania, często przyczyniając się do zmiany ich gustu czy przyzwyczajeń. Wobec standardu domów o wyraźnym podziale na pokoje i komunikacyjne korytarze najbardziej innowacyjna była otwarta przestrzeń w opisanym powyżej układzie lub w wersji domu „na półpoziomach, uzyskując właśnie w ten sposób, a nie za pomocą ścian, funkcjonalną dyspozycję przestrzeni. Projektant zachęcał także do powrotu do tradycyjnej formy jadalnianego stołu z krzesłami, choć już bez przeznaczania dla niego osobnego pomieszczenia jadalni. Początkowy opór, wynikający z przyzwyczajeń do powojennej redukcji przestrzeni w budownictwie wielorodzinnym i mebli multifunkcjonalnych (niskiej ławy do spożywania posiłków), został pośród poznańskiej klienteli szybko przezwycię- żony. Wygodny rozkładany stół sprawdzał się nie tylko w sytuacjach codziennych, rodzinnych, ale także większych towarzyskich, a jako okazały meblowy komplet był 229 Piotr Korduba 230 kolejnym reprezentacyjnym elementem domu, zaświadczając o statusie jego miesz- kańców. Jego nabycie, na ogół z oferty swarzędzkich Fabryk Mebli, choć niełatwe, było jednak prostsze dla poznaniaków niż dla mieszkańców innych miast i nie stro- nili od tego nawet najzasobniejsi klienci Dudka-Korneckiego. innym promowa- nym przez architekta rozwiązaniem była biel we wnętrzach, co początkowo także spotykało się ze znacznymi oporami, przede wszystkim ze strony zleceniodawców z  grupy rzemieślników. o  uznanej renomie Jana Dudka-Korneckiego świadczy fakt, że wzniósł kilka willi nie tylko poza Poznaniem, ale nawet w innych regionach Polski. Jak sam podkreśla, Poznań miał w latach 70. i 80. opinię miasta o wyso- kiej, wyższej niż w innych ośrodkach, kulturze mieszkaniowej. istotną rolę w upo- wszechnianiu takiej wiedzy pośród zasobnych mieszkańców Polski odgrywały jego zdaniem Międzynarodowe targi Poznańskie, podczas których odwiedzający zapo- znawali się przy okazji z miastem i w ten między innymi sposób docierali do archi- tekta. Pewnego razu został on nawet podwieziony przez potencjalnego klienta pod dom własnego projektu z intencją, aby zbudować właśnie taki. nie było to jednak przez niego praktykowane, a poza tym niektórzy zleceniodawcy, jak choćby rodzina smorawińskich, w poczuciu posiadania oryginalnej siedziby zastrzegali, aby pro- jektu nie powtarzać. tak zaprojektowany i wykończony dom odznaczał się niewątpliwie znamio- nami architektury nowoczesnej, lecz z pewnością nie awangardowej, przełamanej w wyraźny sposób elementami rustykalnymi, przywodzącymi swobodne skojarze- nia z budownictwem regionalnym. Choć także w innych regionach Polski można odnaleźć realizacje z lat 70. i początków 80. utrzymane w tym duchu, to jednak biorąc pod uwagę, że to właśnie w Wielkopolsce pojawił się w owym czasie cał- kowicie autorski pomysł i  projekt słynnych przydrożnych zajazdów18, bazujący właściwie na podobnych rozwiązaniach formalnych i  artystycznych, można tę umiarkowaną nowoczesność łączoną z rustykalnością uznać za rys charaktery- styczny właśnie dla tego regionu. Warto też zwrócić uwagę, że dekada lat 70. to także uchwytna w całym kraju intensyfikacja wznoszenia domów letnich19, nie- chybnie związana z upowszechniającą się motoryzacją. zwyczaj ten dotyczył rów- nież najzamożniejszych poznaniaków, którzy i w tym przypadku korzystali z usług Dudka-Korneckiego, lokując swe letniskowe czy rekreacyjne domy w atrakcyjnych bliższych i dalszych okolicach Poznania, pośród których szczególną popularnością cieszyło się Kamińsko i tuczno. W living roomie i wokół niego U progu lat 70. teresa Kuczyńska, dziennikarka i krytyczka zajmująca się urzą- dzeniem i estetyką wnętrz, obwieściła, że powstał styl lat 70. charakteryzujący się 18 E. Cofta, W. Łęcki, B. zgodziński, Wielkopolskie gościńce, Poznań 1975; t. Barucki, Karczmy i zajazdy, „Projekt” 1977, nr 3, s. 40–45; t. tulibacki, „Hotelarz” 1979, nr 12, s. 9–10; W. Bryl-Roman, Krajobrazy socmodernizacji. Architektura jubileuszowa trzydziestolecia PRL w Wielkopolsce, Poznań 2017 [w druku]. Problem regionalizmu w architekturze: K. Bieda, z. Bielak, Forma tradycyjna w kształtowaniu współczesnej architektury regionalnej, „teka Komisji Urbanistyki i architektury” 1980, t. XiV, s. 115–121. 19 t. Kuczyńska, Nowe hobby – domek letni, „ty i Ja” 1973, nr 3, s. 44–47; z. Kamiński, System adaptacji terenów i zabudowy wiejskiej dla celów „drugiego domu” (aspekt społeczny i przestrzenny), „teka Komisji Urbanistyki i architektury” 1978, t. Xii, s. 35–42. Mieszkać luksusowo 231 między innymi minimalistycznym wyposażeniem, zredukowaniem liczby mebli, rozjaśnieniem kolorystyki, czerpaniem ze wzorów skandynawskich20. Już niebawem musiała jednak swój podgląd zrewidować, przyznając, że jego przebłyski nie zdo- minowały oblicza czasu, a kultura dostatniego, reprezentacyjnego wnętrza, wyko- rzystując pozorną koniunkturę, jeszcze przyrosła w  siłę21. Dzieje polskiej sztuki dekoracyjnej wyraźnie zarazem wskazują, że to właśnie w latach 70. objawiło się zainteresowanie rewitalizacją stylów historycznych i w różnych ośrodkach zaczęto produkować kopie czy wersje dawnych mebli, cieszących się wielkim powodze- niem, ale ze względu na wysokie ceny właściwie wyłącznie wśród najzamożniejszej klienteli22. stylistyczny pluralizm tej dekady wzmagały ponadto coraz intensywniej przenikające wzorce kultury zachodniej, czego dowodem było choćby poszerzenie, skądinąd bardzo już ciekawie reprezentowanej, problematyki aranżacji mieszkań w opiniotwórczym czasopiśmie „ty i Ja”, które jeszcze w latach 60. w rubryce „Moje hobby to mieszkanie” prezentowało głównie mieszkania wypełnione antykami lub też pomysłowo urządzone w oparciu o ofertę wytwórczości państwowej oraz inwen- cję właścicieli, a od początku lat 70. zaczęło reprodukować zachodnioeuropejskie wnętrza i pojedyncze sprzęty23. W kolejnej dekadzie zauważano, że nurt dostatniego mieszczańskiego urządzenia ma się niezmiennie dobrze24. Warto w tym kontekście przypomnieć, że Poznań zajmował w tym zakresie miejsce szczególne i współcze- śnie zauważano różnorodne przyczyny takiej kondycji: „najważniejsze z nich to te, że wytwórczość meblarska jest specjalnością Wielkopolski, że tutejsze szkolnictwo wyższe znane jest ze swego wydziału architektury wnętrz oraz że miasto jest jed- nym z silniejszych centrów handlowych i artystycznych jednocześnie. nie był przy tym obojętny majątek starej kultury materialnej, w Poznańskiem bardziej ostałej niż w innych częściach Polski”25. Dodać do tego trzeba, że poznaniacy przez lata, i to systematycznie, mieli okazję zapoznawać się z nawet tą unikatową i niedostępną w powszechnym handlu ofertą meblarską podczas różnych ekspozycji na miejsco- wych targach, śledzili te trendy, a jeśli mieli właściwe znajomości, to chętnie naby- wali meble z ekspozycji26. na tych ekspozycjach, jak choćby na triennale Mebla, pokazywano także sprzęty, które krytyka z początku lat 80. wprost określała mia- nem elitarnych i wytykając im ograniczone funkcje użytkowe, wskazywała na prze- znaczenie raczej dla zasobnych domów o dużej powierzchni, na której nie trzeba w jednym pomieszczeniu czy sprzęcie łączyć wielu zadań: „W ogóle bardzo dużo było na wystawie mebli mówiących (bo przecież meble posiadają określony, wyra- zisty język) o zbytkownym, relaksowym trybie życia: fotele intrygujące kształtami, rozwiązaniami konstrukcyjnymi, jeśli wygodne, to tylko dla tego, kto w nich siedzi, nie dla tego natomiast, kto musi dbać o czystość i porządek w mieszkaniu; niskie stoliki o charakterze najwyraźniej wypoczynkowym, dobre najwyżej do tego, by na 20 t. Kuczyńska, W stylu lat siedemdziesiątych, „ty i Ja” 1970, nr 3, s. 8–11. 21 taż, Więcej fantazji niż pieniędzy, „ty i Ja” 1973, nr 4, s. 20–24. 22 i. Huml, Polska sztuka nowoczesna XX wieku, Warszawa 1978, s. 200. 23 artykuły Joanny Drac w tymże czasopiśmie. 24 t. Kuczyńska, Mieszkanie z wyobraźnią, Warszawa 1986, s. 5–6. 25 D. Wróblewska, Międzynarodowe Triennale Mebla, „Projekt” 1981, nr 2, s. 2. 26 opinia artysty plastyka Jana Kapeli, projektanta mebli, wyrażona podczas wywiadu 5 X 2016. Piotr Korduba 232 nie odstawić szklankę z aperitifem i odłożyć gazetę, nie pozwalające natomiast, by przy nich jeść, by się na nich rozłożyć z pisaniem, odrabianiem lekcji etc.”27. Mimo tych optymistycznych komentarzy, przekonujących o przesunięciu się akcentu – jeśli nawet nie rzeczywistej produkcji meblarskiej, to przynajmniej jej projektowania – z obszaru konieczność w sferę zbytku i wygody, faktyczny kon- sumpcyjny pejzaż w zakresie urządzenia wnętrz był w tych latach dla przeciętnego obywatela niezmiennie czasem permanentnego niedoboru28. to, co oferowała produkcja przemysłowa, było nie tylko trudno dostępne, ale także na ogół sła- bej jakości i nędznych walorów estetycznych. W kontekście analizowanego przez nas zagadnienia pozbawione było również cechy unikatowości, luksusu, a  więc tych elementów, które pozwalały wyróżnić się ich użytkownikom spośród ogółu społeczeństwa, zaspokoić ich aspiracje czy chociażby upłynnić posiadane środki finansowe w formie zakupu przedmiotów i mebli cennych, co – jak zobaczymy – także odgrywało istotną rolę. Mimo tych ograniczeń oczywiście istniały sposoby pozyskania wyposażenia ponadstandardowego, co wymagało nie tylko większych środków finansowych, ale najczęściej także kontaktów w miejscach ich dystrybu- cji. Powszechnie znanym przedsiębiorstwem, które oferowało takie przedmioty, była słynna Cepelia – choć kojarzona przede wszystkim z wyrobami ludowymi, w  rzeczywistości producentka głównie przedmiotów projektowanych przez artystów plastyków29. Jej handlowa oferta poza tanią ceramiką czy słomianymi matami zawierała wiele obiektów unikatowych, kosztownych i trudno dostępnych (tkaniny, meble, biżuteria). Rzadko jednak, szczególnie pośród wyrafinowa- nych czy zasobnych odbiorców, praktykowano zwyczaj urządzania wnętrz tylko w oparciu o wyroby tej firmy, choćby nawet te najbardziej luksusowe. Przywołane „ty i Ja”, w którym regularnie omawiano mieszkania stołecznych elit, wprawdzie wymieniało przedmioty z  Cepelii, ale jako elementy uzupełniające wnętrze lub punkt wyjścia dla niebanalnych przeróbek (siedziska z wiklinowych koszy itp.)30. W  Poznaniu funkcjonowała renomowana cepeliowska spółdzielnia Rzeźba i stolarstwo artystyczne produkująca kosztowne meble stylowe lub ich warianty – jak wspomina sama ich autorka Bogusława Kowalska – poszukiwane właśnie przez zamożnych poznaniaków, elitarną inteligencję31. innym, może nawet istotniejszym przedsiębiorstwem, którego oferta sta- nowiła obszar zainteresowania finansowych (a  także intelektualnych) elit, było P.P. Desa – przedsiębiorstwo monopolizujące handel dziełami sztuki i antykami32. 27 a. osęka, O piękno demokratyczne, „Projekt” 1981, nr 2, s. 9. 28 o  czym szerzej M. Mazurek, Społeczeństwo kolejki. O  doświadczeniach niedoboru 1945–1989, Warszawa 2010, a w kontekście mebli B. Brzostek, Wokół Emilii [w:] Emilia. Meble, muzeum, modernizm, red. K. szotkowska-Beylin, Kraków–Warszawa 2016, s. 77–90. 29 P. Korduba, Ludowość na sprzedaż. Towarzystwo Popierania Przemysłu Ludowego, Cepelia, Instytut Wzor- nictwa Przemysłowego, Warszawa 2013. 30 P. Korduba, Ludowość…, s. 242–244. 31 J. Kowalski, Meble Kowalskich. Ludzie i rzeczy, Dębogóra 2014, s. 286–287. 32 W opracowaniach socjologicznych dot. kultury mieszkalnej nabywane w niej wyposażenie stanowiło nawet osobną kategorię (Meble stylowe typu „Desa”) por. z. Jarząbek, Kultura mieszkaniowa w nowych osiedlach wielkomiejskich [w:] Mieszkanie. Analiza socjologiczna, red. E. Kaltenberg-Kwiatkowska, Warszawa 1982, s. 227–228. MIESZKAĆ LUKSUSOWO m cow ZEŃ FF. tagi "— R - A z a ;- Og Pi + z2% „ A 4. Meble stylowe projektu Bogusławy Kowalskiej, Wystawa na Międzynarodowym Triennale Mebla na MTP 1980 r., ze zb. Archiwum Cepelii Już sama atmosfera i charakter jej salonów, ulokowanych zawsze w prestiżowych adresach miasta, a także wyselekcjonowana przez komisje wycen i ocen oferta czyniły z niej miejsce społecznie ekskluzywne o znacznej sile wzorcotwórczego oddziaływania, co do dziś świetnie dokumentuje scena serialu Czterdziestolatek, z odcinka „Portret przodka” z Ireną Kwiatkowską w roli głównej. Klientami poznańskiej Desy byli, jak i w innych miastach, przede wszystkim ludzie zamożni, pośród których dało się wyróżnić rzeczywistych kolekcjonerów, posiadających imponującą wiedzę i poszukujących konkretnych obiektów, oraz przeważającą większość, która gromadziła za jej pośrednictwem elementy wyposażenia wnętrz, mając także swoje preferencje i gusta, które w dodatku zmieniały się na przestrzeni dekad — wspomina Maria Radoła, wieloletnia pracownica i szefowa poznańskiej Desy*. Zastrzega jednak, że choć Desa miała monopol na obrót antykami, to oczywiście obok niej zawsze istniał w tym zakresie także tzw. czarny, nieoficjalny rynek. Wedle jej oceny w latach 70. poszukiwano na ogół obiektów z epok daw- nych (XVII-XVIII w.), zainteresowaniem cieszyło się takie malarstwo i barokowe meble. Dopiero pod koniec tej dekady i w kolejnej doceniono obiekty z XIX wieku i wtedy rozpoczęła się kariera szczególnie poszukiwanych przez poznaniaków mebli biedermeierowskich, zaspokajających potrzebę dostatniej mieszczańskiej nobliwości, a także tych utrzymanych w estetyce Ludwika Filipa, których z kolei poszukiwali ci, dla których dekoracyjny i zdobniczy aspekt był istotniejszy. Wtedy też zmienił się popyt na malarstwo i pojawiła się moda na artystów młodopolskich. 33 Informacje zaczerpnięte na podstawie wywiadu przeprowadzonego 16 VII 2017 r. Maria Radoła rozpoczęła pracę w P.P. Desa w 1967 r. M. Radoła, Antykwariusz o antykach, „Dziennik Poznański” 25 X 1991; taż, W antykwariacie. Było, minęło..., tamże, 13 XI 1991. 233 PIOTR KORDUBA 5. Wystawa uczniów Spółdzielni Rzeźba i Stolarstwo Artystyczne w Poznaniu, koniec lat 60. XX w., ze zb. Archiwum Cepelii Nabycie prac Jacka Malczewskiego, Olgi Boznańskiej czy Stanisława Ignacego Witkiewicza było już poważniejszym wydatkiem, ale prócz nich ukonstytuował się kanoniczny wręcz zestaw „salonowych” malarzy szczególnie chętnie poszuki- wanych do wystroju dostatnich wnętrz, takich jak: Teodor Axentowicz, Wlastimil Hofman, Julian Fałat, Alfons Karpiński. Jeszcze później dało się odnotować modę na wyroby secesyjne, a ostatecznie na art dóco i przedmioty z dwudziestolecia mię- dzywojennego. W Desie nabywano także bardzo chętnie przedmioty rzemiosła artystycznego, a przede wszystkim srebra stołowe i porcelanę. W tej ostatniej prym wiodły przede wszystkim wyroby miśnieńskie, ale także ceramika Rosenthala, traktowana raczej użytkowo niż dekoracyjnie, na co z pewnością wpływ miała jej jeszcze przedwojenna popularność pośród zasobnego poznańskiego mieszczań- stwa, a tym samym ciągle niemała dostępność w mieście. Wiele zamożnych pań domu poszukiwało słynnego serwisu „Biała Maria, którego miejscem nie była serwantka, tylko stół podczas rodzinnych i towarzyskich uroczystości. Naczynia zestawiano z dawnymi srebrami lub bardziej dostępnymi stylizowanymi sztuć- cami państwowego producenta HEFRA. Desa była także miejscem poszukiwa- nia dawnej biżuterii. Nabywanie przedmiotów w Desie miało obok zaspokajania potrzeb estetycznych, uzupełniania wyposażenia domu w to, czego nie przynosiła produkcja współczesna, także inny walor, a mianowicie zainwestowania wolnych środków finansowych w autentyczne wyroby, których oryginalność potwierdzało zaufanie do przedsiębiorstwa — podkreśla Radoła. Dla wielu bardzo zamożnych poznaniaków zakupy w Desie były jedną z nielicznych możliwości upłynnienia naprawdę znacznych zasobów finansowych?*, stąd też zdarzali się nawet tacy, dla 34.Q czym także w tym tomie J. Głaz, Swojscy, nasi, bogaci. 234 MIESZKAĆ LUKSUSOWO CAC? M. BARANOWSKI, A. BEREZIAŃSKI, J. BOGACKA, K. DOMBKA D. FELDMAN. G. GUGAŁA - STOLARSKA. 8. HABERZAK A.B. KAPELA, A KAŻMIERCZAK. M. KNAST. M KRÓLIKOWSKI A. KRYŃSKA - KWAŚNIEWSKA. E. J. KRUGER, A. ŁABĘDZKI, K. MENDERER, ST. MROWIŃSKI, A MUZSIK M. OLSZANOWSKI, J. PŁUCIENNIK. J. RADZKA - PIETRZAK A. REICH, J.ROCHACKI S$. SKORWIDER. J. STOLARSK| U. SZTWIERTNIA. M. VELTUZEN - NAGRABECKA. T WÓJCIK. A ZMIJEWSKA - WÓJCIK MALARSTWO, GRAFIKA. RZEZBA, TKANINA ARTYSTYCZNA, CERAMII SZKŁC LAMPY. BIŻU MEBLE I ARTYSTYCZN € romy war KOWE Z DREWNA I METALU. PROJEKTY WNĘTRZ I REAL ZA ACJE POZNAŃ 2 WIELKA 11 6. Plakat Galerii Domus przy ul. Wielkiej 11, ze zb. prywatnych których waga sreber stołowych i dekoracyjnych czy wielkość szlachetnych kamieni w biżuterii odgrywały rolę pierwszorzędną. Na poznaniaków z zasobniejszą kieszenią, a także tych z bardziej niestandardo- wymi oczekiwaniami czekała ponadto oferta niegdyś słynnej Galerii Domus, nale- żącej do artysty plastyka Andrzeja Kapeli, mieszczącej się przy ul. Wielkiej 11%. Był to założony w początku lat 70. wnętrzarski butik, wzorowany na podobnych sklepach z ówczesnego Berlina Zachodniego, którego oferta zasadniczo różniła się od produkcji przemysłowej. Według plakatu reklamowego oferował meble i artystyczne formy użytkowe z drewna i metalu, lampy, szkło, ceramikę, tkaninę artystyczną, grafikę i malarstwo oraz biżuterię. Estetyczną orientację wystawio- nych tam sprzętów, oświetlenia i drobniejszych elementów wyposażenia wnętrz 35 Informacje o butiku zaczerpnięte od artysty plastyka Jana Kapeli, brata artysty plastyka Andrzeja (1943- 2016), podczas wywiadu 5 X 2016 r. 235 Piotr Korduba 236 można by określić jako skandynawską. Dominowały w nich zatem formy mini- malistyczne, naturalne drewno i jasne kolory. Wiele ze sprzętów było projektowa- nych wprost przez właściciela oraz jego brata Jana Kapelę, opierających się często na pozornie bezużytecznych półproduktach dostępnych na rynku (np. bambus), które stawały się punktem wyjścia dla autorskich pomysłów na wyroby w krót- kich seriach. Butik nie oferował oczywiście kompleksowego wyposażenia wnętrz, raczej pojedyncze elementy w cenach silnie zróżnicowanych od niskich do bardzo wysokich. Kapelowie zajmowali się również projektowaniem wnętrz prywatnych i mieli duże wzięcie pośród elitarnej poznańskiej klienteli. z niniejszego szkicu nie tyle wyłania się obraz domów i wnętrz mieszkalnych zamożnych poznaniaków schyłku Peerelu, co raczej pewne mechanizmy ich kreacji. trudno bowiem uchwycić wyrazisty i zintegrowany estetyczny styl, choć w zakresie samej architektury i wykończenia domów jest on choćby na przykładzie projektów Jana Dudka-Korneckiego w pewnym stopniu zauważalny. Jeśli zaś chodzi o wspo- mniany mechanizm, był nim przede wszystkim przywilej wyboru. Finansowe możliwości, towarzyskie i zawodowe kontakty, otwierały przed tą grupą nieporów- nywalnie większe niż przed tzw. przeciętnym obywatelem możliwości pozyskania materialnych dóbr w świecie towarowej reglamentacji. Unikatowe lub prototypowe wyroby krajowej produkcji seryjnej, sprzęty i elementy wystroju wnętrz wykony- wane na zamówienie, ekskluzywna oferta Cepelii i Desy czy też Pewexu, a nawet zakupy w Berlinie zachodnim, bardziej realne z powodu niewielkiej odległości, ale również biznesowych kontaktów najzamożniejszych poznaniaków36. Wszystko to pozwalało na wnętrzarską różnorodność, którą trzeba uznać za podstawową kate- gorię opisu omawianego modelowego domu. nie musi to jednak wcale oznaczać indywidualności, jaka dla przykładu charakteryzowała przede wszystkim stołeczne wnętrza, choć nie tyle finansowych, co intelektualnych elit tego czasu37. z ryzykiem niewielkiego błędu można przyjąć, że estetyką mieszkań zamożnych poznaniaków oraz im podobnych w innych miastach rządziła pewna powtarzalność, wynikająca nie tylko z ograniczenia możliwości owego uprzywilejowanego wyboru, ale także z jego dystynktywności, a więc tego, że pewne rozwiązania, meble, antyki, dzieła sztuki czy techniczne urządzenia były modne, niosły za sobą komunikat o przyna- leżności do elit, a inne nie. Warto jednocześnie zauważyć, że zebrane informacje przekonują o pewnej zachowawczości wyborów, ich replikowaniu, a nie awangar- dzie, przecieraniu szlaków. trzeba to również uznać za wyraźny rys tej ekskluzyw- nej konsumpcji, co więcej, uchwytny już w Poznaniu pośród jego elit w zupełnie innych warunkach okresu międzywojennego dwudziestolecia38. niestety obecny stan naszej wiedzy na temat stylu życia zamożnych poznaniaków tytułowego czasu nie pozwala na wyciągnięcie dalszych i bardziej zobiektywizowanych wniosków. 36 Wspomina o tym również Jan Dudek-Kornecki. Por. także J. Głaz, Swojscy, nasi, bogaci w tym tomie. 37 Dobry ich przekrój prezentują książki: F. Uniechowska, Moje hobby to mieszkanie, fot. a. Pisarski, Warszawa 1978; Kuczyńska, Mieszkanie…, Warszawa 1986. 38 E. syska, Marian Swinarski (1902–1965): poznański antykwariusz i bibliofil, Poznań 2014, s. 100–124; P. Korduba, a. Paradowska, Na starym Grunwaldzie. Domy i ich mieszkańcy, Poznań 2012, s. 20; a. Przy- bylski, Abisynia. Osiedle na poznańskim Grunwaldzie, Poznań 2017, s. 120–121; M. Michalak, H. Wróbel, „Całość imponująca rozsądkiem”. Mieszczański dom w międzywojennym Poznaniu, w tym tomie. abstract 237 tymczasem studia nad tym, oczywiście szersze niż problem kultury mieszkania, dokonujące się z przyłożeniem właściwego warsztatu metodologicznego, powinny być podjęte z różnych powodów. idzie tu między innymi nie tylko o precyzyjne i przekrojowe opisanie strategii, jakimi kierowały się finansowe elity tamtego czasu, ale także czy były one w jakimkolwiek stopniu własne, czy stanowiły założycielski fundament pod samoświadomość dzisiejszych elit tego miasta i wreszcie czy tym samym dają się wpisać w rzekomą historyczną specyfikę miasta i regionu. abstract Luxurious living. Reflections on the housing culture of Poznań’s wealthy residents in the last decades of communist Poland Both sociologists and habitation culture experts in the 1970s correctly observed that Polish society was increasingly succumbing to consumerist ideals. They descri- bed the Polish way of life as the neo-Burgher lifestyle. it involved chiefly the pur- suit of material objects and the prestige that came with their possession. The prime purpose in life was to accumulate wealth. signs of prosperity and the ability to display them to others were considered central to one’s self-perceived status. such consumer aspirations were found to have been influenced by Western models. The centerpiece of that lifestyle was one’s dwelling and its quality, furnishings and deco- rations, as well as the culture of spending leisure time. in the late communist era, Poznań was a perfect example of a social space in which all of these phenomena were manifested. Both popular belief and research findings have long associated the city with the bourgeoisie class, entrepreneurship and affluence. a single-family villa, especially one built according to a personalized design, with furnishings that exceeded the common standard, were then more than now a distinguishing mark of social status. Many such residences were commissioned by wealthy members of the intelligentsia and private enterpreneurs. one of the most popular architects of the time was Jan Dudek-Kornecki (b. 1928). His designs invariably resembled a balan- cing act aimed at reconciling his clients’ aspirations with the constraints imposed by building law and the limited availability of construction and finishing materials. Despite such stumbling blocks, he managed to rise considerably above the level of sophistication common at the time. in his interior decoration, he relied heavily on antiques, works of art and one-of-a-kind pieces of contemporary furniture, which he obtained from furniture exhibitions at the Poznań international Fair and from the swarzędz Furniture Factory. The article explores the luxury living practices and strategies seen in Poznań during the era that ended in late 1989. translated by Krzysztof Kotkowski 238 Marta Piotrowska Poznańskie restauracje Wokół rodzinnego obiadu obiad niedzielny to rodzinna instytucja1. scenariusz spędzania niedzieli i celebrowania najważniejszego świątecznego posiłku wypracowywały pokolenia poznaniaków. Czy współcześni mieszkańcy grodu Przemysła kultywują tę tra- dycję? Poznański rynek restauracyjny oferuje aktualnie ogromny wybór kuchni z całego świata oraz modnych trendów żywieniowych, takich jak dieta bezglute- nowa czy weganizm. Czy zatem tradycyjna kuchnia nadal jest żywa i popularna, czy jednak modowe nowinki zdominowały obiady poznaniaków? Rodzinne obiady przy domowym stole, szczególnie te w gronie poszerzonym o ciotki, wujów i kuzynostwo, są dziś coraz rzadsze. W zamian obserwujemy gwał- towny rozwój gastronomii i idącą za tym powszechność stołowania się w mieście. W samym tylko 2016 roku w powiecie poznańskim uruchomiono 243 kawiarnie i restauracje2. Konsekwencją tych zmian jest właśnie przeniesienie większości spo- tkań rodzinnych do lokali gastronomicznych. Przyczyną tego trendu, obok wzro- stu zamożności poznaniaków (poziom restauracji, w której urządzamy uroczy- stość, określa nasz status społeczny), jest też zauważalny proces odchodzenia od kameralnego spotkania rodzinnego na rzecz łatwiejszego uczestniczenia w życiu miasta. W latach wcześniejszych poznaniacy także korzystali z usług restauracji, ale nie była to praktyka tak powszechna jak dziś. Kaczka z pyzami. Historia poznańskiej Hacjendy na mapie Poznania jest kilka punktów, które od zawsze ściągały na niedzielne obiady rzesze poznaniaków. najsłynniejszym z nich, a co najważniejsze działają- cym nieprzerwanie od ponad 40 lat, jest Hacjenda położona na Morasku. założona w 1973 roku roku przez Gwidona trepińskiego (1920–2006) wraz z małżonką anną (1922–2017), a  także córką Donatą i  zięciem Waldemarem zalewskim, pozostaje doskonałym przykładem, jak stworzyć miejsce niezwykłe, ceniące smak i jakość, oraz ściągnąć niezwykłych gości do restauracji w szczerym polu3. Była jedną z  pierwszych prywatnych restauracji w  latach 70., i  co więcej  – na stałe 1 M. Krajewski, Niedziela na słodkim [w:] Dom polski. Meblościanka z pikasami, red. M. Czyńska, Wołowiec 2017, s. 129. 2 Dane na podstawie druku Mz 48. sprawozdanie z działalności w zakresie higieny żywności, żywienia i przedmiotów użytku za rok 2016 dla Powiatowej stacji sanitarno-Epidemiologicznej w Poznaniu. 3 informacje dotyczące działalności Hacjendy za czasów jej pierwszych właścicieli pochodzą z relacji ich córek Donaty trepińskiej-Rumianek (9 iX 2017) oraz Ewy Ruszkiewicz (5 iX 2017), a także z ich rodzin- nego archiwum. POZNAŃSKIE RESTAURACJE s” B 1. Restauracja Hacjenda na Morasku, lata 70. XX w., fot. ze zb. rodzinnych wpisała się w niestabilny przecież pejzaż poznańskiej czy nawet szerzej wielkopol- skiej kuchni i restauratorstwa. Przyczyny i kulisy powstania Hacjendy są całkowi- cie nieoczywiste i w pewien sposób odległe od powszechnych skojarzeń, jakie od kilku dziesięcioleci wywołuje ona pośród poznańskiej klienteli. Podobnie jak wielu innych poznaniaków, także rodzina Trepińskich wynaj- mowała zagranicznym gościom uczestniczącym w Międzynarodowych Targach Poznańskich pokoje w swoim domu, malowniczo położonym na poznańskim osiedlu Za Cytadelą. Ta prywatna działalność hotelarska była w czasach PRL spo- rym wkładem finansowym w budżet wielu rodzin. Jednak u Trepińskich poza noclegiem goście otrzymywali także smaczne i elegancko podawane obiady, z kla- syczną pieczoną kaczką w roli głównej. Posiłki serwowane w scenerii ogrodu przez stylową panią domu mocno odbiegały od pseudoluksusu, jaki w tamtych czasach oferowały orbisowskie restauracje hotelowe pod czujnym okiem opiekunów ze Służby Bezpieczeństwa. W domu Trepińskich także na co dzień i przy prywatnych spotkaniach towarzyskich dbano o wysoką kulturę kuchni i stołu, tym bardziej że utalentowanym kucharzem był sam gospodarz. Bardzo dobrze przyjmowane przez dewizowych gości tradycyjne obiady były jednym z powodów, dla których Trepińscy zaczęli myśleć o profesjonalnej gastronomii. Kolejnym były ich częste zagraniczne podróże, głównie do Wielkiej Brytanii i Niemiec, które przynosiły rzadki przywilej zapoznawania się z zachodnim restauratorstwem. Pomysł na założenie restauracji pojawił się dzięki rozmowom z zagranicz- nymi gośćmi, a inspiracją tematu przewodniego, jakim stała się pieczona kaczka, była wizyta w jednej z monachijskich restauracji. Skojarzenie z wielkopolską tra- dycją było dla Trepińskiego oczywiste, należało tylko dopracować recepturę na modłę poznańską. W Morasku, wówczas podpoznańskiej wsi, za której granicą 239 MARTA PIOTROWSKA LI FEB. j i Pi) || add | = szą 1 JAlL: 2. Gwidon i Anna Trepińscy z córką Donatą — pierwsi właściciele Hacjendy, lata 70. XX w., fot. ze zb. rodzinnych rozpościerał się poligon wojskowy, zięć Gwidona, Waldemar Zalewski, posia- dał gospodarstwo ogrodnicze. Trepińscy dokupili ziemię i wybudowali budynek według własnego projektu (Gwidon był z wykształcenia technikiem budowlanym). Forma prostego pawilonu na planie prostokąta nakrytego dwuspadowym dachem przypominać miała wiejską zagrodę i wtapiać się w rolniczą okolicę. Do nowo powstałej restauracji, daleko za miastem, nie prowadziła asfaltowa droga i nie dojeżdżała komunikacja miejska. Oddalone od centrum miejsce zdobyło jednak serca poznaniaków. Pierwszym pomysłem na nazwę restauracji była „Zagroda, ale wydawała się zbyt przaśna. „Hacjendę” zaproponowała Anna Trepińska pod- czas skądinąd niedzielnej, rodzinnej narady, a bezpośrednią dla niej inspiracją był niedawny pobyt w Hiszpanii. Skojarzenie z rolniczym i beztroskim Moraskiem nie wydawało się wtedy zbyt odległe, a do pewnej egzotyczności zachęcały bardzo wówczas popularne programy podróżnicze Tony Halika. Nie poprzestano jednak na samej nazwie. Wokół budynku stworzono bujny ogród z sadzawką i wypie- lęgnowanym trawnikiem. W wystroju wnętrza skorzystano z wzorców zaczerp- niętych z angielskich pubów i bawarskich gospód. Ciężkie drewniane meble, bar osłonięty ścianą wyłożoną zielonym szkłem butelkowym, drewniane żyrandole wykonane przez lokalnego stolarza na wzór tych podpatrzonych w Monachium. Trzeba dodać, że Trepiński — niczym wytrawny restaurator — podszedł do zagad- nienia profesjonalnie i zgodnie z modelami jeszcze przedwojennych lokali, od początku przewidział bowiem osobną salę na mniejsze, zamknięte spotkania. Hacjenda wyróżniała się w latach 70. do tego stopnia, że pisała o niej ogól- nopolska prasa. Były to z dzisiejszego punktu widzenia kwestie oczywiste, ale wówczas całkowicie unikatowe. A więc przede wszystkim dobra kuchnia oparta 240 POZNAŃSKIE RESTAURACJE 3. Degustacja win Tio Pepe w Hacjendzie, 1973 r., fot. ze zb. rodzinnych na krótkiej karcie i jakościowych produktach. Królowała w niej pieczona kaczka z jabłkami i świeżym majerankiem, modra kapusta, ręcznie wyrabiane pyzy droż- dżowe, doskonałe de volaillee z rozbijanego na strzępy mięsa z dodatkiem masła i pietruszki, staropolska czernina z kluseczkami, barszcz z pulpecikami i praw- dziwe frytki. Ewa Ruszkiewicz i jej siostra Donata Trepińska-Rumianek wspomi- nają jeszcze filet a la Hacjenda. Był to solidnie rozbity schab formowany w gruby kotlet podawany z sosem śliwkowym. Recepturę tego ostatniego Trepiński opra- cował samodzielnie, modyfikując gotowy sos. Filet zdobiła połówka brzoskwini z puszki; „to żółte” było ulubioną potrawą dzieci odwiedzających Hacjendę z rodzi- cami. Owoce egzotyczne (zazwyczaj konserwowe, najczęściej ananas) dodawane do mięs były wyrazistym elementem mody na kuchnię międzynarodową i „nowa- torskie potrawy”, stały się popularnym sposobem garnirowania potraw na prze- łomie lat 70. i 80. W Hacjendzie poszukiwano też innych kulinarnych nowości. Pierwsza cykoria podana w restauracji była wyhodowana na piasku w piwnicy lokalu. Stanowiła ciekawostkę, a sałatki z niej podawane cieszyły się niemałą popularnością. Na deser serwowano z kolei ogromne melby na bazie lodowych kul cassate i sosów owocowych, a całość zwieńczały wymyślne kompozycje z kro- jonych owoców. Warto zauważyć, że choć pierwsi właściciele wywodzili się z różnych regio- nów — Gwidon rodowity Wielkopolanin, Anna ze Lwowa — to elementy kuchni kresowej nigdy się w Hacjendzie nie pojawiły. Nie tylko jednak sam pomysł na podmiejską restaurację oraz warstwa kulinarna stanowiły o niezwykłości tego miejsca. Była nim również absolutna wówczas nowość: muzyka grająca w tle. Gwidon Trepiński przywoził z zagranicy płyty, głównie jazzowe, zaopatrując 241 MARTA PIOTROWSKA gf Tt . 7 . "ff j se " b» fo AP , Ś dopór jo ERACI Jka kamala A Ularede prznalacse KĘ AE F Z mał polo kacchzuć e A f* XI A „ Macjenalzć | f falulacyi e kcmselnce fojadlarz 4 go direcadók Leal. Olzonce gó PZA Ż: alot = orz "HÓaó fat ul. d | to ce l + , | fanzzarń - 4 lożrota t fw, e A ludy LBP 4. Wpis T. Zarzeczańskiej-Różańskiej w „Księdze pamiątkowej gości Hacjendy”, 111I 1979 r., fot. ze zb. rodzinnych się m.in. w londyńskim sklepie His Masters Voice, następnie przegrywał je na taśmy magnetofonu szpulowego i odtwarzał w godzinach działalności restaura- cji. Obecność tego muzycznego tła to najczęściej wymieniany w księdze pamiąt- kowej gości powód, dla którego, poza kaczką, tak chętnie wracali do Moraska. W Hacjendzie nigdy nie podawano wódki, za to można było napić się wyselek- cjonowanych gatunków piwa (tych produkowanych na eksport) oraz markowych win, w tym także hiszpańskich. Tu odbywały się pierwsze profesjonalne degusta- cje winiarskie ciągnące się do rana. Słynna degustacja sherry Tio Pepe z winnicy Gonzaleza Byassa pozostała w pamięci młodszej córki Ewy Ruszkiewicz do dzisiaj. Należy zauważyć, że to Hiszpanie bardzo zabiegali o to, aby zaistnieć w restaura- cji za żelazną kurtyną. Wspomnieć jeszcze trzeba o specjalnie komponowanych bukietach z polnych kwiatów zdobiących stoły, co należało do obowiązków Donaty Trepińskiej-Rumianek, która do dzisiaj zawodowo zajmuje się dekoracją wnętrz. Tymczasem początki całego przedsięwzięcia nie były łatwe; ciągła walka o etaty, problemy z woda czerpaną ze studni głębinowej, konieczność sprowadzenia 242 POZNAŃSKIE RESTAURACJE Uypże i wysłów po rocku a „AACJEMDE - 4 ye. fe, " ( Ej TU „7 E ' * Ś 7 | / Ł Ą ( LLL DS Lr Alosaę JE” z PS. PD. 4ć. fAalin so) 2 lotne, i Mu 1, sie c/ozu 4 poaaz "© = Z” bart cb M 77 a echo posiu ę i Że 7 C- pa 5. Wpis Z. Laskowika w „Księdze pamiątkowej gości Hacjendy”, 1976 r., fot. ze zb. rodzinnych wyposażenia kuchni aż z Anglii. Przede wszystkim ciągłe zaangażowanie wszyst- kich członków rodziny, którzy osobiście w restauracji pracowali. Gwidon wraz najętymi kucharzami był odpowiedzialny za jakość potraw, Anna trzymała pie- czę nad barem i przyjmowała zamówienia, a córka Donata zajmowała się salą. W weekendy i podczas dużych imprez targowych do pomocy dołączała druga córka Ewa, wówczas studentka. Paradoksalnie to z powodu najróżniejszych ob- ostrzeń i trudności, jakie stały przed prywatną działalnością w latach 70. i 80., do Moraska doprowadzono linię autobusową i wyasfaltowano drogę. Gwidon Trepiński wystarał się o tę inwestycję, dowodząc, że Morasko jest miejscowo- ścią turystyczną — wszak mieści się tutaj rezerwat meteorytów, dzięki czemu jako właściciel położonej w nim restauracji mógł zatrudnić czterech pracowników! O limicie zatrudnienia wspominał w 1975 roku w kontekście Hacjendy dzienni- karz „Kuriera Polskiego” Florian Dłużak: „Przepisy dotyczące prywatnej gastro- nomii pozwalają zatrudnić tylko 4 siły najemne. Przy większym zatrudnieniu traci się podstawę do zwolnienia od podatków. Tymczasem to zwolnienie — w okresie pierwszych 3 lat — jest bardzo ważne, ponieważ współwłaściciele na budowę lokalu zaciągnęli bardzo poważne zobowiązania finansowe”*. Progi zatrudnienia unie- możliwiały wprowadzenie obsługi kelnerskiej, co z kolei wymusiło w Hacjendzie 4 FE Dłużak, Kaczka z jabłkami w szczerym polu, „Kurier Polski” nr 39 z 17 II 1975. 243 Marta Piotrowska 244 samoobsługę, a o odbiorze przyrządzonych potraw informowała tablica wyświe- tlająca numery stolików. na Dłużaku wrażenie zrobił właśnie brak szatniarza, samoobsługa, skromność i stylowość lokalu oraz fenomenalna kuchnia5. Warto w tym kontekście wspomnieć, że w 1975 roku w PRL istniało zaledwie 2,2 tys. prywatnych placówek gastronomicznych różnych rodzajów i kategorii6, tymcza- sem w księdze pamiątkowej gości lokalu prof. Jacek Fisiak pisał: „Byłem w setkach restauracji na trzech kontynentach. ta jest w pierwszej piątce!”7. Mimo iż Hacjenda była mieszanką eleganckiej restauracji z barem samoob- sługi, to większość znanych osób, które tam trafiały, stawała się stałymi klientami. odwiedzali ją zarówno targowi goście, zasobni biznesmeni i pomniejsi prywacia- rze, jak i śmietanka towarzyska ówczesnego Poznania czy też ogólnopolscy arty- ści estrady (Kalina Jędrusik, Urszula sipińska, irena Dziedzic, prof. Wiktor zin). olimpijczyk i artysta Władysław Komar potrafił przyjechać specjalnie z Warszawy na swoją ulubioną luzowaną kaczkę, którą zjadał w całości. Lokal odwiedzali goście z  całego świata, przyjmując tutejsze obyczaje z  pełnym zrozumieniem i  często wykorzystując trawnik i koc do konsumpcji w piknikowym stylu. nieodłączonym elementem weekendowego widoku Hacjendy był nie tylko parking pełen aut, ale też kolejka szacownych gości, demokratycznie czekających na wolny stolik. W restauracji intencjonalnie nie prowadzono bowiem rezerwacji stolików, wyjątki czyniąc niekiedy dla znajomych gości targowych. Choć Hacjenda nigdy się nie reklamowała, to właściciele przypadkowo odkryli, że była polecana w niemiec- kich biurach podróży. Wynikało to zapewne nie tylko z pozytywnych doświadczeń gości, ale także z biegłej znajomości języka niemieckiego przez samego właściciela, która ułatwiała wizytę takiej klienteli. trepińscy i restauracja Hacjenda otrzymali w 1977 roku bardzo prestiżowe wówczas ogólnopolskie wyróżnienie, jakim była „srebrna Patelnia”, przyznawane przez Międzywojewódzkie zrzeszenie Prywatnego Handlu i Usług w Poznaniu. Dwa lata później zostali laureatami nagrody Kowalskich – wyróżnienia przyzna- wanego przez czytelników „Kuriera Polskiego”. Jak donosił „Głos Wielkopolski” z 8 października 1979 roku, „jest ona przyznawana [nagroda] osobom, zespołom i zakładom wyróżniającym się w usługach. […] Wśród laureatów jest Gwidon trepiński – właściciel zakładu gastronomicznego »Hacjenda« w Morasku. Uznano, że w sposób wzorowy dba on o wybór potraw i obsługę klientów”8. Jak widać, sta- rania właścicieli wykraczały daleko poza ówczesne standardy. Realizowali w miarę możliwości koncept restauracyjny, który w  2017 roku zdaje się powszechny, ale jeszcze do niedawna takim nie był. Dobra kuchnia, spójny wystrój, staran- nie dobrana muzyka, kwiaty na stole, powszechna uprzejmość i zainteresowanie klientem. W  1980 roku rodzina trepińskich ze względów osobistych postanowiła odsprzedać Hacjendę. Podeszli do tej decyzji bardzo indywidualnie, gdyż zale- żało im, aby lokal nie stracił charakteru i nadal się rozwijał. Właściciel szukał 5 tamże. 6 tamże. 7 Księga pamiątkowa w posiadaniu D. trepińskiej-Rumianek oraz E. Ryszkiewicz. 8 „Głos Wielkopolski” 8 X 1979. Poznańskie restauracje 245 odpowiedniego kupca pół roku, mimo wielu złożonych ofert kupna. Wreszcie trafił na Lesława Wiatrowskiego, który od dwóch lat wraz z bratem zarządzał słynnymi wielkopolskimi gościńcami (Hajduczkiem pod Pniewami oraz Rębajłą nieopodal Piły)9. Gościńce te były skądinąd celem poznaniaków poszukujących dobrych niedzielnych obiadów. Po wielu tajnych inspekcjach przeprowadzonych w restau- racjach zarządzanych przez Wiatrowskiego Gwidon zaprosił go do rozmów. Faktycznie nowi właściciele, Lesław Wiatrowski w spółce z bratem Włodkiem, a  potem już tylko żoną alicją, kontynuują chlubną wielkopolską tradycję. aktualnie za restaurację odpowiedzialna jest ich córka sylwia. niestety początki działalności nowych właścicieli przypadły na okres stanu wojennego. Restauracji o dziwo udało się jakoś funkcjonować mimo braków surowca (głównie kaczek, ale w pewnym momencie przyrządzano i podawano wszystko, co tylko można było pozyskać w zakładach drobiarskich). Hacjenda była wówczas zamknięta aż dwa dni w tygodniu (poniedziałki i wtorki), a w pozostałe dni podawano tylko cztery dania. Restauratorów nawiedzały inspekcje robotniczo-chłopskie. tak czy inaczej, Lesławowi Wiatrowskiemu udało się rozwinąć zaplecze kuchenne i tech- niczne restauracji, albowiem w latach 80. do Hacjendy wciąż nie doprowadzono gazociągu i wodociągu. Powiększył on lokal o przeszkloną werandę, zmoderni- zował również system zarządzania, likwidując samoobsługę. Kolejna dekada lat 90. i uwolnienie rynku pozwoliły na dalszy rozwój i, co najważniejsze, na zbu- dowanie na tyle stabilnej renomy, że restauracja do dzisiaj przyciąga w weekendy tłumy poznaniaków na klasyczną kaczkę czy de volaille’a. zgodnie z dawną tra- dycją kaczki piecze się tutaj w specjalnych piecach, a pyzy wyrabia na miejscu. Współwłaścicielkę, panią alicję, można często spotkać za barem, podobnie jak niegdyś trepińską. Hacjenda rozbudowała się o dodatkową salę, kelnerki obsłu- gują przy stolikach, ale rodzinny charakter miejsca pozostał. tak jak Hacjenda tworzy kulinarną historię Poznania, tak klienci tworzą historię Hacjendy. Młodzi ludzie, którzy bywali tu w latach 70., teraz wracają ze swoimi dziećmi i wnukami. niewiele pozostało restauracji w  Poznaniu z  taką ciągłością działania i  konse- kwencją w utrzymaniu odpornego na przejściowe nowości charakteru. Hotel Rzymski. Mekka szparagowa innym ważnym adresem dla statecznych poznaniaków poszukujących doskonałego niedzielnego obiadu jest Hotel Rzymski. obiekt został wybudo- wany w  latach 1837–1840 jako Hotel de Rome przez niemieckiego przemy- słowca augusta Krausego. W 1919 roku budynek przejęła Drukarnia i Księgarnia Świętego Wojciecha i  urządziła tu swoją główną siedzibę. Wówczas funkcjo- nowała tam kawiarnia Warszawianka. W  czasie ii wojny światowej budynek znajdował się w rękach niemieckich i funkcjonował pod nazwą Hotel ostland. odbudowany ze zniszczeń wojennych w  uproszczonej formie, był od lat 50. zarządzany przez przedsiębiorstwo państwowe Miejskie Hotele pod nazwą Hotel Poznański. W latach 70. został przejęty przez W.P.t. Przemysław (Wojewódzkie 9 E. Cofta, W. Łęcki, B. zgodziński, Wielkopolskie gościńce, Poznań 1975. informacje dotyczące dzia- łalności Hacjendy za czasów jej następnych właścicieli pochodzą z  relacji Lesława Wiatrowskiego (6 iX 2017). MARTA PIOTROWSKA 6. Wnętrze restauracji „Rzymianka” w Hotelu Rzymskim, fot. ze zb. hotelu Przedsiębiorstwo Turystyczne), wtedy też rozpoczęło w nim działalność bistro Koliber. Lokal ten podawał śniadania hotelowe oraz oferował poznaniakom prostą kuchnię tradycyjną. W październiku 1991 roku Hotel Poznański stał się własno- ścią spółki pracowniczej i zmienił nazwę na Hotel Rzymski. W 1994 Koliber prze- kształcił się w bistro Rzymianka i był to prawdopodobnie pierwszy w mieście lokal z klimatyzacją”. Choć na środku sali królowała przywodząca na myśl śródziem- nomorze marmurowa fontanna, to szef kuchni Janusz Masztalerz tworzył dania inspirowane tradycją wielkopolską. Kiedy w latach 90. kalendarz MTP obejmo- wał około stu dni w roku, to właśnie goście targowi stanowili większość klienteli Rzymianki. Był to niezmiernie popularny lokal, tym bardziej że rynek gastronomii prywatnej dopiero raczkował. Do najpopularniejszych dań tamtego okresu nale- żały „Szatańskie Jadło”, czyli zrazy na ostro, udko kacze z pyzami, czernina i wszel- kie mięsa grillowane. Czasy transformacji stawiały na obfitość i satysfakcję klienta. Z czasem kuchnia Rzymianki ewoluowała w stronę przywracania dumy z lokalnych tradycji kulinarnych. W 1998 roku rozpoczęto współpracę z Polskim Związkiem Producentów Szparagów, którego celem jest propagowanie dań z tego warzywa, zwanego złotem Wielkopolski. Sezon na szparagi stał się tradycją Hotelu Rzymskiego i rozpoczyna się każdorazowo na początku maja konferencją pra- sową organizowaną wraz z Katedrą Warzywnictwa Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu, a kończy 26 czerwca. W tym okresie przygotowywane jest spe- cjalne menu szparagowe, obejmujące dania od przystawki po deser. Podawanych 1 Informacje dotyczące historii Hotelu Rzymskiego oraz aktualnej działalności restauracji i bistro pocho- dzą od Andrzeja Tkacza, dyrektora hotelu od 27 lat (28 IX 2017). 246 Poznańskie restauracje 247 jest wówczas od 30 do 40 potraw, które potem wchodzą do menu restauracyj- nego. Poznański krytyk kulinarny Juliusz Podolski co roku dokumentuje kolejne odsłony tego kulinarnego spektaklu: „Jak zwykle na stołach w Hotelu Rzymskim było bogactwo potraw ze szparagów od kultowych już sakiewek ze szparagami w kurkowym sosie, których twórcą był Janusz Masztalerz, były, długoletni szef kuchni w Hotelu Rzymskim, po sushi ze szparagami, oliwy smakowe, marynowane i kiszone szparagi, schab zawijany ze szparagami z sosem Mornay, po nowość, placki szparagowo-ziemniaczane. to ostatnie danie bardzo wielkopolskie, bo łączy dwa produkty tak przez nas lubiane. Hotel Rzymski w Poznaniu jest miejscem, gdzie od wielu lat szczególnie traktuje się szparagi. Podczas gdy w innych restaura- cjach w Poznaniu szparagi zniknęły z menu, dyrektor hotelu andrzej tkacz i szef kuchni Janusz Masztalerz wraz z hodowcami szparagów raczyli gości daniami z tej królewskiej rośliny. Dzisiaj, kiedy wszyscy podają szparagi, w Hotelu Rzymskim mają one wyjątkowe znaczenie”11. szczupłość bistra Rzymianka nie pozwalała na komfortową obsługę gości hotelu, stąd kiedy w 2000 roku pojawiła się możliwość wynajęcia pomieszczeń po hurtowni książek Drukarni i Księgarni św. Wojciecha, skorzystano z tego i urucho- miono restaurację de Rome. Współcześnie z lokalu korzystają głównie mieszkańcy Poznania, w tygodniu pracownicy okolicznych urzędów i banków, a w weekendy stołują się tu całe rodziny. tutejsza kuchnia oparta jest na znajomości potrzeb poznaniaków: posiłek ma być estetycznie podany, ale bez udziwnień, ma dobrze smakować, ale nie pospolicie. Jednym zdaniem – ma być porządnie. Maciej nowak w swoim felietonie dla magazynu „Kukbuk” nazwał to „podkręcaną klasyką”12, i pisał: „takim odpowiednikiem w oldskulowej kuchni jest dla mnie Rzymianka w Hotelu Rzymskim. Podają tam tradycyjne jedzenie w ładnej, współczesnej este- tyce. to jest jednak głównie lokal dla ścierwojadów takich jak ja. W karcie mają jedno czy dwa dania bezmięsne, ale w to mi graj. Jest kompot, i to wszystko jest ładnie podane, są solidne stoły. odnoszę wrażenie, że do Rzymianki przychodzi stateczne, poznańskie towarzystwo, w sile wieku. Można tam spotkać pana radcę, panią profesor czy pana doktora, którzy witają się i jedzą wspólnie obiad. Kiedyś trafiłem na urodziny jednej pani profesor prawa z uniwersytetu. Jadła obiad z całą familią, ale zaszczyciła mnie pozdrowieniem i podaniem dłoni”13. Restauracja Hotelu Rzymskiego zainicjowała własny wyrób rogali świętomar- cińskich, przykładając się z pieczołowitością do jakości składników. Do masy, którą są nadziewane rogale, dodaje się orzechy włoskie, a nie jak zazwyczaj, z powo- dów ekonomicznych, orzechy arachidowe. smak takiego rogala diametralnie się różni od powszechnie produkowanego odpowiednika. W okolicach 11 listopada z pracowni restauracyjnej wychodzi ok. 2,5 tony świeżych rogali. Długa kolejka chętnych zaświadcza o jakości tego poznańskiego wypieku i społecznej presji na doskonałe rogale. Jest to ogromny wyczyn logistyczny, gdyż w tym samym czasie druga część zespołu restauracji piecze gęsi w ramach akcji „Gęsina na św. Marcina”, zapoczątkowanej w 2009 roku przez dr. Jacka szklarka, prezesa slow Food Polska, 11 J. Podolski, Szparagi czas zacząć… jeść, blog smaczny turysta, 5 V 2015. 12 M. nowak, Wzorem Londyniszcza, „Kukbuk” styczeń–luty 2016, s. 21. 13 tenże, Jem tu pełną łyżką, „Gazeta Wyborcza” 10 ii 2017. Marta Piotrowska 248 we własnej interpretacji „Gęsina i dzban wina”. Rzymianka i restauracja de Rome wspierają zarazem poznaniaków przy organizacji świąt, przygotowując pełne menu wigilijne oraz podkreślając swój familijny charakter. z kolei pierwszego dnia Wielkanocy lokal zaprasza na wielkie rodzinne śniadanie, gdzie można spróbować słynnych pasztetów, z których od początku słynął Rzymski, a tradycję tę konty- nuuje ireneusz Ptak, aktualny szef kuchni (wcześniej zastępca Masztalerza). Jak widać na przykładzie Hotelu Rzymskiego, zwrot w stronę kuchni wielkopolskiej, postawienie na jej unikatowe elementy (szparagi, gęsinę, rogale świętomarcińskie) był świadomym wyborem placówki, swoistą jej specjalizacją. Ratuszova. Regionalność nowoczesna Restauracja Ratuszova to kolejne miejsce wpisujące się w  mieszczańskie oczekiwania kuchni stałej, niezmiennej i oferującej regionalne dania o określo- nej jakości. nowa Ratuszova powstała stosunkowo niedawno, bo w 2008 roku, i zdecydowanie postawiła na regionalność i „polskość nowoczesną”14. Lokal dzia- łał jako winiarnia od 1954 roku do lat 80. i był zarządzany przez przedsiębiorstwa państwowe. W latach 90. przeszedł w ręce prywatne. zauważalna zmiana charak- teru lokalu dokonała się jednak za sprawą obecnego właściciela, który zdecydował się podnieść restaurację na wyższy poziom kulinarny, przekształcając jadłodajnię w elegancką restaurację. Ratuszova jest sztandarową restauracją na płycie starego Rynku, serwującą polskie dania gościom zagranicznym, a w weekendy, według opinii prowadzących, odwiedzana jest przez wielkopolskie rodziny z  Poznania i  okolic. Według obserwacji Jarosława Przybylskiego, menadżera Ratuszovej, poznaniacy w tygodniu chętnie eksperymentują z nowymi smakami, egzotycz- nymi kuchniami narodowymi, ale w niedzielę kultywują tradycję obiadu rodzin- nego, a ten zdecydowanie należy do klasyki. szefowie kuchni (od 2008 r. Paweł Grygier i  adam szefler) postawili na polską kuchnię nowoczesną, mocno akcentującą poznańską tradycję. za swoją pracę zostali wyróżnieni jedną czapką restauracyjnego przewodnika Gault & Millau Polska 2017. z kolei w 2013 roku otrzymali certyfikat sieci Dziedzictwa Kulinarnego Wielkopolski za dania typowe dla regionu, tj. czerninę z  ręcznie robionym makaronem, kaczkę pieczoną z jabłkami, pierogi z dziczyzną oraz za korzystanie z produktów i surowców od producentów regionalnych, m.in. Marka Grądzkiego (sery kozie zagrodowe), hodowli w Gralewie (mięso ze świni złotnic- kiej) i wielu innych15. Karta Ratuszovej ewoluuje, zgodnie ze światową tendencją, w kierunku nowego, świeżego spojrzenia na klasyczną, domową kuchnię, co w  przypadku Poznania można wiązać z Michałem Kuterem z restauracji a nóż widelec. W Ratuszovej poja- wiła się np. zdekonstruowana zupa ogórkowa przez niektórych gości oceniona jako danie o trzech różnych smakach i strukturach, która wraz z innymi daniami stała 14 informacje dotyczące restauracji Ratuszova pochodzą od Jarosława Przybylskiego, menadżera lokalu (29 iX 2017). 15 za relacją Urzędu Marszałkowskiego z uroczystości wręczenia certyfikatów Wielkopolskiego Dziedzic- twa Kulinarnego, 24 Vii 2013, www.umww.pl/attachments/article/36817/Kulinarne Dziedzictwo - Lista 24-07-2013.pdf Poznańskie restauracje 249 się przedmiotem blogerskiej refleksji: „Moje pierwsze kontakty to obiady i spotka- nia jeszcze w Ratuszowej, której nazwa pisała się przez »w«. Były tam smaki pol- skie, mocno wielkopolskie w bardzo dobrym wydaniu. Potem lata mijały, podobnie jak świetność tego miejsca. i pojawiła się nowa Ratuszova przez »v«. […] Czułem pewne rozdwojenie jaźni – jedną nogą w Ratuszowej drugą w Ratuszovej. Potem znowu z Elą degustacja nowej karty, dopracowanej, z takimi rarytasami jak mięso z gołębia podawane w towarzystwie podrobów z tegoż ptaka. ta odmiana to praca duetu szefa kuchni Pawła Grygiera i jego prawej ręki adama szeflera. tak solid- nie tworzyli nowy wizerunek restauracji, że ta znalazła się w przewodniku Gault & Millau Polska i jest w nim od dwóch lat […]. Dekonstrukcja zupy ogórkowej. od razu włączyła mi się pamięć co do dwóch tematów. Po pierwsze ogórkowa. Czy to zupa do restauracji, do karty, czy tylko na lunch? […] ogórkowa adama szeflera stała pod moim nosem. na dnie talerza bernoise z warzyw, drobniutko poszarpane mięso z ogona wołowego i kulka smaku – czyli magiczne ogórki. Kelner zaczął lać intensywny bulion z ogonów wołowych. znad talerza uniosły się aro- maty… Kocham bulion z ogonów, więc byłem szczęśliwy, że mogę oddać się pró- bowaniu jego głębi. a potem ruszyłem dalej w poznawanie smaków i szukanie tego najważniejszego – zupy ogórkowej. Wcześniej jednak poczułem olbrzymią radość, warzywa były chrupkie! no i wreszcie ten moment, rozgniotłem kulkę i stało się, na talerzu nastąpiła przemiana. ogórkowa stała się faktem. Przebłysk myśli, jakby była jeszcze kulka ze śmietanką, to by było jak w domu. ale po drugiej łyżce byłem jak w domu, mimo że bez śmietany. ostatnio wszyscy mówią o wolności. Jedni ją szargają, inni nie doceniają, a jeszcze inni mają w nosie. Ratuszova zamanifestowała wolność wyborów niczym nieskrępowaną. to właśnie ogórkowa. Mam bowiem możliwość zjedzenia: a) bulionu z warzywami i mięsem i pozostawienia kulki ogór- kowej lub jej zjedzenia osobno, b) zjedzenia trochę bulionu, trochę ogórkowej po rozbełtaniu kulki lub c) od razu ogórkowej po natychmiastowym i bezwarunko- wym wymieszaniu wszystkiego. Jedna zupa, a tyle wrażeń”16. Kulinarna rewolucja Certyfikat Wielkopolskiego Dziedzictwa Kulinarnego otrzymała w 2013 roku wspomniana już restauracja a nóż widelec. Jej właściciel Michał Kuter jest naj- bardziej utytułowanym i najczęściej przywoływanym szefem kuchni w Poznaniu, który niewątpliwie dla rozwoju i nowej interpretacji kuchni wielkopolskiej zrobił bardzo wiele. Wedle własnej deklaracji na restauracyjnej stronie pisze, że prezen- tuje „innowacyjną wizję kulinarnego dziedzictwa regionu”. został doceniony tytu- łem szefa Roku 2015 wydawnictwa Gault & Millau. „Poznań jest nowoczesnym, stylowym miastem, ale gust kulinarny ma bardzo tradycyjny. Poznaniacy są kon- serwatywni. Jeśli polubią jakąś restaurację, to wracają do niej parę razy w tygodniu. i potrafią tak latami – mówi dalej, ale mimo to uważa, że Poznań może być polską Kopenhagą. nie drugim Krakowem ani stolicą, ale miastem, do którego przyjeż- dża się zjeść porządny polski obiad”17. tak o jego kuchni pisze Maciej nowak: 16 J. Podolski, Powróćmy jak za dawnych lat, blog smaczny turysta, 19 V 2017. 17 B. starecka [rozm. z Michałem Kuterem], Poznań może być polską Kopenhagą, 10 Xii 2016, /www.kuk- buk.com.pl/wiadomosci/wywiad/michal-kuter-poznan-moze-byc-polska-kopenhaga/ MARTA PIOTROWSKA 7. Restauracja „A nóż widelec”, fot. ze zb. restauracji „On ma taki pomysł, żeby polskie smaki sformatować jak potrawy we francuskim bistro. To nie jest kuchnia konceptualna, tak jak w większości modnych restauracji dzisiaj. W gastronomii konceptualnej chodzi o zaskoczenie wrażeniami, odkryw- cze zestawienia. U niego, w tym, co jadłem, najważniejsza jest spójność formy. [...] Ważne jest, że ten format potrawy z bistro to kuchnia w stu procentach bazu- jąca na polskich smakach, ale nieidąca w kierunku chłopskiego jadła. Wszystko jest eleganckie i estetyczne, niewielkie porcje. Nie epatujemy schabowym, który wypada z talerza — tak też lubię jeść, ale Kuter daje poczucie, że to polska potrawa, a jednocześnie jak z Saint-Germain-des-Prćs"". Fascynację w odkrywaniu nowej jakości w kuchni domowej i regionalnej możemy też zaobserwować u Szymona Sławińskiego z restauracji Modra oraz u Krzysztofa Łapawy z restauracji Ośla Ławka. Również i oni nie uszli uwagi Macieja Nowaka: „[w Poznaniu] poznałem kilka nowych ekscytujących adresów, które łączy jedna cecha wspólna: ich właścicielami są młodzi szefowie kuchni, któ- rzy po latach spędzonych przy garach w Londyniszczu czy innym Paryżysku poszli po rozum do głowy i wrócili do kraju. Przywieźli nowoczesne rozumienie gastro- nomii, znajomość zaawansowanych technologii oraz produktów do niedawna w Polsce rzadko używanych. A przede wszystkim świadomość, że gotowanie to zjawisko popkulturowe i podlegające modom w równym stopniu, jak muzyka czy ciuchy. [...] Ich menu są podporządkowane lokalnym produktom, kreatyw- ności młodych szefów - właścicieli”. Podobne znamiona tej kuchni docenia też inna recenzentka: „Tradycyjne wielkopolskie parowce serwuje się w Modrej Kuchni z przymrużeniem oka, w zabawnym odniesieniu do hipsterskiej mody na 18 M. Nowak, Poznań ma się czym chwalić, „Kukbuk” 14 XI 2015, www.kukbuk.com.pl/wiadomosci/- wywiad/maciej-nowak-poznan-sie-czym-chwalic/ 1. M. Nowak, Wzorem Londyniszcza, „Kukbuk” styczeń-luty 2016, s. 21. 250 Poznańskie restauracje 251 amerykański street food. oto przekrojona na pół pyza wypełniona jest mięsną obfitością jak hamburgery kotletem. od nich różni się bogactwem smaków, które znajdziemy na restauracyjnym talerzu. Łopatka, podana z pyzą razową, jest zaska- kująco pikantna, co doskonale sprawdza się w połączeniu ze słodkim sosem śliw- kowym. […] Kaczka w pyzach, wielkopolski klasyk, to potencjalnie wysoki koń, z którego można boleśnie spaść. na pewno jednak żaden poznaniak nie skarżył się, gdy skosztował jej w Modrej Kuchni. zbalansowana modrą kapustą, była tak samo smaczna, jak sycąca. Każda tradycyjna gospodyni powinna udać się na lekcję gotowania do sławińskiego, albo choć skosztować podawanych u niego specjałów, a później spróbować odwzorować je w domu – który mąż nie byłby zachwycony, gdyby dostał w niedzielę taki obiad?”20. zatem to właśnie w tych lokalach dokonuje się rozwój kuchni wielkopolskiej, oblekanie jej w nową, modną szatę. zapewne nie są to restauracje, do których szacowne mieszczaństwo przyjdzie na obiad, ale grupa 30- i 40-latków, którzy uważnie śledzą trendy, już tak. Klientela tych miejsc lokuje się zatem pomię- dzy nowymi mieszczanami a hipsterstwem. Wydaje się, że rewolucja kulinarna w Poznaniu rozkwitła w okolicach 2012 roku podczas festiwalu transatlantyk, kiedy to powstało kino kulinarne. Prezentowanym filmom o  jedzeniu towa- rzyszyły ciekawe kolacje wydawane w hotelu andersia, na których podawano dania przygotowane według tematu przewodniego projekcji. Kolejna edycja festiwalowych kolacji doprowadziła do stworzenia niezwykle aktywnej grupy: Poznańscy Kucharze Razem. „Kolacja na transatlantyku w roku 2013, kiedy to 7 kucharzy, ba, szefów kuchni, skupionych przy Wszystko dla Kucharzy podjęło się wspólnego gotowania. Wśród nich byli m.in. Michał Kuter, Roman Kosmalski, artur skotarczak, a  menadżerem Kina Kulinarnego był Patryk Dziamski. Może się ktoś z  tą teorią nie zgadzać, ale ludzie z  różnych miast mający angielską przeszłość podjęli wyzwanie. Przygotowali wspaniałą kolację, a kultowa już zupa szczawiowa Michała Kutra tam weszła na salony, by dzisiaj być tą, na którą przyjeżdżają ludzie z całej Polski, a nawet kucharze naznaczeni gwiazdkami. Minęły dwa lata i spotkaliśmy się po raz pierwszy w zagrodzie Bamberskiej. skład inny, chociaż z  kucharzami z  tamtej pamiętnej kolacji. Punktem łączącym miał być Poznań, wsparty mocnym londyńskim akcentem w postaci Grzegorza olejarki, który na wszystkie trzy edycje przywozi ze sobą swojego współpracownika. Pojawiły się głosy, że co to za poznańscy kucharze, jak są wśród nich z innych miast. tak, są, ale łączy ich miasto nad Wartą i to właśnie warto docenić”21. W Poznaniu istnieje też wiele stowarzyszeń i akcji często wspieranych przez władze miasta, których celem jest promocja lokalnej kuchni. Jest to m.in. Kulinarny Poznań, inicjatywa mająca na celu stworzenie szlaku kulinarnego oraz platformy promocji i współpracy poznańskich restauracji i kawiarni. Ponadto warto wspo- mnieć o ogólnopolskim Festiwalu Dobrego smaku, którego pomysłodawcą był restaurator i animator kultury Jan Babczyszyn. to popularna impreza odbywa- jąca się w połowie sierpnia, w której biorą udział wystawcy z całego kraju i której 20 E. Cieślik-Uniejewska, www.kukbuk.com.pl/miejsca/recenzje/modra-kuchnia/, 23 Xii 2015. 21 J. Podolski, Razem znaczy moc, blog smaczny turysta, 25 X 2015. Marta Piotrowska 252 towarzyszą liczne konkursy, m.in. na Polską nalewkę Roku, pokazy kulinarne, warsztaty dla dzieci i dorosłych, kolacje degustacyjne, laboratoria smaku etc. od 2015 roku jego organizacją zajmuje się Fundacja ogólnopolskiego Festiwalu Dobrego smaku, która za cel stawia sobie między innymi upowszech- nianie i promocję wiedzy dotyczącej kultury i historii kulinarnej regionów geo- graficznych, dziedzictwa kulinarnego oraz idei włączenia kulinariów, ich histo- rii i  współczesności w  szerszy aspekt rozumienia kultury. Podczas Xi edycji ogólnopolskiego Festiwalu Dobrego smaku po raz kolejny zadano fundamentalne dla niektórych poznaniaków pytanie o to, gdzie w Poznaniu i Wielkopolsce można zjeść najlepszą kaczkę. W 2010 roku podczas pierwszej edycji konkursu „Kaczka po Poznańsku” zwyciężyła restauracja Monidło. Konsekwencje tego sukcesu prze- rosły najśmielsze oczekiwania właścicieli. Rezerwacje „na kaczkę” robione były na tygodnie naprzód, a dziennikarze przygotowywali liczne materiały z szefem kuchni arturem Mellerem w roli głównej. Jak piszą organizatorzy konkursu na swojej stronie internetowej, „trzeba powiedzieć wprost – restauracja, która słynie z dobrej kaczki, zawsze cieszyć się będzie wielkim zainteresowaniem poznania- ków, ale też – a może przede wszystkim – gości odwiedzających nasze miasto. Być w Poznaniu i nie zjeść kaczki? to grzech”. zmiany na poznańskim rynku gastronomicznym są wyraźnie zauważalne. Według najróżniejszych opinii do Poznania, po to aby spróbować naszej trady- cyjnej kuchni, przyjeżdżają goście ze stolicy i innych miast Polski. to wszystko wydarzyło się w ciągu ostatnich dziesięciu lat. Chcąc zarysować rozmach owych przemian, przytoczmy zestawienie najlepszych restauracji Poznania z roku 2001 przygotowane przez Piotra Bikonta i Roberta Makłowicza w przewodniku Listy pieczętowane sosem, czyli gdzie karmią najlepiej w Polsce22. W zestawieniu wymie- nionych jest dziewięć restauracji, w tym Pekin – restauracja chińska [!], i jedyna interesująca nas w kategorii poznańskiego obiadu rodzinnego Hacjenda. trwałość Hacjendy przynosi budującą refleksję o zachowanej ciągłości historycznej i spo- łecznej miasta. Współcześni poznaniacy to często rodziny od pokoleń wychowane w  mieście nad Wartą i  jego okolicach, świadome swoich korzeni, ale również naleciałości niemieckich spowodowanych sąsiedztwem i zaborami czy też tymi przywiezionymi przez prędko zasymilowanych Bambrów. to stanowi o sile ludzi, którzy może nie lubią wielkich i gwałtownych zmian, ale powolną, organiczną pracę przynoszącą wymierne efekty. i tak przewodnik Gault & Millau Polska 2018 (wydany w listopadzie 2017 r.)23 podaje już 38 restauracji na wysokim poziomie, z czego większość świadomie inspiruje się daniami kuchni regionalnej i w menu wpisuje nazwiska rolników i producentów lokalnych składników. 22 P. Bikont, R. Makłowicz, Listy pieczętowane sosem, czyli gdzie karmią najlepiej w Polsce, Kraków 2001. 23 Gault & Millau Polska, Żółty Przewodnik 2018. ARCHITEKTURA Na poprzedniej stronie: Osiedle Władysława Jagiełły na Piątkowie, fot. A. Waśkiewicz 255 Hanna Grzeszczuk-Brendel, Marek nowak Między kamienicą i kwartałem Refleksja na temat rewitalizacji poznańskiej kamienicy Przywilej prowadzenia badań skoncentrowanych wokół wielkiego historycz- nego fenomenu, jakim jest miasto, nie zwalnia bynajmniej od obowiązku opera- cjonalizacji, poprzedzonej przez propozycje konceptualizacyjne. Jest to szczegól- nie ważne, gdy uświadomimy sobie dynamikę współczesnych procesów ewolucji miast, w kontekście z jednej strony depopulacji i starzenia się ich mieszkańców, z drugiej rozlewania się poszczególnych ośrodków i symptomów chaotycznego rozwoju. zjawiska te nie mają charakteru jedynie społecznego, w istocie za ich żywotność odpowiadają liczne elementy: zaniechania infrastrukturalne, procesy rewaloryzacji wpisane w  ewolucję kulturową wraz ze zmianą cywilizacyjnych standardów zamieszkania, aż po procesy ekonomiczne, których intencjonalny czy podmiotowościowy charakter trudno rozpatrywać w  kontekście pojedynczego mieszkańca czy nawet niewielkiej społeczności lokalnej. Relacje kształtujące mia- sto w tym ujęciu mają nieusuwalnie charakter systemowy, co wymaga nowego podejścia i, co mniej oczywiste: transdyscyplinarności. W niniejszym artykule przedmiotem badań jest kamienica. Kamienica rozu- miana jednak w sposób nieco odmienny, niż czynią to architekci, a mianowicie jako swego rodzaju „aktant”1, którego losy pozostają w nierozerwalnym związku z  otoczeniem czy też sąsiedztwem innych kamienic – aktantów. socjolog czę- ściej dostrzeże tu złożone stosunki klasowo-przestrzenne, np. w obrębie kwartału zabudowy, czy też relacje wspólnotowe oparte na bezpośrednich stycznościach (kręgach) sąsiedzkich bądź też relacje zrzeszeniowe, powiązane z  intencjonal- nymi działaniami podyktowanymi realizacją interesów. Historyk sztuki będzie zaś obserwował proces zmiany formy urbanistycznej, stylu architektonicznego, detalu etc. Powyższa perspektywa wydaje się atrakcyjna nie tylko dlatego, że daje poczucie uchwycenia czynników decydujących o ewolucji społecznego fenomenu, jakim jest miasto, a precyzyjniej jego fragmentu, ale również dlatego, że umożliwia dyskusję o transformacji, której symbolem jest często dziś nadużywane pojęcie rewitalizacji i rewitalizowania. Rewitalizacja jest w tym miejscu pojmowana jako silnie normatywnie naznaczony proces nadawania nowego funkcjonalnego sensu 1 aktant to aktor, „który jest czymś, co działa lub jest wykorzystywane przez innych. to [działanie] nie wymaga specjalnej motywacji ludzkich indywidualnych aktorów lub ludzi w ogólności. aktant może być czymkolwiek, co powoduje działanie”, B. Latour, On actor-network theory. A few clarifications plus more than a few complications [w:] Om aktor-netvaerksteroi. Nogle fa afklaringer og mere end nogle fa forviklinger, „Philosophia”, vol. 25, nr 3, et 4, s. 47–64; on-line: http://www.bruno-latour.fr/sites/default/files/P-67%20 aCtoR-nEtWoRK.pdf [dostęp: iX 2017]. Hanna Grzeszczuk-Brendel, Marek nowak 256 starej infrastrukturze poprzemysłowej, powojskowej czy mieszkalnej, bez obcią- żania procesu nadmiernymi kosztami społecznymi związanymi z przesiedlaniem czy erozją społecznych relacji opartych na zaufaniu. Perspektywą przyjętą w niniejszym tekście jest raczej braudelowskie „długie trwa- nie” (franc. longue durée)2 niż bieżąca analiza np. tego, jak wyglądają obszary podda- wane rewitalizacji. „Dzisiaj” jest w tego rodzaju narracji bardzo wyraźną konsekwencją przeszłości, a kamienica zyskuje status fikcyjnego podmiotu, który wytwarza własną dynamikę poprzez związki formy architektoniczno-urbanistycznej z treścią stosunków społecznych (kooperacji, wymiany, konkurencji etc.), w jakie wchodzą zamieszkujące ją osoby i społeczności. nasuwa się oczywiście pytanie: co dalej z XiX-wiecznym mia- stem, które traktujemy jako ważne dziedzictwo i przestrzeń wartą kultywowania. aby na to pytanie odpowiedzieć w konkretnym przestrzennym kontekście, trzeba sięgnąć do źródeł tego fenomenu. Można tu dostrzec wielowymiarowe relacje współzależności w kapitalistycznej „maszynie społecznej”, która jeszcze działa bez zarzutu, by rychło ujawnić swoje słabe strony, co uruchamiało mniej lub bardziej radykalne projekty naprawcze pod koniec XiX i na początku XX wieku. ich kulminacją są próby radykal- nego zerwania – homogeniczne społecznie osiedla sypialnie, kojarzone z nazwiskiem francuskiego architekta i wizjonera Le Corbusiera, które współcześnie zostały uznane za przyczynek do „śmierci miasta”3. Warto zarazem przedstawić przemiany „archety- powej”, przeciętnej kamienicy i jej kontekstu z perspektywy rewitalizacji i transforma- cji, gdyż to właśnie do nich wracają ponowoczesne miasta, poszukując nadziei tam, gdzie do niedawna widziano jedynie problem. Miasto europejskie w XIX wieku Podstawą systemu miasta w XiX wieku była sieć ulic wyznaczających kwartały zabudowy, których podstawową jednostką społeczno-przestrzenną była kamienica na odrębnej parceli4. o roli ulicy decydowała w znacznym stopniu konieczność poprawy funkcjonowania organizmu miejskiego i jego warunków sanitarnych, wymagających nowej technicznej infrastruktury. Miało to tym większe znaczenie, że w XiX wieku na skutek gwałtownych procesów urbanizacyjnych tkanka miejska została znacznie zagęszczona, a  kamienica przeszła ewolucję od wielopokoleniowego domu rodzin- nego z warsztatem lub sklepem do budynku z mieszkaniami czynszowymi. Podział na mieszkania od frontu i te w oficynach określał hierarchię mieszkańców. odbiciem owej stratyfikacji społecznej było zróżnicowanie klatek schodowych: frontowa dla „lep- szych” lokatorów oraz powszechnie stosowane „schody kuchenne” umieszczane w ofi- cynach i przeznaczone dla służby. struktura wielkomiejskiej kamienicy powodowała jednak, że nawet najlepszy standard mieszkań nie chronił skutecznie przed zagroże- niami. Choroby biedoty przenosiła np. służba, w niemczech często pozbawiona nawet miejsca do spania, nierzadko rozwieszająca hamak w kuchni lub pokoju dziecięcym. 2 Pojęcie to zagościło w humanistyce w drugiej połowie lat 50. XX w. zob. F. Braudel, Histoire et Sciences sociales: La longue durée, „annales. Économies, sociétés, Civilisations” 1958, nr 4. 3 Por. J. Jacobs, Śmierć i życie wielkich miast Ameryki, Warszawa 2014. 4 ta część artykułu opiera się na analizach H. Grzeszczuk-Brendel zawartych w pracy: Miasto do mieszkania. zagadnienia reformy mieszkaniowej na przełomie XIX i  XX wieku i  jej wprowadzenie w Poznaniu w pierwszej połowie XX wieku, Poznań 2012. Między kamienicą i kwartałem 257 Fasada kamienicy musiała zarazem pomieścić informacje określające domowe hierarchie oraz jej rangę w przestrzeni miejskiej. W odróżnieniu od wolno stojących budynków tylko jedna, uliczna płaszczyzna kamienicznej elewacji pozwalała snuć opowieść o całym budynku. Poza najbogatszymi i najbiedniejszymi domami, miesz- kańcy przeciętnej miejskiej kamienicy odtwarzali niemal pełny przekrój społeczny reprezentowany przez lokatorów żyjących na poszczególnych kondygnacjach. Parter zajmowała klasa pracująca, na ogół związana z domem. najlepsze piętro (franc. belle étage) mieściło mieszkania najbogatszych lokatorów, co sygnalizowała jego wysokość, okazałość i  liczba ozdób architektonicznych. Uprzywilejowanie mieszkań na pierwszym i drugim piętrze wynikało z tradycji „piano nobile”, choć decydowały również względy praktyczne. Do czasu wprowadzenia windy pomiesz- czenia na pierwszym piętrze nie były narażone na bezpośredni kontakt z ulicą, a  jednocześnie były łatwo dostępne. nieco niższą pozycję miały mieszkania na kolejnej kondygnacji, wciąż jednak należące do ludzi o przyzwoitych dochodach. Wyższe piętra ujawniały postępującą pauperyzację lokatorów  – służba, guwer- nantki, subiekci, artyści, aż do mieszkań na strychu zajmowanych przez najniższe warstwy. ten podział widoczny był nie tylko w fasadach, ale wiązał się też z wiel- kością i okazałością wystroju wnętrz, a także z większą liczbą mieszkań na górnych piętrach i sukcesywnie rosnącą liczbą osób w nich mieszkających. Postępujące rozpoznawanie zagrożeń wynikających z nadmiernego zagęszcze- nia zabudowy XiX-wiecznych parcel stopniowo prowadziło do ewolucji w sferze budownictwa. na szerszą skalę proces poprawy warunków miejskich mieszkań rozpoczął się w  latach 70. XiX wieku i  koncentrował się na przekształceniach w  ramach najbliższego otoczenia. okazją do wprowadzenia nowych rozwią- zań były plany rozszerzenia miast, podejmowane w drugiej połowie XiX wieku. Reformatorzy z przełomu XiX i XX wieku dyskutowali z kolei kwestie wielkości kamienicy, właściwej liczby mieszkań oraz ich powierzchni, co miało związek ze zmieniającymi się standardami życia średniozamożnych mieszczan, wśród których od XViii wieku narastała potrzeba prywatności jednostki i rodziny5. Przekładało się to na potrzebę nie tyle okazałości, co komfortu związanego z poprawą standardów higienicznych mieszkania i otoczenia, kształtujących w  znacznym stopniu nowe poszukiwania estetyczne. Główny nacisk położono na wprowadzenie zieleni, a tym samym powiększenie wolnej powierzchni działki. Wszystko to wynikało z troski o poprawę higieny miejskiej, dla której najważniejszymi składnikami były nasło- necznienie i wentylacja pomieszczeń. służyło temu także poszerzenie ulic o przed- ogródki, które izolowały od ruchu ulicznego mieszkania na niższych kondygnacjach. Dziewiętnastowieczna poznańska kamienica jako fenomen architektoniczny Dziewiętnastowieczny Poznań po rozbiorach Rzeczypospolitej pełnił rolę peryferyjnej stolicy prowincji w  obrębie państwa pruskiego i  był przede wszystkim rozbudowywany jako miasto twierdza strzegące granicy z  Rosją. 5 Już w mieszczańskiej architekturze doby georgiańskiej zapewniano możliwość „zaspokojenia tej odrębno- ści w sposób fizyczny”, tworząc odrębne pokoje, por. W. Rybczyński, Dom. Krótka historia idei, Gdańsk– Warszawa 1996, s. 114. HANNA GRZESZCZUK-BRENDEL, MAREK NOWAK Posen-5t. bazarus Glagautr Stragse i ; ARE. Esrxu m bgż h a" p h 1. Ulica Głogowska na przełomie XIX i XX w., pocztówka ze zb. Biblioteki Uniwersyteckiej (dalej: BU) To spowodowało, że negatywne tendencje rozwojowe XIX-wiecznych miast ujawniły się tutaj ze znaczną siłą. Ciasny pierścień fortyfikacji otaczający miasto uniemożliwiał jego ekspansję przestrzenną, powodując postępujące zagęszczenie zabudowy i przeludnienie mieszkań. Sytuację utrudniały dodatkowo konflikty narodowościowe pomiędzy Polakami i Niemcami. Jako przykład zagęszczają- cej się zabudowy Zofia Ostrowska-Kębłowska* podaje m.in. budynki Gustava Schultza, który „modelował jeden wielki, zajmujący całą posesję budynek, w któ- rym wydrążał konieczną przestrzeń podwórza oraz dodatkowe, przenikające przez wszystkie kondygnacje piony świetlików. Gdy posesja nie była duża, a wła- ścicielowi zależało na urządzeniu choćby niewielkiego ogrodu, komasował całą zabudowę w jeden, pozbawiony podwórza, 4- i 5-traktowy blok z wewnętrzną klatką schodową i świetlikami doprowadzającymi światło do wnętrz w traktach środkowych”. W nieunikniony sposób wywoływało to zagrożenie zdrowotne, nawet dla zamożnych lokatorów, bowiem podwórze studnia i środkowe trakty były niedoświetlone i źle wentylowane. Intensywność zabudowy była potęgowana przez spółdzielnie, które wykupywały większą liczbę działek w prestiżowych lokalizacjach i szybko je 67, Ostrowska-Kębłowska, Architektura i budownictwo w Poznaniu w latach 1790-1880, Warszawa-Poznań 1982, II wyd. Poznań 2009. 7 Tamże, s. 296. Jak twierdzi Manfred Hecker, ogródki miały niewielkie znaczenie higieniczne, a lepsze mieszkania nie musiały mieć do nich bezpośredniego dostępu, Die Berliner Mietskaserne [w:] Die deutsche Stadt im 19. Jahrhundert. Stadtplanung und Baugestaltung im industriellen Zeitalter, red. L. Grote, Miinchen 1974, s. 277-278. 258 MIĘDZY KAMIENICĄ I KWARTAŁEM 2. Przykłady parcelacji w Berlinie, Magdeburgu, Wiedniu i Budapeszcie [w:] J. Stiibben, Der Stadtebau. Handbuch der Architektur, Bd. 4, Hd. 9: Entwerfen, Anlage und Einrichtung der Gebadude, Stuttgart 1890 zabudowywały. Nawet najbardziej luksusowe „piękne domy w pałacowym sty- lu”* przy ul. Kantaka, wybudowane w latach 1872-1873 dla Poznańskiego Banku Budowlanego (Posener Bau-Bank), wykorzystywały maksymalnie powierzch- nię parceli. Architekt Franz Negendank zrezygnował jedynie z tylnych oficyn, na każdym piętrze umieścił zaś po dwa mieszkania od frontu i dwa w głębo- kich oficynach bocznych”. Rangę tych kamienic określały wieloosiowe fasady z zaakcentowaną partią środkową, o neobarokowych detalach, z boniowaniem, pilastrami i kolumnami w wielkim porządku, które na grunt poznański trans- ponowały architekturę wiedeńskich ringów. Dodajmy, że ten sam bank wykupił pod zabudowę ostatnie fragmenty ogrodów na tyłach ul. Św. Marcin, wytyczając w 1873 roku ul. Ludwiki (ob. Taczaka)". Wzniesiono tutaj eleganckie kamienice z fasadami w stylu francuskiego neorenesansu. Ośmio- i dziesięciopokojowe mieszkania frontowe były wyposażone w nowoczesne systemy grzewcze i oświe- tleniowe, w bocznych oficynach znajdowały się mniejsze mieszkania, a na niektó- rych parcelach udało się nawet wytyczyć niewielkie ogródki". W piwnicach i na 87. Ostrowska-Kębłowska, dz. cyt., s. 316. 9 Tamże, s. 323. 19 Tamże, s. 332-334. U Tamże, s. 323. 259 HANNA GRZESZCZUK-BRENDEL, MAREK NOWAK 3. Fasady XIX-wiecznych kamienic przy ul. Ogrodowej w Poznaniu, fot. K. Ślachciak strychach przewidziano małe mieszkania dla ubogich mieszkańców. Rozwiązania takie — jak wiemy — stosowano w wielu domach o luksusowych fasadach”. Ostatnie „nowe” ulice przed likwidacją fortyfikacji wytyczono w Poznaniu w latach 80. 190. XIX wieku, co dodatkowo zagęściło ciasną zabudowę. Były one sto- sunkowo krótkie, dzięki czemu pewne ujednolicenie zabudowy dawało korzystny efekt wydzielonych wnętrz urbanistycznych (vide ul. Kwiatowa, Kopernika, a szczególnie zabudowana po 1890 r. Działyńskich)”. Przeznaczone dla zamoż- nych klientów cztero- i pięciokondygnacyjne kamienice otrzymały urozmaicone, rzeźbiarsko opracowane elewacje z licznymi wykuszami, ryzalitami i balkonami, które zamknęły wysokie dachy ze szczytami i narożnikami zaakcentowanymi przez wieżyczki. Układ mieszkań nawiązywał do typowych w tym czasie rozwią- zań z narożnym pokojem berlińskim między pomieszczeniami frontowymi i ofi- cynami w systemie amfiladowym, które uzupełniał korytarz w środkowym trakcie. Sygnałem nowych, reformatorskich zasad było wprowadzenie przedogródków. W uboższych kwartałach na podziały majątkowe nakładały się różnice naro- dowościowe. W latach 80. XIX wieku 75 proc. mieszkańców najgorszych dzielnic miasta stanowili Polacy, co było w sporej mierze efektem długoletniej polityki pruskich władz, faworyzujących niemieckich mieszkańców i osadników. Sytuację mieszkaniową utrudniały dodatkowo obowiązujące rejony forteczne, uniemoż- liwiające lub znacznie ograniczające remonty i wznoszenie trwałych budyn- ków po obu stronach fortyfikacji. Domy położone w obrębie prawobrzeżnego Poznania (Śródka, Zawady) miały wprawdzie fasady ukształtowane według zasad 12 Tamże, s. 310 (2009). 13 Za: J. Skuratowicz, Architektura Poznania 1890-1918, Poznań 1991, s. 79. 260 MIĘDZY KAMIENICĄ I KWARTAŁEM SRazika Bicie Bia za Beka. SfdzkowogryzwaltykiE 4. P. Mebes, Projekt zabudowy Steglitz II w Berlinie, ok. 1908 [w:] A. Gessner, Das deutsche Mietshaus. Ein Beitrag zur Stadtkultur der Gegenwart, Miinchen 1909 „dobrego budownictwa” z akcentowaniem pierwszego piętra, obramieniami okien, gzymsami itp., ale były wykonane z gorszych materiałów i stanowiły czę- stokroć ozdobną pokrywę dla nędzy rozdrobnionych i zagęszczonych mieszkań pozbawionych podstawowego wyposażenia sanitarnego. Skłoniło to nadburmi- strza Poznania Richarda Wittinga do rozpoczęcia starań o rozbiórkę fortyfikacji, w czasie których umiejętnie odwołał się on do głównych założeń polityki podno- szenia niemczyzny na wschodzie. Jego działania były kontynuowane przez Ernsta Wilmsa, ostatniego pruskiego włodarza stolicy Wielkopolski. Trzeba przy tym pamiętać, że reformatorskie priorytety pruskich władz w zakresie rozwoju miasta ujawniały już projekty radcy miejskiego Heinricha Griidera pochodzące z 1890 roku”. Architekt skłaniał się do pozostawienia znacznych niezabudowanych przestrzeni, na których przewidywał założenie zieleni, oraz przykładał dużą wagę do reprezentacyjnych układów urbanistycz- nych. Zarzuty nierentowności jego pomysłów spowodowały, że w 1903 roku plan rozszerzenia Poznania powierzono Josefowi Stiibbenowi”. Jego opracowanie stało się ramą dla działalności budowlanej prowadzonej przez różnorodne spół- dzielnie mieszkaniowe, wykupujące po kilka parceli i zabudowujące je według nowych, reformatorskich zasad. Prekursorski, nawet w skali Niemiec, był projekt prywatnej dzielnicy Maxa Johowa, ulokowanej po zachodniej stronie ul. Matejki 14 Więcej o planach rozszerzenia Poznania autorstwa H. Griidera pisze H. Grzeszczuk-Brendel, Projekty urbanistyczne Heinricha Griidera z lat 1890-1900, „Kronika Miasta Poznania” 2003 (Raptularz poznański), s. 98-110; taż, Wybrane kompozycje wjazdów do miasta na przykładzie Poznania, „Zeszyty Naukowe PP”, Architektura i Urbanistyka, 2007/9, s. 19-30. 15 Był on także współautorem nowej ordynacji budowlanej, która miała uniemożliwiać spekulację. 261 HANNA GRZESZCZUK-BRENDEL, MAREK NOWAK 5. Zabudowa ul. Kantaka, lata 70. XIX w., ze zb. BU (Neue Gartenstrasse)'*, która powstała w latach 1902-1903. Osiedle zostało rozpla- nowane jako układ szachownicowy podzielony na siedem kwartałów. Wprowadzono tutaj m.in. przedogródki oraz wspólne, zadrzewione podwórza łączące parcele. Koncepcja określała układ wnętrz bloków zabudowy i zarysy kamienic na poszcze- gólnych działkach, co było niespotykanym dotąd rozwiązaniem, którego celem była likwidacja oficyn. Spowodowało to wyeliminowanie mieszkań o najniższym stan- dardzie i prowadziło do narastającej homogenizacji lokatorów, mimo że w tylnych skrzydłach zaplanowano mniejsze mieszkania. W zarysach domów zaznaczono wewnętrzne świetliki zapewniające lepsze doświetlenie i wentylację ulokowa- nych przy nich klatek schodowych, łazienek, ubikacji i pomieszczeń gospodar- czych”. Urozmaicenie charakteru zespołu osiągnięto dzięki powierzeniu projektów poszczególnych kamienic różnym architektom, którzy byli jedynie zobowiązani do respektowania zarysów domów wyznaczonych przez Johowa, w dowolny sposób mogli natomiast kształtować elewacje i formy dachów. Innym przykładem szukania nowych relacji między ulicą, kwartałem i mieszka- niem był zespół dla niższych urzędników przy ul. Skrytej, zbudowany przez Deutsche- Beamten-Wohnungs-Bau-Verein'"*, według projektu Martina Muchy z 1906 roku. Aby 16 Choć autorstwo Johowa i Asmusa jest ogólnie przyjęte, kwestią niejasną pozostaje ich udział w rozplano- waniu kwartału, a także ich życiorysy i działalność poza Poznaniem. 17 Według Polizei-Verordnung z 1905 r. świetliki uznawano za część powierzchni zabudowanej i nie mogły się przy nich znajdować żadne pomieszczenia przeznaczone na dłuższy pobyt ludzi, Archiwum Państwowe w Poznaniu (dalej: APP), Akta miasta Poznania (dalej: AmP), sygn. 4305. 18 Spółdzielnia skupiająca urzędników niemieckich była do I wojny światowej największym inwestorem w Poznaniu. 262 MIĘDZY KAMIENICĄ I KWARTAŁEM 6. Zabudowa ul. Działyńskich, lata 90. XIX w., ze zb. BU uniknąć oficyn i ciemnych podwórzy, zrezygnowano z podziału terenu na pojedyn- cze parcele, wprowadzając do wnętrza kwartału dojazdowe uliczki. Otwierały się na nie pięciokondygnacyjne budynki na planie litery „U”, tworząc zewnętrzne podwórza łączące się w malowniczy układ wspólnych, półprywatnych przestrzeni. W narożni- kach umieszczono klatki schodowe, łazienki i inne pomieszczenia gospodarcze, dzięki czemu w niedużych, na ogół trzy-, czteropokojowych mieszkaniach zniknęły narożne pokoje berlińskie. Idea zewnętrznych podwórzy/dziedzińców wzbogacających linię ulicy została także wprowadzona przy ul. Śniadeckich w domach zaprojektowanych najprawdopodobniej przez Josepha Leimbacha'” w 1914 roku. Kolejne przykłady wprowadzanych w Poznaniu rozwiązań urbanistycznych świadczą o stałym poszukiwaniu optymalnych rozwiązań mających doprowadzić do likwidacji ciemnych podwórek i oficyn. Oznaczało to nowe formy parceli oraz ulic, przede wszystkim przez odejście od monotonii prostych pierzei. Ciekawe rozstrzygnięcie przestrzenne zastosowano w zespołach wolno stojących kamie- nic willowych o dwóch lub trzech kondygnacjach, na ogół z jednym lub dwoma mieszkaniami na każdym piętrze, które w rozkładzie funkcji pomieszczeń i rela- cji z otoczeniem czerpały wzory z willi podmiejskich. Najbardziej komfortowe domy tego rodzaju powstały przy obecnej ul. Mickiewicza”, a także Słowackiego i Roosevelta na Jeżycach, w większości autorstwa spółki Lindner i Roskam”'. Owe 19'Tak uważa J. Skuratowicz. 20 Niewykluczone, że koncepcja zabudowy ul. Mickiewicza pochodzi bezpośrednio od Stiibbena, kierującego w owym czasie Królewską Komisją ds. Rozbudowy. 21 Za: J. Skuratowicz, dz. cyt., s. 54, 158. Autor używa przy prezentacji tego zespołu określenia „willa miej- ska”. Wymienia także architektów Bóhmera i Preula oraz Cz. Leitgebera i Cz. Blachowskiego. 263 HANNA GRZESZCZUK-BRENDEL, MAREK NOWAK Posen W.,Barthotdshof 7. M. Mucha, założenie mieszkaniowe przy ul. Skrytej, 1906 r., ze zb. BU spokojne, obsadzone drzewami ulice zostały wytyczone w początkach XX wieku, a ich szerokość powiększały przedogródki. Istniejące między domami sześciome- trowe prześwity pozwalały na wjazd w głąb posesji i dojście do ogrodu oraz uła- twiały cyrkulację powietrza, nie rozbijając przy tym optycznego wrażenia ciągłości pierzei. Odstępy między domami wpływały na dyspozycję pomieszczeń w ośmio- pokojowych mieszkaniach z wykuszami i balkonem ciągnącym się wzdłuż fasady. Klatki schodowe znajdowały się z boku budynku, tu również lokowano pomieszcze- nia, które nie wymagały pełnego doświetlenia, jak sypialnie. Nowe układy przestrzenne w zespołach reformatorskich spowodowały odejście od różnorodności społecznej charakterystycznej dla XIX-wiecznych kamienic, co w największym stopniu wynikało z podniesienia i zrównania standardów higienicz- nych w mieszkaniach. Niemniej postępująca homogenizacja pojedynczych kamie- nic nie oznaczała izolacji przestrzennej w ramach ulicy i dzielnicy, nadal bowiem akceptowano sąsiedztwo lokatorów o znacznej różnicy dochodów. Wielu refor- matorów postulowało, aby w celu kształtowania odpowiedniego oblicza miasta główne ulice zabudować większymi domami dla bogatych mieszkańców, a we wnętrzach kwartałów lub przy bocznych ulicach ulokować mieszkania dla mniej zamożnych obywateli. Realizację tegoż postulatu miała zapewnić koncepcja tzw. zabudowy mieszanej. W Poznaniu jej przykładem są różnorodne budynki mię- dzy ulicami Roosevelta, Dąbrowskiego, Poznańską i Mickiewicza, zbudowane przez DBWBV w latach 1904-1905 według projektu spółki Bóhmer $ Preul”. W obrzeżnych, bogato zdobionych kamienicach z wewnętrznym świetlikiem znaj- dowały się mieszkania o wyższym standardzie. Równolegle do nich zbudowano 22 Zespół ten omawia szczegółowo M. Podgórna, Secesyjne domy przy ulicy Roosevelta, Poznań 2009, a także J. Skuratowicz, Secesja w Poznaniu, Poznań 2008. 264 Między kamienicą i kwartałem 265 bowiem kilka skromniejszych domów odgrodzonych wąską wewnętrzną uliczką. Wnętrze kwartału również zostało podzielone uliczkami, przy których wzniesiono jednorodzinne, często bliźniacze domy dla urzędników niższej rangi. W planach rozszerzenia Poznania zadbano o stopniowe przechodzenie od luksusowych kamienic i willi do budynków coraz skromniejszych, odsuwanych na peryferie, choć nawet tutaj starano się poprawiać higieniczny standard. na przykład w domach robotniczych przy ul. Czajczej, zbudowanych w 1913 roku na zlecenie spółdzielni Gemeinnützige Baugenossenschaft, spółka Böhmer & Preul zaprojektowała wspólne łazienki na strychu lub w  piwnicy23, a  także zadbała o przedogródki i ograniczenie zabudowy podwórza. Uwagi reformatorów świad- czą o tym, że postępujące spłaszczenie struktury społecznej w nowych zespołach było traktowane jako zagrożenie dla różnorodności miasta, która jednak miała się przejawiać nie tyle w ramach jednej kamienicy, ile raczej w ich sąsiedztwie, w obrę- bie kwartałów i w płynnej gradacji bogactwa. takie przekształcenia kontekstu urba- nistycznego świadczą też o zmianach w sposobie funkcjonowania rynku miesz- kaniowego, podległego coraz większym regulacjom prawnym. interwencjonizm państwowo-samorządowy mający na celu ograniczenie spekulacji i  poprawę warunków zdrowotnych wyłonił także nowy typ inwestora w postaci spółdzielni, które dążyły nie tylko do rentowności nieruchomości, ale też realizowały różnego rodzaju zadania społeczne, związane z poprawą jakości mieszkania i przestrzeni miejskiej. Podstawowa różnica między kamienicami klasy średniej a domami robotni- czymi polegała na ich lokalizacji, wielkości oraz poziomie wyposażenia miesz- kań, natomiast zbliżone były standardy otoczenia. W zamożnych kamienicach zielone podwórka były półprywatnymi przestrzeniami reprezentacyjnymi, pod- czas gdy w zespołach robotniczych traktowano je w sposób użytkowy, zakładając m.in. ogródki i place zabaw. Działalność spółdzielni mieszkaniowych i budowa osiedli komunalnych uświadamiały, że skuteczna realizacja postulatów refor- matorskich wymaga przekroczenia skali parceli i pojedynczej kamienicy, czyli pojawienia się nowego inwestora działającego w  obrębie kwartału zabudowy, dopiero to bowiem umożliwiało jego przekształcenie i optymalizację planu każ- dego mieszkania. Wypełnione zielenią wnętrze bloku zabudowy pozwalało na zmianę dyspozycji pomieszczeń, przede wszystkim odejście od „konieczności” lokowania pokoi reprezentacyjnych od ulicy. takim zmianom sprzyjało też bar- dziej swobodne kształtowanie ulic mieszkalnych: rezygnacja z ciągłej i prostej pierzei, wprowadzanie przedogródków, zewnętrznych dziedzińców, cofnięcie osi lub odstępy między domami, co z kolei potęgowało też efekt kameralności. zdecydowanie najważniejsze w  działaniach reformatorskich było takie prze- kształcenie kamienicy, które zapewniało kontakt z zielenią i wentylację miesz- kań oraz bloków zabudowy. zatem na przełomie XiX i XX wieku główna dyskusja o właściwych warun- kach mieszkania w mieście w nieunikniony sposób toczyła się wokół kamienicy i jej kontekstu przestrzennego – począwszy od sposobu zabudowy ulicy, kształtu i  formy wypełnienia parceli, aż do struktury budynku. Kamienica, traktowana 23 aPP, amP, sygn. 4563. Hanna Grzeszczuk-Brendel, Marek nowak 266 ciągle jako podstawowa jednostka strukturalna miasta, była rozpatrywana w szer- szym kontekście – nie pojedynczej działki budowlanej, ale kwartału zabudowy. ten status funkcjonalny i  przestrzenny został przeniesiony na kolejne epoki historyczne, których oddziaływanie na formę wytworzoną w  drugiej połowie XiX wieku było dość ograniczone. Pociągało to za sobą rosnące niedopasowanie do standardów, które definiowały kolejne pokolenia jej użytkowników. Dziewiętnastowieczna kamienica w Poznaniu jako fenomen społeczny analizując społeczny sens kamienicy (jako historycznego zjawiska i właści- wych dla niej powiązań), warto posłużyć się XiX-wieczną ikonografią, w tym np. rysunkami z  Le diable á Paris (1845)24 bądź „Le Magasin pittoresque” (1847)25. są one dla nas interesujące przynajmniej z  dwóch powodów. Dają bowiem wyobrażenie o mieście jako przestrzeni awansu społecznego, ilustrują mieszczańskość jako kulturę dystynkcji typu klasowego oraz odzwierciedlają jej ambiwalencję w  ujawnianiu motywów hedonistycznego życia miejskiego. Kluczowe aspekty kultury mieszczańskiej, czy też etosu mieszczańskiego, opisała Maria ossowska26, odwołując się do źródeł anglosaskich i północnoamerykań- skich. Paradoksalnie ideał mieszczanina w perspektywie ossowskiej związany jest z utylitarną etyką i statusem pracy. Łącznikiem pomiędzy pracą a statusem społecznym było inwestowanie w oparciu o komercyjny kredyt27, który pełni tu złożone role identyfikatora i podstawy budowania wiarygodności w kolej- nych relacjach rynkowych. Jego status jest zatem znacząco inny od funkcji, jaką odgrywał w społeczeństwie stanowym, co jest istotnym elementem odróżnia- jącym społeczny sens kapitalistycznej kamienicy od jej wcześniejszych form. specyficznie pojmowany utylitaryzm jej rozwiązań przestrzennych (bo nie cho- dzi tu tylko o użyteczność samą w sobie) może być zarówno ukłonem w kie- runku funkcji, jak i prezentowaniem wiarygodności właściciela, jako podmiotu ekonomicznego osadzonego w sieci stosunków rynkowych. Uniwersalizujący obraz mieszczaństwa z  opisów Marii ossowskiej ma jednak pewne słabości, zwłaszcza gdy odniesiemy go do uwarunkowań miasta środkowoeuropejskiego, 24 Le diable à Paris. Paris et les Parisiens. Mœurs et coutumes, caractères et portraits des habitants de Paris, tab- leau complet de leur vie privée, publique, politique, artistique, littéraire, industrielle, red. P.-J. Hetzel, Paris 1845. 25 za: M. Perrot, Sposoby zamieszkiwania [w:] Historia życia prywatnego, t. 4, Od rewolucji francuskiej do I wojny światowej, red. taż, Wrocław–Warszawa–Kraków 1999, s. 312. 26 M. ossowska, Moralność mieszczańska, Wrocław 1956. 27 np. dla opisywanego przez M. ossowską B. Franklina, któremu „niektórzy teoretycy przypisywali […] wskazanie na człowieka godnego kredytu jako na ideał”. Podobnie gdy idzie o „dobre czyny” i pro- blem cnotliwego życia, dominuje tu perspektywa utylitarna, a nie odniesienia do jakiejś sankcji etycznej, że „złe czyny szkodzą nie dlatego, że są zabronione, lecz są zabronione dlatego, że szkodzą […], i że zatem jest w interesie każdego, kto chce być szczęśliwy także i na tym świecie, być cnotliwym. Cnota się opłaca (honesty is the best policy) – musiał to mocno podkreślić ktoś, kto był tak jak Franklin zawsze i przede wszystkim pedagogiem pragnącym ludzi do cnoty zachęcić”, cyt. za: Klasyczny model moralności miesz- czańskiej. Beniamin Franklin, s. 507–508, http://pracownik.kul.pl/files/43215/public/kultury/-ossowska_ franklin.pdf [dostęp: iX 2017]. Franklin z publikacji M. ossowskiej jest cnotliwy, bo mu się to opłaca, a efekt stabilności relacji społecznych uzyskiwany jest siłą multiplikacji postawy zorientowanej użyteczno- ściowo i ekonomicznie zracjonalizowanej. Rozpowszechnienie podobnych postaw pozostawia konsekwen- cje w sferze materialnych wytworów mieszczaństwa. MIĘDZY KAMIENICĄ I KWARTAŁEM S4Q ABER (| 8. Zabudowa ul. Mickiewicza z pocz. XX w., fot. K. Ślachciak gdzie rozwój mieszczaństwa naznaczony był nie tyle społecznym sukcesem, co etniczną „obcością”?*, a istotne znaczenie przypisywano kwestiom tożsamościo- wym (w ramach procesu odzyskiwania politycznej podmiotowości narodów na przełomie XIX i XX w.). Obraz konfliktu etnicznego, w przypadku Poznania najbardziej widoczny w relacjach pomiędzy Polakami i Niemcami, towarzy- szył tutaj zjawisku deklasacji szlachty, dotychczas pełniącej role etnicznej elity. Co ważne, jej stosunek do kultury miasta długo pozostawał złożony?” i pod- porządkowany hegemonicznej pozycji, związanej z dziedziczonym posiada- niem ziemi”. W konsekwencji ukształtowania się nowych reguł rynkowych, co w naszej części Europy nastąpiło z pewnym opóźnieniem, szlachta przekształ- cała się w zbiorowość społeczną (warstwę) pracującej inteligencji, pozostając jednak osobnym fenomenem, w pewnym zakresie antyrynkowym i antymiesz- czańskim”'. 28 Por. J. Chałasiński, Społeczna genealogia inteligencji polskiej, Warszawa 1946. 2 Czemu czasami genetycznie przypisuje się intensywność zjawisk suburbanizacji w polskich warunkach. Elementem podobnego wnioskowania są bądź to nawiązania do sarmatyzmu jako ideologii stanowej, bądź szlacheckiego dworku jako archetypu idealnego miejsca zamieszkania. %0 Szlachty posiadającej wysoki status społeczny, ale również identyfikowalny antymiejski etos — mimo „melioratywnej” roli kapitalizmu. 31 Warto dodać, że sam proces niepozbawiony był specyficznych napięć, o których krytycznie pisze J. Chałasiński: „W Polsce w rezultacie cywilizacyjnego zacofania kraju wysoka kultura intelektualna służyła inteligencji nie do wysunięcia się na czoło nowych warstw społecznych w charakterze ich elity intelektual- nej, lecz głównie do utrzymania łączności z arystokracją rodowo-majątkową) dz. cyt., s. 45. Poznań w tym zakresie w większym stopniu pasuje do uwarunkowań zachodnioeuropejskich. 267 Hanna Grzeszczuk-Brendel, Marek nowak 268 ta ostatnia uwaga ma pewne znaczenie, gdy analizujemy uwarunkowania Poznania z właściwą miastu silną obecnością kulturową i polityczną niemców oraz bardzo znaczącą rolą diaspory żydowskiej, która, podobnie jak ci pierwsi, niemal cał- kowicie zniknęła z miejskiego krajobrazu po odzyskaniu niepodległości przez Polskę w 1918 roku. Można w związku z tym pisać o dwóch genezach poznańskiej kamie- nicy: tej związanej z drugą połową XiX i przełomem XiX i XX wieku (naznaczonej pracami niemieckich architektów i urzędników) oraz kolejnej – związanej z radykalną zmianą etniczną lat 20. XX wieku, która również miała charakter kapitalistyczny, choć kulturowo wykazywała pewną odrębność. W tym drugim przypadku można mówić o „wpasowaniu się” nowej treści społecznej w zastane uwarunkowania i relacje spo- łeczne, których obrazem materialnym był/jest odziedziczony kształt miasta32. tutaj zresztą można mówić o „podjęciu” przez kamienicę roli aktanta w zaproponowanym rozumieniu. W czasie ii wojny światowej kamienica, a precyzyjniej – jej posiadanie (ew. zamieszkanie w niej) będące przed 1939 rokiem świadectwem miejsca mieszcza- nina w kapitalistycznym podziale pracy, stała się wskaźnikiem dominującej pozycji niemieckich okupantów, przejmujących własność i warsztaty pracy poznaniaków. Po 1948 roku ta sama kamienica nie podlega już rynkowym mechanizmom warto- ściowania i budowania wizerunku właściciela, lecz decyzji administracyjnej33. W ten sposób realny socjalizm podważył po raz kolejny sens kamienicy w jej pierwotnym rozumieniu, nie zmieniając, rzecz jasna, jej formy. nałożył jednocześnie, językiem Jadwigi staniszkis34, na stary sens nowy sens – „pozoru zontologizowanego”, a zatem takiego, który pozostając pozorem, wywołuje kolejne realne konsekwencje35. Od pozoru do „życia po życiu” kamienicy i od lokatorskiego najemcy do mieszczanina sytuację zmienia (przynajmniej na poziomie analitycznym) dopiero restytucja kapitalistycznych reguł gry po 1989 roku. Kluczowe jest jednak pytanie, jak rozumieć proces wtórnego urynkowienia w kontekście kamienicy i jej formy społecznej oraz przekształcenia w zakresie „symbolicznej poznańskiej kamienicy”. Pojawia się pytanie, z jakimi zjawiskami mamy do czynienia, gdy podlega ona działalności tzw. czyścicieli kamienic, jest punktowo rewaloryzowana i odrestaurowywana, zmieniając jednocze- śnie swój społeczny profil. Można powiedzieć, że XiX-wieczna kamienica, niedofinan- sowana i nieremontowana, źle się zestarzała, tracąc z czasem to, co było jej atutem – obietnicę miejskiego stylu życia i „pozytywnego” wyróżniania się. okres wprowadzania kapitalizmu w Polsce, restytuując podziały klasowe, nie pomógł starym centrom miast, w których doszło do odpływu bardziej zamożnych mieszkańców. Wybierali już nie tylko osiedla sypialnie, inspirowane myśleniem funkcjonalistycznym w architekturze, 32 o czym także s.P. Kubiak, Modernizm zapoznany. Architektura Poznania 1919–1939, Warszawa 2014. 33 Biorącej pod uwagę jedynie utylitarny sens „dachu nad głową”. 34 Por. J. staniszkis, Ontologia socjalizmu, Warszawa 2006. 35 Uogólniając, podmienił „wizerunek – pozór” budowany przez właściciela na pozór podmiotu ekono- micznego, tym razem zarządzanego przez podmiot publiczny. Dodajmy, że u J. staniszkis pozór ten wyni- kał z substytuowania reguł kapitalistycznych poprzez system czynszów pobieranych przez administrację, która przejęła funkcje kapitalistycznego właściciela (nie była jednak w stanie wytworzyć mechanizmów waloryzacji, gwarantujących odtwarzanie wartości użytkowych). MIĘDZY KAMIENICĄ I KWARTAŁEM 9. Bóhmer £ Preul, wnętrze bloku zabudowy przy ul. Czajczej, fot. K. Ślachciak ale bardziej zdekoncentrowaną „konserwatywną? zabudowę na pograniczu miasta lub zgoła w ościennych gminach”. Na przełomie XX i XXI wieku dało się obserwować kolejne zjawisko: gentryfikacji kamienicy pod wpływem mechanizmów rynkowych, której symptomem stało się stopniowe wypieranie mieszkających w niej osób o słab- szym potencjale ekonomicznym. W starych centrach miast pozostali mieszkańcy sen- tymentalnie związani z miejscem zamieszkania bądź tacy, których socjolodzy opisują przy pomocy pojęcia „negatywne uprzywilejowanie'. W odróżnieniu od sąsiadów ich potencjał ekonomiczny i społeczny nie pozwolił im porzucić podupadających prze- strzeni, a poziom życia w dużej mierze zależał od malejących transferów socjalnych. Dodatkowo w następstwie naturalnej sztafety pokoleń w starych kamienicach zaczęli dominować starsi mieszkańcy. Pojawili się również nowi aktorzy ożywiający pustoszejące wnętrza kamienic: sektor usług korzystający z centralności usytuowania i „dobrego adresu” (kance- larie prawnicze, firmy konsultingowe, gabinety lekarskie etc.), rzesza studentów, których status ekonomiczny definiowany był w sposób nie do końca rynkowy, a raczej poprzez skromne transfery ze strony rodziców i państwa. Kamienica, której rodowód jest par exellence kapitalistyczny, po restytucji reguł kapitalistycz- nych, co wypada traktować jak paradoks, pozostała w istotnej mierze przestrze- nią, o której statusie ekonomicznym decyduje bądź lokalizacja, bądź mechanizm pokoleniowej i socjalnej redystrybucji. Skutkiem ubocznym procesu, który można eufemistycznie nazwać „socjalnym rozgęszczaniem” późnonowoczesnego miasta, stało się narastanie zjawiska pustostanów, gdzie pozostawienie pustym nabytego lub odziedziczonego mieszkania stało się racjonalną strategią „na przeczekanie” 36 Zob. m.in. K. Nawratek, Miasto jako idea polityczna, Kraków 2008; tenże, Dziury w całym. Wstęp do miejskich rewolucji, Warszawa 2012. 269 Hanna Grzeszczuk-Brendel, Marek nowak 270 z nadzieją, że ostatnia osiągalna renta (z racji centralnego usytuowania) ponownie stanie się udziałem kapitalistycznego właściciela. W kontekście tej samej pragmatyki „socjalnego” użytkowania kapitalistycznej formy, wraz ze słabnącym potencjałem ekonomicznym mieszkańców, w miejsce lokalnych usług za witrynami parterowych lokali pojawia się oferta o  bardziej ogólnomiejskim charakterze, a drobną burżuazję wypierają zabite na głucho drzwi i  zamalowane okna lub sieci handlowe oferujące dużo, a  nade wszystko tanio. szansę na rewaloryzację limituje w mniejszym stopniu interes właściciela, a bar- dziej publiczne środki bądź wspomniana już radykalna wymiana mieszkańców, której ceną jest zerwanie kulturowej i społecznej ciągłości. tytułowa kamienica, osiągająca już wiek podeszły: stu kilkudziesięciu lat, albo balansuje na granicy używalności (opleciona siatkami chroniącymi przed odpadającymi fragmentami elewacji), albo podlega procesom (czasami brutalnego) „społecznego czyszczenia”, ciągnąc za sobą poczucie krzywdy ofiar tegoż procederu. Podsumowując koleje losu kamienicy na przykładzie Poznania: uwarunkowa- nia dewaloryzacji i przesłanki słabości wydają się nieubłagane. Jest tak szczególnie, gdy wspomniane obszary obejmują poza wartościami czysto użytkowymi (które można utożsamić niemal wyłącznie z potencjałem rynkowym zamieszkania) rów- nież zasób wartości kulturowych, symbolicznych i wspólnotowych, wynikających z nawarstwiania się historii, co sprawia, że ingerowanie w nie, poza szansą wyko- rzystania tego, co jest, w tym również istniejących już przyzwyczajeń, obwarowane jest (w  pełni uzasadnionymi) ograniczeniami administracyjnymi i  interesami konkretnych mieszkańców, które trzeba brać pod uwagę37. Podsumowanie Proces „naturalnej dewaloryzacji” kamienicy, niezależnie od logiki inwesto- wania, wpisany został w szersze tendencje, które mogą działać zarówno na nieko- rzyść tego, co zastane (wyraźnie dało się to zaobserwować w okresie powstawania wielkich blokowisk – sypialni), jak i przyczynia się do rewaloryzacji w zmienionych warunkach. Upadek wielkiego przemysłu (dostrzegalny już od lat 60., a w warun- kach Europy Środkowej od lat 80. XX w.), zmniejszanie liczby mieszkańców, spa- dek dochodu samorządów, rosnące koszty transportu publicznego i prywatnego, uzasadniły powrót do wizji miasta zwartego, z tradycyjną koncepcją zamieszkania. takie miasto poza miejscem pracy i zabawy oferuje poczucie przynależności oraz różne formy spędzania czasu wolnego, raczej „w” niż „poza” miastem. Proponuje też dostęp do edukacji, kultury, świadczeń socjalnych i unikatowych usług wycho- dzących naprzeciw coraz bardziej wyspecjalizowanym oczekiwaniom. Kluczem do zrozumienia wskazanej tendencji (czy może szansy) wydaje się pojęcie rewitalizacji jako procesu, który wypada pojmować dualnie: jako (1) kon- sekwencję logiki inwestowania i „życia produktu”, zakładającego fazę schyłkową, po której powinna nastąpić kolejna inwestycja, oraz (2) potrzebę zmiany myślenia na temat przestrzeni – wspólnoty miejskiej w kategoriach dostrzeżenia w tym, co 37 znacznie efektywniejsze wydaje się więc inwestowanie w przestrzeniach jeszcze niezurbanizowanych. to jest druga strona tego samego „miejskiego” medalu, ilustrująca nowe zjawisko suburbanizacji i tzw. rozpływania się miasta (ang. urban sprawl). Między kamienicą i kwartałem 271 istniejące, potencjału innowacyjnego i nowych szans, a także tzw. rozwoju zrów- noważonego i  działania wynikającego wprost z  tego myślenia. Kamienica ma szansę odrodzić się nie poprzez inną formę (w takim przypadku bardziej paso- wałoby pojęcie gentryfikacji), ale w formie „starego” podmiotu kapitalistycznego, w  nowych już, „postnowoczesnych” warunkach. sugeruje to, że we współcze- snych procesach rewitalizacyjnych mamy do czynienia z wysiłkiem odtwarzania fenomenu społeczno-materialnego, dobrze znanego z historii, a jest to możliwe za pośrednictwem specyficznych regulacji legislacyjnych i stworzenia szczegól- nych narzędzi administracyjnych (może je stanowić fakultatywnie wprowadzona Ustawa rewitalizacyjna: Dz.U. 2015 poz. 1777 wraz z powstającym oprzyrządo- waniem prawnym), które umożliwiają inwestycje władzy publicznej w przestrzeń prywatną i wprowadzenie socjalnych form działalności gospodarczej jako narzę- dzi przywracania do życia potencjału ekonomicznego mieszkańców. Koncepcyjna strona rewitalizacji dokonuje więc analizy status quo ante, która bierze pod uwagę szerszy kontekst systemowy miasta (to z tej perspektywy staje się jasne, dlaczego w ogóle warto rewitalizować) i wskazuje w pełni rynkowe narzędzia podtrzymywania procesu w oparciu o system samofinansowania (inwestycji prywat- nych) oraz finansowania za pośrednictwem zewnętrznych środków inwestycyjnych (np. kredytów bankowych). Działania rewitalizacyjne powinny (zakładając, że rze- czywiście podejmujemy wysiłek rewitalizacji) uwzględniać pogłębioną analizę urba- nistyczną obszaru, który podlega naprawie, by mieć świadomość, z jakim „aktantem” mamy do czynienia i jakie zasoby społeczne chcemy ożywić, zakładając, że nawiązu- jemy do istniejącego w przeszłości potencjału urbanistycznego, tak by w procesie inwe- stycyjnym usuwać słabości historycznej infrastruktury (np. nadmierne zagęszczenie, brak zieleni etc.) i podkreślać jej wartości. Co jednak równie ważne – winny one zara- zem rekonstruować (ożywiać) relacje społeczne oparte na tradycji, tak aby zwiększyć prawdopodobieństwo odzyskania rynkowego kapitału, jaki niesie za sobą koncepcja XiX-wiecznej kamienicy. Przy czym istotne jest, że ma ona genetycznie hetero- geniczny klasowo (ale również etnicznie) charakter oparty na wielowymiarowej współzależności. na koniec warto zwrócić uwagę na pojęcie zrównoważonego rozwoju38, które – poza innymi znaczeniami – implikuje uruchomienie myślenia na temat nieuszczuplania zasobów i wartości w perspektywie pokoleniowej bądź dążenia do balansu w zakresie eksploatacji dóbr środowiskowych. to tutaj zakorzeniona jest idea rewitalizacji jako działania, które różni się zarówno od uspołecznienia (a zatem odrynkowienia wartości przestrzenno-społecznych), jak i od gentryfika- cji (etymologicznie: „uszlachcania”, czy jej dowartościowania poprzez inwestycje), a zatem formy działania ekonomicznego obliczonego na indywidualnie pojmo- wany zysk. Rewitalizacja „ożywia” relacje, które w procesie historycznym uległy odrynkowieniu, nie destruując historycznie dziedziczonej roli aktanta, czyni to, by podtrzymać wartości, jakie niesie za sobą miasto, jako twór przednowoczesny – w zmienionych ponowoczesnych już warunkach. 38 Por. treść tzw. Karty Lipskiej. Dokument przyjęty z okazji nieformalnego spotkania ministrów w spra- wie rozwoju miast i spójności terytorialnej w Lipsku w 2007 r., http://www.silesia.org.pl/upload/Karta%20 Lipska.pdf [dostęp: Vi 2016]. 272 Grzegorz Piątek Przelotny romans z kamienicą Czy architektura Poznania jest mieszczańska? W  procesie „odbudowy zamku Królewskiego w  Poznaniu” jego przezna- czenie pozostawało niezmiennie drugorzędne wobec formy i  symboliki. nic dziwnego, że jest on mało użyteczny jako budynek, za to okazuje się niezwykle przydatny w ideologicznych sporach. służy przede wszystkim za symbol konser- watyzmu – cechy, którą poznanianki i poznaniacy chętnie sobie przypisują, jedni jako zaletę, inni jako wadę. Ci drudzy zobaczą w tym gmachu spóźnioną salwę w dawno nieaktualnej walce o polskość krajobrazu miasta1, czy wyraz kulturo- wego pesymizmu, a w ściślej architektonicznych kategoriach – zakłamania, które każe kamuflować wzniesiony współczesnymi technikami budynek za pomocą pseudohistorycznego kostiumu (tak jakby cały XX wiek w architekturze się nie wydarzył)2. Wystarczy jednak stanąć w alejach Marcinkowskiego i obrócić głowę w drugą stronę, by zamiast szczerzącej się fałszywymi krenelażami wieży zobaczyć nowe skrzydło Biblioteki Raczyńskich. Choć jego projekt, dzieło pracowni JEMs, został importowany z Warszawy, ucieleśnia zupełnie inne wartości przypisywane sobie przez poznanianki i poznaniaków. Minimalistyczny budynek utrzymany jest w uniwersalnej, ponadnarodowej estetyce i mógłby być przedmiotem obywatel- skiej dumy w dowolnym kraju zachodniej Europy, z którą związek Poznań tak lubi podkreślać. Biblioteka jest przy tym budynkiem społecznie użytecznym, do którego ludzie ciągną, by wykonywać mrówczą pracę. Konkursy architektoniczne na gmachy po dwóch stronach alej rozpisano i rozstrzygnięto w 2003 roku. obie inwestycje ruszyły bez mała w tym samym miesiącu – w  grudniu roku 20103. Widok budynków zrealizowanych przez publicznego inwestora równocześnie i w bliskim sąsiedztwie, a jednak skrajnie odmiennych, dowodzi, jak ryzykowne jest ekstrapolowanie cech pojedynczych, wyjątkowych obiektów na całe miasto, zwłaszcza w czasach wielkiego wymieszania 1 zob. m.in. wypowiedź autora projektu architekta Witolda Milewskiego w: W. Milewski, z. skupniewicz, L. sternal, Za mało kresek, rozm. G. Piątek, „architektura-murator” 2006, nr 112, s. 78; Dlaczego warto? na stronie Komitetu odbudowy zamku Królewskiego w Poznaniu w Likwidacji, http://www.zamek-kro- lewski.poznan.pl [dostęp: 28 Viii 2017]. 2 t. Ratajczak, Nowy zamek w  Poznaniu – negatywny przykład adaptacji średniowiecznej architektury [w:] Zamki w ruinie – zasady postępowania konserwatorskiego, red. B. szmygin, P. Molski, Warszawa– Lublin 2012, 219–231. 3 Daty za: W. spaleniak, Rozbudowa Biblioteki Raczyńskich. Realizacja projektu, „Winieta” 2013 nr 2, s. 2; zakładka Etapy realizacji projektu odbudowy Zamku Królewskiego, http://www.zamek-krolewski.poznan.pl [dostęp: 25 Viii 2017]; Zamek Królewski w  Poznaniu. Historia i  restytucja, red. a. Kaszubkiewicz, J.t. Łożyński, P. Mielewczyk, Poznań 2014. Przelotny romans z kamienicą 273 i swobodnego przepływu wzorców. W dodatku, jak sugerowałem już wyżej, oba projekty można dopasować do dwóch wykluczających się wzajemnie stereotypów na temat Poznania. Jeśli poznański znaczy konserwatywny i polonocentryczny, to poznański jest zamek, a jeśli poznański znaczy racjonalny, rzeczowy, otwarty, pro- europejski, to za ultrapoznańskie wypada uznać nowe skrzydło biblioteki. Podobny kłopot sprawia pojęcie mieszczańskości – jest ono tak pojemne, że można pod nie podstawić wiele, nawet wykluczających się wzajemnie treści. Dlatego przed pod- jęciem próby odpowiedzi na tytułowe pytanie należałoby się zgodzić – choćby na użytek tego wywodu – co do definicji poznańskości i mieszczańskości. Definicja mieszczańskości Kierując się mądrością redaktora „Wiadomości Literackich”, Mieczysława Grydzewskiego („Gdy znajduję w rękopisie słowa »Litwo, ojczyzno moja«, sięgam do słowackiego i sprawdzam”), w poszukiwaniu definicji zaglądam do słownika Witolda Doroszewskiego i  dowiaduję się, że mieszczański to „właściwy miesz- czaństwu, jego sposobowi życia, zachowania się, odczuwaniu, jego etyce, kultu- rze, poglądowi na świat (zwykle w sensie ujemnym)”, ale i „ograniczony, ciasny, poziomy, pospolity, małostkowy”. i w tę stronę często zmierzają dyskusje o poznań- skiej architekturze. intencję taką można było wyczuć choćby w słowach warszaw- skiego architekta Grzegorza stiasnego, który pisząc o starym Browarze na łamach ogólnopolskiego miesięcznika „architektura-murator”, zarzucił projektantom ze studia aDs, że o ile „wnosili do architektury miasta w swych poprzednich reali- zacjach (lotnisko, pawilony na targach Poznańskich) powiew europejskiej nowo- czesności”, to tym razem, stosując znajome, historyzujące formy, prawdopodobnie „ulegli atmosferze swojego miejsca zamieszkania”4, czyli mieszczańskiemu kon- serwatyzmowi. aby jak najlepiej sprecyzować pojęcie mieszczańskości, wolałbym jednak odrzeć je z wtórnie narosłych skojarzeń. zanim stało się ono inwektywą, odnosiło się do konkretnej formacji społeczno-ekonomicznej. „Mieszczański” to w słowniku Doroszewskiego przede wszystkim „dotyczący mieszczanina, miesz- czaństwa; należący do mieszczanina; […] wytwarzany przez mieszczaństwo [podkr. G.P.]”. architektura mieszczańska byłaby więc architekturą powstającą na potrzeby, na zamówienie, a czasami wręcz rękami mieszczan, i takiej definicji, oczyszczonej z apriorycznej oceny, zamierzam się trzymać. Kim zatem są we współczesnym Poznaniu mieszczanie? stan mieszczański wszedł na scenę historii w epoce średniowiecznej i wczesnonowożytnej, natomiast później pojęcie to odnosiło się do „swoistej formacji kulturowej związanej ekono- micznie z handlem i kapitalizmem”5, wyznającej wartości takie jak: „własność jako wyznacznik statusu, talent i praca jako warunki osobistego sukcesu […], solidność w interesach, komfort w życiu codziennym”6. Praca na własny rachunek i własność (zdobywana bądź dziedziczona) odróżniały tę grupę od pracowników najemnych czy robotników, pracujących przeważnie na jej rzecz. W tym ujęciu mieszczańska, 4 G. stiasny, Stary Browar, „architektura-murator” 2004, nr 4, s. 42. 5 J. Kochanowicz, Mieszczaństwo [w:] Encyklopedia socjologii, t. 2, K–n, Warszawa 1999, s. 233. 6 tamże, s. 235. Grzegorz Piątek 274 czyli „dotycząca, należąca i wytwarzana” przez mieszczaństwo, jest przede wszyst- kim architektura służąca tej klasie – mieszkaniu i prowadzeniu interesów. W  bezklasowym społeczeństwie powojennej Polski mieszczaństwo teore- tycznie przestało istnieć, ale kultura mieszczańska wraz ze swoimi wartościami przetrwała. o ile w pierwszej, rewolucyjnej dekadzie prywatny handel, przemysł i rzemiosło były zwalczane, a ideolodzy zapowiadali wykorzenienie „mieszczań- skiej kultury”, o tyle od czasu odwilży 1956 roku, dzięki różnorakim przejawom liberalizacji ekonomicznej, politycznej i kulturalnej, wzorce mieszczańskie znaj- dowały coraz dogodniejsze warunki do rozwoju. Już w latach 70. XX wieku władza oficjalnie pochwaliła poszukiwanie komfortu i dobrobytu, a sami jej funkcjonariu- sze zaczęli jako jedni z pierwszych korzystać z odgórnej zgody na bogacenie się. Jak wykazał socjolog Piotr Gliński, w społeczeństwie rozwinął się wtedy „kult inte- resu, aktywności, rzutkości i inicjatywy”, a w rodzinach zaczęto cenić „przedsię- biorczość, umiejętność załatwiania spraw, aktywność w dziedzinie »interesów«”7. W takim duchu wychowywano też coraz chętniej dzieci, przeciwstawiając tym wartościom „marazm i bierność pracy w sektorze uspołecznionym”8. nastroje te, wraz ze wzrostem znaczenia sektora prywatnego w gospodarce, a co za tym idzie jego zasobności, widoczności i symbolicznego oddziaływania, przygotowały grunt pod odrodzenie mieszczaństwa w zmodyfikowanej formie – neomieszczaństwa9. Poznańskość Kwestia poznańskości architektury okazuje się równie trudna do uchwyce- nia jak kwestia jej mieszczańskości, a oba pojęcia przenikają się i nakładają. za charakterystyczną dla tutejszych projektantów bywa uznawana mieszczańska cnota solidności, która owocować ma rozwiązaniami sprawdzonymi, bezpiecz- nymi, wręcz nudnymi. Warto znów odwołać się do słów podkreślającego te ste- reotypy warszawiaka, Grzegorza stiasnego, który po otwarciu starego Browaru komentował: „Poznań nigdy nie szczycił się zbyt nowoczesną architekturą. tę co najwyżej importował z Warszawy. Przeciwstawiał jej za to niezbyt modne, ale dobrze i trwale wykonane budynki oraz racjonalną urbanistykę”10. Rok wcze- śniej poznański architekt i badacz Piotr Marciniak kreślił portret swojego poko- lenia (wówczas trzydziestoparo-, czterdziestolatków) jako ostrożnego i pragma- tycznego: „Być może poznańska tradycja pracy u podstaw orientuje młodych na praktyczną stronę zawodu i pracę z klientem. Realizacje, także te niestanowiące kamieni milowych w historii architektury, pozwalają jednak doskonalić warsztat projektowy”11. 7 P. Gliński, Ekonomiczne uwarunkowania stylu życia. Rodziny miejskie w Polsce, Warszawa 1983, mps pracy doktorskiej, iFis Pan, s. 163, cyt. za: J. Kochanowski, Tylnymi drzwiami. „Czarny rynek” w Polsce 1944– 1989, Warszawa 2015, s. 99. 8 tamże. 9 a. Jawłowska, E. Mokrzycki, Style życia a przemiany struktury społecznej. Propozycja typologii historyczno- -socjologicznej [w:] Styl życia. Przemiany we współczesnej Polsce, red. a. siciński, Warszawa 1978, s. 155–160. 10 G. stiasny, dz. cyt., s. 42. 11 P. Marciniak, Młodzi 2003 – Poznań, „architektura-murator” 2003, nr 3, s. 55. Przelotny romans z kamienicą 275 Kto zechce szukać w stolicy Wielkopolski przykładów przewidywalnej, za to nieźle wykonanej architektury, przede wszystkim mieszkaniowej i  biurowej, ten znajdzie je bez trudu. ale bezpieczna solidność to przecież nie jedyna twarz współ- czesnego Poznania, a na pewno nie Poznania ostatnich trzech dekad. od pseudo- kamienic izabeli Klimaszewskiej po wielowątkową architektoniczną fantazję, jaką jest stary Browar, od ostentacyjnie anachronicznego zamku królewskiego po równie ostentacyjnie niezainteresowany historią wieżowiec Bałtyk – powstały tu budynki wyjątkowe i ekstrawaganckie. niektóre, z zamkiem na czele, wydają się jaskrawym zaprzeczeniem przypisywanego poznaniakom zdrowego rozsądku, o oszczędności nie wspominając. Dlatego, tak jak w przypadku mieszczańskości, bezpieczniej niż do obiegowych wyobrażeń i użytecznych symboli będzie się odwołać do bardziej kon- kretnych cech przestrzeni, takich jak gabaryty budynków, materiały czy proporcje. Kłopot w tym, że parametry te ewoluowały wraz ze zmianami cywilizacyjnymi czy wpływami kulturowymi. Co jest bardziej poznańskie: średniowieczno-rene- sansowe i skorygowane podczas odbudowy stare Miasto, pruskie śródmieście, nie- mieckie dzielnice mieszkalne z początku XX wieku, umiejętnie i z szacunkiem uzu- pełnione w dwudziestoleciu międzywojennym, czy wielkie modernistyczne osiedla z okresu dynamicznej powojennej rozbudowy, które choć nieobecne w oficjalnym wizerunku miasta, są środowiskiem życia dziesiątek tysięcy mieszkańców? Każdy badacz może z historycznego katalogu wyciągnąć ulubiony wątek, a „poznańskość” definiują na bieżąco architekci, klienci i komentatorzy. Dziś cegła i klinkier są mile widzianą aluzją do architektury przemysłowej, dawnych gmachów szkolnych czy kamienic, natomiast po odzyskaniu niepodległości były traktowane jako kłopo- tliwy politycznie spadek: „Prusacy zawalili Wielkopolskę ciężarem […] cywilizacji i pracy, miliony pożytecznych cegieł przygniotły miasta i miasteczka grubą skorupą niemieckich form” – pisał w 1928 roku pochodzący z Galicji Ludwik Puget12. Jeśli tak trudne jest uchwycenie poznańskości architektury, to może warto zapytać o poznańskość architektów? i tu Poznań sprawia kłopot, ponieważ później niż inne wielkie polskie miasta (Warszawa, Kraków, powojenny Wrocław, przed- wojenny Lwów) dorobił się ustabilizowanego środowiska architektonicznego. Po powstaniu wielkopolskim i exodusie większości niemieckich projektantów13 skła- dało się ono z wykształconych jeszcze na niemieckich uczelniach architektów star- szego pokolenia14, przybyszy z Galicji (na czele z legendarnym architektem miejskim Władysławem Czarneckim) i dawnego zaboru rosyjskiego, a potem młodych absol- wentów politechnik warszawskiej, lwowskiej i  gdańskiej15. otwarta w  1919 roku szkoła inżynierska, czyli Państwowa Wyższa szkoła Budowy Maszyn, nie kształ- ciła w tym kierunku, a przygotowania do otwarcia politechniki przerwał wybuch 12 L. Puget, O wygląd Poznania. Odbitka z Działu Kultury i Sztuki „Kuriera Poznańskiego”, Poznań 1928, cyt. za: s.P. Kubiak, Modernizm zapoznany. Architektura Poznania 1919–1939, Warszawa 2014, s. 21. 13 zob. m.in. s.P. Kubiak, dz. cyt., s. 9. Równocześnie nastąpił exodus większości niemieckiej burżuazji. 14 tamże, s. 8–9. 15 M. Krzysztofiak, Wizerunek czterdziestoletniego Wydziału Budownictwa Lądowego 1945–1985 [w:] Historia Wydziału Budownictwa Lądowego Politechniki Poznańskiej 1945–1985, IV Konferencja Naukowa Wydziału Budownictwa Lądowego Politechniki Poznańskiej, t. 1, Poznań 1985, s. 8, za: P. Marciniak, Doświadczenia modernizmu. Architektura i urbanistyka Poznania w czasach PRL, Poznań 2010, s. 17. Grzegorz Piątek 276 wojny. Lokalne środowisko potrafiło określać się poprzez wykluczanie outsiderów, o czym w latach 30. świadczyły reakcje na zorganizowane przez stołeczny saRP i wygrane przez warszawskie pracownie konkursy na gmachy PKo i BGK przy placu Wolności16. ale do jakiego stopnia były to przejawy poczucia kulturowej odrębności, a do jakiego szarże w obronie rynku przed konkurencją z zewnątrz? Po 1945 roku lokalną samoświadomość działającego w  Poznaniu architekta mógł kształtować wysiłek odbudowy starego Miasta i poszukiwania dla niego odpowiednich („pol- skich”) form. Czynnikiem integrującym środowisko – organizacyjnie i wręcz fizycz- nie – mogła być z kolei likwidacja prywatnej praktyki architektonicznej i skupienie dziesiątek projektantów w państwowych biurach zlokalizowanych na pięciu piętrach nowoczesnego wieżowca przy ul. Marchlewskiego (obecnie al. niepodległości)17. W  tym samym okresie, w  1950 roku, na politechnice zaczęto wreszcie kształcić architektów, ale już w 1954 roku kierunek zamknięto i ponownie otwarto dopiero w 1972 roku. Dzięki temu od drugiej połowy dekady Gierka zaczęli w Poznaniu praktykować architekci wykształceni przez innych poznańskich architektów. Moim zdaniem dopiero od tego momentu można uznać środowisko poznańskie za ustabi- lizowane, czyli nie tylko samoświadome, ale i zorganizowane w sposób umożliwia- jący przekazywanie swojego etosu i wzorców z pokolenia na pokolenie. Moment neomieszczański i architekci na przełomie lat 70. i 80. wystąpiły zatem w Poznaniu jednocześnie warunki do tworzenia architektury współczesnej, która mogła być świadomie poznańska i  świadomie mieszczańska. Po pierwsze, po wstrząsach politycznych, zniszcze- niach i wymianach ludności, które następowały tu do połowy XX wieku, nastą- piła stabilizacja demograficzna, kulturowa, społeczna i przestrzenna, a na scenę weszło pierwsze pokolenie urodzone po wojnie, które – niezależnie od rodowodu – mogło definiować swoją tożsamość w oparciu o pewną wersję lokalnej tradycji osadzoną w stabilnej ramie współczesności. Po drugie, dzięki uruchomieniu stu- diów architektonicznych powstały warunki do formowania młodych poznańskich architektów przez poprzednie pokolenie. Po trzecie, podobnie jak w innych mia- stach, w gierkowskim Poznaniu nastąpił rozwój prywatnej przedsiębiorczości, a co za tym idzie grupy społecznej, która swój byt i tożsamość zawdzięcza własności i zaradności. Grupa ta, poszerzona o ludzi zawdzięczających społeczną dystynk- cję władzy (nomenklatura) i/lub wiedzy (inteligencja, specjaliści), tworzy zalążek przyszłej klasy średniej18, która wskrzesza mieszczańskie wzorce i postawy, a dzięki rosnącej zamożności coraz częściej występuje jako inwestorzy. od 1983  roku natomiast architekci sami mogli zostać twórcami-przedsiębiorcami. Dzięki 16 s.P. Kubiak, dz. cyt., s. 268–278. o czym również a. Przybylski, Abisynia. Osiedle na poznańskim Grun- waldzie, Poznań 2017. 17 Wspomnienie arch. Henryka Marcinkowskiego [w:] Projekt-miasto. Wspomnienia poznańskich architek- tów 1945–2005, red. D. Książkiewicz-Bartkowiak, Poznań 2013, s. 46–47. 18 Dyskusja o klasie średniej w Polsce zob. m.in. H. Domański, Społeczeństwa klasy średniej, Warszawa 1999; R. Drozdowski, Kontrowersje wokół klasy średniej w Polsce lat dziewięćdziesiątych, „Kultura i społe- czeństwo” 1998, nr 1; Biznes i klasy średnie. Studia nad etosem, red. J. Kurczewski, J. Jakubowska-Branicka, Warszawa 1994; zob. także artykuły K. Podemskiego i P. Korduby zamieszczone w tym tomie „Kroniki”. Przelotny romans z kamienicą 277 przeprowadzonej rok wcześniej liberalizacji przepisów przy oddziale poznańskim saRP zawiązano wtedy quasi-spółdzielnię – Pracownię Usług architektonicznych, której członkowie mogli przyjmować zlecenia od prywatnych klientów poza pań- stwowym systemem i realizować je na rynkowych zasadach19. W  ten sposób w  pierwszej połowie lat 80. powstały warunki do tworze- nia architektury, która z  punktu widzenia ekonomicznego była mieszczańska, a z punktu widzenia kulturowego świadomie poznańska. od tego czasu lokalni architekci-przedsiębiorcy, wywodzący się z Poznania i/lub tu wykształceni, mogli pracować dla innych przedsiębiorców, którzy w tym samym mieście żyli i prowa- dzili interesy. Klienci reprezentujący neomieszczaństwo/nową klasę średnią zama- wiali projekty budynków o funkcjach zbliżonych do tych, które niegdyś stawiali mieszczańscy poprzednicy. Plomba dla mieszczanina Kwintesencją mieszczaństwa wśród budynków jest kamienica – dom, w któ- rym przedstawiciele tej klasy mieszkają, a nierzadko też pracują. Mimo że ten typ budynku był wytworem innego porządku ekonomicznego i społecznego, jeszcze przed upadkiem PRL nastąpiły próby jego ożywienia i zaktualizowania. i choć każdy powrót w  architekturze wydaje się efektem nostalgii, w  tym wypadku chodziło o coś więcej niż ciepłe uczucia względem przedwojennych czasów. W latach 80. przyjęto do wiadomości fakt, że budowa małych budynków plombowych wśród starej zabudowy może być bardziej ekonomiczna niż rozbudowa miasta na wyma- gających uzbrojenia peryferiach. Refleksja ta nie dotyczyła zresztą tylko Polski. Kryzys paliwowy lat 70. oraz krytyka rozrzutnej modernistycznej urbanistyki czy niekontrolowanego rozwoju suburbiów zwróciły uwagę architektów, urbanistów i decydentów na zalety zwartej zabudowy. W Polsce skuteczne w zagospodarowy- waniu działek w ścisłej zabudowie okazały się małe spółdzielnie mieszkaniowe, które w przeciwieństwie do molochów budujących i zarządzających całymi osie- dlami powoływane były przez wąskie grupy indywidualnych spółdzielców-inwe- storów z myślą o realizacji pojedynczych budynków. najczęściej rekrutowali się oni spośród przedsiębiorców, specjalistów, inteligentów, artystów – a więc grup zawo- dowych, które razem z nomenklaturą stały na czele zwrotu neomieszczańskiego. Jako przełom w powrocie do tradycyjnej typologii w Poznaniu Piotr Marciniak uznał budynek wielorodzinny wybudowany według projektu Eryka sieińskiego i Mariusza Wrzeszcza w latach 1982–1984 na Jeżycach, przy ul. Dąbrowskiego 18. Jego „układ ze zróżnicowanymi mieszkaniami oraz formą odwołującą się do języka postmodernizmu stał się nową propozycją estetyczną śródmiejskiej kamienicy”20. z  tego samego okresu pochodzi neokamienica projektu Mariana Fikusa przy 19 P. Marciniak, Doświadczenia…, s. 245. 20 P. Marciniak, Doświadczenia…, s. 247–248; zob. tegoż, Architektura i urbanistyka Poznania w latach 1945–1989, s. 215 [w:] Architektura i urbanistyka Poznania w XX wieku, red. t. Jakimowicz, Poznań 2005, s. 215. Jak ustalił a. nadolny (Architektura Poznania o charakterze uzupełniającym po roku 1945. Realizacje w kontekście historycznych form urbanistycznych na przykładzie dzielnic Wilda, Łazarz i Jeżyce, Poznań 2012, s. 88), budynek „powstał w  latach 1982–1984 […] na zlecenie spółdzielni Mieszkaniowej Blok w biurze inwestprojekt Poznań”. GRZEGORZ PIĄTEK ul. Wierzbięcice 2/4 „z kompozycją elewacji opartą na klasycznych proporcjach i złotym podziale”*' oraz założenie mieszkalne projektu Izabeli Klimaszewskiej i Krzysztofa Frąckowiaka domykające jeden z kwartałów przy Dolnej Wildzie”. O ile gabaryty budynków plombowych, kompozycja ich elewacji czy detal nawią- zywały do kamienic, to nie nastąpił powrót do tradycyjnych układów wnętrz. Nieregularne kształty działek, na których powstawały plomby, oraz tradycyjne technologie budowlane zachęcały do różnicowania i indywidualizowania roz- kładów mieszkań, ale powrót do przeszłości nie był możliwy. W końcu, jak pod- kreślał Jan Skuratowicz, „specyficzny kształt poznańskiej kamienicy czynszowej był wypadkową wielu niepowtarzalnych czynników”*, czyli produktem dawno minionej rzeczywistości społeczno-ekonomiczno-politycznej wilhelmińskiego Poznania. Powrót do typologii kamienicy zatrzymał się więc na warstwie formalnej i być może tym łatwiej mógł znaleźć zastosowanie w budynkach o funkcjach innych niż mieszkalna. Ewa Pruszewicz-Sipińska i Stanisław Sipiński, autorzy biurowca Dwór Hamburski, powstałego na skraju zespołu zwartej zabudowy Wildy, opisy- wali go jako „zakomponowany ze wszystkimi cechami poznańskiej kamienicy” — z „ozdobną wieżą” czy „wieżycą, która „transponuje jakże częste dla Poznania akcenty ważnych narożników miejskich kwartałów”, boniowanym „zgodnie z tra- dycją” pasem cokołowym oraz wejściem do banku zaakcentowanym „paradnym 21 P Marciniak, Doświadczenia..., s. 248. Zob. tegoż, Architektura i urbanistyka..., s. 215. 22 P Marciniak, Architektura i urbanistyka..., s. 215. 23, Skuratowicz, Architektura Poznania w latach 1890-1918, Poznań 1991, s. 166. 278 PRZELOTNY ROMANS Z KAMIENICĄ 2. Kamienica przy ul. Wierzbięcice 2/4 portalem”, nawiązującym do „charakterystycznych rozwiązań w narożnikowych kamienicach wildeckich”**. Gzyms, a w zasadzie jego postmodernistyczny, ode- rwany od lica budynku pastisz, został natomiast umieszczony na uznanej za typowo poznańską wysokości 17,5 m, co według autorów „od ponad osiemdzie- sięciu lat jest przestrzenną determinantą miasta”*. Za pionierski przykład zastosowania schematu neokamienicy nie w uzupeł- niającej starą zabudowę plombie, lecz w większym, całkowicie nowym założeniu można uznać projekt uzupełnienia zabudowy Ostrowa Tumskiego opracowany w pracowni Projektowej Instytutu Architektury i Planowania Przestrzennego Politechniki Poznańskiej przez Tadeusza Sudoła, Katarzynę Łabędzką i Tadeusza Jurgę. Jak pisał Piotr Marciniak, zaproponowali oni „powrót do klasycznej kwar- tałowej zabudowy z wyodrębnioną przestrzenią centralną w formie niewiel- kiego placu-rynku*”*. Choć ostatecznie powstał tylko fragment tego założenia — jeden budynek przy ul. Wieżowej”, był to przełom — model dla kompleksów % [E. Pruszewicz-Sipińska], S$. Sipiński, Przechadzka po naszych duszach, „Kronika Miasta Poznania” (dalej: KMP), 1998/1, s. 240. Jak wynika z treści cytowanego tekstu, jego niepodpisaną współautorką jest żona i partnerka zawodowa Sipińskiego, Ewa Pruszewicz-Sipińska (s. 239: „Wraz z żoną, Ewą Pruszewicz- -Sipińską — architektem, wykładowcą Politechniki Poznańskiej, partnerem i współautorem wszystkich projektów, przedstawimy fundamenty naszego myślenia i głębokiego związania z Poznaniem - naszym miastem, pasją i domem”). 25'Tamże. Osiemdziesiąt lat oznaczałoby w tym wypadku rok 1918. 26 p, Marciniak, Doświadczenia..., s. 254-255. 27 Tamże. 279 GRZEGORZ PIĄTEK ci I [M NE, M: O 4 L-4 . = 4 J h k | 2 pwp k ks am 3. Zabudowa na rogu ul. Dolna Wilda i Krzyżowej mieszkalnych powstających w kolejnych dwóch dekadach, jak ukończone w 2005 roku na drugim brzegu rzeki, przy ul. Szyperskiej, osiedle Nad Wartą. Co ciekawe, na początku lat 90. pseudokamieniczny kostium zaczęły otrzy- mywać nawet bloki wznoszone jeszcze częściowo z prefabrykatów na osiedlach zaplanowanych zgodnie z odchodzącym do historii paradygmatem modernistycz- nym. Pierwszym na gruncie poznańskim przykładem takiej blokowo-kamienicz- nej hybrydy były powstające etapami w pierwszej połowie lat 90. na Piątkowie osiedla Władysława Jagiełły i Zygmunta Starego. „Choć mieszczą się w zarysowa- nych przed ćwierćwieczem ramach, wyłamują się z nich skorygowanymi ukła- dami komunikacyjnymi i stopniowym odchodzeniem od stosowanych dotychczas technologii i materiałów — pisał na łamach „Kroniki” Józef Modrzejewski”. Na osiedlu Jagiełły, powstającym według projektu Teresy Mycko-Golec, bloki zbudo- wane w pierwszej fazie z wielkiej płyty, a w drugiej z materiałów ceramicznych zostały nakryte imitującymi mansardy wysokimi dachami, a ich elewacje uroz- maicono dostawionymi elementami ażurowymi”. Na osiedlu Zygmunta Starego architekt Izabela Klimaszewska posunęła się dalej i zmodyfikowała też układ przestrzenny osiedla. Zdecydowanie odeszła od luźnej zabudowy i ustawiła bloki wokół podwórzy. Spadziste, ceramiczne dachy i mocno zaakcentowane pionowe 28 J, Modrzejewski, Metamorfozy zespołu osiedli Piątkowo — Naramowice, KMP, 1998/1, s. 201. 29 , Tamże. 280 PRZELOTNY ROMANS Z KAMIENICĄ 4. Biurowiec „Dom Hamburski” pasy na elewacjach miały w zamyśle autorki przywołać na odległym osiedlu klimat Starego Miasta”. Najambitniejszy eksperyment prowadzono jednak na jeszcze dalszych pół- nocnych rubieżach, gdzie w wyniku przeprowadzonych na początku lat 80. konkursów i studiów planowano federację małych miast, czyli pasmo osiedli nowego typu połączone z centrum via Piątkowo niewybudowaną do dziś odnogą Poznańskiego Szybkiego Tramwaju. Choć koncepcja tworzenia miast satelitar- nych należała do obowiązkowego repertuaru modernistycznej urbanistyki (vide amerykańskie greenbelt towns czy angielskie new towns), to pod Poznaniem miały powstać ośrodki zgodne z kiełkującymi na świecie od lat 80. tendencjami new urbanism. Wbrew swojej nazwie „nowa urbanistyka” była nostalgicznym powrotem do urbanistyki starej, czyli do obrazu miasta sprzed modernistycznej rewolucji. Zrealizowane pod Poznaniem osiedle-miasteczko Miękowo — Zielone Wzgórza nie powstało wprawdzie wyłącznie dla neomieszczan, tylko dla pracow- ników Zakładów im. H. Cegielskiego*', ale uformowano je w zgodzie z preferowa- nym przez nową klasę modelem przestrzennym: „Centralny punkt stanowi rynek otoczony domami mieszkalnymi z dominującym ratuszem, który przecinają dwie główne ulice. [...] Większość domów miała stromy dach i użytkowe poddasze”. 30 Tamże. 3LĘ, Przestaszewska-Porębska, Federacja małych miast Miękowo — Owińska w Poznaniu, „Architektura” 1984, nr 2, s. 33. 281 GRZEGORZ PIĄTEK » m > . r i 5. Osiedle Władysława Jagiełły na Piątkowie Choć podstawowym budulcem była nadal wielka płyta, urozmaicono jąindywidua- Inie projektowanymi detalami, takimi jak bramy, daszki nad wejściami, balkony czy sygnaturka z hełmem na wieży „ratusza, a właściwie bloku z podcieniami”. Jak pisała Ewa Porębska, autorzy chcieli stworzyć miejsce, o którym mieszkańcy będą mówić: „nasze miasteczko, nasz dom, nasze mieszkanie”*. Poznański kupiec buduje Plac handlowy czy rynek to jeden z podstawowych toposów „nowej urba- nistyki. Na wspomnianym już osiedlu Władysława Jagiełły architekt Teresa Mycko-Golec jako pierwsza chyba w Poznaniu zerwała z projektowaniem lokal- nego centrum usługowego jako zespołu pawilonów, na rzecz placu ze sklepami na parterach bloków?**. Urbanista może zaprojektować rynek, ale czym byłby rynek w dawnym mieście bez kupca? Poznań zachował w PRL swoją tradycyjną strukturę dzielnicowych rynków, lecz na przełomie lat 80. i 90., gdy miliony Polek i Polaków postanowiły spróbować sił w handlu, w przestrzenie targowe zamieniły się całe place i ulice. Po 1990 roku przedsiębiorcy zorganizowani w Wojewódzkim 32 Pp Marciniak, Doświadczenia..., s. 254-255. 33E. Przestaszewska-Porębska, dz. cyt. 34], Modrzejewski, dz. cyt., s. 201-202. 282 PRZELOTNY ROMANS Z KAMIENICĄ Poz 6. Dom Handlowy „Kupiec Poznański” Zrzeszeniu Handlu i Usług postanowili opanować to spontaniczne zjawisko i udali się do władz miasta, by uzyskać „wskazania lokalizacyjne” pod kompleksy sklepów i pawilonów handlowych. W odpowiedzi wskazano siedem takich miejsc, na których mogła powstać nowa wersja tradycyjnych mieszczańskich typów budowli służących kupiectwu: rynków, pasaży, hal targowych. Pierwszym owocem tej jakże mieszczańskiej troski kupców o własne interesy (a jednocześnie dobro wspól- noty) był pasaż MM zbudowany w latach 1992-1993 w Alejach Marcinkowskiego według projektu architekta Marka Pawlaka. Zgodnie z nazwą otrzymał on struk- turę pasażu, o łącznej powierzchni około 2 tys. m”, zabudowanego po obu stro- nach 51 sklepikami *. Ta pierwsza realizacja była w formie nie tylko skromna, ale i dość uniwersalna. Inna planowana na początku dekady, a zrealizowana ostatecznie pod jej koniec kupiecka inwestycja była już przykładem świadomej gry z wzorcami architektury wielkomiejskiej przełomu XIX i XX wieku. Chodzi o budynek biurowo-handlowy o nazwie wskazującej i na poznańskość, i na mieszczańskość: Kupiec Poznański. Komentując tę realizację na łamach branżowego pisma, architekt Hubert Trammer ujrzał w niej kontynuację lokalnej tradycji kształtowania przestrzeni, nie w sensie kopii czy pastiszu dawnych rozwiązań, ale przyjęcia analogicznego punktu odniesienia. Tak jak (niemieccy najczęściej) twórcy dzielnic mieszkalnych *5 R. Dera, Poznańscy kupcy budują, KMP, 1998/1, s. 226. 36 Tamże, s. 227. 283 GRZEGORZ PIĄTEK 7. Galeria MM i gmachów publicznych z przełomu XIX i XX wieku ewokowali berlińskie formy, tak autorzy Kupca — Piotr Litoborski i Piotr Marciniak — nawiązali do współcze- snej sobie architektury stolicy Niemiec”, przede wszystkim do domu towarowego Galeries Lafayette Jeana Nouvela przy Friedrichstrasse, ukończonego w 1996 roku. Interesujące, że Berlin był nie tylko wzorcem dla architektów, ale i źródłem wielu poznańskich fortun zgromadzonych w okresie przełomu i/lub kulturowym punk- tem odniesienia ich właścicieli. Jednocześnie, jak wynika z wypowiedzi architek- tów, miejska konserwator zabytków Maria Strzałko dopilnowała, by mimo tego, że Kupiec jest jedną bryłą, zaznaczono ślad dawnej parcelacji oraz by „w podziałach i gabarycie założono nawiązanie linią gzymsu budynku do wysokości tak zwa- nego gzymsu poznańskiego, to jest 17,5-18 m, oraz nachylenie ściany ostatnich dwóch kondygnacji i przez to jej wycofanie”**. Zarówno forma budynku, jaki treść tekstu założeń autorskich, z którego pochodzi powyższy cytat, sugerują, że jest on efektem starcia między współczesnym gustem młodych architektów, zainte- resowanych tym, co aktualne w światowej architekturze, a miejską konserwator zabytków, zainteresowaną przede wszystkim tym, jak budowano w Poznaniu sto lat wcześniej. Być może to nie jedyna taka inwestycja, a widoczne tu aż po lata dwutysięczne przywiązanie do tradycji epoki wilhelmińskiej było w mniejszym 37 H. Trammer, Kupiec Poznański, „Architektura-murator” 2003, nr 8, s. 56. 38 p Litoborski, P. Marciniak, Założenia autorskie, „Architektura-murator” 2003, nr 8, s. 56. 284 PRZELOTNY ROMANS Z KAMIENICĄ 8. Centrum Handlu i Sztuki „Stary Browar” stopniu wyrazem przekonań projektantów, a w większym efektem determinacji władz konserwatorskich, opiniujących projekty na terenie bardzo szeroko zdefi- niowanego historycznego centrum (łącznie z Jeżycami, Łazarzem czy Wildą). Tę hipotezę można będzie potwierdzić dopiero dzięki analizie wydawanych wytycz- nych konserwatorskich. Stary Browar, którego pierwszą część otwarto wkrótce po Kupcu, w listopa- dzie 2003 roku zbudowało już nie zrzeszenie przedsiębiorców, ale indywidualna inwestorka — Grażyna Kulczyk. Pod jej okiem powstało współczesne centrum handlowe nasycone aluzjami do toposów dawnej wielkiej burżuazji: widowni operowej, eleganckiego domu towarowego („Wszystko dla pań”!), muzeum (sale wystaw i innych wydarzeń artystycznych), ratusza (wieża z zegarem) oraz — jak nakazywały kanony new urbanism — miejskiego placu. Fasada autentycznego świa- dectwa lokalnej kultury mieszczańskiej, czyli kamienicy wyburzonej pod budowę Browaru, została wyeksponowana jak eksponat w gablocie. Grzegorz Stiasny zwracał uwagę na tę „marketingową eksploatację historyzujących motywów”*. Aleksandra Robakowska i Jarosław Trybuś nazwali natomiast Browar „współcze- sną luksusową scenografią”*, a Stiasny oceniał, że „takiego natężenia eklektyzmu 9 G. Stiasny, dz. cyt., s. 42. 40 Ą. Robakowska, J. Trybuś, Od Zamku do Browaru. O architekturze Poznania ostatnich stu lat, Poznań 2005, s. 139. 285 Grzegorz Piątek 286 w architekturze Poznań nie widział chyba od czasów budowy forum cesarskiego […]. tak jak zamek Wilhelma ii był wystawną wizytówką wschodniej dzielnicy Prus, tak i stary Browar jest materialnym faktem ekonomicznej potęgi najbogat- szej rodziny w Polsce”41. z perspektywy czasu widać, że był to symbol sprawczości całego poznańskiego neomieszczaństwa, z którego ta rodzina się wywodziła, oraz jego tęsknot do dawnej burżuazji, z którą tylko niektórzy przedstawiciele tej grupy mieli cokolwiek wspólnego. Mieszczańska forma, globalna treść Wydaje się, że w  powojennym Poznaniu, mimo znacznego zniszczenia zabudowy w centrum oraz częściowego ubytku ludności, przedwojenna kultura mieszczańska miała wyjątkowe szanse przetrwania. Jak pisali jedni z najaktyw- niejszych poznańskich architektów przełomu XX i XXi wieku, Ewa i stanisław sipińscy, przez długie powojenne dekady „sklep żelazny Dajerlinga czy delikatesy Leitgebera były wizytówką poznańskiego kupiectwa, a kamienice na Matejki czy wille sołacza – ostoją poznańskiej inteligencji i autentycznej klasy średniej [podkr. G.P.]”42. Choć miasto dynamicznie się rozbudowało, to nawet dziś odsetek przed- wojennych mieszkań wynosi tu 20 proc. (dla porównania w Warszawie 11 proc., a w Krakowie 15 proc.)43, co czyni przestrzeń wykreowaną rękami dawnych miesz- czan naturalnym środowiskiem i  punktem odniesienia dla wielu poznanianek i poznaniaków. zauważalny od lat 80. powrót do przedmodernistycznych typów zabudowy łączył się z  nadzieją na odrodzenie jakiegoś rodzaju idealizowanej miejskiej wspólnoty44, a to wiązano przede wszystkim z odrodzeniem mieszczaństwa czy klasy średniej. Podsumowując w  1998 roku inwestycyjne plany poznańskich kupców, Roman Dera liczył na to, że „dzięki nim być może uda się wygrać kolejną »bitwę o handel«, bitwę o obecność poznańskich kupców w atrakcyj- nych punktach Poznania”45. Pisząc pięć lat później o zrealizowanym już gma- chu Kupca, Hubert trammer podkreślał, że „inwestycja o wysokim standardzie należy do spółki powołanej przez lokalnych kupców”, a „sukces handlowej czę- ści zespołu pokazuje, że także w Polsce budowanie takich obiektów w centrum miasta ma sens”46. 41 G. stiasny, dz. cyt., s. 42. 42 [E. Pruszewicz-sipińska,] s. sipiński, dz. cyt., s. 240. 43 Dane narodowego spisu Powszechnego 2011. 44 społeczną treść „nowej urbanistyce” zapewniły m.in. diagnozy Jane Jacobs, która w książce Śmierć i życie wielkich miast Ameryki (1961) oraz licznych tekstach z lat 50. i 60. przedstawiała miasto jako złożoną, sieciową wspólnotę obywateli-mieszczan, którzy realizując swoje indywidualne ambicje i interesy we wza- jemnej zależności, działają koniec końców na rzecz wspólnego dobra. Choć pierwsze polskie wydanie (J. Jacobs, Śmierć i życie wielkich miast Ameryki, przeł. Ł. Mojsak, Warszawa 2014) ukazało się dopiero w 2014 roku, idee autorki były znane wśród polskich architektów i urbanistów (zob. m.in. Rozmowa z Mark- iem Budzyńskim [w:] a. Gzowska, L. Klein, Postmodernizm polski. Architektura i urbanistyka, Warszawa 2013, s. 13–14). spóźniona, lecz entuzjastyczna recepcja tych idei, która nastąpiła w Polsce w latach 80., nałożyła się na renesans mieszczańskiego etosu. 45 R. Dera, dz. cyt., s. 229. 46 H. trammer, dz. cyt., s. 56. Przelotny romans z kamienicą 287 zdolność „neomieszczaństwa” do kreowania przestrzeni i narzucania innym swoich wzorców okazała się jednak w Poznaniu, jak i w innych polskich miastach nietrwała. Piszący w 1998 roku z łezką w oku o dawnym mieście sipińscy od pro- jektowania neokamienic przeszli wkrótce do stawiania wieżowców. Mieszkania budują nie drobne spółdzielnie, ale przede wszystkim firmy deweloperskie. nawet te o lokalnym rodowodzie (Wechta, nickel) stają do konkurencji, w której warunki narzucają międzynarodowi i ogólnokrajowi giganci. Wysiłkom poznań- skich kupców można kibicować, lecz nie zmieni to faktu, że rola rozgrywających należy do wielkich sieci handlowych oraz funduszy i grup kapitałowych, które budują, sprzedają i  kupują centra handlowe. za symboliczny dla wyczerpania mecenatu neomieszczaństwa można uznać akt sprzedaży przez Grażynę Kulczyk starego Browaru. W 2015 roku przeszedł on na własność funduszu inwestycyj- nego Deutsche aWM47. Żywy produkt klasy nadającej Poznaniowi ton od lat 80. zamienił się tym samym w jej pomnik. tak jak nie był możliwy całościowy powrót do wzorca burżuazyjnej kamienicy, tak nie było możliwe trwałe wskrzeszenie mieszczaństwa – nawet w  Poznaniu, gdzie wciąż działało stosunkowo dużo rodzinnych firm o  kilkupokoleniowych tradycjach, gdzie wiele nieruchomości zachowało ciągłość własności i użytkowa- nia. Model zaradnego, przedsiębiorczego self made-mana i cały związany z nim repertuar form i  wzorców, gloryfikowany w  Polsce w  latach 80.  i 90., żywcem wzięty z początku XX wieku, nie przystawał do rzeczywistości globalnego kapi- talizmu końca stulecia. Badaczka kultury wizualnej polskiej transformacji Magda szcześniak przypomina diagnozę Jadwigi staniszkis, według której „neotradycjo- nalizm”, czyli „odwoływanie się do zapóźnionej, lecz znajomej narracji o kapitali- stycznym wolnym rynku, składa się na strategię postkomunistycznej modernizacji, »sięgającą wyrywkowo po stare komponenty (z własnego i cudzego dziedzictwa) i budującą z nich zręby nowego systemu«”48. Jak oceniała staniszkis, u swoich pod- staw projekt polskiej klasy średniej miał „zideologizowaną (zbyt świadomą siebie i stylizującą się na własne o sobie wyobrażenia) tradycję liberalnego rynku, zaczerp- niętą z dawno minionej, wolnokonkurencyjnej fazy kapitalizmu zachodniego”49. Według Jana Kochanowicza w  społeczeństwie masowym późnego PRL, a następnie iii RP zarysował się obowiązujący do dziś podział „nie tyle między posiadającym mieszczaństwem i pozbawionymi własności pracownikami najem- nymi, ile między szeroko pojętymi klasami średnimi a ludźmi z różnych powodów wykluczonymi”50. Wydaje się, że ci poznańscy neomieszczanie, którzy z klasy śred- niej awansowali do kapitalistycznej ekstraklasy i mają ekonomiczną siłę pozwala- jącą zaznaczać obecność w przestrzeni miejskiej, zaczęli lokować swoje architek- toniczne aspiracje nie między Dajerlingiem a Leitgeberem, lecz tam, gdzie inni przedstawiciele globalnej elity pieniądza. Przykładem Grażyna Kulczyk, zabiega- jąca o projekt muzeum u tadao ando i ostatecznie budująca je w szwajcarii, czy 47 Grażyna Kulczyk sprzedała Stary Browar. Za 290 mln euro, https://www.forbes.pl/life/styl/stary-bro- war-sprzedany-grazyna-kulczyk-otrzyma-290-mln-euro/6dkx8ey, 25 listopada 2015 [dostęp: 7 iX 2017]. 48 M. szcześniak, Normy widzialności. Tożsamość w czasach transformacji, Warszawa 2016, s. 102. 49 Cyt. za: tamże, s. 103. 50 J. Kochanowicz, Mieszczaństwo…, s. 237. Grzegorz Piątek 288 Piotr Voelkel, który wraz ze wspólnikami zlecił projekt wieżowca Bałtyk holen- derskiej pracowni MVRDV. natomiast wielkomiejska klasa średnia, składająca się z pracowników korporacji, specjalistów, drobnych przedsiębiorców czy inte- ligencji, nie ma ekonomicznej mocy i politycznej podmiotowości, która pozwo- liłaby jej kreować swoje budynki i swoją formę miasta. Czy są jeszcze miejsca, na które mogą wpływać? Wydaje się, że jedną z nielicznych sfer, w których mogą się wyrażać nie tylko biernie (jak w konsumpcyjnej przestrzeni centrum handlowego czy pozostawionym do samodzielnego zagospodarowania deweloperskim miesz- kaniu), lecz aktywnie, podmiotowo, pozostaje przestrzeń publiczna. nośność tematów takich jak modernizacja dworca głównego czy przebudowa Kaponiery w ostatniej kampanii samorządowej oraz skuteczne zaszczepienie konkretnej wizji przestrzeni publicznej przez przedstawicieli wielkomiejskiej klasy średniej, a także jej zdolność mobilizacji do protestu czy zabawy świadczą o tym, że o ile zabra- kło jej ekonomicznej siły przebicia, to wystarcza jej siły symbolicznej, świadomo- ści politycznej oraz sprawności w wykorzystaniu mediów i prywatnych powiązań niedostępnych dla żadnej ponadlokalnej siły do kształtowania przestrzeni publicz- nej w zgodzie ze swoimi potrzebami i aspiracjami. Jej wpływ nie byłby jednak możliwy, gdyby przestrzeń publiczna nie pozostawała w gestii samorządu lokal- nego – instytucji restytuowanej, a właściwie utworzonej od nowa w Polsce w 1990 roku w myśl neomieszczańskich ideałów. Kronika 291 przegląd wydarzeń sierpień–październik 2017 Rada Miasta Poznania 5 września Radni zebrani na LIII sesji Rady Miasta przyjęli stanowisko w sprawie Roku Powstania Wielkopolskiego w związku z 100. rocznicą jego wybuchu. „Powstanie wielkopolskie należy do jednych z chlubnych kart naszych dziejów. Jest jednym z nielicznych czynów zbrojnych zakończonych sukcesem. Było wcześniej przygotowane i przeprowadzone zgodnie z poznańskim etosem” – czytamy w okolicznościowym dokumencie. następnie podjęto uchwały planistyczne. Pierwsza z nich dotyczyła przystąpienia do sporządzenia miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego dla rejonu ul. Berdychowo. Politechnika Poznańska zamierza wybudować tam nową siedzibę Wydziału architektury oraz trzy inne gmachy: rektorat, budynek nowych technologii oraz gmach wielofunkcyjny. Kolejna decyzja dotyczyła rejonu ulic Dobromiły, Bursztynowej i Łagodnej. Uchwalono również plan dla kamienicy na rogu ulic Paderewskiego i szkolnej, co umożliwi jej właścicielowi rewitalizację i rozbudowę zaniedbanego budynku. W bloku uchwał nazewniczych Rada Miasta wycofała się z nadania nowej nazwy dla ul. Marcina Chwiałkowskiego, która zgodnie z tzw. ustawą dekomunizacyjną powinna ulec zmianie. z powodu przekroczenia terminu (do 31 sierpnia br.) zmiana owej nazwy sprawiłaby, że mieszkańcy nie zostaliby objęci darmową wymianą dokumentów. Projekt ostatecznie wycofano i nową nazwę dla dotychczasowej ul. Chwiałkowskiego – zgodnie z ustawą – nada wojewoda wielkopolski. W mieście pojawią się natomiast inne, nowe nazwy ulic: ul. zdzisława Dworzeckiego na strzeszynie i ul. Pomidorowa na Kobylimpolu. skwer obok stadionu Miejskiego będzie natomiast nosił imię tercetu aBC, który na przełomie lat 40. i 50. XX wieku tworzyli legendarni piłkarze Lecha Poznań: teodor anioła, Edmund Białas i Henryk Czapczyk. Poznańscy radni zdecydowali również o zmianach w budżecie miasta, w tym m.in. tych umożliwiających pomoc finansową dla Gniezna, które ucierpiało po sierpniowych nawałnicach. Dzięki uchwale możliwy będzie także remont generalny budynku przy ul. Prusa 3, w którym mieści się Wojewódzka Biblioteka Publiczna i Centrum animacji Kultury oraz Miejska Pracownia Urbanistyczna. Ponieważ ta ostatnia wraz z końcem roku przeniesie się do biurowca przy ul. za Bramką, miasto chce nieodpłatnie przekazać swoją część budynku samorządowi Województwa Wielkopolskiego, do którego należy biblioteka. 26 września Podczas LIV sesji Rady Miasta przyjęto Program ochrony środowiska dla miasta Poznania na lata 2017–2020 z perspektywą do 2024 roku. Dokument zawiera m.in. kilkanaście celów strategicznych, takich jak: ograniczenie emisji gazów cieplarnianych i tych pochodzących ze spalania paliw stałych, zmniejszenie wpływu transportu na środowisko, ochrona przed hałasem, racjonalne gospodarowanie wodą, ochrona przeciwpowodziowa, rekultywacja terenów zdegradowanych, edukacja ekologiczna, stały monitoring środowiska. Przyjęto również uchwałę w sprawie przystąpienia do sporządzenia miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego w rejonie ulic Ułańskiej i Grunwaldzkiej oraz uchwalono Wieloletni plan rozwoju i modernizacji urządzeń wodociągowych i urządzeń kanalizacyjnych będących w posiadaniu aquanet s.a. na lata 2017–2026. przegląd wydarzeń 292 17 października W czasie obrad sesji LV Rady Miasta radni jednogłośnie przyjęli Program Polityki senioralnej Miasta Poznania na lata 2017–2021. określa on główne cele polityki senioralnej i sposób wykorzystywania potencjału osób starszych. składa się z ośmiu punktów głównych, które obejmują m.in. zwiększenie dostępności budynków i przestrzeni publicznej, budowę mieszkań przyjaznych starzeniu się, tworzenie warunków do udziału seniorów w podejmowaniu decyzji dotyczących ich spraw czy łatwiejszy dostęp do pomocy społecznej i opieki zdrowotnej. autorzy programu podkreślają, że zależy im na międzypokoleniowej integracji i kształtowaniu szacunku dla osób starszych, których w Poznaniu jest już 140 tys. Radni zdecydowali również, aby nie zmieniać przepisów w sprawie zakazu sprzedaży, podawania i spożywania napojów alkoholowych w miejscach wskazanych, niewymienionych w ustawie o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi. Do tej pory miejscami, w których nie można było spożywać alkoholu, były m.in. parki, plaże i kąpieliska. autorem projektu, który miał rozszerzyć w Poznaniu tę listę, jest radny Michał Boruczkowski, który od dawna domaga się zakazu picia alkoholu nad Wartą. W przyszłym roku po raz pierwszy od wielu lat nie będzie w Poznaniu podwyżek opłat za wodę i ścieki. Radni, na wniosek prezydenta Poznania J. Jaśkowiaka, zdecydowali o przedłużeniu obecnych taryf na rok 2018. Poznań polityczny 30 września Na pl. Wolności zorganizowano iX Łańcuch światła. Demonstrowano przeciwko zmianom w ustawach dot. sądownictwa. 3 października Rok po protestach w tzw. czarny wtorek na pl. Wolności zebrali się przeciwnicy zaostrzenia prawa aborcyjnego. W innej części placu odbyła się w tym samym czasie kontrmanifestacja. 14 października Lekarze rezydenci i studenci Uniwersytetu Medycznego poparli na pl. Wolności ogólnopolski protest rezydentów walczących o poprawę stanu służby zdrowia. Sprawy publiczne 1 sierpnia Poznań zajął trzecie miejsce w rankingu narodowego Centrum Kultury w kategorii Kreatorzy Rozwoju Kultury Miejskiej. W mieście powstaje coraz więcej placów zabaw dla dzieci. oprócz tych tradycyjnych z karuzelami i drabinkami budowane są również obiekty bardzo nowoczesne, jak ten otwarty obok starej Gazowni. Ruszyła wypożyczalnia miejskich skuterów elektrycznych. na razie jest ich 15, cena: 69 gr za minutę jazdy. 5 sierpnia Po raz 22. na Starym Rynku rozpoczęło się Święto Bamberskie upamiętniające przybycie do miasta osadników z Bambergu (1719). Część imprez odbywała się przed Muzeum Bambrów Poznańskich przy ul. Mostowej. 8 sierpnia Senator USA Elizabeth Warren oraz delegacja amerykańskich żołnierzy zwiedzali Fort Vii. 11–15 sierpnia W długi sierpniowy weekend na starym Rynku rozpoczął się Xi ogólnopolski Festiwal Dobrego smaku połączony z Jarmarkiem Dobrego smaku. 17 sierpnia Przetarg na odbiór śmieci w aglomeracji poznańskiej (GoaP) wygrała spółka Remondis sierpień–październik 2017 293 sanitech. Umowa wejdzie w życie 1 i 2018 r. i będzie ważna prawie 4 lata. 18 sierpnia Rozpoczął działalność Akcelerator inicjatyw Miejskich. 21 sierpnia Po 11 latach przerwy zarząd Komunalnych zasobów Lokalowych przejął zarządzanie mieszkaniami komunalnymi i miejskimi lokalami użytkowymi. 26 sierpnia Wyburzono kościół pw. św. Trójcy na Morasku, zbudowany w latach 30. XX wieku. Budynek był nieużywany i zaniedbany. 30 sierpnia Około 100 osób utworzyło na pl. Wolności i Krąg ciszy przeciwko gwałtom. zebrani uważają, że tego typu przestępstwa są często bagatelizowane. Uruchomiono portal turystyczny poznan. travel, promujący obszar metropolii poznańskiej. 31 sierpnia Liczne delegacje złożyły kwiaty pod pomnikiem Poznańskiego Czerwca 1956 w związku z 37. rocznicą podpisania Porozumień sierpniowych. Wszyscy byli zgodni, że w takim dniu Polacy nie powinni ulegać politycznym podziałom. 1 września Przed pomnikiem Armii Poznań odbyły się główne obchody 78. rocznicy wybuchu ii wojny światowej. Poznańskie przedszkola przygotowały dla najmłodszych 13 815 miejsc. Uruchomiono nowy System Informacji Miejskiej. zmieniono m.in. tablice adresowe, kierunkowskazy oraz schematy uliczne dla pieszych. W promieniu ok. 50 km od Poznania Głównego zaczął obowiązywać nowy bilet komunikacyjny Bus – tramwaj – Kolej. 2 września 19. święto Chleba rozpoczęło się mszą św. odprawioną w kościele farnym w intencji piekarzy. na starym Rynku przygotowano konkursy i koncerty, a przede wszystkim oferowano wiele gatunków pieczywa z wielkopolskich piekarni. W parku Jana Pawła II zorganizowano święto pyry, czyli Pyrlandia aquanet Festival. Po raz 44. odbył się Poznański Międzynarodowy Rajd Pojazdów zabytkowych. towarzyszył mu Pokaz elegancji samochodowej na pl. Wolności. W pierwszych dniach września zakończyły się poznańskie programy wakacyjne, m.in. Lato na Targach i Lato na Madalinie. W Poznańskim Parku Naukowo- -Technologicznym zorganizowano iV Piknik z wyobraźnią. Były eksperymenty chemiczne, pokazy sztuk walki, gra terenowa, a także prezentacje robotów i dronów. Poznańscy policjanci zorganizowali przed areną XVi festyn charytatywny Niebiescy dzieciom. Poza policjantami obecni byli przedstawiciele wszystkich służb mundurowych. Prezentowano sprzęt ratowniczy, samochody wojskowe, strażackie i policyjne. Był pokaz musztry i „łapania przestępcy”. 3 września MPK poinformowało o zmianie nazw 21 przystanków komunikacji miejskiej. Około 1,5 roku będzie trwał remont ul. Święty Marcin. 4 września Z udziałem m.in. prezydenta miasta Jacka Jaśkowiaka w szkole Podstawowej nr 4 im. armii Poznań odbyła się inauguracja roku szkolnego 2017/18. 5–7 września Około 400 firm z 15 krajów prezentowało swoją ofertę na targach Mody Poznań 2017. Pokazano, co będzie modne w sezonach jesień–zima 2017/18 i wiosna–lato 2018. przegląd wydarzeń 294 9–10 września IX Kongres Kobiet obradował w Poznaniu pod hasłem „alert dla praw kobiet”. zarejestrowano około 5 tys. uczestniczek i uczestników, w tym m.in. Jolantę Kwaśniewską i annę Komorowską. nagrodę Kongresu otrzymała w tym roku pisarka olga tokarczuk. W starym korycie Warty odbył się Piknik staromiejski. Były strefa dla dzieci, warsztaty, prezentacja organizacji pozarządowych i oświatowych, muzyka na żywo. 10 września Nad Jeziorem Maltańskim rozegrano zawody z cyklu Škoda Poznań Bike Challenge. Ścigano się na 5 dystansach: 120 km, 50 km, 18 km, 16 km i 5 km. W zawodach uczestniczyło około 6 tys. rowerzystów. 11–14 września Otwarto kolejne imprezy targowe: Międzynarodowe targi Maszyn i narzędzi dla Przemysłu Drzewnego i Meblarskiego, FURniCa Międzynarodowe targi Komponentów do Produkcji Mebli, soFab – Międzynarodowe targi Materiałów obiciowych i Komponentów do Produkcji Mebli tapicerowanych. 14–16 września W pawilonach MTP trwała Środkowoeuropejska Wystawa Produktów stomatologicznych CEDE 2017. W odbywającym się równolegle i Kongresie Unii stomatologii Polskiej uczestniczyło ponad 10 tys. osób. 17–24 września Poznań Pride Week 2017 zakończył się Marszem Równości. Po pikniku w parku Marcinkowskiego zebrani przeszli w kolorowym marszu centralnymi ulicami miasta (ok. 4 km). Uczestniczyło w nim ok. 3,5 tys. osób, wśród nich m.in. prezydent miasta Jacek Jaśkowiak. 22–23 września W pawilonie nr 10 MTP otwarto Poznański salon optyczny. Prezentowano najnowsze trendy w okularowym designie oraz nowości z zakresu optyki. 23–26 września Na terenach MTP zorganizowano imprezę Smaki Regionów z udziałem 200 wystawców z 16 regionów Polski. Po raz pierwszy imprezie towarzyszyło Europejskie Forum sieci Dziedzictwa Kulinarnego. Wstęp na targi był bezpłatny. 24 września Targi Kuchni Wegetariańskiej oraz Wegańskiej Wege Festiwal 2017 zorganizowano w arenie. 25–28 września Na terenie MTP otwarto: inwest Hotel – targi Wyposażenia Hoteli, Pakfood – targi opakowań dla Przemysłu spożywczego, Polagra Food – Międzynarodowe targi Wyrobów spożywczych, Polagra tech – Międzynarodowe targi technologii spożywczych, Polagra Gastro – Międzynarodowe targi Gastronomii. 26 września Dla uczczenia 120. rocznicy powstania Księgarni i Wydawnictwa Świętego Wojciecha zorganizowano Wielki Piknik Rodzinny nad Maltą. Koncertem Orkiestry Reprezentacyjnej Wojsk Lotniczych zainaugurowano na placu przed katedrą i centralne obchody Dnia Krajowej administracji skarbowej. 27 września Przedstawiciele władz, wojska, kombatanci i mieszkańcy miasta wzięli udział w obchodach 78. rocznicy powstania Polskiego Państwa Podziemnego. Po mszy św. w kościele pw. najświętszego zbawiciela jej uczestnicy przeszli w uroczystym pochodzie pod pomnik Polskiego Państwa Podziemnego i armii Krajowej, gdzie złożono wiązanki kwiatów. 28 września Podczas prac ziemnych przy ul. Wyspiańskiego odkryto grób niemieckich żołnierzy poległych najprawdopodobniej w 1945 roku. 29 września W Sali Ziemi świętowano 25-lecie Wielkopolskiej izby inżynierów Budownictwa. sierpień–październik 2017 295 Siedem poznańskich instytucji naukowych: akademia Wychowania Fizycznego, Politechnika Poznańska, Uniwersytet im. adama Mickiewicza, Uniwersytet Ekonomiczny, Uniwersytet Przyrodniczy, Poznańskie Centrum superkomputerowo-sieciowe oraz instytut Chemii Bioorganicznej Pan, uczestniczyło w 11. nocy naukowców. Warsztaty, pokazy i wykłady przygotowano w 40 punktach miasta. Około 200 imprez przygotowano w mieście w ramach siódmej edycji cyklu Senioralni Poznań. Prezydent Jacek Jaśkowiak przekazał poznańskim seniorom symboliczny klucz do miasta. 1 października Rozpoczął się tydzień modlitw w intencji uchodźców Umrzeć z nadziei. Jego punktem centralnym było nabożeństwo w katedrze, które odprawił abp metropolita poznański stanisław Gądecki. Co roku w mieście powstaje kilka dużych murali. ostatnio, po polsko-belgijskiej pracy przy ul. Rolnej, „kamieniczce” przy Dolnej Wildzie, abstrakcyjnym dziele przy ul. Kościelnej i muralu przy ul. Piątkowskiej przedstawiającym małżeństwo Kalinowskich – znanych poznańskich kinomanów, na ścianie przy ul. nowowiejskiego „odsłonięto” dziewczynę usiłującą zszyć Polskę. to pierwszy poznański mural włoskiego artysty Maura Pallotty (Maupal). 2 października O godz. 13 w kościele pw. św. Michała rozpoczęły się miejskie dożynki. Kolorowy pochód dożynkowy przeszedł stamtąd do parku Wilsona, gdzie obrzędy związane z dożynkami zaprezentował zespół Pieśni i tańca „Łany” z Uniwersytetu Przyrodniczego. Gospodarze częstowali grochówką, białą kiełbasą i kawą. 3 października W Starym Browarze pod hasłem „al – Cyber Creative” rozpoczęło się art & Fashion Forum. imprezę zainaugurowała wystawa Björk digital: from the vision of Björk and James Merry. 3–7 października Wernisażem wystawy Lodorosty i bluszczary, poświęconej twórczości poetyckiej dla dzieci Jerzego Ficowskiego, rozpoczął się w Poznaniu Festiwal Literatury dla Dzieci (po 4 edycjach w innych polskich miastach). 4 października Wydaniem katalogu Muzeum Powstania Poznańskiego – Czerwiec 1956 uczczono 10. rocznicę otwarcia tej placówki. Poznań po raz trzeci został wyróżniony tytułem Miasta Przyjaznego dla sprawiedliwego Handlu. 5 października Jezioro Maltańskie skończyło 65 lat. Przez lata zaniedbane, odzyskało swoje znaczenie w roku 1990 (Mistrzostwa Świata w Kajakarstwie). 5–6 października Młodzi ludzie z całej Polski przyjechali do Urzędu Miasta na i ogólnopolski Kongres Młodzieżowych Rad. W czasie warsztatów uczestnicy spotkali się z prezydentem miasta Jackiem Jaśkowiakiem. 6–8 października Targi Gier Komputerowych i Rozrywki Multimedialnej Poznań Game Arena otwarto na terenie dziesięciu pawilonów MtP (ich liczba rośnie z roku na rok). Program podzielono na następujące dni: ViP Day, stars 4 Fans, Konkurs cosplay. 7 października W ramach ogólnopolskiej akcji Różaniec bez granic, czyli modlitwy odmawianej wzdłuż prawdziwych i symbolicznych granic kraju, na terenie Portu Lotniczego Poznań-Ławica modliło się około 200 osób. 7–8 października Przedstawiciele branży zoologicznej i liczni miłośnicy zwierząt spotkali się w Poznaniu w czasie salonu zoologicznego aqua & zoo. Równolegle trwały targi zabawek i artykułów dla Dzieci Happy Baby z wydzieloną strefą Świadomej Mamy. Drugą imprezą otwartą w ramach Rodzinnego Weekendu były targi Hobby. przegląd wydarzeń 296 9 października Wg danych GUS w Poznaniu mieszka około 140 tys. osób po 60. roku życia. 12 października Sejm RP przyjął przez aklamację uchwałę, która ustanowiła rok 2018 Rokiem Pamięci Powstania Wielkopolskiego. 13–15 października Odbyły się targi Poznań sport Expo, prezentujące m.in. odzież sportową, specjalistyczne obuwie, odżywki, suplementy diety, akcesoria i gadżety związane ze sportem. 14 października Do końca listopada trwała w mieście akcja Impuls – rodzina – kultura, której celem jest zachęcenie rodzin do aktywnego udziału w poznańskim życiu kulturalnym. Planowane są dwie edycje tego projektu rocznie. 15 października Z udziałem ok. 6,5 tys. biegaczy wystartował 18. PKO Poznań Maraton. W tym roku zwycięzcą został Ukrainiec Mykola iukhymchuk z czasem 2:14:30, drugi był Kenijczyk Boniface Wambua nduva (2:17:57), trzeci Włodzisław Pramau z Białorusi (2:21:06). najszybszą zawodniczką była Japonka Haruna takada (2:40:49), najlepszym Polakiem (5. miejsce) Emil Dobrowolski (2:22:48), natomiast najszybszym zawodnikiem na wózku Rafał Wilk. Do mety dobiegło 6335 osób. na 2 km przed końcem trasy zmarł jeden z zawodników. 17 października W Urzędzie Marszałkowskim otwarto i Wielkopolskie Forum Przedsiębiorczości społecznej. 17–19 października W czasie Międzynarodowych Targów Ochrony środowiska Pol-Eco-system zajmowano się m.in. efektywnością energetyczną, odnawialnymi źródłami energii, transportem ekologicznym i gospodarką odpadami. 19–20 października XVI Forum Szpitali Klinicznych obradowało nad bieżącymi problemami tych jednostek i ich rozwiązywaniem. 21 października Około 5 tys. psów 260 ras prezentowało się na Międzynarodowej Wystawie Psów Rasowych, otwartej na terenie MtP. Właściciele czworonogów na kilkudziesięciu stoiskach mogli zakupić psią karmę, fachowe książki i niezbędne akcesoria. W Starym Zoo przez kilka godzin przyjmowano makulaturę w ramach ekologicznej akcji Drzewko za makulaturę. za każde 5 kg „starych gazet” można było otrzymać sadzonkę drzewa. 23 października Siedem Kościołów chrześcijańskich zaprosiło wiernych na XVi Ekumeniczne Święto Biblii, tym razem hasłem z Księgi Ezechiela: „i dam wam serce nowe i ducha nowego”. Centralnym punktem spotkań było nabożeństwo w katedrze, które odprawili abp stanisław Gądecki i bp Karol Maria Babi. 25 października Nagrody Fundacji im. Jacka Kuronia otrzymały trzy poznańskie spółdzielnie socjalne. „Dobra” dostała nagrodę publiczności, „Furia” ekonomiczną, a „Wspólny stół” w kategorii najlepsza komunikacja. 26 października Już po raz 10. rozpoczęto kampanię Drugie życie, w ramach której można złożyć deklarację woli dotyczącą przeznaczenia swoich narządów wewnętrznych po śmierci. Władze Poznania przyznały w tym roku 32 stypendia dla wybitnie uzdolnionych maturzystów. 27 października 29-osobowe gremium składające się z przedstawicieli nauki, kultury i gospodarki będzie doradzać władzom UaM. Konwent na sierpień–październik 2017 297 swoim pierwszym posiedzeniu omawiał m.in. plan obchodów 100-lecia uczelni. 28 października Towarzystwo im. H. Cegielskiego przyznało swoje wyróżnienia – złote Hipolity. otrzymali je: ks. prałat Jan stanisławski, przedsiębiorca andrzej Bobiński, dziennikarz Jerzy Gołębiowski, przedsiębiorca Lucjana Kuźnicka-tylenda, prof. stanisław Lorenc, dyrygent Jerzy Maksymiuk, prof. Roman słowiński i prof. tomasz trojanowski. Poznaniacy 1 sierpnia Sebastian Białobrzeski (UKs Cityzen Poznań) został wicemistrzem świata w biegu 24-godzinnym. W Belfaście przebiegł dystans 267 km i 187 m. Drużyna z Polski zajęła drugie miejsce, pokonując 766 km i 934 m. oba wyniki są rekordami kraju. 29 sierpnia Najlepszą strażniczką miejską miasta Poznania roku 2017 została amanda Grużewska pracująca na starym Mieście. Artur Kujawiński biegł ponad 78 godzin (322 km) i jako jedyny Polak ukończył Ultra Great Britain 2017. 2 września Brązowy medal Gloria Artis przyznano ks. szymonowi Daszkiewiczowi, dyrektorowi Poznańskiego Chóru Katedralnego. 4 października 29-letni Jakub Kucner zdobył tytuł Mister Polski 2017. Również publiczność uznała go za najprzystojniejszego mężczyznę w kraju. 5 października Absolwentka II LO Paulina Pohl znalazła się wśród 25 najlepszych maturzystów w Polsce. 20 października Architekt Piotr Grabowski otrzymał nagrodę saRP za dom stojący w nowej Górce. 26 października Prof. Przemysław Czapliński został wyróżniony prestiżową nagrodą im. Jana Długosza za książkę Poruszona mapa, przedstawiającą obraz Polski w literaturze ostatniego 30-lecia. 28 października W wieku 98 lat zmarł najstarszy piłkarz poznańskiego Lecha Stanisław Atlasiński, związany z klubem od 15. roku życia. Wykłady, prelekcje, spotkania 1 sierpnia O godz. 12.15 rozpoczynały się w Muzeum Narodowym spotkania dla dzieci Świat małych odkrywców. 2 sierpnia Muzeum Archeologiczne przygotowało w drugim miesiącu wakacji 9 spotkań dla dzieci w wieku 5–10 lat pt. Mały archeolog i wielkie budowle z przeszłości. 8 sierpnia Od godz. 10 do 18 trwał w ogrodzie Botanicznym Dzień pszczół. 26–27 sierpnia Muzeum Armii Poznań było organizatorem V Dni twierdzy Poznań. zwiedzano pięć poznańskich fortów, Śluzę Katedralną oraz schron w siedzibie Radia Poznań przy ul. Berwińskiego. przegląd wydarzeń 298 2 września W południe na parkingu Biblioteki Raczyńskich rozpoczęło się narodowe Czytanie. Podobnie jak w całym kraju poznaniacy czytali Wesele stanisława Wyspiańskiego. tę bardzo lubianą imprezę zamknięto monodramem zbigniewa Walerysia Ja jestem Żyd z „Wesela”. 7 września Prof. Olgierd Kierc (Uniwersytet zielonogórski) w ramach cyklu Poznański sposób na niepodległość wygłosił w PtPn wykład Hakatyzm. Niemiecki nacjonalizm w Wielkopolsce 1894–1918. 9–10, 16–17 września Po raz pierwszy w Poznaniu odbyła się ogólnopolska inauguracja Europejskich Dni Dziedzictwa, tym razem pod hasłem „Krajobraz dziedzictwa – dziedzictwo krajobrazu”. 18 września Jacek Schmidt (UAM) w ramach cyklu Poznański sposób na niepodległość wygłosił wykład pt. Tuż za kordonem. Mieszkańcy Wielkiego Księstwa Poznańskiego i Królestwa Kongresowego. 22–24 września Goście z całej Polski spotkali się po raz trzeci na Poznańskim Festiwalu Kryminału Granda. idiomem imprezy były w tym roku: tajemnica, wina, kara. Część wydarzeń przygotowano wyłącznie dla dorosłych. 23–24 września XII Weekend z Historią na Trakcie Królewsko- -Cesarskim odbył się pt. Akcja reformacja 1517–2017. 30 września W ramach cyklu Świat obrazów o dziele Władysława Roguskiego Dancing mówiła w Muzeum narodowym aleksandra Kargul. 3 października W cyklu spotkań Dialogowanie historyków sztuki i artystów w Galerii Miejskiej arsenał rozmawiano (m.in. a. Jakubowska, i. Gustowska) o tym, czy warto organizować wystawy sztuki kobiet. 5 października Maksymilian Stanulewicz (UAM) w ramach cyklu Poznański sposób na niepodległość wygłosił w PtPn wykład pt. Bić się czy nie bić? Wielkopolanie wobec powstań narodowych 1830– 1831 i 1863–1864. 6 października Redaktor senior „Tygodnika Powszechnego” ks. Adam Boniecki przyjechał do Poznania na dwa spotkania pt. O pożytkach z milczenia. Pierwsze odbyło się na Wydziale nauk Politycznych i Dziennikarstwa UaM, drugie w Pałacu Działyńskich. 10 października W Bibliotece PTPN, CK Zamek i Starym Browarze odbywały się spotkania (także 12, 14, 16, 17, 18 X) w ramach festiwalu Książka i Miasto. 16 października IV Debata Akademicka UAM – UE odbyła się w Centrum Edukacyjnym Usług Elektronicznych pod hasłem „Uniwersytet a polityka”. 20 października Blask Christianitas to cykl trzech spotkań w Rezerwacie Genius loci, z których pierwsze nosiło tytuł Christianitas w świetle badań wczesnośredniowiecznego Ostrowa Tumskiego w Poznaniu. 21 października W cyklu spotkań Świat obrazów Małgorzata Baehr mówiła w Muzeum narodowym o portretach Witkacego z lat 1929–1934. Gościem specjalnym Forum Archiidee 2017 był wybitny architekt Daniel Libeskind. spotkaniu towarzyszyła wystawa prac Libeskinda i studentów Politechniki Poznańskiej. 23 października Malta Festival zapraszał na cykl rozmów pt. Skok w wiarę. na pierwszą z nich dominikanin sierpień–październik 2017 299 o. tomasz Dostatni umówił się w siedzibie festiwalowej w arkadii z olgą tokarczuk. 24 października O ekspertach i ekspertyzach dyskutowano w czasie spotkania w Galerii Miejskiej arsenał. 25–26 października Z okazji 500. rocznicy reformacji zakład instrumentów Historycznych akademii Muzycznej i Parafia Ewangelicko-augsburska zorganizowały sesję naukową pt. Bach i jego epoka w kontekście 500-lecia reformacji. 26 października W ramach projektu PTPN Poznański sposób na niepodległość wykład pt. Wielkopolska i galicyjska Wiosna Ludów. Powstania czy rewolucje? wygłosił Damian szymczak (UaM). Teatr, muzyka, film 2 sierpnia W ramach Sceny Letniej w sierpniowe środy w auli im. stefana stuligrosza akademii Muzycznej przygotowano koncerty: Od Bacha do Koszewskiego, Solo i w zespole II, Barwy instrumentów dętych I, Mistrzowie i uczniowie. 3 sierpnia O godz. 20 w kościele farnym odbywały się cykliczne Staromiejskie koncerty organowe. Wystąpili artyści z niemiec, austrii, Holandii, Rosji i Polski. W kościele pw. Wszystkich świętych odbyły się kolejne koncerty (4. i 5.) w ramach Poznań Baroque 2017. 4–8 sierpnia W trzech kinach (Muza, Rialto, Pałacowe) rozpoczął się festiwal nic się tu nie Dzieje. 5 sierpnia Z okazji 140. rocznicy urodzin Feliksa Nowowiejskiego przygotowano muzyczny projekt Koncerty pod chmurką. Utwory mistrza grano w opracowaniu na organy Hammonda w sześciu miejscach Poznania. 6 sierpnia Good Staff, Od Niemena do Santany, Tenorzy trzej i Piosenka francuska to tytuły sierpniowych Koncertów Sołackich. 11 sierpnia–10 września Pięć tygodni trwała tegoroczna, dziesiąta edycja festiwalu akademia Gitary. około 100 muzycznych wydarzeń odbyło się w 50 miejscach w Poznaniu, Gnieźnie i Berlinie. Poza koncertami przygotowano też blok Filmy z gitarą w tle. 12–20 sierpnia Po raz 17. otwarto Światowy Przegląd Folkloru integracje. Jak zawsze uczestnicy przeszli w kolorowym orszaku ulicami miasta. obok starego Browaru zorganizowano Biesiadę ludową. zespoły (około 300 osób) występowały również w sześciu innych miastach regionu. Finał miał miejsce na Cytadeli, a wszystkie imprezy były darmowe. 17–26 sierpnia 13 spektakli granych przez teatry z całego kraju zaprezentowano na Wolnym Dziedzińcu Urzędu Miasta. 19–26 sierpnia Jako kontynuację Międzynarodowych Warsztatów Tańca Współczesnego (od roku 1994) zorganizowano w tym roku Dancing fairPlayce Poznań. 22–26 sierpnia W Domu Bretanii pod kierunkiem bretońskiego flecisty sylvaina Barou rozpoczęły się XViii Międzynarodowe Warsztaty Flażoletowe. przegląd wydarzeń 300 Cztery koncerty złożyły się na Vi Międzynarodowy Festiwal Muzyki organowej i Kameralnej, który odbył się w kościele farnym. 26 sierpnia Koncert Bal w operze zorganizowano na scenie umieszczonej na pokładzie rzecznego statku spacerowego zacumowanego na plaży miejskiej Chwaliszewo. 1 września Przez cały miesiąc kontynuowano imprezy z cyklu Kulturalny Stary Rynek. 10 września W Auli Uniwersyteckiej wystąpił Urbanator – zespół znakomitego jazzmana Michała Urbaniaka. 11 września W Scenie na Piętrze Estrady Poznańskiej wystawiono sztukę Jacka Hempla Za lepsze czasy w reż. Macieja Wojtyszki. 16 września Jesienną premierą w Teatrze Animacji był spektakl Pan Tomasz i książki Marii Prześlugi w reż. Ewy Piotrowskiej. 17–24 września IV Międzynarodowy Konkurs Pianistyczny „Halina Czerny-Stefańska in Memoriam” zainaugurowano koncertem saint Martin trio w auli nova. i nagrodę zdobył Krzysztof Książek, ii – Yana Kostina, iii – Michał Dziewior. O godz. 18 na scenie Teatru Wielkiego otwarto nowy sezon muzyczny 2017/2018. Koncert dedykowano Barbarze Kubiak, obchodzącej 30-lecie pracy artystycznej. 17 września W Sali Wielkiej Zamku odbył się szósty koncert w ramach Poznań Baroque 2017: Świat kręci się wokół Vivaldiego. 23–29 września Przez tydzień trwał Vi Międzynarodowy Konkurs organowy im. Feliksa nowowiejskiego. W tym roku uczestniczyło w nim 19 organistów, z których pięciu weszło do finału. Jury pod przewodnictwem M. neumanna pierwszą nagrodę przyznało Filipowi Preisseisenowi, absolwentowi Uniwersytetu Muzycznego w Warszawie. Konkurs był częścią obchodów 140. rocznicy urodzin F. nowowiejskiego i roku jego imienia. W Auli Uniwersyteckiej odbył się koncert z okazji 60-lecia Poznańskiej szkoły Chóralnej Jerzego Kurczewskiego. W kinie Muza pod hasłem „Pora na ciekawość” odbyła się poznańska edycja Festiwalu Filmowego Kino Dzieci, w czasie którego pokazano prawie 100 filmów. 30 września Jacek Mikołajczyk wyreżyserował w teatrze Muzycznym musical Nine Maury’ego Yestona oparty na motywach filmu F. Felliniego Osiem i pół. W Teatrze Nowym im. T. Łomnickiego pokazano premierowo Iwonę, księżniczkę Burgunda w reż. Magdaleny Miklasz. W ramach programu Solo Projekt Plus w studiu słodownia +3 wystawiono spektakle Kasi Wolińskiej Dance, pilgrim dance (I see America dancing) i Przemka Kamińskiego Pharmakon (it radiates). Już po raz 50. otwarto w Auli Uniwersyteckiej kolejny sezon koncertów Pro sinfoniki, adresowanych do dzieci od 6. roku życia. 1 października Swój 50. sezon artystyczny zainaugurowała w auli Uniwersyteckiej orkiestra Kameralna Polskiego Radia amadeus. Grał z nią pianista ingolf Wunder. 6 października Filharmonia Poznańska zainaugurowała swój sezon artystyczny 125. Koncertem targowym pt. Od Kilara do Kilara. sierpień–październik 2017 301 8 października W hali 2 na terenie MTP teatr Ósmego Dnia wystawił premierowo spektakl Dzieci Rewolucji w reż. Jacka Chmaja. 14 października Październikową premierą w Teatrze Wielkim był Rigoletto Giuseppe Verdiego w reż. Marcina Bortkiewicza. 15 października Teatr Wielki został uczestnikiem programu opera Vision, prowadzonego przez stowarzyszenie opera Europa. Poznańskie spektakle będą transmitowane na żywo w całej Europie. 18 października Pięć dni trwał w CK Zamek i poznańskich kinach 21. Międzynarodowy Festiwal Filmów Dokumentalnych off Cinema. 500 ocenianych filmów pochodziło z 64 krajów. złoty zamek otrzymała Komunia w reż. anny zameckiej, srebrny zamek przyznano filmowi 21 x Nowy York w reż. Piotra stasika, Brązowy zamek otrzymał chilijski film Not too bad w reż. Lucasa Quintana. Publiczność swoją nagrodę przyznała filmowi Obecny na kanapie w reż. Grzegorza Brzozowskiego. 21 października 462. Koncert Poznański nosił tytuł Tango, tango, tango… 27 października W Auli Uniwersyteckiej po raz pierwszy w Polsce wystąpiła sopranistka Pretty Yende. Wystawy 1 sierpnia W Galerii Fotografii pf otwarto wystawę Michała szlagi Polska. Początki miast wielkopolskich to kolejna wystawa w Muzeum archeologicznym z cyklu Bliskie spotkania z… 2 sierpnia Brunon Kopera prezentował swoje prace w Galerii Profil na wystawie Mon Âge d’Or. 3 sierpnia W Galerii Yes odbył się wernisaż wystawy For sale, którą przygotował artysta złotnik Marcin tymiński z Łodzi. 6 sierpnia W Muzeum Narodowym otwarto wystawę Szczeliny wolności. Sztuka polska w latach 1945–1948/1949. Ekspozycji towarzyszył cykl spotkań. 7 sierpnia W Holu Wielkim CK Zamek otwarto ekspozycję czasową Książka dobrze zaprojektowana – zacznijmy od dzieci. 6 września W zamkowej Galerii Profil przygotowano ekspozycję Przypominamy, upamiętniającą zmarłego poznańskiego malarza Marcina stosika. 8 września W przededniu Kongresu Kobiet w Galerii Miejskiej arsenał otwarto wystawę Polki, patriotki, rebeliantki. W CK Zamek w ramach zamkowego projektu Rezydenci w rezydencji przygotowano wystawę Gosi Bartosik Obudziłam się dorosła. 13 września Wyroby kultury łużyckiej pokazano w Muzeum archeologicznym na wystawie Na glinianych nogach. przegląd wydarzeń 302 14 września W Galerii pf otwarto wystawę fotografii Lauren Marsolier pt. Obecność. 15 września Pokonkursową wystawę Tożsamość (307 prac z 41 krajów) zorganizowano w Galerii Yes. 28 września Niemal trzy miesiące trwać będzie w CK zamek wystawa Frida Kahlo i Diego Rivera. Polski kontekst. obrazy, prace na papierze, fotografie, a także pokazy filmowe o twórczości Kahlo i Rivery przyciągały do zamku licznych miłośników sztuki, nie tylko z Poznania. Wejściówki trzeba było rezerwować na konkretny dzień i godzinę. Bilet kosztował 25 zł. 6 października Pierwszą odsłoną nowego cykl wystaw Przypominamy poznańskich artystów była prezentacja prac Józefa Kaliszana (1927–2007) Ślady niepamięci, która odbyła się w Muzeum Historii Miasta Poznania. 9 października Wystawę o Andrzeju Bobkowskim (1913– 1961) Chuligan wolności otwarto w Bibliotece Uniwersyteckiej. 10 października Przez miesiąc w Galerii Piekary można było oglądać wystawę Konrada Kuzyszyna Ciałoświat. 11 października Pejzaże Jagody Szymańskiej pt. Jeziora wystawiono w Galerii Profil. 14 października Muzeum Etnograficzne wraz z ambasadą Republiki Litewskiej przygotowało wystawę Smūtkeliai. Litewskie świątki z kolekcji Gediminasa Petraitisa. 15 października W ramach cyklu Bliskie spotkania z… w Muzeum archeologicznym otwarto ekspozycję czasową Wino w starożytnym Sudanie. 16 października Malarstwo Edmunda Łubowskiego znalazło się na ekspozycji w Galerii Garbary. Kalliope Austria. Kobiety w społeczeństwie, kulturze i nauce to tytuł wystawy otwartej w Bibliotece Uniwersyteckiej. 17 października Projekt Hugona Kowalskiego i Marcina Szczeliny pt. Porozmawiajmy o śmieciach, prezentowany w Wenecji na 15. Międzynarodowym Biennale architektury, można było obejrzeć na wystawie w Galerii Miejskiej arsenał. 20 października Galeria Fotografii pf pokazała prace natalii Pakuły Spojrzenia. W Rodríguez Gallery swoje prace pt. Nie ma jednego wystawiał Franciszek orłowski. 26 października Przy ul. Kramarskiej 3/5 otwarto Galerię Jerzego Piotrowicza. Pierwszą wystawą w tym miejscu była prezentacja prac anny tyczyńskiej. Varia W Poznaniu znajdują się 34 pomniki przyrody. Przede wszystkim są to dęby i platany, 13 skupisk drzew oraz trzy głazy narzutowe. W pierwszych dniach sierpnia w miejscu dawnego dworca PKs (ul. Matyi i Przemysłowa) rozpoczęto budowę tzw. nowego Rynku. 11 sierpnia Nad wejściem do Auli Uniwersyteckiej zamontowano zegar świetlny, który będzie odliczał dni pozostałe do obchodów rocznicy 100-lecia powstania Uniwersytetu Poznańskiego. sierpień–październik 2017 1 września Rekord frekwencji pobito w sierpniu w poznańskim zoo. W ciągu miesiąca odwiedziło je 100 tys. osób. Coraz więcej dzikich zwierząt można spotkać w obrębie miasta. najczęściej są to dziki, stąd akcja ulotkowa straży Miejskiej. 24 września Do końca roku Zarząd Dróg Miejskich będzie rozdawał bezpłatnie worki na liście leżące na chodnikach przed posesjami. Wywóz liści również był bezpłatny. 3 października Otwarto pierwszą w Poznaniu wypożyczalnię samochodów na minuty. 5–6 października W czasie szalejącego nad miastem orkanu Xawery strażacy interweniowali 450 razy. 8 października Na trzech miejskich liniach autobusowych (nr 51, 63, 74) testowano elektryczny autobus solaris Urbino 18 Electric. 11 października Przy SP nr 72 na os. Kopernika otwarto pierwszy w mieście ogródek edukacyjny. 12–15 października W poznańskiej Palmiarni odbyła się duża wystawa roślin owadożernych. 21 października Już po raz trzeci odbył się bieg po schodach (18 pięter) Collegium Altum. Połączono go z trzecimi Mistrzostwami Polski Policjantów w tej konkurencji i trzecimi Mistrzostwami Polski studentów i nauczycieli akademickich. odbył się też bieg strażacki. 30 października Na poznańskich cmentarzach znajduje się ok. 30 tys. nieopłaconych nagrobków. DRUK NA ZAMÓWIENIE Wydawnictwo Miejskie Posnania oferuje druk poszczególnych tytułów w technologii cyfrowej Książki dostępne w druku na zamówienie* Cytadela Zawady i Główna KMP 4/2011, cena katalogowa 39 z KMP 2/2002, cena katalogowa 45 zł Od Komandorii do Antoninka Górczyn KMP 4/2010, cena katalogowa 45 z KMP 1/2002, cena katalogowa 45 zł Starołęka, Głuszyna, Krzesiny Rataje i Żegrze KMP 4/2009, cena katalogowa 45 z KMP 3/2001, cena katalogowa 45 zł Okupacja I Jeżyce KMP 2/2009, cena katalogowa 39 z KMP 2/2000, cena katalogowa 45 zł Okupacja Il Wspomnienia z powstania KMP 3/2009, cena katalogowa 39 z wielkopolskiego Poznańscy Żydzi cena katalogowa 35 zł KMP 3/2006, cena katalogowa 45 z Z dni powstania wielkopolskiego Poznańscy Żydzi II autor: Daniel Kęszycki KMP 1/2009, cena katalogowa 45 z cena katalogowa 20 zł Winiary Obraz historyczno-statystyczny KMP 4/2008 (wydanie bez płyty CD) miasta Poznania w dawniejszych cena katalogowa 41 zł czasach, t. li II Dębiec autor: Józef Łukaszewicz KMP 1/2004, cena katalogowa 45 zł cena katalogowa każdego tomu 34,50 zł *Publikacje można zamówić na sklep.wmposnania.pl lub w Salonie Posnania, ul. F. Ratajczaka 44. Termin wykonania do 5 dni roboczych. Warunkiem realizacji zlecenia jest wpłata pełnej kwoty za zamówione książki. Ceny obowiązują do końca 2018 roku.

• Odpowiedź na wniosek o informację publiczną zał. 7 - ostatni przez Poznań 1 października 2018 16:39

  Nr rej.: 06091802782

  Państwo

  Szymon Osowski

  Katarzyna Batko-Tołuć

  Bartosz Wilk

  Sieć Obywatelska Watchdog Polska

  Znak sprawy: Or-V.1431.18.2018

  Poznań, 06-09-2018 r.

  Pozostałe załączniki do odpowiedzi.

  Barbara Szymendera

  koordynator UMP ds. informacji publicznej
  Wydział Organizacyjny
  Urząd Miasta Poznania
  plac Kolegiacki 17
  61-841 Poznań
  tel. (61) 8785 346, 604 609 243

  e-mail: {{ email }}
  ........................................................................
  **POZnan ***
  [ **www.poznan.pl**](http://www.poznan.pl/)
  [ **www.fotoportal.poznan.pl**](http://www.fotoportal.poznan.pl/) ** **

  Załączniki

  KMP_2018-01.pdf

  POŹZnan Patronat Honorowy Prezydenta Miasta Poznania Patronat honorowy Przewodniczący Rady Miasta Poznania Grzegorz Ganowicz KRoniKa Miasta Poznania 2018/1 Szlachta w mieście redaktor prowadzący tomasz Jurek Wydawnictwo Miejskie Posnania Wydawca: Wydawnictwo Miejskie Posnania ul. F Ratajczaka 44, 61-728 Poznań tel. 61 854 07 62, www.wmposnania.pl Kwartalnik wydawany pod patronatem Rady Miasta Poznania Kolegium redakcyjne: Przemysław Matusik (przewodniczący i redaktor naczelny), Magdalena Mrugalska-Banaszak (zastępca redaktora naczelnego), Jerzy Borowczyk, Tomasz Jurek, Piotr Korduba, Piotr Marciniak, Maria Teresa Michałowska-Barłóg, Krzysztof Podemski, Jan Skuratowicz, Bogdan Walczak Przedstawiciel Rady Miasta: Antoni Szczuciński Sekretarz redakcji: Piotr Grzelczak piotr.grzelczakQwm.poznan.pl Redaktor prowadzący: Tomasz Jurek Redakcja: Piotr Grzelczak Korekta: Anna Nowotnik Projekt okładki: Joanna Pakuła, fot. Marta Stachowska, Studio Graficzne Wydawnictwa Miejskiego Posnania Skład i przygotowanie do druku: Wojciech Szybisty, Studio Graficzne Wydawnictwa Miejskiego Posnania ISSN 0137-3552 uwM POŹZnan spis treści od redakcji ............................................................................................................................. 7 Poznań staropolski tomasz Jurek Szlachta w mieście i pod miastem w średniowieczu .................................................. 11 Paweł Dembiński Wojtek Bogaty i jego rodzina. Na styku miasta i wsi w późnośredniowiecznym Poznaniu ........................................................................... 33 tomasz Jurek Chybski, Suski, Regnolt i inni. Szlachta-rozbójnicy przed miejskim sądem (1497) ...................................................................................... 47 Magdalena Mrugalska-Banaszak Szlachecki napad na poznański ratusz Anno Domini 1692 ...................................... 69 Michał zwierzykowski Szlachcic w osiemnastowiecznym Poznaniu. Uwarunkowania obecności wielkopolskiej szlachty w obrębie miasta ..................... 80 Pod pruskim zaborem Przemysław Matusik Ziemiaństwo w XIX-wiecznym Poznaniu ................................................................105 Joanna Lubierska Dziewiętnastowieczne sprawy małżeńskie szlachty przed poznańskim Konsystorzem Arcybiskupim ......................................................125 Michał Mencfel Poznań słynny z umiejętności i sztuk pięknych. Edwarda i Atanazego Raczyńskich pragnienie „Nowych Aten” ..............................139 agata Łysakowska Wielmożna hrabino dobrodziejko! Akcja charytatywna Celestyny Działyńskiej z 1848 roku ...........................................................................157 Michał Boksa Chłapowscy w Poznaniu .............................................................................................169 Dobrosława Gucia Szlachcianki w Zakładzie dla Siedmiu Wdów i Pięciu Panien ...............................185 W wieku XX andrzej Krzysztof Bucholz Poznańskie korporacje akademickie w latach 1920–1939 ......................................195 Ewa Leszczyńska Roger Adam Raczyński (1889–1945) ........................................................................213 tadeusz W. Lange „Malta” w międzywojennym Poznaniu i Wielkopolsce ...........................................229 tomasz zuzek Włodzimierz Dworzaczek (1905–1989). Poznański genealog szlachty .................249 Takie rzeczy się robiło. z olgierdem Baehrem, byłym prezesem Klubu inteligencji Katolickiej w Poznaniu i członkiem Prymasowskiej Rady społecznej, rozmawia Konrad Białecki .........................................................268 Szczególne obowiązki społeczne. z Wandą niegolewską, Danutą Prus-Głowacką i Marią Heydel z oddziału Wielkopolskiego Polskiego towarzystwa ziemiańskiego, rozmawia Grażyna Wrońska................279 Kronika andrzej Król Przegląd wydarzeń (listopad 2017–styczeń 2018) ...................................................291 od redakcji szlachta i miasto to różne światy, patrzące na siebie wrogo. nawet tak światły człowiek jak hetman Jan zamoyski stwierdzał: „nie podług rękodzielnych wyrobów, nie podług murów i obszernych budowli sądzi się o szczęściu ludzi, ale podług ich wolności, cnót i dobrych obyczajów” – w tych pierwszych widząc atrybuty miast, w ostatnich zaś przymioty szlacheckie. W dawnej Polsce szlachcicowi nie wolno było parać się miejskimi zajęciami. a jednak szlachta była zawsze obecna w życiu mia- sta, a miasto – w życiu szlachty. Wymuszały to liczne role, jakie pełnił Poznań jako niekwestionowana stolica regionu w  wymiarze politycznym, administracyjnym, ekonomicznym, kulturalnym czy nawet komunikacyjnym. Każdy wielkopolski wła- ściciel ziemski musiał bywać w Poznaniu na sądach, targach i jarmarkach, odwie- dzał katedrę i inne kościoły, niekiedy dawał się tam pochować, w miejskich szkołach edukował swe dzieci, niekiedy się w mieście bawił, niekiedy awanturował, czasami wreszcie zawisał na miejskiej szubienicy. Choć ideałem szlacheckiego życia pozosta- wała przez wieki autarkia w ramach wiejskiej gospodarki, bez kontaktu z miastem żyć się po prostu nie dawało. Przychodziło też i przeprowadzać się na stałe do miasta lub przynajmniej na jego przedpola, choć przeważnie bywała to decyzja wymuszona przykrą koniecznością opuszczenia rodowego majątku na wsi. tak szlachta stawała się częścią miejskiej społeczności i miejskiej różnorodności, starając się zresztą prze- ważnie zachowywać i eksponować swą odrębność. W Poznaniu miało to szczególne znaczenie, bo do tradycyjnych przeciwieństw społecznych i mentalnych (mieszczań- ski kult pieniądza versus szlachecka skłonność do ostentacji, „postaw się, choć zastaw się”) dochodziły w naszym przypadku drażliwe kwestie narodowe: znaczny odsetek mieszczan stanowili zawsze obcy przybysze, głównie niemcy, nieufnie traktowani przez przywiązaną do swej polskości szlachtę. schludny, pracowity i  oszczędny mieszczanin-niemiec oraz żyjący szeroko, rozrzutny i zawadiacki szlachcic-Polak to postacie archetypiczne. okazują się to wątki ponadczasowe, snujące się przez całość dziejów Poznania. staramy się je śledzić od najdawniejszych epok. i podobne sprawy odkrywamy w XV, XViii, XiX czy również XX wieku, choć z różnym natężeniem. z biegiem stuleci przepływ szlachty do miast narastał. W czasach nowszych szlachectwo jako pewien koncept organizacji życia społecznego zaczęło się przeżywać, choć także nowoczesne ziemiaństwo – nie oparte już na kryterium krwi i pochodzenia – chętnie kultywo- wało staroszlacheckie tradycje. Burze dziejowe wieku XX zmiotły szlachtę jako war- stwę społeczną. tracąc oparcie w majątkach ziemskich, migrowała z musu do miast. odnajdywanie się w tym nowym środowisku to pasjonujący problem, który wymaga jednak dopiero dokładnego zbadania. Losy wielu osób ziemiańskiego pochodzenia, ich kariery i wkład w życie i rozwój miasta, aktywność towarzystwa ziemiańskiego dowodzą, że szlachta, której formalnie wszak już dawno (przynajmniej od czasu Konstytucji marcowej z 1921 r., stwierdzającej w art. 96, że „Rzeczpospolita Polska nie uznaje przywilejów rodowych ani stanowych”) nie ma, wciąż jest w Poznaniu obecna i ma się chyba dobrze. staramy się sięgać do wszystkich epok, dotrzeć do różnych dziedzin życia – z różnym oczywiście skutkiem, zależnym od stanu wiedzy o pewnych zagadnie- niach, od podaży i sił autorów, niekiedy od przypadkowych uwarunkowań. nie zdo- łaliśmy napisać o wszystkim, o czym napisać chcieliśmy i o czym napisać było warto. Prezentowany zestaw tekstów pozostaje selektywny i nie każdego pewnie zadowoli. są artykuły przekrojowe, starające się pokazać całość zagadnienia w danej epoce, i liczne inkrustacje, ilustrujące rozmaite zjawiska na przykładach osób, rodzin, zda- rzeń, epizodów, instytucji. Przesunie się przed naszymi oczami korowód postaci w zbrojach, kontuszach, frakach czy eleganckich cylindrach. Jedni zasłużeni, inni szkodliwi, wszyscy „urodzeni” – i przeważnie nieco z góry patrzący na sąsiadów, w których żyłach nie płynęła błękitna krew. Razem tworzyli jednak to miasto. Tomasz Jurek = EWY Eee WIET ŁA U „a 4: sł WAW. Ga 7 % 131.3 i] WW IA = r ANT z, £. 5 LIG sę POZNAŃ STAROPOLSKI Na poprzedniej stronie: oblężenie Poznania przez wojska saskie w 1704 r. [w:] stragona abo. stołeczne Miasto Poznań oraz tabula accuratissima tam per totam Maiorem Poloniam quam Extra Regnvm iák wiele Do Cudzoziemskich Miast mil ráchowáć się ma Wystawiona w Roku Páńskim 1707 11 tomasz Jurek szlachta w mieście i pod miastem w średniowieczu Średniowieczna i  staropolska szlachta to warstwa na wskroś rustykalna, związana z wiejskim środowiskiem, wiejską gospodarką i wiejskim stylem życia. Pierwsza i  obowiązująca potem przez wieki definicja szlachectwa, jaką dał w swych konstytucjach sejm radomski z 1505 roku, podkreślała, że warunkiem szlachectwa jest urodzenie z  dwojga szlachetnych rodziców, żyjących w  swych dobrach ziemskich podług ojczystych obyczajów, praw i zasad swego stanu oraz nieparających się pracami właściwymi dla ludzi, którzy żyją w miastach1. Już na poziomie samych pojęć szlachta i miasto rysują się jako antytezy. szlachcic w mie- ście wydaje się więc figurą zgoła niestosowną i niepotrzebną. naturalna była też niechęć szlachecka wobec miasta i mieszczan, odwzajemniana zresztą przez tych ostatnich. z jednej strony mamy wszak kultywujących rycerski etos wojowników, ludzi miecza, wierzących w wagę cnót wynikających z dobrego urodzenia, z dru- giej zaś – zarabiających własnym przemysłem i sprytem kupców i rzemieślników, doceniających wartość pokoju i spokoju, wagę zaś człowieka mierzących miarą jego powodzenia i dochodu. a jednak szlachta w życiu miasta, i to również tak dużego jak Poznań, była stale obecna2. Paradoksalnie stwierdzić nawet można, że szlachta była w mieście już wtedy, kiedy nie było jeszcze samego miasta. najstarszy Poznań to wszak gród zbudowany jeszcze w epoce przedpaństwowej, na ostrowie tumskim. nazwa ma charakter nie- wątpliwie dzierżawczy – Poznań to gród Poznana – a ów eponim, twórca i pierwszy gospodarz, musiał najpewniej należeć do polańskiej elity plemiennej lub wczesno- państwowej. na bok odłóżmy rozważania, wysoce niepewne, nad jego ewentualnym wielkomorawskim pochodzeniem3. Potem gród stał się ważnym ośrodkiem władzy pierwszych Piastów. nieprzypadkowo to tu Mieszko postawił sobie reprezentacyjne 1 Volumina constitutionum, t. i, cz. 1, wyd. s. Grodziski, i. Dwornicka, W. Uruszczak, Warszawa 1996, s. 140. 2 Podstawowe znaczenie zachowuje wciąż studium J. Wiesiołowskiego, Szlachta w mieście. Przemieszczenia i migracje szlachty między wsią a miastem w Polsce XV wieku, „studia i Materiały do Dziejów Wielko- polski i Pomorza” 14, 1980, z. 1 (27), s. 47–75, oparte w dużym stopniu na materiale poznańskim; zob. też tenże, Socjotopografia późnośredniowiecznego Poznania, Warszawa–Poznań 1982, s. 122–124; a. Gąsio- rowski [w:] Dzieje Poznania, t. i, cz. 1, Warszawa–Poznań 1988, s. 264–266. o napięciach między szlachtą i mieszczaństwem pisałem ostatnio w artykule: Mieszczańskość poznańska (i nie tylko) w wiekach średnich, „Kronika Miasta Poznania” 2017/4, s. 22–36. 3 z. Kurnatowska, M. Kara, Na tropie Poznana – eponima naszego miasta [w:] Civitas Posnaniensis. Studia z dziejów średniowiecznego Poznania, Poznań 2005, s. 9–26. tomasz Jurek 12 palacjum i umieścił siedzibę pierwszego biskupa. tego typu ośrodek skupiać musiał przede wszystkim otoczenie książąt, ich drużynę i wywodzących się z niej dostojni- ków. to przecież ówczesna szlachta (choć sami siebie tak na pewno nie nazywali). z biegiem czasu wokół grodów – będących przede wszystkim obiektami militarno- -rezydencjonalnymi – rozrastały się coraz szerzej otwarte osady rzemieślnicze czy kupieckie. Poznań Xii-wieczny to rozległa aglomeracja osadnicza, której zasięg wyznaczają orientacyjnie kościoły św. Michała na prawym oraz św. Marcina i św. Wojciecha na lewym brzegu Warty. Komponent arystokratyczny odgrywał jed- nak nadal istotną rolę. W owym konglomeracie osad znajdowały się bowiem naj- pewniej także dwory możnych panów. zjawisko to najlepiej znamy ze stołecznego Krakowa (gdzie śladem siedziby wielkiego rodu toporów jest ufundowany przez wojewodę sieciecha romański kościół św. andrzeja przy dzisiejszej ul. Grodzkiej) oraz z  Wrocławia, ale podobnie było też w  innych naczelnych grodach monar- chii piastowskiej (np. w Łęczycy)4. Podobnie musiało też być w Poznaniu – choć w naszym przypadku rzecz nie jest poświadczona żadnymi źródłami. Jedyny ślad stanowić może fakt, że w  czasie, kiedy przygotowywano lokację miasta lewo- brzeżnego, książę Przemysł i dokonał hojnego nadania na rzecz swego wojewody Beniamina zaremby5; domyślać się można, że było to zadośćuczynienie za jakieś grunty, które zarembowie oddali wtedy władcy w samym Poznaniu. Lokacja mia- sta całkowicie przeorała stosunki własnościowe, likwidując wcześniejsze chaotyczne układy na rzecz uporządkowanej przestrzeni miejskiej, z  czworobocznym pla- cem targowym (rynkiem), regularną siecią prostopadłych ulic i wyraźną granicą w postaci umocnień. akt lokacyjny oznaczał uformowanie miasta we właściwym sensie tego pojęcia – jako bytu wyodrębnionego nie tylko przestrzennie i ekono- micznie, ale także społecznie i prawnie, bo cieszącego się własnym samorządem. W Poznaniu dokonanie lokacji potwierdza przywilej wydany mieszczanom przez książąt Przemysła i i Bolesława Pobożnego w 1253 roku, choć faktycznie miasto zor- ganizowano, wytyczono i zasiedlono zapewne już kilka lat wcześniej6. nowo lokowane miasto zapełniło się obcymi osadnikami, głównie niemcami przybywającymi z turyngii, Łużyc (pierwszym naczelnikiem gminy został, jako wójt, tomasz z Gubina) czy Śląska7. Choć w następnych dziesięcioleciach narastał dopływ ludności z najbliższego, wielkopolskiego zaplecza, stale pojawiali się też nowi przybysze z dalekich stron. Miasto ulegało na pewno polonizacji – także imigranci uczyli się przecież polskiego – ale bardzo długo zachowywało nie- miecki polor. ton nadawały warstwy kierownicze, najbogatsze, przede wszystkim kupcy i zamożni rzemieślnicy, były to zaś sfery prowadzące swe interesy w skali 4 a. Wędzki, Ze studiów nad rezydencjami możnowładczymi i  rycerskimi na ziemiach polskich w XI–XII wieku, „slavia antiqua” 25, 1978, s. 173–188; H. Manikowska, L’aristocrazia nelle sedes regni prin- cipales della Polonia del secolo XII [w:] Studie sulle societá e le culture del Medioevo per Girolamo Arnaldi, Roma 2002, s. 341–358. 5 Kodeks dyplomatyczny Wielkopolski, t. Vi, wyd. a. Gąsiorowski, H. Kowalewicz, Warszawa–Poznań 1982, nr 9. 6 t. Jurek, Przebieg lokacji Poznania [w:] Civitas Posnaniensis. Studia z dziejów średniowiecznego Poznania, Poznań 2005, s. 173–191. 7 tenże, Poznań i jego mieszkańcy w XIII i XIV wieku [w:] Miasto w perspektywie onomastyki i historii, Poznań 2010, s. 527–545. SZLACHTA W MIEŚCIE I POD MIASTEM W ŚREDNIOWIECZU 1. Podgórcze pod poznańskim zamkiem, 1617 r., sztych z dzieła Georga Brauna i Fransa Hogenberga, Givitates orbis terrarum [w:] Plany Poznania, oprac. D. Książkiewicz-Bartkowiak, Poznań 2010 międzynarodowej, posługujące się w związku z tym językiem niemieckim oraz przyznające się do niemieckiej kultury i obyczaju. Ten obcy językowo i etnicznie charakter miasta (właściwy zresztą dla większości dużych miast na ziemiach pol- skich) pogłębiał jeszcze poczucie wyalienowania i niechęci ze strony miejscowego otoczenia. Napięcia te rozładowały się wprawdzie w postaci gwałtownych kon- fliktów między miastami a lokalnym rycerstwem w początkach XIV wieku, ale wzajemne urazy pozostały trwałe. Naznaczyły one późniejsze dzieje, sprawiając że w staropolskiej kulturze miasto traktowane było jako świat obcy i wrogi. Mimo to jednak świat ten — i jako skupisko ludzkie (co zawsze miało siłę przyciągającą), i jako centrum życia gospodarczego, w którym skupiały się nici handlu, bogac- twa i wszelkich interesów finansowych, i jako ośrodek rozmaitych władz (świec- kich i kościelnych)* — nieustannie przyciągał i wsysał w orbitę swych wpływów wszystkich, w tym także nieufne i niechętne rycerstwo czy szlachtę. Wzajemne kontakty zaczęły się bardzo wcześnie. Z jednej strony nowa miej- ska elita, przynajmniej rodzina wójtowska, sięgała po kolejne oznaki społecz- nego prestiżu — nabywała dobra ziemskie, wystawiła sobie przy rynku murowaną wieżę mieszkalną na wzór siedzib możnowładczych, dokonywała reprezentacyj- nych fundacji w katedrze”. Zwieńczeniem tych ambicji była próba dokonywa- nia samodzielnych wyborów politycznych, gdy wójt Przemek (ochrzczony tak 80 funkcjach centralnych Poznania zob. J. Wiesiołowski, Miasto w przestrzeni społecznej późnego średnio- wiecza [w:] Społeczeństwo Polski średniowiecznej, t. III, Warszawa 1985, s. 314-347. ? M. Szymańska, Wójtostwo poznańskie 1253-1386. Od lokacji miasta do wykupu wójtostwa przez miasto, „Przegląd Zachodni” 1953, nr 6-8, s. 183-190; W. Gałka, O architekturze i plastyce dawnego Poznania do końca epoki baroku, Poznań 2001, s. 78-82. 13 'TOMASZ JUREK 2. Pałac Górków (obecnie Muzeum Archeologiczne), 1968 r., ze zb. Archiwum KMP na cześć miejscowych książąt) wbrew stanowisku rycerstwa próbował opierać się wyborowi Władysława Łokietka — co miasto przypłaciło szturmem i złupie- niem przez przeciwników (1313/1314). Z drugiej strony mamy ciekawy przykład braci Tylona, Jaśka, Jakuba, Mikołaja i Stefana, którzy byli pracownikami kan- celarii książęcej i kanonikami katedralnymi. To synowie Jakuba z Krerowa, ale charakterystyczne imię Tylo, jak i posiadanie podpoznańskiego młyna wskazują na ich bliskie związki z miastem. Domyślać się można, że to rodzina rycerska, przez matkę skoligacona z mieszczaństwem. Innego przykładu dostarcza mistrz Mikołaj, pochodzący z podpoznańskiego rycerstwa lekarz kolejnych książąt wiel- kopolskich, który z racji wykonywanego zawodu osiadł w mieście. Wiemy o nim, że podczas „nieszczęsnego spustoszenia miasta” stracił majątek i opuścił Poznań (acz po kilku latach doń powrócił)". Przykładów nie mamy wiele, ale widać w nich i rosnące ambicje mieszczan, i migracje synów rycerskich do miasta, i mie- szane małżeństwa. Widać też znaczenie politycznej katastrofy z 1313/1314 roku, która pociągnęła za sobą na pewno wymianę miejskich elit. Ze względu na wiel- kie ubóstwo źródeł niewiele jednak wiemy o sytuacji w następnych dekadach. Odnotować możemy wtedy napływ nowych rodzin z Niemiec, Śląska, Prus czy też z miast wielkopolskich, ale słabo widać synów szlacheckich. Można się ich domyślać w rodzinie Bogatych (Piotr Dives, 1352), Bartku i Hanku Cieszymirach (od 1383) czy w Jakubie Siekierce (1382, pewnie pochodzącym z drobnoszlachec- kiej wsi Siekierki k. Kostrzyna), ale żaden z tych przykładów nie jest absolutnie 10-T. Jurek, Poznań i jego mieszkańcy..., s. 536. 14 SZLACHTA W MIEŚCIE I POD MIASTEM W ŚREDNIOWIECZU | 3. Szesnastowieczny portal Pałacu Górków, 1930 r., fot. R.S. Ulatowski, ze zb. MKZ w Poznaniu/CYRYL pewny. Lepszego rozeznania nabywamy dopiero u schyłku XIV wieku. Dla miasta zaczynała się wtedy nowa epoka prosperity. Unia polsko-litewska (1386) otwierała nowe możliwości handlu wschodniego, z których korzystać miał także Poznań, położony na nabierającym teraz znaczenia szlaku z Niemiec ku Litwie i Rusi. Zdecydowanie poprawia się też od tego czasu dokumentacja źródłowa, a zacho- wanie się ksiąg sądów miejskich (od 1398), a także sądów szlacheckich i kościel- nych, pozwala na kompletniejsze uchwycenie miejskiej populacji i dokładniejszą obserwację jej życia. W XV-wiecznym materiale poznańskim widać bogactwo rozmaitych relacji między szlachtą a miastem. Sferę niesłychanie ważną stanowiły kontakty gospo- darcze. To u poznańskich rzemieślników trzeba było — niezależnie od żywionych wobec nich uczuć — kupować lub zamawiać rozmaite towary, to przez kupców sprowadzać bardziej wyszukane przedmioty z dalszych stron, to u nich trzeba było zbywać nadwyżki własnej produkcji rolniczej czy leśnej. Tego rodzaju codzienne kontakty, nieutrwalane przeważnie na piśmie, rodziły zobowiązania finansowe. Przeważnie to szlachcice pozostawali dłużnikami kupców, pewnie w związku z jakimiś nierozliczonymi na czas zamówieniami towarów. Po przy- kłady sięgnijmy do źródeł z początku XV wieku. Oto w 1402 roku mieszczanin 15 tomasz Jurek 16 Maciej słodki z Poznania pozywał Wolframa z Bucza o niezapłacone 9 grzywien i  7 skojców „za sukno i  za pracę”11 – chodziło najwyraźniej o  jakieś większe usługi krawieckie i zakupiony na te potrzeby towar. Dwa lata później Dobrogost z  szamotuł, wielki pan, miał proces z  mieszczaninem andirkiem Ponieckim o 3 grzywny za łyżki i 2 grzywny za pancerz, do tego zaś o 12 grzywien długu12, a nieco później został pozwany przez Wojtka Bogatego o 12 grzywien ojcow- skiego długu za sukno13. Ów Wojtek to człowiek wyjątkowy obrotny w intere- sach ze szlachtą (sam był rycerskiego pochodzenia) – o  należności za sukno procesował się też z Mikołajem Pniewskim (20 grzywien), sędziwojem Psarskim (46 grzywien, do tego 24 grzywny długu), Jankiem Mosińskim (niewątpliwie szlacheckiej kondycji), a z Janem i Mikołajem Glińskimi z Moraska o 12 grzy- wien za sukno i pieprz14. z lat późniejszych wspomnijmy jeszcze powtarzające się procesy mieszczan ze szlachtą o niewielkie, kilkugrzywnowe długi za „kramne rzeczy”, długi „funtem odważone i łokciem odmierzone”, przy czym imiennie wymienia się sukno, pieprz, szafran, barchan i figi (te egzotyczne towary nabył od kramarki Katarzyny skromny szlachcic nikel z turowa k. Lwówka)15. Choć to tylko parę przykładów, widać złożoność problemu. Paleta wymienionych pro- duktów jest dość bogata i pokazuje szerokość oferty miejskiej wobec szlachty (która w mieście się ubierała, zbroiła, wyposażała dom i kupowała też luksusową żywność), a dominacja sukna jest zrozumiała, bo to masowo sprzedawany towar pierwszej potrzeby. o znaczeniu szlachty wśród klientów miejskiego rzemiosła świadczy chociażby fakt, że statuty krawców poznańskich za sprawdzian umie- jętności mistrzowskich uznawały sprawne wykonanie szat liturgicznych lub kapy na szlacheckiego konia16. W zestawionych procesach stają reprezentanci wszystkich warstw szlachec- kich (od magnatów szamotulskich po Mosińskiego, być może z rodziny wójtów Mosiny). zastanawiające są wysokie sumy, jakich dochodził Wojtek Bogaty. nie mogą to być nieuregulowane należności nawet za towar sprowadzany z zagranicy. Chodzi tu raczej o rozliczenia z tytułu wspólnych przedsięwzięć handlowych, co wskazuje na powiązania kapitałowe. nieprzypadkowo wcho- dzi w  nie właśnie Wojtek Bogaty, sam pochodzący ze szlachty i  traktowany przez nią pewnie nadal jako swój. Pozytywnym aspektem współpracy z kup- cami było wykorzystywanie ich możliwości lokalowych – dysponowali wszak murowanymi piwnicami, co zachęcało do oddawania im na przechowanie cen- nych przedmiotów, w tym najważniejszych dokumentów zawierających tytuły prawne do dóbr. z tego samego środka korzystała też wspólnota szlachecka, składając w razie potrzeby na ratuszu swe księgi sądowe, stanowiące źrenicę 11 Księga ziemska poznańska 1400–1407, wyd. K. Kaczmarczyk, K. Rzyski, Poznań 1960, nr 850. 12 tamże, nr 2043, 2063. 13 tamże, nr 2149; Wielkopolskie roty sądowe XIV–XV wieku, wyd. H. Kowalewicz, W. Kuraszkiewicz, t. i, Poznań 1959, nr 767. 14 Księga ziemska poznańska, nr 96, 527, 987, 1002, 2214. 15 Wielkopolskie roty, t. i, nr 826, 1032, 1090, 1262, 1327, 1428, 1563, 1571. Jako znakomity przewodnik służy M. trawińska, Indeks do Wielkopolskich rot sądowych z XIV i XV wieku, Warszawa 2009. 16 Akta radzieckie poznańskie, wyd. K. Kaczmarczyk, t. ii, Poznań 1931, nr 1721. szlachta w mieście i pod miastem w średniowieczu 17 całego porządku prawnego17. tego rodzaju depozyty świadczą o fundamental- nym zaufaniu wobec mieszczan. W wymienionych procesach rozróżnia się należności za towar od zwykłych długów. Widać więc, że szlachta szukała też w mieście pożyczek. z gotówką było zawsze krucho. Możliwości mieszczan też nie były nieograniczone. Podstawowym źródłem kredytu byli Żydzi, żyjący z udzielania pożyczek na lichwiarski procent – zwyczajową normą było naliczanie tygodniowo 1 grosza od każdej grzywny, co w skali roku daje ponad 100 proc. Księgi sądów szlacheckich pełne są procesów o niespłacone długi u Żydów, które niektórych ziemian doprowadzały do ruiny i skutkować mogły nawet przejęciem ich dóbr przez żydowskich lichwiarzy, którzy zresztą nie byli nimi zainteresowani i szybko się ich pozbywali. W czasach nie- doboru gotówki kredyt żydowski był, mimo straszliwych niekiedy skutków, sta- łym i  niezbędnym elementem szlacheckiej gospodarki. „szlachta wielkopolska siedziała w kieszeni u Żydów”18. to też nić wiążąca ją z miastem i kolejny ele- ment umacniający szlachecką odrazę wobec miejskiego świata. Później, gdy od XVi wieku Żydzi odeszli od lichwy i zaczęli zajmować się handlem – wchodząc tym samym w ostrą walkę konkurencyjną z mieszczańskim otoczeniem – utwo- rzył się specyficzny wspólny, żydowsko-szlachecki front przeciwko kupcom chrze- ścijańskim19. Mimo powszechnej niechęci zdarzały się migracje szlachty do miast20. Przeważnie dotyczyły albo młodzieży, zwłaszcza młodszych z rodzeństwa, którzy nie widzieli już dla siebie nadziei na szczupłej ojcowiźnie, albo też ludzi dojrzałych, których kłopoty ekonomiczne zmusiły do sprzedaży majątku ziemskiego. obie kategorie próbowały ułożyć sobie w mieście nowe życie i dla obu był to przymus twardej konieczności, a nie swobodny wybór. nie wchodziła tu na pewno w grę znana ze średniowiecznego przysłowia nadzieja, że „miejskie powietrze czyni wol- nym”. najczęściej wybierano przenosiny do najbliższego miasta średniej wielko- ści, na tyle dużego, że oferowało pewne możliwości, a zarazem na tyle małego, że mógł się w nim przebić przybysz. Unikano na pewno miasteczek najmniejszych, gdzie trudno było o pracę i zarobek. niezbyt też chętnie decydowano się na prze- prowadzkę do Poznania – możliwości były tu na pewno największe, ale trudno też było wniknąć w istniejące i ustalone hierarchie prestiżu i wpływów. nawet w Kaliszu, jednym z większych miast wielkopolskich, drobna szlachta z okolicy potrafiła stosunkowo łatwo przebijać się w szeregi władz miejskich21. W Poznaniu o awans było już dużo trudniej. Udawało się to jednak niektórym. szlacheckiego 17 t. Jurek, Stanowisko dokumentu w  średniowiecznej Polsce, „studia Źródłoznawcze” 40, 2002, s. 15 (przyp. 133); Opisy i lustracje Poznania z XVI–XVIII wieku, oprac. M.J. Mika, Poznań 1960, s. 12–13. 18 L. Koczy, Studia nad dziejami gospodarczemi Żydów poznańskich przed połową  wieku XVII, cz. 1, KMP, 1934/12, s. 257–299 (cytat ze s. 287); J. Heyde, Transkulturelle Kommunikation und Verflechtung. Die jüdischen Wirtschaftseliten in Polen vom 14. bis zum 16. Jahrhundert, Wiesbaden 2014. 19 R. Rexheuser, Juden im öffentlichen Raum einer christlichen Stadt. Posen im 16.–18. Jahrhundert, Wies- baden 2017. 20 zob. zwłaszcza J. Wiesiołowski, Szlachta w mieście…, s. 47 i n. 21 a. Gąsiorowski, Członkowie władz Kalisza w pierwszej połowie XV wieku, „Rocznik Kaliski” 18, 1985, s. 27–56. 'TOMASZ JUREK pochodzenia była najpewniej rodzina wspomnianego już Wojtka Bogatego, ale jej początki w Poznaniu giną w mrokach słabo oświetlonego źró- dłami XIV wieku. Nie wiemy, czy przodkiem Wojtka był rzeczywiście Piotr Bogaty (występujący w 1352 r.), przydomek mógł być wszak powta- rzalny (acz imię Piotr pojawiło się potem wśród synów Wojtka). Sama skala wielkości stolicy Wielkopolski powodowała jednak, że przyciągała ona sporo herbo- wych migrantów. W aktach sądo- wych daje się ich łatwo wyłuskać, bo pisarze używali wobec nich typo- wych dla szlachty określeń nobilis (szlachetny) czy generosus (uro- dzony), albo też kombinacji nobilis et providus (szlachetny i opatrzny). Kazimierz Tymieniecki na podsta- wie rozległych poszukiwań w mate- riale z pierwszych trzech ćwierci XV wieku zestawił dość długą listę PiE mi | 46 "A= FF j-B "JĄ 4. Płyta nagrobna Feliksa Paniewskiego nazwisk szlachty żyjącej wówczas w kaplicy Matki Boskiej Różańcowej w Poznaniu”. Są na niej: Przecław przy kościele podominikańskim, Chwalikowski krawiec (1398-1430), fot. ze zb. Instytutu Historii Sztuki UAM Stanisław Borzujewski (1399-1427), Piotr Jaworski (Zaworski[?], 1400), Mikołaj Pałuka (1401-1430), Wierzbięta (1404-1441) i jego brat Andrzej (1419-1432), Kiełcz Lubowski (1411), Adam Kowalski (1412-1414), Jan Grzymała krawiec (1413-1443), Święszek Jaszewski (1414), Wojciech Wąsowski (1416-1434), Bieniak (1417), Maciej Struś (1421-1423), Mikołaj Zaleski (1424-1447), Krzczon (1428-1434), Bogusz (1429-1443), Mikołaj Szlachta (1431-1437), Wojciech Jaszewski (1432), Stanisław (1435), Mikołaj Tur Turowski (1436-1437), Mikołaj Puchała krawiec (1443), Jan Przecławski (1443-1448), Mikołaj Pęcik z Chorzępowa (1443-1464), Wojciech Ligęza (1446-1473), Janusz Pacierz (1444-1447), Mikołaj Laswicz (1447), Stanisław Paruszewski (1447-1452), Jan Lubicki krojownik sukna (1453-1494), Mirosław Skrzetuski (1459-1466), Piotr Kikowski (1469), Maciej Sierosławski (1471). Zdawać sobie trzeba sprawę, że zestawienie nie jest na pewno pełne. 22 K. Tymieniecki, Szlachta — mieszczanie w Wielkopolsce XV wieku (1400-1475), „Miesięcznik Heral- dyczny” 15, 1936 (osobna odbitka: Warszawa 1937), przedruk w: tegoż, Z dziejów miast i mieszczaństwa w późnośredniowiecznej Wielkopolsce, Poznań 2007, s. 102-109. Niektóre z podanych tam dat uściślone zostały na podstawie informacji o sprawowanych urzędach (zob. przyp. 34). 18 szlachta w mieście i pod miastem w średniowieczu 19 K. tymieniecki przeglądał głównie księgi sądów szlacheckich, słabiej nato- miast akta miejskie (zwłaszcza ławnicze23). sięgnięcie do nich ujawnia w  tym samym czasie kolejne szlacheckie nazwiska: Marcin Kaczliński (1440), Wojciech zdzieszewski (1442), Mirosław nowowiejski (1442), Michał Wyszyński (1442), Mikołaj Karczewski (1443), Jan słupowski (1445), Piotr Bieczyński (1448–1459), Janusz z żoną anną (1450), Hektor (1452–1460)24 – co poszerza wyniki poszuki- wań tymienieckiego o prawie jedną trzecią. i to oczywiście nie wszyscy szlach- cice lądujący na miejskim bruku. trzeba mieć świadomość, że w źródłach nie dostrzeżemy z  zasady tych, którzy trafili wprawdzie do miasta, ale nie zdołali zapewnić sobie w nim stabilnej egzystencji. zauważyć ich możemy tylko wyjąt- kowo, jak w  przypadku szlachetnego Pawła „mieszkającego u  dominikanów”, który w 1440 roku za resztę posiadanych pieniędzy zakupił niewielki czynsz i zapi- sał go po swej śmierci klasztorowi, odwdzięczając się w ten sposób za otrzymane schronienie25. Choć zebrane dane o kilkudziesięciu szlacheckich osobach (w ciągu 75 lat) mogą robić wrażenie, zdawać sobie trzeba sprawę, że w ogólnym bilansie demograficznym miasta grupa ta stanowiła absolutny margines ilościowy (roczny dopływ mieszkańców wynosił co najmniej ok. 50 głów rodzin)26, choć mimo wszystko wyróżniała się pewnie zasobnością i możliwościami. Wielu osobistości z przedstawionej listy nie potrafimy bliżej zidentyfikować (zwłaszcza wtedy, gdy znane są tylko z  imienia lub mało charakterystycznego przydomka). i to jest jednak wymownym świadectwem, że ich pochodzenie nie było zbyt świetne. Przeważają zdecydowanie przedstawiciele drobnej szlachty z całej prawie Wielkopolski, w tym drobiazg ze skrzetusza. zdarzają się też jednak potomkowie znacznych niegdyś, ale podupadłych już rodzin – przodek Macieja strusia był bratankiem Wierzbięty z Palowic, wybitnego starosty wielkopolskiego czasów Kazimierza Wielkiego27. nie znamy przeważnie losów tych ludzi. Mikołaj Laswicz wywodził się ze śląskiego pochodzenia rodziny szlacheckiej osiadłej pod Wschową i to w tym mieście zaczął swą mieszczańską karierę, do Poznania zaś przybył już jako kupiec wschowski28. Chorzępowski wydaje się byłym dziedzi- cem, który musiał stracić swe Chorzępowo (k. sierakowa), gdzie już od 1438 roku widać innych, możniejszych właścicieli29. Ciekawie rysują się koleje losu Jana Lubickiego. ten syn Chwalęty z Lubicza (zaginionej wsi na terenie dzisiejszego 23 archiwum Państwowe w Poznaniu, akta miasta Poznania (dalej: amP), sygn. i 296–299. Korzystałem z  wypisów wykonanych przez śp. prof. Jacka Wiesiołowskiego, przechowywanych w  Bibliotece PtPn, sygn. 1545, sprawdzając jednak wiele ważniejszych zapisek w oryginale. 24 amP i 291, k. 64v (Kaczliński), 90 (zdzieszewski), 92v (nowowiejski), 99v (Wyszyński); i 292, k. 5, 20 (Karczewski), 76v (słupowski); i 293, k. 79v (Bieczyński), 108v (Janusz); i 294, k. 90v, 151 (Bieczyński), 129, 149, 171 (Hektor). Dodać tu pewnie można część szlacheckich posiadaczy nieruchomości (zob. niżej, przyp. 40). 25 amP i 291, k. 52v: nobilis Paulus apud fratres predicatores manens. 26 zob. niżej, przyp. 35. 27 t. Jurek, Krąg rodzinny starosty wielkopolskiego Wierzbięty (1352–1369), czyli początki rodu Niesobiów, „Genealogia – studia i Materiały Historyczne” 1, 1991, s. 16–20. 28 J. Wiesiołowski, Szlachta…, s. 59–60; Słownik historyczno-geograficzny województwa poznańskiego w średniowieczu, cz. i–V, Wrocław 1982–Poznań 2016 (dalej: sHGPozn.), tu cz. ii, s. 577. 29 sHGPozn. i, s. 214. tomasz Jurek 20 poligonu w Biedrusku) próbował najpierw kariery duchownej, kształcił się (choć nie ma go w metryce studentów Uniwersytetu Krakowskiego), został notariuszem publicznym i pisarzem w konsystorzu poznańskim (1443–1448), po czym jed- nak porzucił te ścieżki, ożenił się (nie znamy niestety pochodzenia żony Doroty) i osiadł w mieście, stając się krojownikiem sukna, a więc jednym z udziałowców miejskiego monopolu na handel detaliczny suknem, stanowiących najzamożniej- szą w mieście grupę. Wielokrotnie wybierany bywał na ławnika i wójta. stosownie do tego zamieszkał przy rynku, aczkolwiek dom ten sprzedał i przeniósł się na podmiejskie Piaski30. Jest bardzo charakterystyczne, że walczył o prawa do swej ojcowizny w Lubiczu, a także brał w dzierżawę różne dobra ziemskie (m.in. miej- ski Luboń) – widać, że ten szlachecki syn, choć robił pieniądze w mieście, wciąż przywiązany pozostawał do ziemiańskiego stylu życia31. Przywiązanie to i wyni- kające zeń dążenie do powrotu na ziemię (choćby w skromnym wymiarze, jak w przypadku szlachetnego Hektora, który nabył sołectwo w Winiarach) było na pewno cechą właściwą wszystkim rzuconym do miasta szlachcicom32. stąd niejed- nego odnajdujemy, tak jak Lubickiego, na podmiejskich Piaskach33, gdzie atmos- fera miejska była na pewno mniej dokuczliwa. Lubicki nie był jedynym szlachcicem-obywatelem, który wszedł w skład władz miejskich. Udało się to osiągnąć prawie co czwartemu z  wyliczonych na naszej liście  – ławnikami, wójtami, rajcami lub burmistrzami zostawali (niekiedy wie- lokrotnie) Wierzbięta, Cieszymirowie (Bartek i  Piotr), Przecław Chwalikowski, stanisław Borzujewski, Mikołaj Pałuka, Jan Grzymała, Wojciech Wąsowski, Mikołaj zaleski, Janusz Pacierz, stanisław Paruszewski, Wojciech Ligęza i  Jan Lubicki34. Grono wydaje się spore, ale w całym tłumie miejskich urzędników ludzie ci stano- wili jednak nieznaczny margines, który w dodatku z czasem stawał się coraz węższy. Większość szlacheckich imigrantów nie robiła tak spektakularnych karier, a w miej- skie środowisko wrastała powoli. nie garnęli się do przyjmowania prawa miejskiego (co nie było obowiązkiem przybysza). zachowane fragmentarycznie wykazy nowo przyjętych mieszczan (z lat 1443–1445) prawie nie wymieniają szlachty, choć być może nie zawsze potrafimy ją po prostu rozpoznać35. Charakterystyczne jest, że nasi bohaterowie długo zachowywali typowo szlacheckie predykaty stanowe (nobilis, 30 amP i 294, k. 99v (17 i 1455, kupno domu w rynku), 160v (31 Viii 1459, sprzedaż tego domu); i 295, k. 8v (1460, ogród na Piaskach), 14v (1461, dom na Piaskach). 31 sHGPozn. ii, s. 625. 32 Przypomina to zachowania chłopskich imigrantów do miast z czasów PRL, którzy długo kultywowali wyniesione ze wsi zwyczaje, żyli głównie w kuchni, oszczędzali zaś pokój „gościnny”, hodowali drób (nawet w blokach!) i z zapałem pielęgnowali ogródki działkowe – zob. D. Jarosz, Rzeczy, ludzie, zjawiska. Studia z historii społecznej stalinizmu w Polsce, Warszawa 2017, s. 219–239. 33 zob. niżej, przyp. 40. 34 Władze miasta Poznania, oprac. J. Wiesiołowski, z. Wojciechowska, Poznań 2003, t. i (wykazy), t. ii (indeks). 35 amP i 292, k. 4–7, 74–77; zob. a. Gąsiorowski, Ludność napływowa w strukturze społecznej późnośrednio- wiecznego Poznania, „studia i Materiały do Dziejów Wielkopolski i Pomorza” 11, 1975, z. 2 (22), s. 11–25, gdzie (s. 24–25) częściowe wydanie. Wśród 149 wpisanych osób jednoznacznie jako szlachcic określony został tylko nobilis Johannes Slupowsky (k. 76v), ale szlachcicem był również Mikołaj Karczewski (k. 5), a być może też Petrus Schyrkowsky (k. 5v). SZLACHTA W MIEŚCIE I POD MIASTEM W ŚREDNIOWIECZU mA, 5. Szczyt wschodni piętnastowiecznego kościoła Katarzynek, 1930 r., fot. R.S. Ulatowski, ze zb. MKZ w Poznaniu/CYRYL często z dodatkiem: nobilis et providus), po których zresztą potrafimy ich wyróż- nić w źródłach. Wiemy, że w miarę możności starali się zachować prawo do dóbr pozostawionych w rodzinnych wsiach. Niekiedy pewnie tam w końcu wracali, tak jak zdarzało się to w innych miastach. Istotnym czynnikiem było jednak zapewne odrzucenie ze strony społeczności szlacheckiej. Szlachcic żyjący w mieście spotykał się ze wzgardą współbraci”, a ustawodawstwo groziło mu odebraniem przywile- jów stanowych; cytowane konstytucje radomskie jednoznacznie stwierdzają już, 36 W 1423 r. pewien szlachcic oświadczył Piotrowi Bońkowi z Piotrkowa (Trybunalskiego), że jest od niego „lepszy”, a gdy Piotr pytał: „W czym to jesteś lepszy?”, wyjaśnił: „Dlatego, że ja mam dobra ziemskie i służę królowi z kopią, a ty siedzisz w mieście i płacisz podatki, ale twojemu urodzeniu nic nie zarzucam” (A. Gieysztor, Fragmenty zapisek herbowych piotrkowskich i radomskich województwa sieradzkiego XIV i XV w., „Przegląd Historyczny” 37, 1948, s. 390, nr 60). 21 'TOMASZ JUREK że szlachectwa nie da się pogodzić z miejskimi zajęciami. Nie potrafimy nic powiedzieć o kluczowej z punktu widzenia asymilacji w nowym otocze- niu sprawie doboru żon. Pozostaje ona całkowicie niezbadana. Odrębne zja- wisko to oczywiście wydawanie córek szlacheckich za mieszczan. Znamy szereg przykładów takich związków”, dokładna kwerenda zaś na pewno by je pomnożyła, ale wszystkie przykłady wymagałyby dopiero wnikliwej ana- lizy. Zdaje się, że mariaże takie doty- czyły córek drobnoszlacheckich — ich rodziny chętnie oszczędzały w ten sposób na posagu, a dziewczyny zyski- wały mężów bogatszych, niż mogły się spodziewać w wiejskim sąsiedztwie**. To także był kanał dopływu szlachec- kiej krwi do miejskiego organizmu społecznego. 6. Brązowa płyta nagrobna wojewody Była i druga strona medalu - poznańskiego Łukasza Górki, 1919-1932, czyli mieszczanie, najbogatsi patry- fot. R.S. Ulatowski, ze zb. MKZ w Poznaniu/CYRYL _ cjusze, których ambicją było wejście w szeregi szlachty. Drogą do tego było przede wszystkim nabywanie dóbr ziemskich. I w Poznaniu mamy nieco przykładów rodzin realizujących tego typu strategię, ale większość z nich spotkał ostatecznie zawód. Sukces odnie- Śli tylko Zetowie (zapewne przybysze z Zeitz), którzy nabywszy podpoznańskie Naramowice, stali się w końcu Naramowskimi herbu Łodzia”. Poznań nie miał jednak w szerszym wymiarze „rycersko żyjącego patrycjatu, jaki występował w wielu miastach niemieckich, śląskich, pruskich, a także w Krakowie. Brak ten to miara skromnego mimo wszystko statusu ekonomicznego naszego miasta. Osobno omówić wypadnie spotykane w źródłach informacje o szlacheckich właścicielach nieruchomości w mieście, którzy nie byli jednak określani jako miesz- czanie. Oto Stanisław Słap z Palędzia kupił dom przy ul. Żydowskiej naprzeciwko domu wojewody Sędziwoja Ostroroga (1427); domy mieli też Szamotulscy przy ul. Sukienniczej [czyli Żydowskiej] (1430), Abraham ze Zbąszynia (1434), Krystyn [z Dalabuszek?] (1435); szlachetna Prądzyńska miała dom na ul. Żydowskiej (1439), Kleszczewski — dom na Żydowskiej (1443), Mikołaj Pigłowski — dom na Wodnej (1444), Adam Ruchocki - ogród przed Bramą Wroniecką (1444), Stanisław Rogaliński (1444-1445) i Jan Grodzieński (1444) — domy na Wodnej, 37K. Tymieniecki, Szlachta-mieszczanie..., s. 106-107. 38, Wiesiołowski, Szlachta..., s. 60-61. * K. Tymieniecki, Szlachta-mieszczanie..., s. 107-112; T. Jurek, Mieszczańskość..., s. 35. 22 szlachta w mieście i pod miastem w średniowieczu 23 Jan słupski – dom na Żydowskiej (1444), Wawrzyniec wójt z ostroroga – dom na Wodnej (1448), Piotr niegdyś studzieński – działkę przy dominikanach obok domu panów z  ostroroga (1450), Piotr Przebędowski – dom na Kunsztacie (1452), Bartosz Chomęcki – jatkę w  nowych Jatkach (1452), ostrorogowie – ogród przed Bramą Wroniecką (1453), Krąpiewski – dom na Piaskach (1453), Jakub i  Jan zakrzewscy – dom na Wronieckiej (1457), Dorota Wybranowska – dom (1457), stanisław Świnka – dom na Górce pod zamkiem (1459), adam Margoński – dom przy nowym Cmentarzu (1460), andrzej i Jan Rogalińscy oraz andrzej zaworski – dom na Wodnej (1461), trzebawski – dom na Wronieckiej (1464), Mleczko [zborowski] – dom na Górce pod zamkiem (1436–1465), Mikołaj stęszewski – dom na Wodnej (1465–1473), Potencjan słap – dom na Wrocławskiej (1466), Mikołaj Budziszewski – dom na Garbarach (1466–1477), Borkowie [z Gostynia] – dom na Wodnej (1466–1473), Prądzyński – dom na Żydowskiej (1468), skórowie z Gaju – dom przy Żydowskiej (1470), Piotr z szamotuł – kamie- nicę w rynku wraz z prawem wyszynku (1472) i działkę na Piaskach (1473), jego syn andrzej z szamotuł – dom na Wodnej (1473–1478), Jan sepieński – działkę przy Żydowskiej (1478), Baranowski – dom na Piaskach (1479), Jan trębacki – dom na Wodnej (1481), Dobrogost z  ostroroga – dom na Wielkiej (1481), Jan Świdwa szamotulski – dom na sukienniczej [Żydowskiej] (1479)40. Przedstawiona lista pokazuje grono o  zupełnie innej charakterystyce niż zestawiani wcześniej migranci. są tu ludzie wielkiego formatu (szamotulscy, ostrorogowie) i wiele zacnej, bogatej szlachty (Borkowie, Margoński, sepieński, skórowie, słap, stęszewski, trzebawski, Kleszczewski). Przynajmniej ci wielcy ludzie na pewno nie osiadali w mieście na stałe (część innych natomiast stawała się prawdopodobnie mieszczanami). Większość przytoczonych informacji pochodzi z miejskich ksiąg ławniczych, najstarsze transakcje jednak (a sporadycznie także i późniejsze) załatwiane były przed starostą i wpisywane do ksiąg sądów szlachec- kich. odbija to walkę o podległość prawną tych nieruchomości. szlacheccy nabywcy woleli, by podlegały one prawu ziemskiemu, władze miasta wymagały z kolei pod- dania ich prawu miejskiemu (co miało wymiar jurysdykcyjny, ale i finansowy – chodziło wszak o opłacanie z tych domów podatków miejskich). Wykupywanie przez szlachtę miejskich nieruchomości stawało się tendencją narastającą i z cza- sem zaczęło niepokoić władze miasta. Gdy Jan trębacki kupował swój dom w 1481 roku, zastrzeżono, że musi albo w ciągu najbliższego roku przyjąć prawo miejskie, albo też sprzedać tę nieruchomość, ale koniecznie jakiemuś mieszczaninowi – czego 40 a. Gąsiorowski, Urzędnicy zarządu lokalnego w późnośredniowiecznej Wielkopolsce, Poznań 1970, s. 323; tenże [w:] Dzieje Poznań, t. i, cz. 1, s. 265; amP i 291, k. 50v (Prądzyńska); i 292, k. 10 (Kleszczewski), 29 (Pigłowski), 31 (Ruchocki), 35 (Grodzieński i Rogaliński), 37 (słupski), 63 (Rogaliński); i 293, k. 69 (Wawrzyniec z ostroroga); i 294, k. 3v (studzieński, ostrorogowie), 50 (Przebędowski), 52v (Chomęcki), 81 (ostrorogowie), 83 (Krąpiewski), 130 (zakrzewscy, Wybranowska), 157 (Świnka); i 295, k. 16 (Roga- lińscy i zaworski); i 296, k. 29 (trzebawski), 42v (Margoński), 50 (Mleczko), 59 (stęszewski), 79 (słap), 92v (Budziszewski), 95v, 101 (Borkowie), 105 (słap), 133 (Prądzyński), 137 (stęszewski), 148 (Piotr z sza- motuł), 241 (Piotr z szamotuł, Borkowie), 249 (stęszewski); i 297, k. 40v (Budziszewski), 59v (andrzej szamotulski), 63 (sepieński), 71v (Jan Świdwa szamotulski), 80v (Baranowski), 110 (trębacki, andrzej szamotulski), 115 (ostroróg). tych, dla których istnieje poświadczenie, że byli mieszczanami, uwzględni- łem na liście przedstawionej powyżej. tomasz Jurek 24 rzeczywiście dokonał po zaledwie czterech miesiącach41. Podobnych zastrzeżeń nie odważano się oczywiście stawiać panom szamotulskim czy ostrorogom. Po cóż zatem szlachta kupowała swe miejskie domy? zauważmy, że niektórzy, co zamoż- niejsi, posiadali zarówno dom w mieście, jak i drugą posiadłość podmiejską, chyba o charakterze dworku – znamienne, że w XVi wieku jakąś część południowych przedmieść określano nawet nazwą własną Dworki42. ich funkcja nie przedsta- wia się zbyt jasno. Może służyły jako rezydencja podczas przyjazdów do Poznania (dom miejski – samemu panu, dworek – służbie, koniom itp.)43. Może też jednak domy w mieście (których utrzymywanie dla okazjonalnych pobytów wydaje się nierozsądne) służyły tylko na wynajem, a właściwą rezydencję zapewniały, w iście szlacheckim stylu, dworki podmiejskie. Przeznaczanie domów na wynajem było powszechne w  czasach późniejszych. zauważmy wreszcie ciekawe skupienie owych szlacheckich domów przy ul. Żydowskiej, także Wodnej czy obok klasz- toru Dominikanów, co być może odpowiadało potrzebom rynku najmu. zupełnie nowe i wyjątkowe w skali krajowej zjawisko stanowiła inwestycja niezwykle boga- tego magnata Łukasza Górki, który w początku XVi wieku, odziedziczywszy po teściu, andrzeju szamotulskim, dom przy ul. Wodnej44, wykupił cały przyległy kwartał zabudowy i stworzył z niego prawdziwy zamek (Pałac Górków, dzisiej- sze Muzeum archeologiczne), służący jako reprezentacyjna rezydencja, która swą wspaniałością dorównywała podobno siedzibom monarszym45. Rozmachem nie dorównywały jej już późniejsze „pałace” magnackie (Działyńskich, Mielżyńskich), pojawiające się przy rynku w XViii wieku. skłonność do organizowania przez zamożniejszą szlachtę wielkopolską miej- skich czy podmiejskich siedzib wiązała się z koniecznymi wizytami w Poznaniu, pełniącym wszak rolę niekwestionowanej stolicy regionu. okazji do wizyt było wiele. Przyciągały targi i jarmarki, gromadzące nie tylko kupców, ale także szlachtę, ubijającą przy okazji rozmaite interesy – sprzedającą płody swej wiejskiej gospo- darki, dokonującą niezbędnych zakupów, zawierającą kontrakty, zaciągającą długi. szlachtę ściągały też stale sądy, zwłaszcza sesje sądu ziemskiego (zwanego jeszcze wtedy królewskim), zbierającego się okazjonalnie z  udziałem starosty i  czoło- wych dygnitarzy, a niekiedy i samego króla, na swych „rokach wielkich”, regu- larnie zaś zasiadającego na odbywanych co dwa tygodnie we wtorki „roczkach” w składzie powoływanych do tego zastępców. szczególnie roki wielkie groma- dziły szerokie grono ludzi zjeżdżających dla załatwienia swych sporów, ale także 41 amP i 297, k. 110 (9 ii 1481, kupno sub hac condicione, quod ipse dominus Johannes Trambaczsky infra unum annum debet ius civile suscipere aut domum uni civium et nulli alteri resignare), k. 121v (14 V 1481, sprzedaż Janowi Walkerowi). 42 sHGPozn. V, s. 164, 194. 43 tak sugerował J. Wiesiołowski, Szlachta w mieście…, s. 68. 44 Warto zauważyć, że kamienicę tę andrzej kupił (1473) od Mikołaja Borka Gostyńskiego, a zwano ją Borzujewską (sHGPozn. iV, s. 794) – był to więc dawny dom stanisława Borzujewskiego. Przez dziesięcio- lecia widać zatem ciągłość posiadania w  ręku szlacheckim. Charakterystyczne zresztą, że zakup przez andrzeja zatwierdził starosta, a nie miejski sąd ławniczy. 45 t. Jakimowicz, Pałac Górków w Poznaniu, Poznań 1971, s. 13–18; zob. Chronik der Stadtschreiber von Posen, wyd. a. Warschauer, Posen 1888, s. 47 (fuit domus exornata, ut etiam cuivis principum non facile omni ornatu ac splendore cederet). szlachta w mieście i pod miastem w średniowieczu 25 dla zasięgnięcia nowin i rozważenia spraw publicznych. na najstarszych poświad- czonych zachowanymi protokołami roczkach z przełomu XiV i XV wieku roz- patrywano przeważnie po kilkanaście spraw, na rokach wielkich liczba ta rośnie do stu lub więcej46 – co przekłada się na obecność co najmniej kilkuset osób. sąd ziemski nabierał wprawdzie coraz wyraźniej stanowo-szlacheckiego charakteru, ale jego areną było miasto. zasiadał w różnych miejscach – często na zamku lub pod zamkiem, przed stojącym tam domem Jana łucznika, w refektarzu klasztoru Dominikanów, ale także na ratuszu, przed domami mieszczańskimi albo w tych domach, a raz nawet w domu żydowskim47. sesja sądowa, odbywana często na świeżym powietrzu, stanowiła z  pewnością szczególny spektakl, obserwowany z ciekawością także przez postronną, mieszczańską widownię. z sesji tych gene- tycznie wywodziły się zjazdy poświęcone ważnym decyzjom politycznym – jak ten w 1432 roku, kiedy to w Poznaniu zebrała się cała „ziemia”, biskup, dygni- tarze, dziesiątki szlachty i przedstawicieli miast z województwa, by złożyć hołd synowi Władysława Jagiełły jako przyszłemu królowi48. Miasto wypełniało się w takie dni szlacheckimi przybyszami, którzy musieli też gdzieś jeść i pić, a często pewnie nocować. Jeszcze w pierwszych dziesięcioleciach XV wieku sądy ziemskie funkcjonowały regularnie, potem zbierały się coraz rzadziej, kilka razy do roku, w końcu zaś nawet raz na kilka lat. Bieżący wymiar sprawiedliwości przejmował w coraz szerszym zakresie sąd starościński (grodzki), dostępny nawet codziennie. Choć załatwiał nie mniej spraw od sądu ziemskiego, powszednia częstotliwość jego aktywności sprawiała, że gromadził dużo mniejsze grono. splendoru szczególnego przydawała sądowym zjazdom obecność monar- chy. Przyjazdy królewskie do Poznania zdarzały się regularnie, niemal co roku, bo władca powinien objeżdżać swe kraje i pokazywać się poddanym. Jeździł Władysław Łokietek (1320–1333), Kazimierz Wielki (1333–1370), a potem jesz- cze Władysław Jagiełło (1386–1434), praktykę tę zmieniał dopiero Kazimierz Jagiellończyk (1447–1492), a  jego synowie przemieszczali się wprawdzie, ale rezydowali po wiele miesięcy w jednym miejscu. zdarzyło się, że Jan olbracht mieszkał przez trzy ćwierci roku 1493, od marca do grudnia, w  Poznaniu – tu przyjmował hołd wielkiego mistrza krzyżackiego (ostatni, jaki zdarzył się w historii), udzielał audiencji obcym posłom, odbywał ważne narady, załatwiał sprawy poddanych. Przyjazdy króla, którego świta liczyła nawet kilkaset osób, powodowały, że miasto zapełniało się obcymi, dworzanami i ściągającą szlachtą, co pociągało za sobą znaczne uciążliwości. Goście pili i wszczynali burdy, mało też chyba dbali o bezpieczeństwo. Pierwsza wizyta Kazimierza Jagiellończyka w Poznaniu 1 sierpnia 1447 roku zakończyła się złowróżbnie wielkim pożarem, 46 obliczenia na podstawie: Die ältesten großpolnischen Grodbücher, wyd. J. Lekszycki, t. i, Leipzig 1887; Księga ziemska poznańska 1400–1407; przykłady roków wielkich zob. tamże, nr 1–99 (23–27 i 1400), 325– 446 (21–25 X 1400). 47 na podstawie Księgi ziemskiej poznańskiej z lat 1400–1402 – na zamku (nr 406, 551, 820, 840, 856, 869, 1073, 1092), przed zamkiem (nr 229, 242, 253, 651, 672, 685, 692, 723, 969, 980, 999, 1017, 1023, 1037, 1042), przed domem łucznika pod zamkiem (nr 138, 276, 289, 306, 447, 490, 532, 546, 560, 565, 588, 739, 800), na ratuszu (nr 144, 333), w klasztorze (nr 123, 890, 918), w domach mieszczan (nr 158, 478, 553, 633, 775, 793, 760), przed domami mieszczan (nr 216, 601), u Żyda (nr 100). 48 Kodeks dyplomatyczny Wielkopolski, t. iX, wyd. a. Gąsiorowski, t. Jasiński, Poznań 1989, nr 1289. tomasz Jurek 26 który strawił „całe” miasto, wraz z kościołem farnym i przedmieściami, a kró- lewscy dworzanie, wśród których byli nie tylko Polacy, ale Litwini i tatarzy, zaczęli wśród tego nieszczęścia rabować, co doprowadziło do krwawych starć z mieszkańcami49. zasięg jurysdykcji władz miasta wyznaczała zasadniczo linia murów miej- skich. na tej granicy leżał zamek, stanowiący specyficznie szlachecką enklawę. zbudowany przez książąt dzielnicowych, miał potem charakter rezydencji kró- lewskiej, ale służył też jako siedziba starosty generalnego. starosta w  imieniu monarchy rządził całą Wielkopolską i sprawował też kontrolę nad miastem, m.in. zatwierdzając wybory władz miejskich. Ponieważ jednak i starosta był przeważ- nie nieobecny, w  zamku na co dzień urzędował przede wszystkim zastępujący go burgrabia50. nie tylko strzegł on zamku, sprawował w  nim sądy grodzkie, z czym wiązało się prowadzenie kancelarii, ale dysponując odpowiednim apara- tem policyjnym (pachołkami), dbał też w razie potrzeby o porządek w mieście – to straż burgrabiowska interweniowała zazwyczaj w razie jakichkolwiek rozru- chów, w tym tumultów antyżydowskich. Burgrabiowie wywodzili się zasadniczo ze średniej lub drobniejszej szlachty, jako klienci (niekiedy sąsiedzi, krewni lub powinowaci) starostów. Wyjątkowo zdarzali się jednak burgrabiowie wywodzący się z miasta – funkcję tę sprawował najpierw przez wiele lat (mianowany przez Małopolanina tomka z Węgleszyna) mieszczanin Piotr Kliza (1400–1409), potem zaś krótko, przez kilka miesięcy (z  nominacji starosty Mikołaja Kucieńskiego) Jerzy zet naramowski (1484–1485), ze wspomnianej rodziny mieszczańsko-szla- checkiej, który równolegle był rajcą, a wcześniej i później bywał też burmistrzem. Częściej zdarzało się, że szlacheccy burgrabiowie nabywali domy w mieście, jak np. Potencjan słap ze skórzewa (burgrabia 1448). Charakterystyczne też, że Jan Mleczko ze zborowa (burgrabia 1459) i stanisław Świnka (burgrabia 1447) dyspo- nowali domami na tzw. Górce pod zamkiem, postawionymi zapewne przez nich samych na gruntach o niejasnej przynależności, później jednak uznawanymi za podległe prawu miejskiemu51. Środowisko burgrabiów – i ich aparatu – stanowiło sui generis łącznik między światem ziemiańskim a miejskim. Dotyczyło to także innych szlacheckich urzędników i ich zastępców (zasiadających na roczkach ziem- skich, a więc regularnie obecnych w Poznaniu). najważniejszy był wojewoda, naj- wyższy dygnitarz, który w imieniu całej wspólnoty ziemskiej sprawował kontrolę nad miejskim handlem, miarami, wagami, ustalał ceny na podstawowe produkty (statut warcki z 1423 r. wyjaśniał, że trzeba w ten sposób ukrócić oszustwa, popeł- niane stale przez kupców i rzemieślników52), a także wykonywał opiekę, nadzór 49 Joannis Dlugossii Annales seu cronicae incliti Regni Poloniae, lib. Xii, Kraków 2003, s. 50; Scriptores rerum Silesiacarum, t. Xii, Breslau 1883, s. 60. 50 a. Gąsiorowski, Wójt i starosta, Ramię monarsze w polskim mieście średniowiecznym [w:] Ars historica. Prace z dziejów powszechnych i Polski, Poznań 1976, s. 437–444; tenże, Urzędnicy zarządu lokalnego…, s. 39–40 (wojewoda), 186–191 (starosta), 266–287 (burgrabia), 292–293 (wojewodzi); wykazy burgrabiów i wicewojewodów zestawił tenże, Urzędnicy wielkopolscy 1385–1500. Spisy, Poznań 1968, s. 150–154. 51 amP i 294, k. 157; i 296, k. 50. 52 Polskie statuty ziemskie w redakcji najstarszych druków (Syntagmata), opr. L. Łysiak i s. Roman, Wrocław 1958, s. 128–129. SZLACHTA W MIEŚCIE I POD MIASTEM W ŚREDNIOWIECZU 7. Grobowiec rodziny Górków w kaplicy Najświętszego Sakramentu w poznańskiej katedrze, 1930 r., fot. R.S. Ulatowski, ze zb. MKZ w Poznaniu/CYRYL i sądownictwo nad Żydami. Na co dzień zastępował go „wojewodzi”, który najpew- niej - podobnie jak burgrabia — musiał w związku z tym stale mieszkać w Poznaniu. I na tym stanowisku widzimy Jerzego Naramowskiego (1485-1486, 1489), mia- nowanego tym razem przez wojewodę Macieja Mosińskiego. Wiceurzędnicza kariera Naramowskiego miała duże znaczenie w awansie społecznym tej rodziny. Kiedy synowi Jerzego, kanonikowi poznańskiemu Adamowi, zarzucono plebejskie pochodzenie, postawieni świadkowie oświadczyli, że jego ojciec był „cnotliwym, dobrym i zacnym człowiekiem z rodu Łodziów”, a pochodzący z tego samego rodu wojewoda Maciej (Mosiński) osadzał go w swoim zastępstwie w sądach — co sta- nowiło najlepszy dowód, że uznawał jego szlachectwo”. 53 Wywody szlachectwa w Polsce XIV-XVII w., wyd. W. Semkowicz, „Rocznik Towarzystwa Heraldycznego we Lwowie” 3, 1911-1912 (wyd. 1913), s. 45-47. 27 tomasz Jurek 28 Własność szlachecka stale ekspandowała zarówno w samym mieście w obrębie murów, jak i na przedmieściach. o ile w XV wieku, jak można wnioskować z poczy- nionych wyżej zestawień, w grę wchodziło kilkanaście szlacheckich nieruchomości, o tyle później liczba ta szybko rosła: w 1564 roku było już 36 szlacheckich posesji w mieście i 47 na przedmieściach, a w roku 1613 – 68 w mieście i 73 na przedmie- ściach54. stanowiły zatem coraz większy udział w całości zabudowy (wobec ok. 500 domów w murach), rozkładając się teraz po całym mieście (ze szczególnym sku- pieniem na Podgórczu pod zamkiem). sprawa zaczynała być groźna, bo szlacheccy właściciele nie byli skorzy, by poddawać się jakimkolwiek miejskim rygorom, w związku z czym uchylali się gremialnie od płacenia miejskich podatków – czego zakazywały im już w XV wieku edykty monarsze, stale potem ponawiane, ale widać bezskutecznie, skoro w 1564 roku mieszczanie skarżyli się komisarzom królewskim na szlacheckich właścicieli domów, „aby JKM [Jego Królewska Mość] tak to opa- trzyć raczył, żeby jednostajne brzemię jako insi obywatele miasta tego społecznie z nimi nieśli”55. nie tylko uszczuplało to dochody kasy miejskiej, ale uderzało też w indywidualne interesy mieszczan, dla których koszty utrzymania domu wliczone były w ogólny rachunek ekonomiczny; oszczędzający na podatkach szlachcic zaniżał koszty własne i wprowadzał tym samym element nieuczciwej konkurencji. Bliskie sąsiedztwo otwierało nowe pole do międzystanowej niechęci. Własność szlachecka zagnieżdżała się także coraz mocniej w  sferze przed- miejskiej. Była już mowa o lokowaniu tam dworków szlacheckich. ziemia pod- miejska, na pewno droższa niż na wsi, była też dobrą lokatą kapitału, a  zor- ganizowanie w  takim miejscu gospodarstwa rolnego zapewniało znakomite funkcjonowanie dzięki łatwemu zbytowi na miejskim targu. stąd szlachta naby- wała nie tylko domy i dworki, ale i większe płaty roli, by tworzyć całe folwarki. W połowie XV wieku Mikołaj zaleski miał taki folwark przed Bramą Wrocławską, a zborowscy (bodaj krewni wspomnianego Jana Mleczki) – na Półwsiu (osada wzdłuż dzisiejszej ul. Półwiejskiej)56. Charakterystyczne są losy gruntów możnej rodziny ostrorogów przed Bramą Wroniecką. najpierw słyszymy tam o ogrodzie, następnie także o winnicy, folwarku, potem o kilku kolejnych ogrodach i działkach, najwidoczniej sukcesywnie dokupywanych. W 1564 roku Jakub ostroróg uzyskał od króla zygmunta augusta dla swych czterech działek leżących na lewo od drogi do Św. Wojciecha (a więc między wylotem ul. Wronieckiej, pl. Wielkopolskim a  kościołem Karmelitów pw. św. Józefa) zwolnienie od wszelkiej zwierzchno- ści miejskiej. oznaczało to ustanowienie z tej posiadłości samodzielnej, wyod- rębnionej osady będącej własnością szlachecką57. tworzenie takich „jurydyk” 54 Lustracja województw wielkopolskich i kujawskich 1564–1565, cz. 1, wyd. a. tomczak, Cz. ohryzko-Wło- darska, J. Włodarczyk, Bydgoszcz 1961, s. 128–129; Opisy i lustracje…, s. 51–55. 55 Kodeks dyplomatyczny Wielkopolski, t. V, wyd. F. Piekosiński, Poznań 1908, nr 385; Akta radzieckie, t. ii, nr 1633; Lustracja, cz. 1, s. 128 (stąd cytat); zob. W. Maisel, Sądownictwo miasta Poznania do końca XVI wieku, Poznań 1961, s. 54–56. 56 amP i 292, k. 57v; i 293, k. 14. 57 sHGPozn. V, s. 242, 248; o jurydykach zob. z. Kulejewska-topolska, Struktura prawna aglomeracji osad- niczej miasta Poznania od XV do końca XVIII wieku, Poznań 1969; taż [w:] Dzieje Poznania, t. i, cz. 1, Warszawa–Poznań 1988, s. 398–408. szlachta w mieście i pod miastem w średniowieczu 29 stanowiło kolejną odsłonę wspominanej już wyżej walki szlachty (biorącej teraz wyraźnie górę) z  władzami miejskimi. Problem nie był jednostkowy. Wiemy, że w sąsiedztwie znajdowały się inne grunty szlacheckie. Wiemy też o powsta- waniu w XVi wieku innych jurydyk w strefie podmiejskiej. Kiedy ostrorogowie (z linii na Lwówku) nabyli w 1448 roku grunty na nowych ogrodach (osada na osi dzisiejszej ul. ogrodowej), zobowiązali się płacić lojalnie należne miastu podatki – sto lat później stworzyli tam jednak jurydykę, w której osadzili nie tylko ponad 30 drobnych rolników, ale także 7 rzemieślników i uruchomili produkcję gorzałki, co stanowiło konkurencję dla gospodarki miejskiej. tuż obok istniał w XVi wieku dwór możnej rodziny Potulickich, którzy przejęli z czasem jurydykę ostrorogów Lwowskich i to oni nadali jej ostateczny kształt osobnego „miasteczka” zwanego Wenetowem58. Prawdziwe miasto założył sobie w 1562 roku na prawym brzegu Warty, w okolicy dzisiejszej ul. św. Rocha, stanisław Górka, nazywając je na własną cześć stanisławowem59. Lokacja ta wywołała stanowczą reakcję władz Poznania, które w tworze tym widziały nieznośną konkurencję. odwołując się do króla, rajcy poznańscy uzyskiwali wprawdzie stosowne wyroki, ale z ich wykonaniem czekać trzeba było do śmierci złośliwego magnata i wymarcia na nim rodziny Górków (1592). ostatecznie stanisławowo zniknęło jako odrębny byt prawny, zamienione w  niesamodzielne przedmieście o  nazwie Łacina (od nazwiska mieszczanina mającego w pobliżu swe grunty). Wytrwałość okazana przez rajców poznańskich w tej wlokącej się przez ponad 30 lat sprawie pokazuje, jak wielki problem dla mia- sta stanowiły konkurencyjne inicjatywy szlacheckie. Jurydyki istniały jednak, tak w Poznaniu, jak i w innych miastach Rzeczypospolitej, aż do schyłku XViii wieku. infiltracja szlachty w przestrzeń miejską następowała także w sferze stosunków kościelnych. obszar specyficzny stanowił ostrów tumski, będący już w późnym średniowieczu wyłączną domeną Kościoła. silny był tam wpływ elementu szlachec- kiego. szlachecki w dużej mierze charakter miał dwór biskupi, a kapituła katedralna zawsze składała się przeważnie z synów szlacheckich, przy czym w XV wieku zasadę tę podniesiono do rangi ustawowej. Konstytucje sejmowe wyjaśniały, że kanonii kate- dralnych nie godzi się powierzać synom plebejuszy, którzy nie uczestniczą w obro- nie ojczyzny i nie nadają się do rady. Jan Długosz odsunięcie synów mieszczańskich od dostępu do kanonii w przypadku Poznania wiązał z rzekomą karą, jaka spaść miała jakoby na miasto za wiarołomny opór wobec Władysława Łokietka; narracja taka daje świadectwo powszechnym nastrojom antymieszczańskim60. Pamiętać jed- nak trzeba, że biskup znajdował się stale w podróży i w Poznaniu zjawiał się rzadko (kilka razy do roku), podobnie jak większość kapituły – zaledwie kilku prałatów i kanoników siedziało w Poznaniu na stałe. Właściwy trzon kleru katedralnego sta- nowili w tej sytuacji wikariusze (obsługujący też większość fundacji ołtarzowych), zobowiązani zasadniczo do regularnej rezydencji – a  byli to niemal wyłącznie ludzie pochodzenia mieszczańskiego bądź chłopskiego. Katedra zachowywała 58 sHGPozn. V, s. 170–171 (gdzie jurydyki ostrorogów i Potulickich uznane błędnie za odrębne byty), 542–544. 59 tamże iV, s. 634. 60 P. Dembiński, Poznańska kapituła katedralna schyłku wieków średnich. Studium prozopograficzne 1428– 1500, Poznań 2012, s. 128–132. tomasz Jurek 30 jednak charakter świątyni szlacheckiej za sprawą licznych fundacji, kaplic i ołta- rzy, związanych z  poszczególnymi rodzinami wielkopolskiej szlachty. Mieli swe kaplice Górkowie, ostrorogowie, Rydzyńscy, Wyskotowie, Wygonowscy (rodzina kanoników), Gwiazdowscy (też po pewnym kanoniku), ołtarze zaś – Doliwowie (reprezentacyjny ołtarz przy grobie króla Bolesława Chrobrego), szamotulscy, Rokossowscy, sepieńscy, Korzbokowie, trzebawscy, a także mniej znane rodziny Luboskich, Miaskowskich, siekowskich, Świekockich, Uzarzewskich, Wargowskich, Wojnowskich61. Jak wielkie znaczenie przypisywano pochówkom w tych zacnych murach, pokazuje głośna burda z 1573 roku, kiedy to Górkowie próbowali wbrew zakazowi kapituły wtargnąć tam siłą, by pogrzebać swego brata Łukasza, który jaw- nie już porzucił katolicyzm. Katedra stanowiła miejsce pamięci zamożnej szlachty wielkopolskiej i na pewno musiała być z tego powodu pilnie odwiedzana przez jej przedstawicieli. niekiedy wizyty wymuszała konieczność stawienia się przed urzędu- jącym tu sądem biskupim (konsystorzem), ale szlachta bardzo niechętnie korzystała z  tego forum. ostrów był jednak miejscem wyjątkowym. Prawdziwą zagadkę stanowi szlachecki patronat kościoła św. Małgorzaty na Śródce, sprawowany w XV wieku przez przedstawicieli wielu rodzin szlacheckich, niewątpliwie w drodze dziedziczenia po nieznanych nam przodkach, którzy musieli być w zamierzchłych czasach fundatorami tej świątyni (poświadczonej po raz pierwszy już w 1231 r.). to przykład przyciągania szlachty przez wczesnomiejskie centrum, jakim była Xiii- -wieczna Śródka. Kościół parafialny miasta lewobrzeżnego, nieistniejąca już dziś kolegiata św. Marii Magdaleny, stanowił już jednak wyłączną domenę mieszczań- stwa. obecność szlachty była tam nikła. spośród 58 znanych altarii w farze zaled- wie kilka miało szlacheckich patronów, a więc zostało najpewniej ufundowanych przez szlachtę; prawo patronatu nad inną bankrutujący patron mieszczański sprze- dał (1444) Janowi Wedlowi (Wedelskiemu) z niemieckiego pochodzenia rodziny szlacheckiej spod Wałcza – wybór ten nie był zresztą z pewnością przypadkowy, bo pochodzący z daleka i mówiący po niemiecku Wedel musiał się mieszczanom wyda- wać bliższy niż każdy inny szlachcic wielkopolski62. szlacheckiego patronatu było też kilka kanonii w ufundowanej przy farze kolegiacie, ale była to, jak się zdaje, cena, jaką trzeba było zapłacić za przełamanie oporu ze strony niechętnej temu awansowi miejskiego kościoła szlacheckiej kapituły katedralnej. zdarzali się w farze plebani szlacheckiego pochodzenia, ale przeważnie beneficjum to obejmowali jednak syno- wie mieszczańscy z Poznania, choć miasto długo (aż do 1555) nie miało formalnego wpływu na jego obsadę – jeżeli mimo to przeważają mieszczańscy plebani, widać, jak bardzo kościół ten kojarzony był ze środowiskiem miejskim63. Przybywająca do Poznania szlachta unikała na co dzień miejskiej fary – gdzie „musiałaby podczas mszy stać wśród rzemieślniczej ciżby, bo istniejące ławki kolatorskie zajęte były przez rodziny patrycjuszy”64. Korzystała więc z innych kościołów, przede wszystkim 61 J. nowacki, Dzieje archidiecezji poznańskiej, t. i, Poznań 1959, s. 232–455. 62 zob. szerzej w artykule P. Dembińskiego w niniejszym tomie. 63 P. Dembiński, Środowisko duchownych w średniowiecznym Poznaniu [w:] Civitas Posnaniensis. Studia z dziejów średniowiecznego Poznania, Poznań 2005, s. 334–337; t. Jurek, Wokół zagadek najdawniejszych dziejów poznańskiej fary, KMP, 2003/3, s. 57–62. 64 P. Dembiński, Środowisko…, s. 341. szlachta w mieście i pod miastem w średniowieczu 31 Dominikanów (dziś Jezuitów na ul. szewskiej), którym przysługiwało zresztą prawo udzielania posługi religijnej wszystkim wiernym bez względu na przynależność parafialną. o wzajemnych związkach świadczą zapisy dokonywane przez szlachtę na dominikański klasztor. Przypomnijmy też przykład szlachcica mieszkającego w klasztorze, a wymowny jest wreszcie fakt, że zmarły przypadkiem w Poznaniu (1488) kasztelan lwowski i hetman wojsk koronnych Feliks Paniewski pochowany został właśnie u dominikanów (gdzie wystawiono mu z czasem nagrobek przykryty piękną metalową płytą). Ciekawe jednak, że braćmi konwentu zostawali niemal wyłącznie synowie mieszczańscy, a szlachta się do niego nie garnęła65. niedaleko od klasztoru Dominikanów stał kościół i klasztor żeńskiej gałęzi tego zakonu pod wezwaniem św. Katarzyny (stąd „katarzynki”). Była to Xiii-wieczna fundacja synów wojewody Przedpełka z rodu Łodziów, uposażona hojnie w dobra ziemskie – i tym samym słabo związana z miastem. także i potem klasztor ten łączyły bliskie związki z wielkopolską szlachtą. Dokonywała ona zapisów na rzecz dominikanek, a przede wszystkim do tego konwentu (wymagającego od kandydatek sporego posagu) tra- fiały często szlacheckie córki z całej Wielkopolski, a niekiedy nawet spoza jej gra- nic. Ubocznym efektem tych związków były zaniedbania w trosce o majątki klasz- torne, które częściowo zostały potracone, zapewne na rzecz szlacheckich sąsiadów lub krewniaków, z którymi mniszkom trudno było walczyć66. Wspomnieć wreszcie trzeba o domach beginek, czyli pobożnych samotnych kobiet, żyjących wspólnie na wzór klasztorny, choć nieskładających właściwych ślubów zakonnych. takich begi- naży było w XV-wiecznym Poznaniu kilka. Pierwszy, związany z bernardynami, znajdował się na Garbarach, a zorganizowany został (od 1458 r.) z domów przekaza- nych przez Katarzynę Pniewską, annę Kubacką, „urodzoną” Barbarę Żylicką i „szla- chetną” Elżbietą Grabską – przynajmniej dwie ostatnie, jeśli nie wszystkie cztery, były z urodzenia szlachciankami. Drugi, związany z farą, miał siedzibę na starym cmentarzu farnym, ale wiązać z nim trzeba także dom na Piaskach kupiony w 1469 roku przez parafię, w którym dożywotnio mieszkać miały „szlachetne panny” Beata Gliniecka i Beata Wojnowska. trzeci istniał przy klasztorze Dominikanów, a pierw- szą znaną pensjonariuszką była tam „szlachetna” Helena Konotopska67. We wszyst- kich przypadkach widać więc znaczący udział szlacheckich pań. Jest całkowicie zro- zumiałe, że tego typu instytucje przyciągały pobożne kobiety różnych stanów, także szlachcianki, z całego regionu. nie było natomiast jeszcze w średniowieczu w zwy- czaju tak częste później wysyłanie synów szlacheckich do szkół w Poznaniu, kate- dralnej na ostrowie i farnej w mieście. szlachta uczyła wtedy swe dzieci w domu. Była wreszcie jeszcze jedna sfera kontaktów szlachty z miastem – szlachet- nie urodzonym zdarzało się stawać przed miejskim sądem, także w charakterze 65 J. Wiesiołowski, Dominikanie w miastach wielkopolskich w okresie średniowiecza [w:] Studia nad historią dominikanów w Polsce 1222–1972, Warszawa 1975, t. i, s. 236–239, 242–245; J. Jarzewicz, a. Karłowska- -Kamzowa, B. trelińska, Gotyckie spiżowe płyty nagrobne w Polsce. Studia o formie i treściach ideowych, Poznań 1997, s. 114–115, il. XXXV; a. Gąsiorowski, Krąg fundatorów wielkopolskich płyt brązowych schyłku wieków średnich, KMP, 1991/3–4, s. 22–25. 66 J. Wiesiołowski, Dominikanie…, s. 258–260; sHGPozn. i, s. 719, iii, s. 240, 775, V, s. 450. 67 J. nowacki, Dzieje archidiecezji poznańskiej, t. ii, Poznań 1964, s. 776–777; J. Wiesiołowski, Dominikanie…, s. 265–267; t. Jurek, Smród, garbusy, dewotki i szubienica. Najdawniejsze Garbary, KMP, 2017/3, s. 26–28; amP i 296, k. 148 (1469). tomasz Jurek 32 oskarżonych o przestępstwa kryminalne, w tym rozboje drogowe, co w pewnym sensie było specjalnością tej warstwy społecznej. także i  te smutne przypadki potwierdzają, że dla szlachcica, urodzonego i wychowanego na wsi, na wsi żyją- cego, a gardzącego miejskim stylem życia, miejskimi zajęciami i miejskim powie- trzem, od miasta nie było w gruncie rzeczy ucieczki. szlachta, choć programowo starała się od niego separować, też współtworzyła zatem skomplikowaną tkankę miejskiego życia. abstract Nobility in and around towns in the Middle Ages as a social stratum in Medieval Poland, the nobility was fundamentally fore- ign to towns and burghers. nevertheless, it was deeply engaged in the life of the urban community, forming an integral part of it. The article relies mainly on 15th- century records. at the time, the nobility’s business dealings, such as the sale of agricultural products, purchasing craft goods, especially fabrics, trading and bor- rowing money, especially from the Jews, flourished widely. Despite their dislike of all things urban, many noblemen who lost their fortunes and had no future in their home villages, would move to towns. sources only refer to those who attained sta- bility. some even managed to carve out successful careers and/or become part of the town authorities. it is not known to whom such immigrants got married. The marrying of the daughters of the nobility to burghers was a whole separate trend. some urban properties were bought by noblemen who had no intention of settling down in a town. They most likely rented their urban buildings, while using their suburban manors as residences during visits to the town. a particularly eminent example of such edifices is Górka Palace in Poznań, constructed in the early 16th century in its centre by a magnate family and covering an entire city block. noble home owners evaded the levies imposed by city law, which led them into con- flict with city authorities. The 16th-century nobility gave their properties a whole separate legal status of jurydyki. Part of the reason why the nobility were drawn to towns was that they were the location for trials, political rallies and royal visits. The large scale influx of the nobility was often a strain on towns. as for relations with the church, the nobility had links to the cathedral (which in Poznań stood outside of the city) as well as Dominican monasteries and convents. Their ties with Poznań’s Parish Church (dominated by burghers) were significantly less pronoun- ced. noblewomen contributed considerably to the establishment of Beguinages. translated by Krzysztof Kotkowski 33 Paweł Dembiński Wojtek Bogaty i jego rodzina Na styku miasta i wsi w późnośredniowiecznym Poznaniu Wybitny poznański historyk Kazimierz tymieniecki wskazał już przed laty na istnienie w  wielu miastach Wielkopolski późnego średniowiecza spe- cyficznej grupy społecznej: szlachty-mieszczan1. zainicjowane przez niego badania dotyczyły całej tej kategorii, obejmując zebrane przezeń przykłady osób migrujących z miast na wieś i usiłujących przeniknąć w szeregi szlachty, jak również i tych, którzy rezygnując ze szlacheckiego sposobu życia, szukali szczęścia w mieście, imając się typowo miejskich profesji2. Badania te miały, co zrozumiałe, charakter syntetyczny, bez zagłębiania się w życie poszczególnych rodzin funkcjonujących na pograniczu wsi i miasta. Dlatego interesujące wydaje się bliższe przyjrzenie się jednej z mieszczańsko-szlacheckich familii Poznania schyłku wieków średnich. K. tymieniecki podał egzempla szlacheckich karier w tym mieście. Były one chyba niełatwe dla szlachty obracającej się w środo- wisku zdominowanym przez korporacje rzemieślniczo-kupieckie najbogat- szego wielkopolskiego mieszczaństwa3. Wśród wymienionych przez uczonego przedstawicieli stanu szlacheckiego, którzy wybili się, wchodząc w szeregi patry- cjatu, znajdziemy wielokrotnego rajcę poznańskiego stanisława Borzewskiego (z  Borzewa, obecnie Borzujewa k. Środy Wlkp.), Jana Pałukę, Mikołaja zaleskiego (z zalesia) czy krojownika sukna Jana Lubickiego (z nieistniejącego już dziś Lubicza k. Biedruska), ławnika i wójta poznańskiego4. W tym gronie jest także wielokrotny rajca poznański Wojtek zwany Bogatym (Dives, Reiche)5. Kazimierz tymieniecki nietrafnie jednak uznał go za mieszczanina, którego syn 1 K. tymieniecki, Szlachta mieszczanie w  Wielkopolsce XV w. (1400–1475), Warszawa 1937, nadbitka z „Miesięcznika Heraldycznego” 1936–1937, nr 15–16. 2 o  szlachcie migrującej do miast por. zwłaszcza J. Wiesiołowski, Szlachta w  mieście. Przemieszczenia i migracje szlachty między wsią a miastem w Polsce XV wieku, „studia i Materiały do Dziejów Wielkopolski i Pomorza” 1980, t. 13, z. 1 (27), s. 47–75, szczególnie s. 54–58. 3 zwraca na to uwagę J. Wiesiołowski, Szlachta w mieście…, s. 63. 4 K. tymieniecki, Szlachta mieszczanie…, s. 29 (Bożewski!), 31–32; tenże (s. 28–29) nietrafnie uznał za szlachtę także patrycjuszy Jana i andrzeja Ponieckich; por. Słownik historyczno-geograficzny województwa poznańskiego w średniowieczu, cz. 1, z. 1–3, Wrocław 1982–1986, red. J. Wiśniewski, cz. 1, z. 4 –cz. 4, z. 2, Wrocław–Poznań 1987–2003, red. a. Gąsiorowski, cz. 4, z. 3 – cz. 5, z. 3 Poznań 2005–2016, red. t. Jurek (dalej: sHGPozn.), tu cz. ii, s. 622–625 (o Lubickich), cz. iii, s. 751. 5 Wojtek był rajcą w latach 1397–1399, 1401–1402, 1403 (?), 1404–1407 – a. Warschauer, Stadtbuch von Posen, Posen 1892 (dalej: sBP), s. 6–8; Kodeks dyplomatyczny Wielkopolski, t. i–iV, wyd. i. zakrzewski, Poznań 1877–1881, t. V, wyd. F. Piekosiński, Poznań 1908, t. Vi–Xi, wyd. a. Gąsiorowski i in., Warszawa– Poznań 1982–1999 (dalej: KDW), tu: t. Vi, nr 358, t. Vii, nr 483 (falsyfikat), 518, 557, 574. Paweł Dembiński 34 zamierzał przeniknąć w szeregi szlachty6. analiza wzmianek źródłowych doty- czących Wojtka i  jego rodziny świadczy o  odwrotnej sytuacji i  pokazuje, jak funkcjonowali w mieście przedstawiciele stanu szlacheckiego. Pierwsze informacje dotyczące Wojtka pochodzą z końca XiV wieku. W źró- dłach – głównie księgach sądowych szlacheckich i miejskich – określany jest po prostu jako Wojtek mieszczanin poznański, niekiedy z  dodatkiem przydomka Bogaty (Dives, Reiche). nie są niestety znane przekazy dotyczące początków jego działalności. U schyłku XiV wieku był już człowiekiem zamożnym. W jaki spo- sób dorobił się majątku, można się jedynie domyślać. z  pewnością jednym ze środków wzbogacenia było pożyczanie pieniędzy na procent. Lichwa była trak- towana przez Kościół jako poważne wykroczenie, stąd też zezwolenie i monopol na lichwę mieli Żydzi, którzy udzielali pożyczek obciążonych odsetkami docho- dzącymi nawet do ponad 100 proc. rocznie7. Wiadomo jednak, że chęć szybkiego zysku brała górę nad skrupułami moralnymi8. Przepisy dotyczące lichwy starano się obchodzić w rozmaity sposób. najpopularniejszym było pożyczanie pieniędzy w zamian za zapis czynszu rocznego na nieruchomości (z możliwością wykupu takiego czynszu, czyli na tzw. wyderkaf) lub prawo do czerpania z niej docho- dów (zatem zastaw). ten rodzaj operacji finansowych był społecznie tolerowany jako godziwy, dając w praktyce zysk w granicach 5–12 proc. rocznie, w zależ- ności od wielkości udzielonej pożyczki i  sytuacji, w  jakiej znalazł się kredyto- biorca. Jak zobaczymy niżej, Wojtek korzystał z tego sposobu lokowania pienię- dzy. Wydaje się też, że surowe przepisy o lichwie starał się obchodzić w jeszcze inny sposób: pożyczając niewielkie kwoty wielkopolskiej szlachcie. Już pierwszy znany zapis o Wojtku z 1390 roku rodzi pewne sugestie dotyczące uprawianego przezeń procederu. niejaki Rybojewski (zapewne szlachcic z  Rybojedzka pod stęszewem)9 oświadczył wówczas przed sądem ziemskim, że jest winien Wojtkowi sumę 2 grzywien, którą zobowiązał się oddać w ciągu dwóch tygodni pod karą ciążenia. to, co budzi podejrzenia w tym zapisie, to bardzo szybki termin odda- nia pieniędzy (zazwyczaj dawano dłużnikowi kilka miesięcy lub rok) oraz sankcja w wypadku braku ich zwrotu. Wspomniane ciążenie było bowiem prawem wie- rzyciela do wybrania z dóbr dłużnika ruchomości w celu pokrycia kwoty długu. Była to bardzo uciążliwa kara (stąd chyba nazwa), w praktyce zabierano bowiem w sposób rabunkowy plony rolne, inwentarz i sprzęty domowe10, które następ- nie, jak można przypuszczać, odsprzedawano z  zyskiem. tego typu pożyczki mogły przynosić zysk większy niż ten uzyskany z renty gruntowej. operacja taka, wobec słabości aparatu administracyjnego państwa, możliwa była chyba jed- nak do przeprowadzenia tylko przy pomocy grupy towarzyszy, którzy wsparliby 6 K. tymieniecki, Szlachta mieszczanie…, s. 26–27. inaczej J. Wiesiołowski, Szlachta w mieście…, s. 63. 7 zob. przyp. nr 56. 8 o lichwiarzach por. J. Le Goff, Sakiewka i życie. Gospodarka i religia w średniowieczu, tłum. H. zaremska, Gdańsk 1995. 9 Die ältesten grosspolnischen Grodbücher, wyd. J. Lekszycki, t. i–ii, Leipzig 1887–1889 (dalej: Lekszycki), tu t. i, nr 881; por. też sHGPozn. iV, s. 235, gdzie uwagi o pochodzeniu Janusza Rybowskiego (identycznego z naszym Rybojewskim?) z Rybowa w dawnym powiecie kcyńskim. 10 J. Bardach, Historia państwa i prawa Polski, t. i, wyd. 2, Warszawa 1964, s. 358, 555–557. Wojtek Bogaty i jego rodzina 35 zbrojnym ramieniem i zabezpieczyli woźnego wyznaczonego przez sąd dla doko- nania ciążenia11. Wydaje się też, że wobec narastających antagonizmów między szlachtą a mieszczaństwem12 mieszkaniec miasta nierozpoznawalny w środowi- sku szlacheckim jako „swój” miał mniejsze szanse na skuteczne egzekwowanie należności w drodze ciążenia niż Wojtek, wywodzący się ze szlachty, posiadający rozległe kontakty oraz zapewne pewien autorytet w tej warstwie13. nie powinny zatem dziwić liczne sprawy sądowe toczone przez Wojtka ze szlachtą na forum sądu ziemskiego (mającego już wtedy charakter szlachecki). tylko w 1397 roku Wojtek toczył procesy m.in. z Dobrogostem ze sławna (k. Czarnkowa), Januszem Wróblewskim (z Wróblewa k. Wronek) i Pietraszem ze słomowa (k. Rogoźna)14. Przedmiot konfliktu nie jest w tych przypadkach podany, jednak zbierając liczne inne informacje o sporach sądowych Wojtka, można się pokusić o naszkicowa- nie pewnego obrazu. Pierwsza kategoria spraw dotyczyła zatem wspomnianych już procesów o niezbyt znaczne kwoty. i tak dla przykładu w lutym 1400 roku Wojtek procesował się z Mikołajem Wargowskim z Wargowa (20 km na północ od Poznania) o 4,5 grzywny, w sierpniu tegoż roku miał sprawę z Janem Daszewskim (z Daszewic, 12 km na południe od Poznania) o 1 kopę groszy, wreszcie w lutym 1401 roku wygrał proces z wójtami obornickimi (najpewniej szlacheckiego pocho- dzenia) o 3 grzywny, wtedy też Piotrek Czepurski z podpoznańskich Czapur zobo- wiązał się do przekazania Wojtkowi 2 grzywien pod karą ciążenia dóbr15. Wśród innych przeciwników Wojtka widać Przecława z Gułtów (27 km na południowy wschód od Poznania), Klarę Łukowską (z Łukowa, 26 km na północ od Poznania), Święchnę – żonę jednego z właścicieli Rogalina, wywodzącego się z tej samej wsi Miczka nowinę, Mościca ze stęszewa, panią Popowską, Małgorzatę z iwna (22 km na wschód od Poznania), stolnika poznańskiego Mikosza szczebiota z sokolnik Wielkich (k. szamotuł) oraz bliżej niezidentyfikowanego Pietrasza Wronieckiego16. szlachetni adwersarze Wojtka w sprawach o sumy do kilku grzywien to zatem w większości przedstawiciele rycerskiej middle class, mieszkający wystarczająco blisko, by w ciągu jednego dnia dotrzeć do Poznania i pozałatwiać swoje sprawy – pożyczyć niezbyt wysoką sumę pieniędzy albo kupić towar, najpewniej na kredyt. Druga kategoria spraw dotyczy długów, gdzie wyraźnie określa się, że powstały w wyniku rozliczeń za sprzedane płótno lub sukno. i tak na przy- kład w maju 1403 roku Wojtek toczył proces z Janem Czepurskim (późniejszym 11 zob. przyp. nr 10. 12 zob. t. Jurek, Geneza szlachty polskiej [w:] Šlechta, moc a reprezentace ve středovéku, Praha 2007 („Collo- quia mediaevalia Pragensia” 9), s. 121, 127–128. 13 o szacunku, jakim cieszył się Wojtek wśród szlachty, świadczy fakt, że w 1398 r. wymieniony został jako jeden z sędziów polubownych w sprawie o podział majątku w szlacheckiej rodzinie Gowarzewskich (z Gowarzewa k. swarzędza) – Lekszycki i, nr 2774; por. sHGPozn. i, s. 596. 14 Lekszycki i, nr 2530, 2533, 2542; sHGPozn. iV, s. 527, 536. Miejscowości i ich położenie identyfikuję tu i niżej na podstawie sHGPozn. oraz Kartoteki Pracowni słownika Historyczno-Geograficznego Wielko- polski w Średniowieczu instytutu Historii Pan w Poznaniu. 15 Księga ziemska poznańska, wyd. K. Kaczmarczyk i K. Rzyski, Poznań 1960 (dalej: KP), nr 122, 262, 525, 529; por. sHGPozn. i, s. 282, 331, iii, s. 379, V, s. 503–504. 16 KP nr 528, 791, 792, 813, 904, 1639, 1659, 2097, 2543, 2804; sHGPozn. ii, s. 8, iii, s. 63, 803–804, iV, s. 94, 591, 665. Paweł Dembiński 36 wicepodkomorzym) o 1,5 grzywny długu za sukno17. natomiast w latach 1404– 1405 procesował się z Wyszotą z Łęgu (k. Śremu) o 6, a następnie o 7 grzywien szerokich groszy za płótno18. stosunkowo niewielkie sumy wskazują, że chodziło o zakupy na własny użytek dłużników. zdarzały się jednak transakcje na dużo większą skalę. interesujący jest przykład Mikołaja, dziedzica w Pniewach, który w 1401 roku przegrał z Wojtkiem proces o 17 oraz 11 grzywien za sukno19. Być może Pniewski kupił sukno, by je odsprzedać z zyskiem. Jeszcze bardziej wymowny jest tu przykład procesów Wojtka z sędziwojem Psarskim i jego żoną Walpurgą o 46 grzywien za sukno i inne należności z tytułu długów20. Warto odnotować, że wśród kontrahentów Wojtka znajdowała się także można szlachta – starosta gene- ralny tomek z Węgleszyna (1400)21, wojewoda kaliski sędziwój z szubina i jego żona22 albo Dobrogost Świdwa z szamotuł (1405). z tenoru przysięgi złożonej przez Wojtka w ostatnim z tych procesów wnosić zresztą można, że transakcje handlowe z szamotulskimi zawierał już jego ojciec23. Przedstawione tu przykłady działalności handlowej Wojtka dotyczyły szlachty, jest jednak oczywiste, że mieszkając w  mieście, większość interesów prowadził z mieszkańcami Poznania i jego przedmieść. Były to najpewniej, tak jak w wypadku szlachty, sprzedaż sukna i kredyt udzielany na zakup tego towaru (a zapewne i innych) oraz pożyczki. tych ostatnich Wojtek udzielał, jak można przypuszczać, wykupując czynsze na nieruchomościach, zarówno w obrębie mia- sta w murach, jak i na terenie jego przedmieść. Można też sądzić, że uczestniczył w handlu dalekosiężnym, co dowodnie czynił jego syn i następca w interesach, także Wojtek24. Wojtek starszy łączył zatem działalność czysto handlową z usługami finanso- wymi. Może najlepszym przykładem tego typu aktywności jest sprawa z 1406 roku dotycząca procesu z Maciejem plebanem w Gołańczy (w dawnym powiecie kcyń- skim). z zapisów dotyczących tego procesu wynika, że Wojtek odkupił od ple- bana należne mu daniny (dziesięciny) i uzyskał prawo do ich poboru25. ten rodzaj działalności także mógł przynosić znaczne dochody, zwłaszcza gdy duchowny 17 KP nr 1354; sHGPozn. i, s. 282. 18 KP nr 2066, 2243; o Wyszocie por. sHGPozn. iii, s. 22. W 1403 r. Wojtek toczył proces z podstolim kaliskim Przybkiem ze skokowa (i Grabowa) o 7 grzywien długu za sukno (KP nr 1243) oraz z panią Mal- czewską (z Malczewa k. Wrześni) o 3 grzywny bez 6 gr z tytułu długu za sukno (KP nr 1244). 19 KP nr 96, 527. 20 KP nr 987 (46 grzywien za sukno), 1002 (38 grzywien), 1065 (46 grzywien); sHGPozn. iii, s. 903. 21 zapis trudno interpretować. Dotyczy on procesu z Wygłoszem i Piotrem Wronczyńskimi o niewielką zresztą kwotę 2 kóp groszy oraz o sukno pana starosty generalnego Wielkopolski (KP nr 73). sugeruje to, że Wojtek sam być może także kupował sukno od możnej szlachty. 22 Wojtek toczył z nimi proces o 20 grzywien szerokich groszy (KP nr 2229, 2234). 23 Proces dotyczył długu 12,5 grzywien za sukno (KP nr 2149, 2259; Wielkopolskie roty sądowe XIV– XV wieku, wyd. H. Kowalewicz, W. Kuraszkiewicz, t. i, Poznań–Wrocław 1959, nr 767; sHGPozn. iV, s. 787). zapis o procesie z pewnością nie dotyczy syna Wojtka, zresztą także Wojtka zwanego Bogatym (tu nazywać go będę Wojtkiem Młodszym), który zaczął samodzielnie występować dopiero od 1413 r., a częściej od 1417 r. (zob. niżej). 24 Pobyt Wojtka Młodszego na jarmarku w Rzeszowie poświadczony jest w 1438 r. (sBP, s. 326–327, nr 26). 25 archiwum archidiecezjalne w Poznaniu (dalej: aaP), sygn. aC 2, k. 25v, 29v, 31v, 57v. Wojtek Bogaty i jego rodzina 37 posiadający liczne prebendy kościelne nie był w  stanie samodzielnie doglądać swoich spraw związanych z uposażeniem tychże prebend, a potrzebował szybko gotówki. Wtedy często odsprzedawał dochody za cenę niższą, niż wynosiła ich realna wartość. Źródła dotyczące Wojtka świadczą o jego dużej rzutkości i ruchliwości, pro- wadzących w efekcie do chyba znacznego bogactwa. Wojtek nieprzypadkowo uzy- skał swój przydomek. Wiadomo bowiem, że dysponował pieniędzmi umożliwiają- cymi mu udzielanie pożyczek pod zastaw folwarków czy całych wsi. ze wzmianki z 1396 roku wynika, że już wtedy Wojtek wszedł jako zastawnik w czasowe posia- danie wsi siekierki Wielkie (k. Kostrzyna)26. zastawu tego nie utrzymał. Przed 1398 rokiem Wojtek nabył podpoznańskie Krzesiny. Wsi tej szybko się jednak pozbył (ok. 1403)27. natomiast w roku 1400 wojewoda poznański sędziwój Świdwa z szamotuł przejął sprawę sądową Wojtka z Wacławem (Warcisławem), synem Jana Gołaskiego, o dużą kwotę 200 grzywien za wieś Gołaszyn koło obornik28. transakcja związana z  Gołaszynem nie jest do końca jasna, nie wiadomo, czy była to zakończona niepowodzeniem próba wejścia w posiadanie wsi. W każdym razie Wojtek uznał, że korzystniejsze będzie nabywanie dóbr ziemskich w bezpo- średnim sąsiedztwie miasta, stanowiącym dobry rynek zbytu produktów rolnych. Grunty w podmiejskiej wsi stanowiły też chyba znakomite zaplecze w wypadku handlu bydłem (i to zarówno tranzytowego, jak i lokalnego). z kolei w 1403 roku Wojtek poświadczony został jako sołtys w podpoznańskiej wsi Winiary29. sołectwo nabył najpewniej od miasta, i to chyba za sporą kwotę, skoro kilka lat wcześniej wojewoda kaliski sędziwój z szubina sprzedał Poznaniowi owe dobra za 340 grzy- wien30. W 1403 roku Wojtek kupił też od mieszczanina poznańskiego Mikołaja Kietlicza folwark położony koło miejskiej szubienicy31. Chodzi tu o posiadłość znajdującą się na terenie podmiejskiej wsi Wierzbica, folwark ten w późniejszych latach znany był jako Wilda, a z czasem dał nazwę dzielnicy Poznania32. Rok póź- niej Wojtek przystąpił do powiększenia majątku w Winiarach. transakcja zawarta ze szlachetnym adamem Kowalskim, który sprzedał Wojtkowi znajdujący się tam folwark i ogród za Wzgórzem Świętego Wojciecha, zakończyła się kilkuletnimi procesami, bo grunty obciążone były czynszami dla osób prywatnych i instytucji, a adam początkowo nie chciał wykupić tych zapisów33. Przy względnej obfitości przekazów źródłowych dotyczących Wojtka, nie wia- domo jednak, gdzie mieszkał w Poznaniu, a że miał tu dom, to rzecz nieulegająca 26 Lekszycki i, nr 2215; sHGPozn. iV, s. 376. 27 KDW iii, nr 1396, Vii, nr 488; por. sHGPozn. ii, s. 479. 28 KP nr 39; sHGPozn. iV, s. 786. 29 KDW Vii, nr 488. 30 KDW iV, nr 2072. 31 sBP, s. 49. 32 sHGPozn. V, s. 609. 33 Procesy te ciągnęły się do stycznia 1407 r. (sBP, s. 53, nr 65, s. 54, nr 66, 67; KP nr 2230, 2240, 2505, 2534, 2541, 2611, 2652, 2759; sHGPozn. iV, s. 813; aaP, sygn. aC 2, k. 54v – tu proces z przeoryszą poznań- skich dominikanek o czynsz z ogrodu w Winiarach, sprzedanego Wojtkowi przez adama. adam Kowalski pochodził z wsi Kowalskie w dawnym powiecie pyzdrskim. Paweł Dembiński 38 wątpliwości. Była to może nieruchomość przy rynku, należąca w 1426 roku do jego syna Wojtka Młodszego34. innym wyznacznikiem prestiżu i społecznego sta- tusu Wojtka było ufundowanie przezeń altarii w farze miejskiej. Jest to fakt w pew- nym sensie zaskakujący, zważywszy, że poznański kościół parafialny był świątynią par excellence mieszczańską, a Wojtek bez wątpienia pochodził z rodziny szla- checkiej (o czym niżej). W farze realizował swe praktyki religijne miejski patry- cjat i  pospólstwo, co wynikało nie tylko z  przymusu parafialnego. W  kościele św. Marii Magdaleny najbogatsze rodziny mieszczańskie miały własne rodzinne fundacje altaryjne i własne miejsca pochówku w powstających tu kaplicach, tu znajdowały się też kaplice i altarie cechowe. szlachta odwiedzająca miasto modliła się w kościele ojców Dominikanów, natomiast miejscem szlacheckich fundacji w mieście była głównie katedra (gdzie swoje fundacje mieli skądinąd także miesz- czanie)35. Dokument erekcyjny altarii pw. najświętszej Maryi Panny, Wszystkich Świętych, świętych Mikołaja, Jerzego, Wojciecha i Doroty wystawił 25 kwietnia 1398 roku biskup poznański Mikołaj Kurowski36. Wojtek wraz ze swoją żoną nelą oraz synami Piotrem i Mikołajem obciążyli swe dobra w Krzesinach znaczną sumą 10 grzywien rocznego czynszu (płatnego w dniu św. Marcina) na utrzymanie altary- sty. Kapłan ten miał odprawić w każdym tygodniu roku wyznaczone msze święte – o najświętszej Maryi Pannie z kolektą (modlitwą) za grzeszników, o św. Mikołaju z kolektą św. Doroty oraz trzecią mszę o św. Jerzym i Wojciechu za dusze zmarłych (rodziców Wojtka i neli?). Dokument wspomina, że sam ołtarz położony był, idąc od głównego wejścia, po prawej stronie kościoła przy ścianie, a zatem po południo- wej stronie gmachu. akt biskupi pomija milczeniem kwestie związane z pokryciem kosztów budowy samego ołtarza (a także jego retabulum), nabycia paramentów – kielicha, pateny, ampułek, obrusów na mensę ołtarzową, antepediów i szat litur- gicznych. Były one z pewnością bardzo znaczne i mogły (w zależności od jakości wykonania oraz użytego materiału) sięgać kwoty kilkudziesięciu grzywien srebra. niewątpliwie fundacja taka dawała szansę na zupełnie indywidualne realizowanie praktyk religijnych we „własnej przestrzeni” publicznie dostępnego kościoła para- fialnego. Być może dla Wojtka była także swego rodzaju próbą zadośćuczynienia za winy popełnione w życiu. Jednocześnie była wyrazem pewnego rodzaju nobi- litacji, podkreślenia własnego statusu materialnego, w praktyce niejednokrotnie sposobem na zapewnienie utrzymania krewnym, którzy zdecydowaliby się na przyjęcie święceń kapłańskich. zazwyczaj bowiem fundator zachowywał prawo do prezentowania biskupowi kandydata na ufundowane beneficjum. tak też było w wypadku Wojtka i neli, którym ordynariusz pozwolił prezentować kandydatów, choć prawo to ograniczył do trzech pokoleń (zatem do Wojtka, jego dzieci i wnu- ków). Pierwszym altarystą został kapłan Jan ze szczerkowa. 34 KDW V, nr 447 (regest); pełen tekst: a. Kozak, Dokumenty biskupa poznańskiego Andrzeja Łaskarza. Katalog, Poznań 2015, s. 51 i nn. (mps pracy magisterskiej obronionej na Wydziale Historycznym UaM). 35 J. Wiesiołowski, Kultura i społeczeństwo w późnym średniowieczu [w:] Dzieje Poznania, t. i, Warszawa– Poznań 1988, s. 314–320, 325, 330–331; i. skierska, Obowiązek mszalny w  średniowiecznej Polsce, Warszawa 2003, s. 69–80, 146, 243–244. 36 KDW iii, nr 1986. Wojtek Bogaty i jego rodzina 39 Pora w  tym miejscu na wyjaśnienie powiązań rodzinnych Wojtka, który zmarł między lipcem a październikiem 1408 roku37. z przytoczonego dokumentu fundacyjnego wynika, że żoną Wojtka była nieznana bliżej nela, a synami Piotr i Mikołaj. Wiemy jednak, że Wojtek miał jeszcze jednego syna, swego imiennika, który pojawia się w źródłach późno, bo dopiero w 1413 roku. Jest zatem prawdo- podobne, że Wojtek Młodszy w momencie gdy ojciec fundował altarię, był jeszcze małym dzieckiem, wobec czego został pominięty w dokumencie biskupim. Dość dobrze udokumentowane życie Wojtka Młodszego wnosi interesujące informa- cje także o jego rodzicach. otóż wiadomo, że Wojtek Młodszy posiadał prawo patronatu do jeszcze innej fundacji altaryjnej w  kościele św. Marii Magdaleny w Poznaniu. Chodziło tu o altarię pod wezwaniem św. Michała archanioła fundo- waną w 1399 roku przez poznańskiego wójta Piotra Cieszymira jako wykonawcę testamentu swego brata Hanka38. Wnosić stąd można, że nela (matka Wojtka Młodszego) wywodziła się z rodziny poznańskich patrycjuszy Cieszymirów39. z trzech wzmiankowanych wyżej synów Wojtka starszego niewiele wiadomo o Mikołaju. znany jest on z jednej tylko wzmianki z 1403 roku40. Również Piotr pozostaje postacią dość enigmatyczną, a dotyczących go przekazów źródłowych jest niewiele. Żył najpewniej do roku 141941. trudno jednoznacznie stwierdzić, czy pro- wadził spokojne życie, czy też był chorowity i przez to niezdolny do objęcia schedy po ojcu. Wydaje się bowiem, że całość spraw związanych z ojcowskimi interesami przeszła w ręce Wojtka Młodszego, podobnie jak ojciec bardzo aktywnego, prowa- dzącego intensywną działalność gospodarczą i finansową. z notatki w poznańskich księgach ławniczych sporządzonej wiele lat po śmierci Piotra wynika jednak, że za życia był on sołtysem w Winiarach42. objął zatem część majątku ziemskiego (oraz 37 Jeszcze w  lipcu 1408  r. Wojtek toczył w  konsystorzu poznańskim proces z  Wojciechem, plebanem w Dąbrowie – zapewne chodzi o Dąbrówkę Kościelną (aaP, sygn. aC 2, k. 107), zaś 20 X 1408 r. wspo- mniany został już jako zmarły (sBP, s. 65, nr 109). 38 KDW iii, nr 2003. 39 nie należy przypuszczać, by Wojtek Młodszy był synem pochodzącym z  ewentualnego kolejnego mał- żeństwa Wojtka starszego, zawartego po 1398 r. W 1413 r. Wojtek Młodszy zawarł dość poważną transakcję handlową, kupując od Folkera stowe folwark w  Winiarach (KDW Vii, nr 705). zakładając, że urodził się w 1400 r., musiałby mieć 13 lat, co wydaje się niemożliwe (bo transakcję zawarliby jego opiekunowie). Raczej też nie należy brać pod uwagę możliwości, że Wojtek Młodszy nabył prawa patrona w stosunku do altarii Cieszymi- rów poprzez swe małżeństwa, kolejno z Małgorzatą (1433–1438) pochodzącą najpewniej z Głębockich, a następ- nie Dorotą ze zborowskich (1441) i wreszcie nieznaną bliżej Jadwigą (1442). o małżeństwach tych zob. niżej. 40 KDW Vii, nr 488. Jest to dokument biskupa poznańskiego Wojciecha Jastrzębca, publikujący postano- wienie jego poprzednika Mikołaja Kurowskiego dotyczące erekcji altarii fundowanej przez Wojtka, jego żonę i synów (stąd wystąpienie Mikołaja) i zezwalający na przeniesienie uposażenia altarii ze wsi Krzesiny na inne dobra, m.in. sołectwo winiarskie. 41 KDW V, nr 308, Viii, nr 865; sHGPozn. V (hasło Winiary – w druku). 42 W czerwcu (między 19 a 26 Vi) 1444 r. Piotr, syn tego Piotra, zapisał dzieciom zmarłego sołtysa w Winia- rach czynsz 10 grzywien od sumy 100 grzywien na swoim sołectwie w Winiarach. zmarłym sołtysem był niewątpliwie Piotr, syn Wojtka Bogatego starszego (Ekscerpty i regesty z ksiąg rezygnacji miasta Poznania, oprac. J. Wiesiołowski przy współpracy K. Rodowskiej-Wiesiołowskiej, Biblioteka PtPn w Poznaniu, rkps 1545 [dalej: MPń], tu: i 292, k. 42v–43). Kilka tygodni później (10 Vii) ponowiono ten zapis, przy czym wyraźnie wspomniano, że dziećmi tymi były Frona i Katarzyna (MPń i 292, k. 46). Co ciekawe, w pierwszej z cytowanych zapisek jako opiekun dzieci zmarłego sołtysa wystąpił mieszczanin poznański Jan Fafko. Jeśli przyjąć, że opiekunem winien być krewny, to matka Frony i Katarzyny mogła pochodzić z rodziny Fafków, Paweł Dembiński 40 zapewne część innych nieruchomości położonych w mieście) i prawdopodobnie poprzestał na ziemiańskim życiu. 28 kwietnia 1419 roku Wojtek Młodszy zobowią- zał się do wypłacenia Małgorzacie ze strosbergów sumy 50 grzywien z tytułu wiana (morgengabe) za swego niewymienionego z  imienia bratanka43. z  zapiski z 1429 roku wynika, że bratankiem tym był nieletni jeszcze syn zmarłego Piotra. W jego imieniu (jako opiekunowie) Wojtek Młodszy i Mikołaj strosberg senior wydzierżawili Wojciechowi Kuli młyn na Warcie za 13 grzywien na dwa lata44. imię tego bratanka zdradza przekaz z 1431 roku; wspomniano wtedy, że Piotr sołtys w Winiarach sprzedał Janowi zetowi łąkę, a mieszczaninowi Przecławowi połowę kramu sukiennego w Poznaniu45. znamienne jednak, że w obu wypadkach jako pełnomocnik Piotra wystąpił jego stryj Wojtek Młodszy. sugeruje to, że Piotr, choć był sołtysem winiarskim, wciąż pozostawał nieletni. opieka stryja nie ustała jeszcze w 1432 roku, kiedy Wojtek Młodszy wystąpił jako sołtys winiarski w oto- czeniu tamtejszych ławników46. Młodszy Piotr, zwany też scholtis (czyli sołtys) lub Pióro, objął samodzielne rządy w swej części majątku ok. 1439 roku, kiedy sprzedał Mikołajowi juniorowi strosbergowi 2 grzywny czynszu na sołectwie za 20 grzywien, a rok później zaczął też występować samodzielnie na posiedzeniach sądu w Winiarach jako sołtys47. W 1444 roku spłacił swe siostry Fronę i Katarzynę, zapisując im (łącznie?) znaczną sumę 10 grzywien czynszu na swym sołectwie48. Po swym dziadku odziedziczył zamiłowanie do ryzyka, o  ile jednak u  Wojtka starszego przejawiało się ono w prowadzeniu kupieckich operacji handlowych, o tyle u Piotra Młodszego zamiłowaniem do hazardu. W 1448 roku Piotr zobowią- zał się przed radą miejską, że nie będzie grać w kości na pieniądze, a jeśli zostanie mu to udowodnione, to za każdym razem zapłaci 10 grzywien miastu49. Grzech ten chyba mu wybaczono, skoro zaczął sprawować w mieście funkcje urzędowe – w 1451 roku został ławnikiem, ale rok później już nie żył, pozostawiając wdowę Barbarę (z poznańskich patrycjuszy Koperszmidów) i córkę Łucję50. a młodszy Piotr był bratem przyrodnim tych sióstr, bo matką jego była niewątpliwie Małgorzata strosber- gówna (zob. przyp. nr 43), albo też, że po śmierci starszego Piotra Małgorzata strosbergówna wyszła za mąż za Fafkę. ta druga możliwość wydaje się jednak mniej prawdopodobna, bo w takim wypadku Frona i Katarzyna znalazłyby opiekuna w rozrodzonej rodzinie strosbergów. M.J. Mika, Studia nad patrycjatem poznańskim w wiekach średnich, wyd. 2, Poznań 2006, s. 53 (przyp. 155), podaje omyłkowo, że Małgorzata strosbergówna była „poślubiona jednemu z Wojtków Bogaczy”. 43 sBP s. 108–109 nr 298. Chodziło tu o wypłatę Małgorzacie posagu po śmierci jej męża Piotra, do czego był zobowiązany formalnie jej nieletni syn. zobowiązanie to przejął jego opiekun, czyli Wojtek Młodszy. 44 sBP, s. 178–179, nr 502. 45 sBP, s. 255, nr 220, s. 254, nr 210. 46 sBP, s. 269, nr 329. 47 MPń i 291, 83v; KDW X, nr 1517. 48 Por. przyp. nr 42. 49 Akta radzieckie poznańskie, t. i–iii, wyd. K. Kaczmarczyk, Poznań 1925–1948 (dalej: aR), tu t. i, nr 404. 50 aR i, nr 471; MPń i 294, k. 31. o tym, że Łucja była jego córką, zob. przyp. nr 70. Dziedziczyła część sołectwa winiarskiego. Barbara po śmierci Piotra poślubiła szlachcica i zarazem mieszczanina poznańskiego Hektora, z którym gospodarowała w Winiarach. natomiast mężem jej córki Łucji został Jakub sternberg zwany po zmarłym teściu Pióro. Losy tej rodziny przedstawia J. Wiesiołowski, Rodzina Benedykta Stern- berga z Poznania, „Roczniki Historyczne” 1991, t. 57, s. 117–146, zwłaszcza 128 i nn. Wojtek Bogaty i jego rodzina 41 skłonność do ryzyka po ojcu odziedziczył także Wojtek Młodszy. i on był niezwykle aktywny zawodowo. Jego kontrahentami była szlachta, której naj- pewniej, tak jak Wojtek starszy, pożyczał pieniądze i  sprzedawał towary na kredyt51, a także mieszczanie i mieszkańcy podpoznańskich przedmieść i wsi, u których kupował czynsze52. zdaje się przy tym, że i on nie stronił od lichwy53. Wspomniałem już, że brał udział w dalekosiężnym handlu kupców poznań- skich54. W wypadku Wojtka Młodszego ryzyko jego działalności ujawnia się w  szeregu zapisów dotyczących pobierania przezeń kredytu u  mieszczan, szlachty i Żydów oraz poręczania spłaty takich pożyczek55. Wyjaśniałem już wyżej, że żydowski kredyt był bardzo drogi, zatem korzystanie z niego gro- ziło poważnymi kłopotami, jeśli transakcja handlowa nie powiodła się i nie przyniosła zysku wystarczającego na spłacenie zaciągniętych zobowiązań56. Podobnie było z poręczaniem długów zaciągniętych u Żydów, co nieostrożnego 51 Przewodnikiem w rozpoznaniu działalności handlowej Wojtka Młodszego wśród szlachty były dla mnie materiały po prof. K. tymienieckim, przechowane w archiwum Pan w Poznaniu (sygn. P iii 40), a kon- kretnie znajdująca się pod nr. 409 karteczka z wykazem sygnatur archiwalnych odnoszących się do Wojtka. Dotyczą one procesów o rozmaite należności, tak egzekwowane przez Wojtka, jak i wobec niego. Mamy tu zatem np. procesy ze szlachetnym andrzejem Krupką ze skórzewa i niczkiem Gądkowskim o ich długi z tytułu poręczenia; w ich wyniku Wojtek otrzymał w 1419 r. wiązanie w 2 łany w skórzewie (archiwum Państwowe w Poznaniu [dalej: aPP], Poznań, z. 5, k. 132v, 137). W 1421 r. Wojtek toczył proces z Janem Goliaszem z Międzychodu, który winien mu był 10 grzywien (aPP, Poznań, z. 6, k. 126v). W 1443 r. toczył proces ze stanisławem Glińskim o 12 grzywien za pieprz i sukno oraz 20 grzywien strawnego (sHGPozn. iii, s. 193). 52 np. w 1419 r. mieszczanin poznański opecz oświadczył, że winien jest Wojtkowi 4,5 grzywny (sBP, s. 110, nr 303), natomiast w 1420 r. inny mieszczanin, Mikołaj Janchin, oznajmił, że winien jest Wojtkowi 20 grzywien szerokich groszy, które zobowiązał się oddać do dnia oczyszczenia nMP [2 ii] wraz z 2 grzyw- nami obiegowej monety [z tytułu odsetek] (sBP, s. 116, nr 336). Por. też przyp. nr 59. 53 Wymowna jest tu zapiska z 28 Vi 1436 r., kiedy to Wojtek Bogaty zeznał, że zastawił u Żydów pewne rze- czy, które szlachetny Włodek, sługa zmarłego starosty generalnego Wielkopolski andrzeja Ciołka z Żele- chowa, dał mu na przechowanie; Wojtek zobowiązał się oddać mu je do dnia św. Michała [29 iX], nie brać lichwy [podkr. – P.D.] oraz pokryć ewentualne szkody (aR i, nr 79). Wojtek nie składałby takich zobowią- zań, gdyby w swej działalności nie parał się lichwą. 54 zob. przyp. nr 24. 55 analiza zapisów prowadzi do wniosku, że mniej więcej od 1425 r. Wojtek zaczął stopniowo wyprzeda- wać posiadane nieruchomości i zaciągać kredyty. np. w 1425 r. sprzedał dom (jeden z kilku posiadanych) w Poznaniu (sBP, s. 147–148), a prawdopodobnie także młyn w swarzędzu, skoro zobowiązał się do spłaty dokonanych na nim zapisów (sBP, s. 153, nr 443–444; sHGPozn. iV, s. 752); w 1428 r. zobowiązał się do oddania mieszczaninowi poznańskiemu Piotrowi aue 50 grzywien i 15 skojców (sBP, s. 169, nr 482), a w 1432 r. sprzedał kram sukienny w Poznaniu (sBP, s. 273, nr 363). Wiadomo też, że przed 1434 r. poży- czał od kasztelana śremskiego Wojciecha z Pakości 50 grzywien (aR i, nr 138), a w 1443 r. od Jana Pniew- skiego 43 floreny (aR i, nr 175). 56 np. 27 X 1419 r. Wojtek Młodszy zobowiązał się do oddania poznańskiemu Żydowi Manlinowi dużej sumy 50 grzywien szerokich groszy praskich [2400 groszy] do dnia św. Marcina [11 Xi], a jeśli nie oddałby w terminie, to miał płacić z tytułu odsetek 1 grosz tygodniowo od każdej grzywny [a więc w skali roku 2600 groszy]; dług ten poręczył mieszczanin Jan Kliza (sBP, s. 112, nr 317–318). obie zapiski zostały przekreś- lone, a więc dług został spłacony, trudno jednak określić, czy w terminie. z kolei 24 i 1431 r. Wojtek Młod- szy zobowiązał się do zapłacenia Żydowi Pesakowi i jego żonie Jochnie 13 grzywien do święta zesłania Ducha Świętego [20 V] (sBP, s. 194, nr 538, s. 199–200, nr 554 [gdzie kolejne zobowiązanie z 8 Vi 1431 r. do płacenia lichwy od tej pożyczki], s. 205, nr 572). Por. aR i, nr 91, 120. Paweł Dembiński 42 poręczyciela mogło doprowadzić do bankructwa57. Przypuszczam, że to właśnie nadmierna skłonność do ryzyka, szukanie kolejnych okazji do zarobienia pie- niędzy, była najpewniej główną przyczyną ostatecznego niepowodzenia Wojtka Młodszego w interesach. W 1443 roku miał on sprawę przed sądem Rady Miejskiej o uznanie wydanego przez siebie zobowiązania do zapłaty 9 grzywien rocznego czynszu mieszczaninowi poznańskiemu Janowi Czeuchnerowi, który kupił ten- czynsz za znaczną sumę 120 grzywien. Wojtek zaprzeczał prawdziwości wystawio- nego dokumentu i twierdził, że faktyczne zobowiązanie opiewało na niższą kwotę. ostatecznie przywołani świadkowie zeznali, że dokument nie został sfałszowany58. tym samym Wojtek Młodszy, potrzebujący zapewne wcześniej gotówki na kolejną transakcję, postawiony został przed niewygodną koniecznością spłaty tego zobo- wiązania, na co najpewniej nie miał środków z nieudanej operacji. zobowiązanie wobec Jana Czeuchnera zostało prawdopodobnie pokryte z innych „aktywów”. nader interesująca jest w tym kontekście sprawa altarii św. Michała archanioła w poznańskiej farze. Jak wspomniałem wyżej, Wojtek (najpewniej po swej matce) odziedziczył uprawnienia patrona związane z tą prebendą. 19 kwietnia 1444 roku w  poznańskim konsystorzu (sądzie kościelnym) Wojtek Młodszy, pozwany przez altarystę Mikołaja Wedelskiego, oświadczył, że zbył pewne czynsze nale- żące do uposażenia tej altarii, następnie zaś przekazał na rzecz altarysty posia- dane przez siebie czynsze płacone przez zagrodników i kmieci z podpoznańskich wsi Kokundorf, Gaj, Jeżyce i Winiary oraz przedmieść Glinki, Półwsie i Piaski. Przekazał też miecznikowi poznańskiemu Janowi Wedelskiemu (bratu altarysty) prawo patronatu altarii59. Wojtek rozdysponował zatem uposażenie rodzinnej fun- dacji, którego użył jako części składowej swego majątku, najpewniej po to, by spła- cić Czeuchnera60. Warto przy tym zwrócić uwagę, że podobne traktowanie mienia własnej fundacji widać u średniowiecznej szlachty osiadłej na wsi61. nie wiemy, na ile przypadek Wojtka był wyjątkowy na tle poznańskich realiów. 57 W 1419 r. Wojtek Młodszy pozwany został przez poznańskiego Żyda Manlina o poręczenie za pana Żydowskiego (chodzi tu najpewniej o Mikołaja Żydowskiego, burgrabiego poznańskiego, następnie kaszte- lana santockiego, właściciela wsi Żydowo niedaleko obornik). natomiast w 1424 r. Wojtek Młodszy wraz z mieszczaninem poznańskim Folkerem stowe poręczał zobowiązania stanisława Borzewskiego wobec krakowskich Żydów Kawiana i Michała (aPP, Poznań, z. 5, k. 139; sBP, s. 138–139, nr 404). 58 aR i, nr 262. sprawa ta jest o tyle interesująca, że sugeruje, iż pożyczki pieniędzy w zamian za czynsz mogły być udzielane w rzeczywistości na kwotę niższą niż ta, o której mówiło zobowiązanie dłużnika, co byłoby ukrytą formą lichwy. 59 Acta capitulorum nec non iudiciorum ecclesiasticorum selecta, wyd. B. Ulanowski, t. ii, Kraków 1902, nr 1189; KDW V, nr 708; zobowiązanie to uzupełnione zostało następnie przez szereg zapisów przed sądem poznańskiej rady i ławy (KDW V, nr 730; MPń i 292, k. 46). o pokrewieństwie Mikołaja i Jana Wedelskich por. aaP, sygn. aE i, k. 141. 60 sprawa rozliczeń z rodziną Czeuchnerów ciągnęła się do 1447 r., kiedy to Wojtek zobowiązał się do zapła- cenia dzieciom Jana Czeuchnera 75 grzywien albo oddania im 5 łanów folwarku w Winiarach z łąkami (aR i, nr 340). 61 szeroko o  tym J. Wroniszewski, Szlachta ziemi sandomierskiej. Zagadnienia społeczne i  gospodarcze, Poznań–Wrocław 2001, s. 148–156. sobór trydencki przewidywał karę ekskomuniki za przejmowanie uposażenia przez kolatora oraz sprzedaż prawa patronatu (B. szady, Prawo patronatu w Rzeczypospolitej w czasach nowożytnych. Podstawy i struktura, Lublin 2003, s. 18), co miało niewątpliwie związek z licznymi przypadkami zawłaszczania mienia beneficjalnego w dobie reformacji. Wojtek Bogaty i jego rodzina 43 sprawa altarii interesująca jest jeszcze z innego powodu. Mamy tu próbę wej- ścia szlachty na teren zdominowanego przez mieszczan poznańskiego kościoła farnego. Wprawdzie (jak już podkreślałem) sam Wojtek i jego ojciec wywodzili się ze szlachty, ale żyli w mieście i prowadzili tu interesy. natomiast Jan Wedelski (Wedel) pochodził z niemieckiej rodziny szlacheckiej z okolic Wałcza na pogra- niczu nowej Marchii62. Pochodzenie to było zapewne okolicznością sprzyjającą wejściu do grona głównie niemieckojęzycznych kolatorów beneficjów farnych. Jak wynika z późniejszych zapisów, prawo patronatu altarii św. Michała kupił on „za pewną sumę pieniędzy” od Wojtka Młodszego, który zresztą nie przekazał mu wszystkich dokumentów związanych z tym beneficjum. Gdyby Jan Wedelski znał te dokumenty, zapewne byłby ostrożniejszy i nie naraziłby się na późniejsze nie- przyjemności. okazało się bowiem, że po śmierci swego brata Mikołaja (1446) nie mógł skutecznie prezentować na tę prebendę własnego kandydata – odmówiono mu tego prawa63. Dokument erekcyjny z 1399 roku przewidywał, że prawo patro- natu rodziny fundatora ograniczone zostanie do wskazania czterech kolejnych altarystów64, i najpewniej wygasało z chwilą śmierci Mikołaja Wedelskiego. niepowodzenie finansowe Wojtka Młodszego z lat 1443–1444 wyraźnie ogra- niczyło jego działalność. Występował odtąd głównie jako opiekun (tutor) stron zatwierdzających swe transakcje przed poznańskim sądem ławniczym65. zachował zapewne część majątku, pozwalającą na spokojne życie, raczej wyzbywając się tego, co zostało, niż gromadząc nowe dobra66. nie pozbył się jednak praw patrona do ojcowskiej fundacji w kościele parafialnym, która przed 1442 rokiem została udotowana i przebudowana w osobną kaplicę67. W roku 1450 razem z Piotrem Młodszym (jako kolatorzy), wraz z altarystą (to znamienny szczegół transakcji) Janem twardowskim, zbyli należącą do uposażenia tej prebendy działkę na pod- miejskich Piaskach68. Losy rodzinnej fundacji Bogatych są zresztą ważne z innego powodu. Pozwalają mianowicie po raz kolejny uściślić związki rodzinne Wojtka. Wiadomo bowiem, że 62 o Janie, staroście drahimskim i wałeckim, zob. a. Gąsiorowski, Starostowie wielkopolskich miast królews- kich w  dobie jagiellońskiej, Warszawa–Poznań 1981, s. 39, 67, a  ostatnio E. Rymar, Historia polityczna i społeczna Nowej Marchii w średniowieczu (do roku 1535), Gorzów Wielkopolski 2015, s. 727, 729. 63 aaP, sygn. aE i, k. 138, 141, 145 – tu wzmianka, że prezentowany przez Jana Wedelskiego kandydat – Marcin ze słupcy rezygnuje z ubiegania się o altarię. 64 Poza wymienionym w dokumencie erekcyjnym Jerzym, plebanem w skórzewie (KDW iii, nr 2003). 65 MPń i 293, k. 71v, 80v, 93, 100v, 106v, 115; MPń i 294, k. 12, 25v, 28, 42, 81av, 83, 99v, 101, 102v, 104, 105, 114, 119, 125, 134v, 138v, 140v; aR i, nr 735, 756. 66 W 1445 r. sprzedał Kunegundzie, żonie Mikołaja Fettera, wszystkie ogrody posiadane za Bramą Wroniecką (MPń i  292, k. 72v), w  1446  r. dzieciom mistrza Mikołaja strosberga sprzedał trzy ogrody położone między Bramą Wroniecką a Wartą (MPń i 293, k. 25v), w 1452 r. kupił kram rzeźniczy w nowych Jatkach, ale w 1456 r. go sprzedał (MPń i 294, k. 52v, 113), natomiast w 1453 r. kupił cztery domki z ogrodami i sadzawką na Piaskach od Gertrudy Fafkówny, wdowy po pisarzu miejskim Marcinie niczu z Koźmina (MPń i 294, k. 85; o Gertrudzie zob. M.J. Mika, Studia, s. 30–31). 67 Przy okazji podziału majątku między Wojtkiem Młodszym a jego bratankiem Piotrem Młodszym 12 V 1442 r. wspomniano m.in. o 1 grzywnie czynszu dla altarii w kaplicy Wojtka Bogatego (MPń i 291, k. 94). 68 MPń i 293, k. 110. o Janie twardowskim, kanoniku poznańskim, altaryście farnym i plebanie w Dolsku: P. Dembiński, Poznańska kapituła katedralna schyłku wieków średnich. Studium prozopograficzne 1428– 1500, Poznań 2012, s. 480–481. Paweł Dembiński 44 Wojtek Młodszy zawarł trzy związki małżeńskie. Pierwszą jego żoną była Małgorzata (1433–1438), kolejną – Dorota zborowska (1441), wreszcie trzecią – Jadwiga (1442)69. Personalia pierwszej z tych pań rozpoznać można dzięki zapisom powsta- łym już po śmierci Wojtka (ok. 1458), a dotyczącym dziejów rodzinnej fundacji dziedziczonej przez dzieci Wojtka Młodszego. Dziećmi tymi byli kanonik poznań- ski Władysław, Prokop i anna. oni to wraz z Łucją, córką Piotra Pióra (scholtisa, czyli Piotra Młodszego), reprezentowani przez poznańskiego archidiakona Mikołaja Głębockiego, wskazali w 1467 roku biskupowi jako kandydata na rodzinną altarię kustosza katedry poznańskiej Mikołaja z soboty70. Pierwszy z wymienionych synów to prałat, dobrze znany jako Władysław z Poznania lub też Głębocki. Przy przy- jęciu do kapituły zmuszony był udowodnić szlacheckie pochodzenie i  wywiódł je z  herbu Bylina71, który odziedziczył niewątpliwie po ojcu Wojtku. nazwisko Głębocki dobrał sobie natomiast po matce, pochodzącej z używającej herbu Łodzia rodziny dziedziców Głęboczka (k. Murowanej Gośliny). Władysław został zresztą przy innej okazji wspomniany jako nepos (młodszy krewny) wymienionego przed chwilą archidiakona Mikołaja Głębockiego72. Matką tą mogła być niewątpliwie tylko Małgorzata, najpewniej siostra archidiakona73. Rzadkie, królewskie imię Władysław zostało naszemu bohaterowi nadane najpewniej za sprawą wuja – archidiakona Mikołaja Głębockiego, który w imieniu papieża Marcina V pełnił w 1425 roku funk- cję ojca chrzestnego pierworodnego syna króla Władysława Jagiełły, późniejszego Władysława iii74. znamienne jest przy tym, że ojciec kanonika, Wojtek Młodszy, nieczęsto przedstawiany jest w źródłach ze szlacheckim predykatem nobilis75. nie posiadał też urobionego nazwiska, a jedynie przydomek Dives. szlacheckiego nazwi- ska urobionego od nazwy rodowej wsi nie używali też brat Wojtka Młodszego, Piotr, i jego syn Piotr Młodszy. Prawdopodobnie jednak żaden z Piotrów nie miał za żonę szlachcianki. inna sprawa, że pozycja społeczna wymienionych osób była widać na tyle znaczna, że tego typu wyróżniki nie były konieczne, a im samym potrzebne. Wymowny jest tu przykład Wojtka starszego, wobec którego w 1398 roku użyto predykatu „pan” (dominus), jednoznacznie podkreślającego jego wysoki status76. 69 o Małgorzacie: sBP, s. 217, nr 603; aR i, nr 107, 108. Dnia 9 Vi 1441 r. Wojtek zapisał swej żonie Dorocie zborowskiej 120 grzywien wiana (MPń i 291, k. 60v), w listopadzie 1442 r. wspomniana jest zaś Jadwiga (MPń i 292, k. 1v). 70 aaP, sygn. aE ii, k. 178v–179. 71 aaP, sygn. CP 29, k. 237. 72 P. Dembiński, Poznańska kapituła…, s. 701–703. 73 archidiakon był synem Bogufała z  Głęboczka (Bullarium Poloniae, t. iV, wyd. i. sułkowska-Kuraś, s. Kuraś i H. Wajs, Rzym–Lublin 1992, nr 29). o przypuszczeniu, że córką Bogufała była też Małgorzata, zob. sHGPozn. i, s. 486. Wojtek Młodszy związał się z Głębocką zapewne przed 26 Vi 1428 r., kiedy to wraz z niewymienioną z imienia żoną toczył proces z Piotrem Głębockim (to brat Małgorzaty); strony odroczyły termin w nadziei zawarcia ugody polubownej (aPP, Poznań, z. 10, k. 69v). Pokrewieństwo z Głębockimi wyjaśnia też kilkakrotne przypadki poręczania długów Wojtka Młodszego przez wspomnianego Piotra Głębockiego (np. aR i, nr 107, 175, 340). 74 Joannis Dlugossii Annales seu cronicae incliti Regni Poloniae, lib. Xi, Varsaviae 2000, s. 209, 394. 75 Przykłady zestawia K. tymieniecki, Szlachta mieszczanie…, s. 27. 76 Lekszycki i, nr 2667. Poza tym znam jeszcze jeden zapis dotyczący Wojtka starszego, w którym podaje się za szlachcica (aaP, sygn. aCC 1, k. 44a). Wojtek Bogaty i jego rodzina 45 Konieczność zwrócenia uwagi na szlacheckie pochodzenie i przybrania szlacheckiego nazwiska pojawiła się przy okazji przyjęcia Władysława, syna Wojtka Młodszego, do zdominowanej przez szlachtę kapituły katedralnej w czasie, gdy podziały stanowe zdecydowanie pogłębiły się w drugiej połowie XV wieku77. nie znamy natomiast przekazów wskazujących na nawiązywanie do szlacheckiej tradycji przez drugiego z  synów Wojtka Młodszego o  nieczęstym imieniu – Prokop. Jest on najpewniej identyczny z poznańskim kuśnierzem, a w latach 1472–1476, 1478–1479 przysięż- nym cechu kuśnierskiego78. Prokop miał dom na narożniku obecnych ulic Wielkiej i Ślusarskiej, a dorobił się też innych nieruchomości: kramu sukiennego, domów na Podgórczu (obecne okolice ul. Paderewskiego i Franciszkańskiej, sprzedany przez Prokopa za czynsz), nowej Grobli, Garbarach (kupiony, a  następnie sprzedany przez Prokopa) i obecnej ul. Ślusarskiej79. Po śmierci Prokopa w 1480 roku jego mają- tek dziedziczyła wdowa po nim Katarzyna oraz dzieci: Prokop, Mikołaj, Jakub, inny Prokop (Młodszy) i Katarzyna80. Losy tego rodzeństwa nie są jasne. Prawdopodobnie podział schedy między wdowę i liczne potomstwo obniżył znacznie ich status mate- rialny. Przypuszczam, że w jednym z wymienionych tu Prokopów upatrywać należy znanego poznańskiego stelmacha (kołodzieja), wielokrotnego przysiężnego cechu stelmachów (1501–1504, 1506, 1508–1510, 1517–1518, 1521–1524), w XV wieku mieszkającego już jednak na przedmieściu, a nie w tak prestiżowym miejscu jak kamienica przyrynkowa czy dom przy ul. Wielkiej81. ta część rodziny związała się zatem na trwałe z miastem i zapewne wskutek pauperyzacji, a może też utraty wię- zów rodzinnych ze szlacheckimi krewnymi, na wiele lat (pokoleń?) utraciła możli- wość powrotu w szeregi nobilów. Kończąc dywagacje o losach rodziny Bogatych, czy może raczej Bylinów, osiad- łych w średniowiecznym mieście, nie sposób nie pokusić się o pewną refleksję dotyczącą roli związków rodzinnych w utrzymaniu miejsca w kręgu szlachty – mieszczan. zauważmy, że Wojtek starszy sam był bardzo silnie związany ze środo- wiskiem szlacheckim, prawdopodobnie dlatego, że to on sam przeniósł się ze wsi do miasta. W utrzymaniu tych związków nie przeszkodził mu ślub z mieszczką. Jego syn Wojtek Młodszy utrzymał również silne związki ze szlachtą, zapewne dziedzicząc ojcowskie kontakty i  pojmując za żony kolejno dwie szlachcianki. inaczej niż jego brat Piotr (prowadzący co prawda de facto ziemiańskie życie), który ożenił się z patrycjuszką strosbergówną. W kolejnych pokoleniach zabra- kło szlacheckich mariaży, co też zbiega się z wyborem środowiska miejskiego jako miejsca życia i pracy. Kontakty ze szlachtą ożywiły się znowu za sprawą kościelnej 77 Podobnie było w wypadku poznańskich mieszczan Grodzickich, o czym J. Wiesiołowski, Szlachta w mieś- cie…, s. 65–66, który nie wiąże jednak powrotu Jakuba Grodzickiego do tradycji szlacheckiej z karierą jego synów w kapitułach katedralnych, lecz po prostu ze wzbogaceniem się. 78 aR ii, nr 1209, 1228, 1238, 1249, 1270, 1297, 1325. 79 MPń i 295, k. 20, 32; MPń i 296, k. 30, 64, 100, 116, 143, 151, 164v, 233, 242, 289; MPń i 297, k. 3v. 80 Katarzyna wymieniona jest jako żona Prokopa już w 1464 r. (MPń i 296, k. 28v), następnie w 1473 r. (MPń i 296, k. 242), w 1480 r. była już wdową (MPń i 297, k. 103 – podział spadku). 81 o tym Prokopie zob. MPń i 298, k. 48 (zapis 14 grzywien wiana żonie Katarzynie), 126, 167v; MPń i 299, k. 37, 37v; aR ii, nr 1808, iii, nr 1896, 1990, 2083, 2265; sHGPozn. V, s. 191; Władze miasta Poznania, t. i, oprac. J. Wiesiołowski, z. Wojciechowska, Poznań 2003, s. 67, 68, 69, 72, 73, 77, 78, 83, 84, 86, 87, 88. Paweł Dembiński 46 kariery Władysława Głębockiego. Jest bardzo prawdopodobne, że jego protekto- rem był archidiakon Mikołaj Głębocki, szwagier Wojtka Młodszego. archidiakon zrobił karierę na dworze papieża Marcina V, był posiadaczem licznych prebend82. Pochodził z rodziny średnioszlacheckiej, dla której odpowiednie wykształcenie syna, wysłanie do kurii i zapewnienie mu tam utrzymania przez dłuższy czas było z pewnością sporym wysiłkiem. Prawdopodobnie Wojtek Młodszy, jeśli nie par- tycypował w pokryciu kosztów szwagrowskich wojaży, to przynajmniej pożyczał na to pieniądze. archidiakon za to czynnie wsparł po latach karierę kościelną sio- strzeńca wywodzącego się z zajmującej się mieszczańskimi zajęciami rodziny. nie wiadomo, czy opieka archidiakona (i innych Głębockich?) dotyczyła też pozosta- łych dzieci Wojtka Młodszego. Problem podobnych stosunków, nie tylko rodzin- nych, ale także towarzyskich czy klientarnych, na styku społeczności wiejskiej i miejskiej czeka w każdym razie na dalsze badania, także w odniesieniu do boga- tego społecznego życia Poznania schyłku wieków średnich i epoki renesansu. 82 o jego karierze: P. Dembiński, Poznańska kapituła…, s. 537–542. 47 tomasz Jurek Chybski, suski, Regnolt i inni Szlachta-rozbójnicy przed miejskim sądem (1497) Wszyscy wiemy, jak powinni wyglądać zbóje: „Brody ich długie, kręcone wąsi- ska, wzrok dziki, suknia plugawa”, jak pisał Mickiewicz. Romantyczni poeci, od schillera począwszy, utrwalili też wizerunek zbója jako zacnego w istocie człeka prostego, którego bieda zmusiła do pójścia do lasu. to wizja poetycka. W rzeczy- wistości byli też rozbójnicy innego, bardzo szlachetnego sortu. Postacią typową dla średniowiecza, nie tylko niemieckiego, jest rycerz-rabuś, Raubritter – choć samo to pojęcie też ukute zostało dopiero w dobie romantyzmu1. to człowiek, który swą siłę i wojenne zdolności wykorzystywał wobec kupców na drogach, reperując też przy okazji swój domowy budżet. Postawa taka wynikała z głębokiego przeko- nania ludzi rycerskich o przyrodzonej wyższości nad kupcami, których działal- ność sprowadza się wszak do zwykłego oszustwa (kupić taniej, sprzedać drożej). Łupienie ich oznaczało zatem tylko odzyskanie części ich niesłusznych zysków, a więc przywracało w pewnym sensie naturalny porządek rzeczy. Rozbój bywał też manifestacją własnej pozycji, a nawet władzy, bo przybierać mógł formę wymusza- nia na przejeżdżających haraczu (niczym innym nie było zresztą wybieranie przez władzę państwową ceł w zamian za gwarancję miru monarszego). Przekonanie, że  tylko władza publiczna ma monopol na stosowanie przemocy, dopiero się kształtowało. Proceder uprawiania rozboju przez rycerzy, szlachtę i  wielkich panów rozpowszechniony był w całej Europie. Również w Polsce rozbój rycerski miał starą tradycję. Już Xiii-wieczna Księga henrykowska wspomina wielokrotnie o drobnych rycerzykach, którzy rabowali na drogach, a kończyli pojmani i straceni w najbliższym mieście. Przykłady znaleźć można i z Wielkopolski. W 1298 roku rządzący tu książę Władysław Łokietek nadał mieszczanom Poznania, Gniezna, Pyzdr i Kalisza „wszelką władzę” ścigania i karania, także na gardle, „złodziei, łotrów i innych złoczyńców, jakiegokolwiek byliby rodzaju lub stanu” – a więc także tych rycerskiej kondycji. o  stałej, ale też widocznie nieskutecznej walce z rozbójniczą plagą świadczą potem konfederacje tych samych miast zapowiada- jące połączenie wysiłków w tej sprawie (1302, 1350)2. Dopiero jednak sam schyłek średniowiecza przynosi źródła, które opisują dokładnie to przykre zjawisko. W Poznaniu od końca XV wieku zachowały się akta miejskich sądów kry- minalnych, wśród nich zaś szczególnie interesujące protokoły przesłuchań 1 zob. stosowne hasło w Lexikon des Mittelalters, t. Vii, zürich 1999, kol. 474–475. 2 Liber fundationis claustri Sancte Marie Virginis in Heinrichow, czyli Księga henrykowska, Wrocław 1991, s. 118, 124, 161, 165, 186; Kodeks dyplomatyczny Wielkopolski, t. ii, Poznań 1878, nr 777, 858, t. iii, Poznań 1879, nr 1302; Przywileje miasta Poznania XIII–XVIII wieku, wyd. W. Maisel, Poznań 1993, nr 12, 15, 16. tomasz Jurek 48 oskarżonych3. są to właściwie nie tyle zeznania, co wyznania, składane przez ludzi podejrzanych o  najcięższe zbrodnie – rozboje, morderstwa, kradzieże, fałszer- stwa. Celem „wydobywczego” śledztwa było nie tylko uzyskanie przyznania się do zarzucanych win, ale także informacji o okolicznościach przestępstw, głównie pod kątem ujawnienia wspólników. najstarszy fragment tych akt wydał przed ponad stu laty adolf Warschauer4. Już na samym początku znajdujemy serię wyznań kilku- nastu rabusiów drogowych: niedzieli, Grzegorza, tomka z Kościana, Jana Baryki z Krzyżowic (Krzeszowic?), Macieja Błażejowica nowaka z Kremnicy, andrzeja Goślickiego, Jana suskiego, Piotra Regnoltowskiego, Piotra Czeszka Piotrowskiego, Chwała Chybskiego, stanisława Goszczyckiego, Franciszka z otmuchowa i Janka Bzowskiego. Wszyscy oni przesłuchiwani byli, jak wolno sądzić, w związku z jedną, rozgałęzioną sprawą – wspominają wszak te same zbójeckie epizody, wymieniają wzajemnie swe nazwiska i podają tych samych wspólników. ich zeznania trzeba traktować jako pewną całość. odrębny charakter miały natomiast zapisywane między nimi sprawy złodziejki Barbary, fałszerza pieniędzy stanisława, niemiec- kich rozbójników Jerzego Queisa i tomasza schweitzera oraz złodziejki agnieszki ze Śródki, a także wnoszone potem w ciągu dalszym sprawy złodzieja Michała z obornik, Ślązaka szymona Lederera z zielonej Góry i Piotra Dąbrowskiego5. ich wypowiedziami nie będziemy się tu zajmować. interesują nas tylko łączące się ze sobą zeznania grupy rozbójników6. składane były przez ludzi, którzy być może schwytani zostali przez miejskich pachołków i sądzeni w mieście na podstawie wspomnianego przed chwilą przywileju Łokietkowego. Mogli też zostać pojmani przez aparat starościński i  postawieni najpierw przed sądem grodzkim – wła- ściwym w sprawach o rozboje (stanowiących, obok najścia na dom, podpalenia i gwałtu na kobiecie, jeden z czterech „artykułów” starościńskich), a stąd odesłani do jurysdykcji miejskiej7. Bywało tak, gdyż sąd grodzki nie dysponował własnym instrumentarium dla przeprowadzenia rzetelnego śledztwa, polegającego na ogół na poddaniu przesłuchiwanego torturom – co wymagało odpowiedniego sprzętu i fachowego personelu katowskiego. najstarsze wpisy w interesującej nas księdze zeznań pozbawione są formula- rzowej oprawy (późniejsze podają, że przesłuchanie odbyło się przed wójtem i ław- nikami, a kończą się smutną frazą, że zeznający potwierdził swe słowa śmiercią), 3 archiwum Państwowe w Poznaniu (dalej: aPP), akta miasta Poznania i 638. zob. W. Maisel, Sądownic- two miasta Poznania do końca XVI wieku, Poznań 1961, s. 54–56, 86–88. 4 Stadtbuch von Posen, wyd. a. Warschauer, Posen 1892, s. 329–344. Porównanie wydania z oryginalną księgą pokazuje, że tekst odczytany został przez Warschauera bardzo starannie i wymaga zaledwie kilku drobnych poprawek. 5 Wszystkie zeznania aż do agnieszki (k. 2r–8r) wpisane zostały do księgi jedną ręką (według a. Warschauera jest to ręka pisarza miejskiego Mikołaja Goczałka), następne trzy natomiast (k. 8v–11r) – inną, niezidentyfikowaną ręką. 6 tekst zeznań podaję na końcu artykułu, podzielony na numerowane akapity. odwołując się do nich, przytaczać będę dalej numer akapitu ujęty w nawias kwadratowy. 7 taką właśnie ewentualność może sugerować fakt, że wśród świadków złorzeczeń ujętego już Jana suskiego wspomniany jest także człowiek z zamku [56] – aczkolwiek to słaby dowód, bo jego obecność mogła być zwyczajowa przy sądzeniu szlachty. z  kolei słowa: „gdy pojmaliśmy tomka” [11] wskazują, że tomek z Kościana schwytany został przez ludzi miejskich. Chybski, suski, Regnolt i inni 49 nie są też datowane. ich umieszczenie w czasie sprawiało kłopot, ale kojarzyły się z rokiem 1501 lub 15028 – pierwsze zapisane nieco dalej w księdze daty (przy zeznaniach Lederera i Dąbrowskiego) odnoszą się bowiem do 13 lipca i 20 grudnia 1502 roku. założenie, że poprzednie wpisy muszą być niewiele starsze, było jednak pochopne. sprawę wyjaśnia bowiem zapiska znaleziona w poznańskich księgach grodzkich. Czytamy tam, że we wtorek przed św. św. szymonem i Judą (24 X) 1497 roku „stanąwszy wobec sądu pana starosty, Mikołaj woźny poznański zeznał, że idący na szubienicę złodzieje, mianowicie suski, Babiński, Matys i Piotrowski, odwołali i oświadczyli wobec wspomnianego Mikołaja woźnego, że nie wiedzą nic złego, lecz tylko dobro, o Żydzie słomie salomonie, synu Daniela z Pyzdr, któ- rego wcześniej, gdy byli torturowani, nazwali złodziejem i że miałby wraz z nimi kraść, teraz jednak powodowani skruchą, idąc już na śmierć, oczyścili go, mówiąc, że cokolwiek o nim mówili, wszystko to mówili na mękach”9. Rozpoznajemy tu oczywiście osoby zeznające na początku naszej księgi (Matys to Maciej z Kremnicy, a Babiński to Regnoltowski10), a rozpoznać można też nawet ich słowa – jak zoba- czymy bowiem dalej, opowiadali rzeczywiście sporo o  wyczynach Żyda słomy [39, 55, 69, 81, 85]. Dowiadujemy się więc, że zeznania odbywały się na torturach, że oskarżeni skończyli na miejskiej szubienicy (co można z pewnością uogólnić na wszystkich składających wtedy swe wyznania), a przede wszystkim, że sprawa pochodzi z jesieni 1497 roku. Liczyć się oczywiście trzeba z tym, że nie wszystkie zeznania musiały być składane jednocześnie, a ich porządek w księdze może być pomieszany11. 8 a. Warschauer, wstęp [w:] Stadtbuch…, s. 167*–168*, którego pogląd jest niekonsekwentny: raz pisze bowiem, że księgę założono w 1501 r., innym razem zaś, że wpisy ręki Mikołaj Goczałka wnoszone były jeszcze w 1502 r., co zresztą dziwiło autora, skoro Goczałk przestał był pisarzem już w 1501 r.; niekon- sekwentny był również J. Wiesiołowski, Ambroży Pampowski – starosta Jagiellonów. Z  dziejów awansu społecznego na przełomie średniowiecza i odrodzenia, Wrocław 1976, s. 71, który pisze o „niedatowanych zeznaniach pochodzących z lat 1498–1500”, w innym miejscu zaś (s. 85) umieszcza je w kontekście anarchii narastającej w kraju po śmierci Jana olbrachta (1501–1502); do 1502 r. odniósł zapisy t. nożyński, Żydzi poznańscy w XV wieku, „Kronika Miasta Poznania” (dalej: KMP) 10, 1932, s. 263, przeinaczając zresztą gruntownie ich sens (uznał w nich bowiem zapis procesu przeciwko Żydowi słomie i świadectwo „złego wpływu żydostwa na strony moralne i etyczne życia”). 9 aPP, Poznań Gr. 59, k. 287v: Actum Poznanie feria tercia ante festum bb. Simonis et Jude apostolorum proxima anno Domini millesimo quadringentesimo nonagesimo septimo. Sloma. Constitutus coram iudicio domini capitanei Nicolaus ministerialis Pozn. sponte et libere recognovit, quia fures euntes ad patibulum, videlicet Sussky, Babynsky, Mathis et Pyotrowsky, reclamaverunt et recognoverunt coram prefato Nicolao min- isteriali, quia nichil mali de Judeo Sloma Salomon filio Danielis de Pysdri sciunt, sed omne bonum, quem ante ea, dum tormentati fuerant, nominaverant esse furem et quod cum ipsis debuisset furari, penitencia tamen ducti, iam ad mortem transeuntes, mundaverunt ipsum dicentes, quod quicquid de ipso dixerunt, totum in penis dixerunt, et super hoc prefatus Judeus Sloma adiudicatum solvit. opłacenie przysądnego przez słomę wskazuje, że to on krył się za tym aktem „oczyszczenia” i to on zadbał o zapisanie go w księdze. zapiskę cytuje J. Rudzińska, Żydzi w późnośredniowiecznym Poznaniu [w:] Civitas Posnaniensis. Studia z dziejów średniowiecznego Poznania, Poznań 2005, s. 354 (przyp. 78), ale w innym kontekście. 10 zob. niżej, przyp. 15. 11 W jednym z pierwszych zeznań (andrzeja Goślickiego), poprzedzającym zeznanie suskiego, znajdu- jemy wzmiankę o powrocie z Wołoszy, co odnieść trzeba do wyprawy bukowińskiej, po której wojsko zostało rozwiązane dopiero w początku listopada, a więc samo zeznanie składane było w Poznaniu pewnie najwcześniej w grudniu. 'TOMASZ JUREK Pó wy „ie a głarenm ma nien a a pre Z ap = A aTerwizzżzyii nią Toki wala mntjca Z oarzrh wf apo m ec PNE uk. dwa Rak seEnfim mariać! mie 5 pet rer = an Pe | s płtapaniw ij mai STaŻyze wat „ray Olena ikon z + posmlae zr TFipajiwmi= m A= Rurze pm iłimai azóc gut wici, Tsai <= asy pr sz” pony sai sr dzy e Anaszr=f tego „m Tdi Tt amać faze = eko fhaeiw rh kadm [Erna zenje pola pa pórzóny Bir Petite mana Tama” et nią ppn wf ipn Tank fee aga NYSA c „przreę Pearce APA APE reajnrerrań HR Ta! rfea, aiz Fiodiory m tyławamia Piła są o = rPórażcranii uj pra Pera spzaąci a foch. 4 „ilu „pi ika aa =) Pub = Praia w alarm majace ie jREystW wsz per = = "ną omni in oma int ietżmieet F ferii zp z arp nh me. me a zawade atm Pralki mieemizpiawyz nam fa zza zenia as ga he jalapyfywai Żywa pp A na i ak jaj z rt zma m often otinznai” = Fr p" <a | hanórpeó="r sa pra Fe fin = ADWARE ARRSE Tw py Zaw | = pił Gaju aTitaónŻy wiponj sA awe "=, sent DEM R = =Pmi Ta girajóżni w deakeetą w fażał m RE „Fudżi * pp pda pęsiem mani 07 a aaa HT SaukLęk Diszói ss węże sa zawiei pa” z R NC Lacki nalani erowyiieyo free: Kognaleowiij ni sapisańeożanie sf waregee Dpi: Ogon erb oi ii ponoc ATi rw ska Mapam s Tiere zanik! + = Dak nieee ja PE Sys „= fi I = i Wary” 1. Zeznania Suskiego i Regnolta, Akta Miasta Poznania I 638, ze zb. Archiwum Państwowego w Poznaniu (dalej: APP) To ważne ustalenie. Podważa bowiem podejmowane dotychczas próby umieszczenia historii naszych rozbójników w szerszym kontekście sytuacyjnym, dopasowywanym dotąd oczywiście do 1502 roku”, Rzecz okazuje się jednak o 5 lat wcześniejsza, co odbija się nawet na identyfikacji ważnych osób określanych pia- stowanymi urzędami. Starosta to mianowicie nie Ambroży Pampowski (jak dotąd sądzono), ale jeszcze Jan Ostroróg, urzędujący od 1493 do października 1498 roku. Nie można więc dopatrywać się w opisywanych ekscesach anarchii narastającej w obliczu konfliktu między Pampowskim a nieznoszącym go wojewodą poznań- skim (od 1501) Andrzejem Szamotulskim. Ten ostatni kryje się w naszych zezna- niach pod godnością „pana (czyli kasztelana) kaliskiego”, którą piastował w latach 1487-1500. Datowanie sprawy na rok 1497 przenosi nas w trudny czas — najpierw była ciężka zima, do tego szalała zaraza, a potem przyszła nieszczęsna wyprawa 12], Wiesiołowski, Ambroży Pampowski..., s. 71, 85 (zob. przyp. 8). 50 Chybski, suski, Regnolt i inni 51 mołdawska, rozpoczęta latem, a zakończona jesienią klęską w lasach Bukowiny (to wtedy „za króla olbrachta wygubiona szlachta”). nie trzeba uciekać się do wyja- śnienia, że wielomiesięczna nieobecność szlachty, która poszła na wojnę, ułatwiała działalność naszych rozbójników – wręcz przeciwnie, zauważyć można, że właśnie podczas tej nieobecności udało się ich wreszcie wyłapać. na miejscu pozostawał cały czas starosta ostroróg, rezydujący późnym latem i jesienią w Poznaniu13. nie ma zresztą, jak sądzę, potrzeby szukania szczególnego kontekstu opisywanych roz- bojów. nie chodziło bowiem o jakiś stan nadzwyczajny, wywołany konkretnymi wydarzeniami, ale raczej o zwyczajną codzienność. zdawać sobie trzeba sprawę z tego, że wyznania naszych zbójów nie mają ścisłej chronologii (raz tylko pewne zdarzenie umieszcza się w Wielkim Poście [35]), a sam ich charakter sprzyjał, by w sposób nieuporządkowany wspominali rozmaite epizody z bliżej nieokreślonej i niekoniecznie najświeższej przeszłości14. Mamy w każdym razie kilkunastu rozbójników, a w zeznaniach padają liczne imiona i nazwiska dalszych „towarzyszy”. nie o wszystkich zeznających potrafimy cokolwiek powiedzieć. Część z nich to jednak niewątpliwa szlachta. „Urodzonych” łatwo zasadniczo rozpoznać po szlacheckim nazwisku kończącym się na -ski, ale kryterium to może być zawodne. Regnoltowski to właściwie Regnolt – ale to także szlachcic: imię Regnolt (czyli Reinold) spotykamy u dziedziców Babina, wymie- nianego jako rozbójniczy matecznik [58, 60]. Regnolt vel Regnoltowski to więc na pewno Babiński (tak określony w  zapisce o  idących na szubienicę)15. Piotr Czeszek (a więc chyba syn Czecha) zwany był Piotrowskim być może raczej od imienia niż miejsca pochodzenia. innym przykładem służy wspominany w dwóch zeznaniach Piotr Uher [128] vel Piotr Węgierski [4]. zapisy wskazują na obcego, chyba Węgra przybyłego via Czechy, który w Polsce stał się Węgierskim. Widać, że w środowisku tym ludzie urabiali sobie chętnie nazwiska ze szlachecką koń- cówką, co było widocznie w modzie i odpowiadało ich ambicjom. za szlachciców uznać trzeba w tym gronie Chybskiego, Regnoltowskiego, suskiego, Bzowskiego, Goślickiego i Goszczyckiego (ostatni dwaj z Mazowsza), a do tego również wielu spośród wymienianych w  zeznaniach wspólników. są wśród nich mianowicie: Jakub sulewski [13, 15, 30, 90], Jan Wolicki [39, 54, 61, 68, 71, 76, 82, 85, 87], Maciejek (brat Chwała Chybskiego) [17, 30, 93], Pigłowski [13, 30], stary stęgoski z synami stryjcem i andrzejem [14, 16, 17, 28, 30, 35, 90, 92], Budziszowski [50], bracia Jarogniewscy (Jan i Wincenty lub Jan i Piotr) [44, 64, 70, 80], stanisław Lenartowski [58, 70, 71, 79], Wacław samszycki (z Kujaw) [80], Jakub nadrowski (z ziemi dobrzyńskiej) [85, 88], Kalinowski [130]. Bardziej okazjonalnie, jak się zdaje, brali udział w rozbojach także Jan sepieński, Jan zwanowski, Jan tarnowski, Jan Młynkowski i  Piotr Rogaczewski (pilnowali koni przy pewnym napadzie, 13 Pobyty starosty w Poznaniu poświadczone mamy 27 Vi, 6 Vii, 13 Viii, 26 iX, 17 X i 20 X, po czym dop- iero 20 Xii w ostrorogu, dokąd pojechał na święta (aPP, Poznań Gr. 11, k. 188v–191). 14 Przesłuchiwany 20 Xii 1502 r. Piotr Dąbrowski opowiadał o swych złodziejskich dokonaniach podczas koronacji w Krakowie (chodzi o koronację króla aleksandra odbytą 12 Xii 1501 r.). 15 Wyraźny dowód na identyfikację daje porównanie zeznania suskiego [58], który mówił, że w Babinie schodzili się Chybski, Czech, szwab i Lenartowski, oraz zeznania Regnaltowskiego [71], wymieniającego tych samych ludzi jako schodzących się u niego w domu. tomasz Jurek 52 a więc sami w nim nie uczestniczyli [11, 22]). Jest szlachta obca: obok Mazurów i Kujawian, bracia Weissdorfowie (z załogi Dybowa, pochodzący pewnie z Prus) [45, 51,64, 75, 81, 83], Lobil [12] czy Kalkreut (ze Śląska) [19]. zdarzają się oso- bistości szczególne, jak bakałarz stanisław (maximus fur) [9], może identyczny z  pisarzem starościńskim stanisławem, który – jak enigmatycznie wyraził się jeden ze świadków – wiele mógłby opowiedzieć o  pewnych faktach i  osobach [29–30]. Choć trudno o  jakąkolwiek statystykę, szlachta stanowi orientacyjnie około połowy całego zbójeckiego grona. obok niej wspominani są ludzie gorszej kondycji, nieraz mieszczanie (jakiś czapnik ze słupcy [75]), przeważnie zaś bli- żej nieokreśleni, znani pod przydomkami, niekiedy niepokojącymi (trefny Janek [37, 92], Czarny Janek [120], Mały Mikulaszek [34, 35, 92, 99, 101, 103, 119], Jan Dzieweczka [2–4], Jan sowa [100, 103, 119, 126], Jan Gołek [103], Burza [61, 71, 82], Pohan [2–4], Ptaczek [119, 126], Żyła/Żyłka [64, 73, 74, 78, 82]), w dużej mierze obcy, nie tylko ze Śląska (stefan ze starego Miasta pod namysłowem [34]) czy Mazowsza (Jan [35], andrzej [41]), ale też z Prus (Jakub [39]), Czech (Jach, Jurga, stanisław, Wacław zwani Czechami [30, 58, 64, 65, 79, 86, 95, 102], zapewne także Piotr Czeszek [77], do tego zaś również Jirzik [100, 103, 128], Janek spywaczek [103] i chyba zygmunt stiepan [32, 36]), Moraw (Jan Worf [99, 101, 103, 119]), Węgier (Maciej z  Kremnicy [63], Piotr Uher, czyli Węgierski [4, 128]), a również niemcy (Jurga szwab [63, 71, 74, 79, 102], może też Knap [79]). zwłaszcza ci słabo określeni nazwiskiem i obcy wydają się stanowić profesjonalny element przestępczy, aktywny w szerokim wymiarze przestrzennym. zasadniczo mamy tu chyba dwa kręgi: z jednej strony owi zawodowcy, z drugiej zaś dołącza- jący się do nich miejscowi, w przeważającej mierze szlachta. Choć wszyscy dzielili wspólne losy (aż do końca na szubienicy), kręgi te oddzielała społeczna przepaść – szlacheccy zbóje nie przestawali jednak pozostawać członkami swego stanu, żyli w swych dobrach i korzystali z właściwych sobie przywilejów, wędrowni zawo- dowcy stanowili zaś społeczny margines wyrzutków, funkcjonujących poza sta- nową strukturą. Wbrew tym wewnętrznym podziałom złodziejski fach wydaje się niezwykle demokratyczny, a nawet wielokulturowy. Ramię w ramię działają szlachetnie urodzeni i plebejusze, swoi i obcy. nie widać między nimi żadnych animozji narodowych, choć samo stosowanie przydomków etnicznych świad- czy o dostrzeganiu związanych z tym różnic, a podkreślić też trzeba, że mamy tu przeważnie ludzi z kręgu słowiańskiego, nie widać zaś stosunków z niemieckimi rozbójnikami ze Śląska czy Brandenburgii16. stałymi wspólnikami naszych band są natomiast Żydzi. najgłośniejszy z nich to często wspominany w zeznaniach słoma, czyli salomon, syn Daniela z Pyzdr, ale mieszkający już w Poznaniu [39, 55, 69, 81, 85] – w literaturze niesłusznie mylony z imiennikiem, potomkiem wielkiej rodziny bankierskiej i uznawany w związku z tym za jej wyrodną latorośl17. Byli też jednak inni (Krzywonos, jakiś Żyd z Wrześni itd. [69, 70, 81]). zapewniali nie tylko szeroko pojętą logistykę (o czym niżej). ich główną rolą był, jak się zdaje, wywiad, śledzenie jadących kupców i  „wystawianie” ich rabusiom – co dotyczyło także 16 zob. niżej, przyp. 21. 17 L. Koczy, Studia nad dziejami gospodarczemi Żydów poznańskich przed połową wieku XVII, cz. 1, KMP 12, 1934, s. 279–280; t. nożyński, Żydzi…, s. 98; J. Rudzińska, Żydzi…, s. 354. Chybski, suski, Regnolt i inni 53 (a może przede wszystkim) własnych współwyznawców [39, 55, 69, 70]. niekiedy uczestniczyli też jednak wprost w „łupieniu” [81, 83, 94]. ich udział w rozbójni- czych bandach stanowi intrygujący, a rzadko uświadamiany aspekt wzajemnych stosunków z chrześcijańskim otoczeniem. Gwałtowny wybuch aresztowanego już Jana suskiego przeciwko słomie („ty zły i niewierny Żydzie...”) [56] zdaje się jed- nak świadczyć, że ta kategoria wspólników nie cieszyła się wielkim poważaniem. szlacheccy rozbójnicy reprezentują z zasady szlachtę uboższą, ale raczej nie najniższe jej warstwy – są przeważnie z rodzin posesjonatów, niekiedy nawet dość szacownych (np. Jan sepieński, który wśród krewnych miał urzędników ziemskich i zaufanych dyplomatów królewskich); jest trochę drobiazgu (także przybyszów z Mazowsza), nie ma natomiast ludzi naprawdę zamożnych – o ich pośrednim udziale w zbójeckim procederze powiemy za chwilę. Jest zastanawiające, że nawet szlacheccy uczestnicy rozbojów są dość słabo uchwytni w  innych źródłach. W Tekach Dworzaczka, stanowiących podstawowe narzędzie do wszelkich poszu- kiwań w staropolskich źródłach z Wielkopolski, przeważnie nie są notowani, choć pełniejsza lektura ksiąg sądowych z tego czasu na pewno ujawniłaby informacje o wielu z nich. Ubóstwo danych nie wydaje się jednak bynajmniej przypadkowe. Chodziło wszak na pewno o ludzi młodych, osiągających dopiero pełnoletność. tylko okazjonalnie w naszej panoramie zbójeckiego półświatka pojawia się „stary” stęgoski, nieprzypadkowo zresztą w  towarzystwie synów, którzy wydają się tu czynnikiem najważniejszym. ta młodzież nie dokonywała jeszcze wielu transakcji majątkowych czy innych czynności urzędowych, a więc nie miała raczej okazji występować w źródłach, niespokojny tryb życia powodował natomiast, że wielu szybko je kończyło – co dotyczy choćby wszystkich zeznających. instruktywnie wygląda przykład dwóch braci Chybskich: Chwała i Maciejka. Pierwszy (składa- jący zeznania, a więc pojmany) nie jest znany skądinąd, bo szybko zawisł pewnie na miejskiej szubienicy, drugi natomiast (wspominany tylko w cudzych zeznaniach, a więc wtedy nieschwytany) jest z pewnością identyczny z Maciejem Chybskim, występującym potem w latach 1503–1528. interesujące wydaje się, że krótko przed interesującą nas sprawą, 12 maja 1497 roku, Maciej zapisał spory dług 50 grzy- wien swej żonie apolonii18. Wygląda na to, że żona pomogła mu wtedy w wyjściu z jakichś życiowych kłopotów – może to być ślad powrotu niesfornego Maciejka na drogę cnoty i uczciwego życia. Wyznania, składane na mękach, zachowują walor żywego słowa, są nieco chaotyczne, gubi się niekiedy związek logiczny, przesłuchiwani mówią często bezładnie wszystko, co wiedzą, wspominają różne starsze zaszłości; szczególnie wiele jest imion i nazwisk – bo właśnie wyjawienie wspólników najbardziej inte- resowało śledczych. zeznania pokazują nam jednak barwny i żywy obraz całego rozbójniczego procederu19. Widać, że nasi złoczyńcy działali z  zasady w  gru- pach. Choć mówi się o „spółkach” łączących pewne osoby, grupy te były raczej, jak się wydaje, skrzykiwane ad hoc w różnym składzie, zależnie od pojawiających się zadań. Bywały też luźniejsze umowy o podziale sfer wpływów i „przemien- nym” rabowaniu w określonych miejscach [8]. Mały Mikulaszek miał podobno 18 aPP, Poznań Gr. 59, k. 274v. 19 szerokie tło zagadnienia kreśli M. Kamler, Świat przestępczy w Polsce XVI i XVII stulecia, Warszawa 1991. 'TOMASZ JUREK Wo Chieaf <fy(6 TS wiepą ez = Dak jiki" NA RE wÓE wera poja zain ey srapar Piówanećh midi olo = zyeą = Moni up sm zimeżęwyca zę” rmaił wPęE kk Rin An Ak pzyroner pa sej en te jaj” EU pe nr EA rfi r <Gj wpejaak + fpriarr =? oeiam, A Piny came pea wóz yw T Tak mint . | pI AZS wy wloze m e "nisytniij if R ea fa Tem ra Tawajii=ć ge aiwy! ma Pmówij es == Sj wania ij rę zrani waj cm męydu mkw Fa» Z eel | aowawij tz pazat bm i Só węże” qe pi rz dzyj Fig ya Dam e m! wz” ró pat» m En" pO zporrech Sj wy ai A I w mobidgc en) Op E pa zn Gai rów wyja CaradaaniE i: ię pipe R pad” wieiiiyarł AŻ pijaym se wieżhikwic popek m am aj Str tesai Bofsiteżeń nd a 4 GET PO nasąc m bwa ine pia e joe F " spestrej Saber kaj m 4 wy” wsie walkę fe EPE ięje= sr anejera pad Fi NA ck ray -3 Peszek Z adieweea | sim Fr aa JE” et jm pie WZ = mną s ukejtmjik jw GŹ Fibeip a wę q FE WOD O wę amy m0 EZ Enz jęz. jhorami gałki —jle rel lncać Fm TsjA© m iydiyjiiani PT pre awójje e af pre "=" r „I ę fi fe Zayć Zm qić R m fo” Aa rj Awopyć rapiażi akiówe mwsh gray dając ję wiz 5 | [asi Pomtówt i Sywtje woj wife ag tepaznidł piec 2. Zeznania Chybskiego, Akta Miasta Poznania I 638, ze zb. APP w swej grupie 12 koni i dysponował nawet własnym pisarzem [34], co nadaje tej bandzie zorganizowany charakter”. Słyszymy o wyprawie na kupców w 14 koni [64, 103], ale do naprawdę wielkich spraw (jak planowane porwanie starosty) szy- kowano się w 60 koni (a była to już wielkość przypominająca chorągiew wojska). Jedni bezpośrednio atakowali, inni stali w tym czasie na czatach [2] lub pilnowali koni (przypomnijmy oddelegowaną do tego grupę lepszej szlachty, przypuszcza|- nie niechcącej plamić się mokrą robotą [11]). Wielkie znaczenie miał wywiad. Okazuje się, że zbójcy zawczasu dobrze wiedzieli o nadjeżdżających karawanach kupieckich, a napady były dobrze planowane [43]. Rolę zwiadowców, śledzących 2 Przykład użycia pisma przez zbójników karpackich omawiają M. Biesaga, S.A. Sroka, List zbójników z 1493 roku i jego język, „Studia Źródłoznawcze” 45, 2007, s. 49-57. 54 Chybski, suski, Regnolt i inni 55 przemieszczających się kupców, czy wręcz podprowadzających ich specjalnie w odpowiednie miejsce, pełnili często Żydzi [39, 55, 69, 70]. zwiadowcami była też rodzina stęgoskich (ojciec z synami) [14], a śledzili na drogach także mieszczanie [27]. ich wynagrodzeniem był udział w łupie [14]. zakres geograficzny aktywności naszych ludzi jest imponujący. W zeznaniach pada oczywiście wiele nazw miejsco- wości z Wielkopolski (działali w Gnieźnie [3, 63], pod Borkiem [112], Kościanem [37], Kaliszem [37] i słupcą [78, 101, 103, 119], w borach pod Pobiedziskami [54], Pyzdrami [37, 42], Ślesinem [64, 80], Gryżyną [12] lub Baranowem [29]), ale nasi zeznający w Poznaniu rabusie łupili też pod Bydgoszczą [47], na Kujawach [62, 74, 88, 95], na drodze z Piotrkowa do Krakowa [2], pod Radomiem i iłżą [8], na Mazowszu [40], pod turobinem (na ówczesnej Rusi) [120], w Prusach [41], pod- czas powrotu z Litwy [61] czy z Wołoszy [50]. Byli niezwykle mobilni i odnieść można wrażenie, że gdziekolwiek się pojawiali, wszędzie ulegali pokusie wykorzy- stania okazji do jakiegoś mniejszego czy większego rabunku. to wyraźnie ludzie nawykli do łatwego korzystania z przemocy. na tak kreślonym horyzoncie słabo rysuje się pobliski Śląsk (choć i o nim mamy wzmianki: [5, 19–21]). zdaje się, że to sprawa konkurencji. na Śląsku i w Brandenburgii grasowały tamtejsze, niemiecko- języczne bandy rozbójnicze, z którymi nasi ani nie utrzymywali kontaktów, ani nie wchodzili sobie wzajemnie w drogę21. spektrum przestępstw było zresztą dużo szersze niż typowy rozbój dro- gowy. nie gardzono zwykłą, drobną kradzieżą, uprawianą zarówno na drogach, jak i  na jarmarkach (ściągających zawsze mnóstwo ludzi, a  wśród nich i  zło- dziei) [3], były pobicia [115, 124], napady na dom [128] i porwania dla okupu [42, 62, 86] lub na zlecenie [108, 110, 113, 129]. same napady łączyły się często z zabójstwem (chodziło może o pozbycie się świadków) [2, 15, 61, 65, 74, 80, 82, 96, 112, 127], zdarzały się przy tym akty szczególniejszego okrucieństwa (okra- dzionemu wozakowi wyłupiono oczy [76]). ofiarą mógł zostać właściwie każdy. najchętniej zasadzano się oczywiście na kupców, zwłaszcza gdy wiadomo było, że jadą z bogatym ładunkiem. Gdy jednak pewnego razu nie pojawiła się spodzie- wana karawana, zrabowano chociaż mieszczanina, który przypadkowo znalazł się w miejscu przygotowywanej zasadzki [59]. Rabowano każdego, komu można było cokolwiek zabrać – konwisarza wiozącego na targ swe garnki [89, 91], Wołochów jadących z solą [50], mnicha (wzięto mu księgi i pacyfikał) [49], plebana [67], sługi możnych panów [42, 54], pisarza królewskiego [37], rybaka [96], ruskich niedźwiedników [27] itd. stosownie do tej różnorodności także spektrum łupów było odpowiednio bogate. oprócz wspomnianych garnków, soli czy ksiąg sły- szymy też o biżuterii [51], kielichach [100], szatach [103], suknie [4, 63], płótnie [3, 24], bydle [23, 78], pieprzu, szafranie [21, 25], lazurycie (minerale lub wyra- bianej z niego farbie) [36], ale najczęściej o żywej gotówce oraz o koniach [5, 16, 19, 22, 23, 26, 33, 41, 52, 59, 67, 73, 76, 78, 79, 83, 87, 98] – był to towar szcze- gólnie wśród zbójów popularny, zawsze przydatny i łatwo znajdujący zbyt (tak jak dzisiaj kradzione samochody). Wyobraźnię rabusiów żywo pobudzała wizja 21 zob. charakterystyczne zeznania tomasza schweitzera (z Brandenburgii) i szymona Lederera (ze Śląska) – Stadtbuch…, s. 339–342. tomasz twierdził, że namawiano go, aby stał się nieprzyjacielem Polaków (das er solde der Polen findt werden), ale on nie chciał na to przystać. tomasz Jurek 56 wielkiego transportu srebra, prowadzonego przez Żydów, których naprowadzić miał słoma. to właśnie zawiedzione nadzieje związane z tym napadem wywołały wściekłość suskiego, który ze swymi wspólnikami liczył, że tym razem łup będzie tak wielki, że „staną się panami”. W rzeczywistości na głowę wypadło zaledwie po 9 florenów [56]. Wszystko było rzeczą względną, inny bowiem, andrzej Goślicki, mówił tonem satysfakcji, że z pewnego napadu przypadły mu w udziale 4 floreny [51]. Przy zamordowanym Żydzie zabójcy znaleźli tylko 1 florena [120], ale na ogół podawane w zeznaniach sumy pieniężne oscylują wokół kilku lub kilkunastu florenów [32, 41, 42, 48, 52, 61, 85, 98]. Wobec znacznej częstotliwości napadów mogło to jednak dawać całkiem niezły dochód. sprawa ta pokazuje, że za zbójecką działalnością kryły się określone problemy materialne, ale nie wyczerpywały one z pewnością motywacji tych ludzi. Widać, że to jednostki mające trudności z przy- stosowaniem się do unormowanego życia i na każdym kroku chętnie sięgające po przemoc. Prowadzenie rozboju wymagało rozbudowanego zaplecza, które również poznajemy w zeznaniach. Padają nazwy kryjówek, melin (w których się zbierano na akcję i zaszywano po robocie) i dziupli (gdzie składowano i dzielono łupy), przy czym funkcje te pełniły te same miejsca. W Babinie (u Regnolta) schodzili się i składali łupy [58, 60], w Czeszewie przechował ich sołtys [15], łupy ukry- wali też w  Pigłowicach [100] lub u  Święcha Komornickiego [57], w  Gryżynie (u pana Gryżyńskiego) mieli „skład”, dzielili tam łupy i szyli koszule z kradzio- nego płótna, a więc stworzyli prawdziwą bazę [17, 23–25]. Babino i Pigłowice to własne wsie zbójeckich towarzyszy, przeważnie jednak chodzi o  dobra innych osób, które musiały być zresztą wtajemniczone. Po dokonanym napadzie uczest- nicy „zalegali” (iacuerunt) na kilka nocy w rozproszeniu, na Śródce, Chwaliszewie i u słomy, albo też na wsi, w Dąbrówce [39, 84, 85]. Jako bazy wypadowe traktować trzeba chyba też „gospody” (hospicia), jakie ludzie Chybskiego mieli w Jarocinie, Kowalewie czy nawet kujawskim Włocławku [104–106]; w prywatnych dobrach odbywało się to na pewno nie bez zgody miejscowego dziedzica (który w Jarocinie pokrywał im nawet koszty pobytu). Łupy spieniężano, najpewniej możliwie szybko (i w związku z tym niedrogo). Funkcje paserów, stałych odbiorców kra- dzionego towaru, pełnili Żydzi, co było wówczas zjawiskiem powszechnym. Wspomina się w tej roli salomona z Wrześni, który zresztą bywał też osobiście na rozbojach [94]. Widać, jak w przypadku żydowskich wspólników splatają się różne funkcje – zapewniają oni zbyt, kryjówkę, informację, niekiedy dołączają się do akcji, a niekiedy są jej mózgiem (jak chyba w przypadku skoku, do któ- rego namówić miał suskiego słoma [56]). to Żydzi zapewniali rozbojom ramy logistyczne. sprzedawano też jednak różnym odbiorcom (stałymi byli Wiktor z Brześcia [89] i Jagosz [18], przygodnym raczej piekarz ze Świebodzina, który nabył kradzionego konia [5]), także w dobrych domach – ruską szubę z popielic kupiła pani Kośmidrowa Gruszczyńska [103]. to chyba jednak odbiorcy przy- padkowi. Generalnie widać rozbudowany system zabezpieczenia logistycznego, wymagający współpracy, a  przynajmniej wtajemniczenia, wielu ludzi – przede wszystkim dziedziców wykorzystywanych miejsc. nawiązywanie takiej współ- pracy umożliwiał szlachecki status wielu rozbójników i  ich kontakty towarzy- skie czy rodzinne. Rabusie wciągali do współpracy, ale zależność była też chyba Chybski, suski, Regnolt i inni 57 odwrotna. Różni dziedzice, a nawet znaczni panowie, sami zabiegali z pewnością o przychylność zbójów, których warto było mieć obłaskawionych, a którzy mogli też okazywać się przydatni. to dlatego pan Milaj opłacał im „gospodę” w Jarocinie, a andrzej oporowski (chyba starosta kruszwicki) czy Gryżyński tolerowali ich w swych dobrach [91, 104]. niekiedy możni panowie sami inspirowali rozboje. zastanawiają historie o  wyczynach ludzi z  załogi królewskiego Dybowa pod toruniem [44–45]. Czyżby tamtejszy starosta o niczym nie wiedział? zeznający kilka lat później w Poznaniu Piotr Dąbrowski opowiadał, że gdy służył w załodze królewskiego zamku w Krzepicach (nad granicą śląską), sam starosta – a był to stanisław Kurozwęcki, syn wojewody sandomierskiego Dobiesława – posyłał go z innymi ludźmi na rozbój. Dąbrowski wiedział też, że Piotr szafraniec (staro- sta malborski) dorobił się na rozbojach 900 florenów – skądinąd wiemy zaś, że brat tego szafrańca, Krzysztof, został ścięty za uprawianie rozbojów22. szersze, ale i bardziej zagadkowe, uwarunkowania miała sprawa, o której dość szeroko opo- wiadał Chwał Chybski [107–115]. otóż pan kaliski (andrzej szamotulski) wyna- jąć miał z wojska pewnego Unruha (chodziło chyba o zaciężnych gromadzonych na wyprawę mołdawską)23 wielki, sześćdziesięciokonny oddział pod dowództwem nieznanego nam bliżej odachowskiego, aby ludzie ci porwali starostę generalnego Wielkopolski (Jana ostroroga). Do oddziału tego należał też Chwał i wielu innych naszych zbójów, w sprawę zamieszany był udzielający im schronienia (Maciej) Gostyński, a rzecz stawała się powszechnie znana, skoro Chybskiego zagadywali o nią podobno postronni ludzie. szamotulski zlecać też miał inne porwania [129], przedsięwzięcie wymierzone było również w miasto Poznań, chciano schwytać rajców i podpalać przedmieścia. na ogólnej naradzie hersztów band mówiło się podobno nie tylko o porwaniu starosty, ale w następnej kolejności także kasztelana kaliskiego [92]. zdaje się więc, że wynajętym rozbójnikom marzyło się załatwienie przy okazji także swego zleceniodawcy. z zamiarów tych nic nie wyszło, bo staro- sta okazał się nieosiągalny (miał się na baczności i jeździł z potężnym orszakiem), nie wiemy, czy żołnierze od Unruha przyszli, a własnych zbójów wkrótce wyła- pano – do czego na pewno przyczyniła się współpraca aparatu starościńskiego i miasta. Los rozbójników stał się przesądzony, gdy zaczęli zagrażać osobiście sta- roście i rajcom. Rzecz cała pozostaje wszakże nie do końca jasna i wymagałaby zbadania na tle ówczesnej sytuacji politycznej i nastrojów w Wielkopolsce. niech przemówią jednak sami zeznający. ich wypowiedzi są nieco chaotyczne, nawet pod względem gramatycznym, co oddaje chyba ściśle tok narracji wymu- szanych wyznań. Choć wszystko spisane zostało urzędową łaciną (ciekawe, że zeznania wspomnianych zbójów ze Śląska czy Brandenburgii utrwalone są po niemiecku), jest ona bardzo prosta, a wyziera spoza niej wyraźnie polska mowa przesłuchiwanych. Język jest toporny, miejscami wręcz prostacki. oddajmy głos zbójom. 22 Stadtbuch…, s. 343–344; zob. J. sperka, Szafrańcowie herbu Starykoń. Z  dziejów kariery i  awansu w późnośredniowiecznej Polsce, Katowice 2001, s. 398–406. 23 o obecności zaciężnych rot w oddziałach wielkopolskich zob. t. Grabarczyk, Jazda zaciężna Królestwa Polskiego w XV wieku, Łódź 2015, s. 221. tomasz Jurek 58 Publikuję poniżej tłumaczenie przygotowane na podstawie edycji a. Warschauera (z drobnymi korektami). Przekład stara się być możliwie dokładny, nawet za cenę pewnej chropowatości stylu. Poszczególne akapity opatrzyłem numerami, do któ- rych odwoływałem się wyżej. Dla ułatwienia kontroli podaję także paginację edy- cji. Przypisami opatrzone zostały miejscowości (z  pominięciem tych najbardziej znanych), osoby (dające się zidentyfikować), wydarzenia, wątpliwości odczytu. Miejscowości lokalizowane są w odniesieniu do najbliższego miasta. z zasady przy- pis daję tylko raz, nie powtarzam go przy ponownym wystąpieniu osoby lub miejsco- wości. Dla odciążenia przypisów nie podaję w nich zasadniczo dokumentacji przy- woływanych informacji, ograniczając ją do wyjątkowych sytuacji24. *** [1] Zeznanie Niedzieli [s. 329] [2] Również zeznał, że z Janem Dzieweczką, z jego bratem i z Pohanem zabili jednego kupca jadącego z Piotrkowa25 w stronę Krakowa, i że on stał na straży. [3] Ponownie zeznał, że on z  Dzieweczką i  Pohanem nocą na jarmarku w Gnieźnie zabrali Ulrykowi Heltowi26 płótno i inne rzeczy. [4] Również, że Pohan i Piotr Węgierski z Janem Dzieweczką razem zabrali w Łubowie27 sukno jednemu wozakowi jadącemu z Gdańska, gdzie też miał swego sługę Żegota, a sukno zabrali do Kostrzyna28 i podzielili. [5] Również zeznał o koniach zabranych Janowi Grodzickiemu29, że jednego z nich sprzedali jednemu piekarzowi w Świebodzinie30. [6] Zeznanie Grzegorza [7] Również zeznał o starym Janie z Moraw, swym towarzyszu. [8] Również Maciej zeznał o Grzegorzu, że razem mieli zmowę, że będą na przemian łupić na drodze pod Radomiem obok iłży31. 24 Dane o ludziach kondycji szlacheckiej czerpane są zasadniczo ze Słownika historyczno-geograficznego województwa poznańskiego w średniowieczu, cz. i–V, Wrocław 1982–Poznań 2016 (przeszukiwalna edycja elektroniczna: http://www.slownik.ihpan.edu.pl/index.php), kartotek tegoż słownika przechowywanych w instytucie Historii Pan w Poznaniu, Tek Dworzaczka z wypisami z ksiąg sądów szlacheckich (http:// teki.bkpan.poznan.pl/), spisów urzędników (Urzędnicy dawnej Rzeczypospolitej), a  także opracowań genealogicznych. Przy identyfikacji miejscowości pomocą służyła przestrzenna baza danych: Ziemie polskie Korony w  XVI w., w  ramach Atlas fontium (http://hgisb.kul.lublin.pl/azm/pmapper-4.2.0/map_ default.phtml?resetsession=aLL&config=korona&language=pl). informacje o  mieszczanach czerpałem z wykazu urzędników (Władze miasta Poznania, t. i–ii, Poznań 2003) oraz Akt radzieckich poznańskich (wyd. K. Kaczmarczyk, t. i–iii, Poznań 1925–1948). 25 Późniejszy Piotrków trybunalski, miasto w ziemi sieradzkiej; droga z Piotrkowa do Krakowa biegła przez Radomsko lub Przedbórz. 26 Ulryk Helt, patrycjusz poznański, krojownik sukna, wielokrotny ławnik, rajca i burmistrz 1479–1503. 27 Wieś na drodze z Poznania do Gniezna. 28 Miasto na wschód od Poznania. 29 Jan Grodzicki, mieszczanin poznański, krojownik sukna, wielokrotny ławnik, rajca i burmistrz 1490–1559. 30 Miasto na Śląsku, tuż za granicą Wielkopolski, jeszcze w diecezji poznańskiej. 31 Miasto w ziemi sandomierskiej, na drodze z Radomia na południe, w stronę sandomierza i Krakowa. Chybski, suski, Regnolt i inni 59 [9] Również, że bakałarz stanisław32 był ich towarzyszem i najgorszym zło- dziejem. [s. 330] [10] Zeznanie Tomka w Kościanie [11] Również Jan sepieński z sepna Małego33, Jan zwanowski34, Jan tarnowski35, Jan Młynkowski36 i  Piotr Rogaczewski37 strzegli swych koni38, gdy pojmaliśmy tomka. [12] Również Chybski39, Magnus Lobil40, Baryczka41 ukradli 12 koni w borze pod Gryżyną42. [13] Również Jakub sulewski43 i Pigłowski44 złupili mieszczan kościańskich na publicznej drodze królewskiej. [14] Również stary stęgoski45, ojciec stryjca i andrzeja, zwiadowcy, utrzymy- wali ich Piotr i Jan i mieli udział w ich łupach. [15] Również Jakub sulewski ze swym sługą zabili aleksego z Poznania i zna- leźli schronienie w Czeszewie u sędziego46. [16] Również Magnus zagarnął dla siebie 5 koni, a stary stryjec wziął sobie szubę podbitą kunami, gdy złupili Kleofasa47. 32 zapewne tożsamy z pisarzem starosty [29–30]. 33 sepno Małe (dziś sepienko) na północny zachód od Kościana; Jan sepieński herbu nowina, syn Macieja, występuje 1498–1549. 34 Jan zwanowski (ze zwanowa, dziś Dzwonowo, na północny zachód od Pobiedzisk), czyli sokolnicki, występuje 1503–1530. 35 trudny do identyfikacji wobec istnienia wielu wsi tarnowo. 36 Występuje w Wielkopolsce 1493–1515, ale nie wiemy, z jakiego Młynkowa pochodził; mąż anny Gry- żyńskiej (jej siostra apolonia została żoną jego brata Mikołaja). 37 Piotr Rogaczewski (także Lubiatowski, Błociszewski), herbu ostoja, mąż Barbary z Rogaczewa (Wiel- kiego, na północny wschód od Krzywinia), występuje 1482–1511. 38 W oryginale: defenderunt equos suos, co jest wieloznaczne, można też rozumieć, że „bronili swych koni” (przed łotrzykami); po której stronie stał Młynkowski, dowiadujemy się jednak niżej, gdzie mowa o jego kradzieżach [22]. 39 Chwał zob. niżej, przyp. 119. 40 Rodzina szlachecka osiadła na Śląsku (von Löben), występowało w niej imię Magnus; posiadali Konotop nad polską granicą. 41 Przydomek Baryczka był popularny. nosili go dziedzice z Jaraczewa (miasto k. Książa i Jarocina): sędzi- wój (1471–1473) i Łukasz (1512–1553), ale też liczni mieszczanie: Prokop B. rajca we Lwówku (1505), B. w Poniecu (1508), B. w obornikach (1515). 42 Gryżyna na południowy zachód od Kościana. 43 nie wiemy, czy pochodził z sulewa koło osiecznej, czy koło Śremu (dziś obie wsie zwą się sulejewo). 44 z Pigłowic, wsi na południe od Środy Wielkopolskiej; znamy tam wielu dziedziców. zapewne tożsamy z Gołym czy Gołkiem [100, 103]. 45 ze wsi stęgosz na północ od Jarocina; stęgoscy herbu Doliwa; andrzej s. występuje 1497–1509 (wiemy, że nie był na wojnie mołdawskiej), jego ojcem był zapewne Bartosz s. występujący 1450–1493; Jan stryjec występuje w 1490 r. Bratem Bartosza był Jan s., wikariusz katedralny poznański. Wincenty Pasek s., bra- tanek Bartosza, był mężem Beaty Jarogniewskiej, której siostra anna wyszła za Jana Wolickiego. 46 Czeszewo (nad Wartą, na zachód od Pyzdr); sędzia to chyba sołtys. 47 zapewne pochodzący z Grodziska K. pleban w Grodzisku (1499–1533), altarysta w Poznaniu (1502), pleban w zbąszyniu (1517), a może K. z Lulina pleban w Mieścisku (1515). tomasz Jurek 60 [17] Również Wiktoryn, tomek, Ptaszek, Maciejek48 mieli skład u Gryżyńskiego49 i u starego stęgoskiego. [18] Również Jagosz, którego mamy50, wspierał ich i kupował od nich łupy. [19] Również Kalkreiter51 koło Świebodzina [ukradł] 2 białe konie Kleofasowi i panu stanisławowi, pisarzowi pana starosty52. [20] Również ojciec53 Magnus i Czrenowski łupili na Śląsku i w Polsce. [21] Również we wsi Coppen o milę od Świebodzina54 złożonych zostało wiele łupów w pieprzu, szafranie i innych zrabowanych rzeczach. [22] Również Młynkowski i Chybski ukradli panu Radlińskiemu55 3 konie. [23] Również u włodarza w Gryżynie znalezionych zostało 7 koni i 2 uprowa- dzone krowy. [24] Również w Gryżynie mieli skład i [tam] ich wspierali i szyli im koszule z kradzionego płótna. [s. 331] [25] Również w Gryżynie Błażej i ostojka wraz ze swym panem mieli udział w pieprzu i szafranie i tak jest aż dotąd. [26] Również spławski56 ukradł 3 konie panu Łuszkowskiemu57. [27] Również Mikołaj Drab z Waliszewa58 śledził Rusinów z niedźwiedziami. [28] Również u starego stęgoskiego, ojca stryjca i andrzeja, wszyscy wymie- niani mieli skład i u niego 6 zabranych futer kunich zastrzegł sobie i zagarnął. [29] Również w lesie koło Baranowa59 znaczna część srebra, o którym może powiedzieć pan stanisław, pisarz wojewody łęczyckiego i starosty Wielkopolski60. [30] Również tomek, siedząc przy nas61, ujawnił wszystkich swych wspól- ników: po pierwsze stryjec, stanisław Czech, Ptaszek, Jach Czech, Baryczka, Maciejek Chybski62, Pigłowski z Piotrem, sługą Raszkiem, Jakubem sulewskim z sługą, stanisław, o których stanisław, pisarz pana starosty, jaśniej opowie. 48 Brat Chwała Chybskiego, zob. niżej, przyp. 62. 49 zapewne andrzej Gryżyński herbu Wilki, występujący 1487–1513. 50 tzn. został pojmany? 51 Kalkreut, niemiecka rodzina osiadła na Śląsku. 52 zapewne tożsamy z bakałarzem [9]. starostą generalnym był 1493–1498 Jan ostroróg. 53 W wydaniu: Peter, ale w oryginale jest: pater. 54 Koppen, dziś Kupienino, na Śląsku, na wschód od Świebodzina. 55 Dziedzicem Radlina (na północ od Jarocina) był wtedy andrzej. 56 trudny do identyfikacji ze względu na istnienie w Wielkopolsce kilku wsi spławie. 57 Łuszkowo (na północny wschód od Krzywinia) było wsią opactwa w Lubiniu. nazwisko Łuszkowski nosiła rodzina mieszczan z Krzywinia. 58 Chwaliszewo, wówczas odrębne miasteczko koło Poznania; występuje tam niemiecki murarz Hanus Drab 1503–1505, oskarżony o zamordowanie kapłana. 59 Jest kilka wsi Baranowo (na zachód od Pleszewa, na południowy wschód od Mosiny lub na północny zachód od Poznania, na południowy zachód od Gniezna), może zaś chodzi o Baranów na południe od ostrzeszowa na śląskiej granicy. 60 Chodzi o  Mikołaja z  Kutna, wojewodę łęczyckiego (od 1467) i  starostę generalnego Wielkopolski (od 1484), zm. 1493. 61 W oryginale: circa nos sedens, co można rozumieć też: „siedząc u nas” (w więzieniu). 62 Brat Chwała Chybskiego, a syn Jana, występuje 1497–1528. Chybski, suski, Regnolt i inni 61 [31] Zeznanie Jana Baryki [32] Również zeznał wspomniany Jan Baryka z Krzyżowic63, że ze stiepanem zabrali jednemu kupcowi 18 florenów węgierskich. [33] Również jednemu kapłanowi [zabrali] małego konia, którego sprzedali za półtora florena węgierskiego. [34] Również zeznał, że Jan Grzyba niedawno był samotrzeć w Miłosławiu64, mianowicie z Małym Mikolaszkiem, który sam ma 12 koni i własnego pisarza, i ze stefanem z Miasta (de Miesscie) za namysłowem65; byli tam również Jarosław i 2 słudzy, jeden stefana, a drugi sarbin. Był on sługą wspomnianego Baryki. [35] Również w środku Wielkiego Postu stryjec był samoczwart w Baranowie, mia- nowicie Jan Mazowszanin z 2 końmi, Mały Mikulaszek samoczwart, Paszek i Jarosław. [36] Również Jakub Wójcik z Baranowa z pewnym Chmielem, swym towarzyszem, koło Poznania wraz z zygmuntem stiepanem łupili na drodze i zabrali jeden lazuryt. [37] Również Janek trefny z Peszkiem zabrali pieniądze pisarzowi królew- skiemu koło Pyzdr i łupili na drodze koło Kalisza i Kościana oraz w okolicznych miastach i czatowali na jednego bogatego mieszczanina z Kościana. [38] Zeznanie Macieja Błażejowica Nowaka z Kremnicy66 [39] zeznał, że był z Wolickim67, suskim68, Piotrowskim69 i Jakubem z Prus i okradli Żydów, których śledził Żyd słoma70, u którego mieli dwa noclegi. [s. 332] [40] Również zeznał, że Mikołaj skrzypek z nim zabrał 5 wozów na Mazowszu. [41] Również zeznał, że z owym andrzejem z Mazowsza71 zabrali jednemu świeckiemu 4 grzywny w Prusach, a sam zabrał 1 konia. [42] Również zeznał, że andrzej zabrał słudze (familiaris) pana kaliskiego72 8 florenów węgierskich i 1 konia w borach pyzdrskich. [43] Również zeznał, że zmawiali się z  andrzejem, aby przyjechać tu do Poznania i wyśledzić, czy mogliby kogoś porwać, a były to 2 konie tego andrzeja, na których jechaliśmy. 63 Krzysschowycze, miejscowość nieznana; może Kreisewitz (dziś Krzyżowice) k. Brzegu na Śląsku, może Krzeszowice w Małopolsce (na północny zachód od Krakowa), ale może zaś Krzyżowniki w Wielkopolsce (na północny zachód od Poznania, na północny wschód od Kórnika) lub Krzyżanowo (na zachód od Śremu). 64 Miasto między Środą a Pyzdrami. 65 stare Miasto (altstadt) koło namysłowa na Śląsku. 66 Miasto na słowacji. 67 Jan Wolicki, często wspominany dalej (jako Wuolicki), z Wolicy Koziej na wschód od nowego Miasta nad Wartą, syn Mikołaja, występuje w 1495 r. jako młodszy brat andrzeja, Piotra i Wojciecha; różny na pewno od zm. 1495 imiennika, który był mężem anny Jarogniewskiej. 68 Jan suski, zeznający niżej: [53], ze wsi sucha na wschód od Jarocina; wśród jej dziedziców znamy tylko Jana zmarłego przed 1491  r.; jego brat Wojciech miał wtedy odstąpić Bartoszowi stęgoskiemu (zob. przyp. 45) łany w osieku, ale nie dopełnił tego. 69 zapewne Piotr Czeszek, zeznający niżej [77]. 70 słoma (salomon), Żyd z Poznania, syn Daniela z Pyzdr, a więc na pewno różny od imiennika, syna abra- hama i wnuka słomy, z wielkiej rodziny bankierów poznańskich (zob. wyżej, przyp. 17). 71 Może andrzej Goślicki, zeznający niżej [46]. 72 Kasztelanem kaliskim był w latach 1487–1500 andrzej szamotulski. tomasz Jurek 62 [44] Również zeznał, że dwaj bracia Jarogniewscy, Wincenty i Jan73, służący u  pana starosty w  Dybowie74, złupili wozaków lubelskich, a  byli z  nimi Gąska i Gądek w nieszawie. [45] Również dwaj bracia Weissdorfowie75, z których jeden to Krzysztof, a jako trzeci był ich sługa Marcin, wyruszyli konno w drogę i łupili. Jeden z nich ma żonę w toruniu. [46] Zeznanie Andrzeja Goślickiego76 [47] Również zeznał, że wraz z Wężem zabrali pod Bydgoszczą 5 grzywien ludziom z Prus, którzy sprzedawali zboże. [48] Również Wąż zabrał jednemu kupcowi 8 florenów węgierskich. [49] Również zabrał jednemu mnichowi księgi, pacyfikał i inne rzeczy. [50] Również zeznał, że wracając samoośm z Wołoszy77, okradli Wołochów wiozących sól na 15 wozach, a był z nimi Budziszowski mieszkający pod nowym Miastem78. [51] Również zeznał, że Krzysztof79 Weissdorf zabrał jednej kobiecie z Kalisza pierścienie srebrne, pieniądze i inne rzeczy na znaczącą sumę, z którego to łupu tylko jemu samemu przypadły w udziale 4 floreny. [52] Również zeznał, że zabrał słudze pana kaliskiego 1 konia, 5 grzywien i 2 floreny. [s. 334] [53] Zeznanie Jana Suskiego80 [54] Również zeznał, że z Janem Wolickim81, Piotrem Czeszkiem Piotrowskim82 i Jakubem od pani kaliskiej83 złupili Żydów w borach przed Pobiedziskami84. [55] Również zeznał, że Żyd słoma wydał tych Żydów i że osobiście z nimi jechał do boru i wskazał ich. 73 Jarogniewscy (z Jarogniewic na północny zachód od Czempinia) herbu szaszor siedzieli wówczas we wsi Bardo (na południowy zachód od Wrześni); Jan występuje 1489–1504, Wincenty nie jest znany, podobnie jak Piotr [98]. Krewnymi Jarogniewskich były żony stęgoskiego i Wolickiego (zob. przyp. 45 i 67). 74 Dybów – zamek królewski nad Wisłą, naprzeciw torunia; istniało przy nim miasto nieszawa, przenie- sione w 1460 r. kilkadziesiąt kilometrów w górę Wisły. 75 Rodzina nieznana. 76 Goślice na północny wschód od Płocka; w przyległych G. Małych występuje w 1531 r. dziedzic andrzej trybuła. 77 Chodzi najpewniej o powrót z nieudanej wyprawy na Bukowinę (1498). 78 zapewne z Budziszewa na południowy wschód od Rogoźna; może jednak chodzić o Budziejowo, leżące na południowy zachód od Mieściska (nazywanego też nowym Miastem), miasteczka nad Wełną (na połu- dniowy wschód od Wągrowca). 79 Pierwotnie było w oryginale: Stinssay [?] Creczeszkego [?] filius cum Cristoffero, co starannie skreślono (stąd niepewność odczytu), a Cristoffero poprawiono na: Crisfofferus. 80 zob. wyżej, przyp. 68. 81 tu i dalej zapisywany jako Wuolicki, co w wydaniu oddawano jako: Wnolicki. 82 zob. przyp. 100. 83 zapewne żona andrzeja szamotulskiego, Katarzyna oleśnicka. 84 Miasto między Poznaniem a Gnieznem. Chybski, suski, Regnolt i inni 63 [56] to Jan suski powiedział w twarz słomie Żydowi z Poznania w obecności Jana Lubickiego, Jana Kani, stanisława z zamku poznańskiego, Klausa Materny kramarza, mieszczan poznańskich85 i innych bardzo licznych dobrych ludzi w te słowa: „ty zły i niewierny Żydzie, pozbawisz mnie życia i zaprowadzisz mnie na śmierć swymi złymi obietnicami. obiecałeś nam i powiedziałeś, że znajdziecie u tych Żydów wielkie mnóstwo połamanego srebra, także we florenach i pienią- dzu, i w innych rzeczach, tak że staniecie się panami. inaczej nigdy nie miałbym zamiaru tego uczynić, jeśli ty byś nas nie uwiódł, bo z mojego udziału przypadło mi zaledwie 9 florenów”. [57] Również zeznał, że te rzeczy zabrane Żydom wszystkie złożyli u Święcha Komornickiego86. [58] Również zeznał, że zwykli się schodzić w Babinie87. tam też Chwał Chybski z Czechem, Jurgą szwabem88 i stanisławem Lenartowskim89 zwykli bywać. [59] Również zeznał, że ostatnio około jarmarku na św. Michała [29 iX] zasadzili się na drodze, pragnąc złupić Rusinów, ale nie zdołali tego uczynić, a że nadjechał syn Czerwa, mieszczanina z Poznania90, to go złupili i zabrali 2 konie. [s. 335] [60] Również zeznał, że Piotrowi Rognoltowi91, u którego zwykli mieszkać, dali część z łupu od Żydów, a to w Babinie. [61] Również zeznał, że potem, jak na powrót wracali z Litwy, ten Jan suski, Jan Wolicki z Czeszkiem i z Burzą zabili jednego Żyda i zabrali mu tylko jednego florena w monecie. [62] Również zeznał, że wymienieni wraz z nim pojechali do ziemi kujaw- skiej i chcieli zatrzymać i pojmać jednego bogatego sołtysa, czego jednak nie zdołali. [63] Również zeznał, że wraz z Jurgą szwabem ukradł teraz w Gnieźnie trzy postawy pospolitego sukna. [64] Również zeznał, że koło Ślesina92 w  borze zasadzili się dwaj bracia Jarogniewscy z tymi Czeszkiem, Wacławem Czechem, Marcinem, Żyłką i również dwaj Weissdorfowie z nieszawy i mieli razem 14 koni, i chcieli złupić warszawia- ków. [65] Również zeznał, że Babiński, Czech i Czeszek zabili jednego kramarza z Gębic93. 85 Jan Lubicki (szlachcic z Lubicza na północny zachód od Poznania), krojownik sukna, wielokrotny ławnik i wójt, występuje do 1494 r.; Jan Kania kupiec, rajca 1492–1494, burmistrz 1494, miał syna-imiennika; Klaus Materna, mieszczanin, występuje 1494–1505. 86 Komorniki na południowy zachód od Poznania były własnością biskupią; wsią szlachecką były Komorniki na południowy zachód od Kostrzyna, ale nie jest tam znany dziedzic Święch; może chodzi o chłopa. 87 Babin na północ od słupcy. 88 W oryginale zawsze jako Almanus. 89 z Lenartowa na północ od Ślesina; stanisław występuje tam 1498. 90 Czerw, krojownik sukna, jego synem był zapewne Jan Czerw występujący 1499–1506. 91 tożsamy z zeznającym niżej Regnoltowskim [66]. 92 Miasto na północ od Konina, na pograniczu Wielkopolski i Kujaw. 93 Gębice na południowy wschód od Mogilna. tomasz Jurek 64 [66] Zeznanie Piotra Regnoltowskiego94 [67] Również zeznał, że zabrał 2 konie jednemu plebanowi mieszkającemu koło Koła95. [68] Również zeznał, że Jan Wolicki i suski z innymi towarzyszami dali mu dział łupu zabranego Żydom. [69] Również zeznał, że jeden Żyd z Wrześni i inny Żyd z Pyzdr, syn Daniela96, śledzili i wydawali rabusiom jadących ludzi. [70] Również zeznał, że wspomniani Żydzi z  jednym sługą, Chybski ze stanisławem Lenartowskim i Jarogniewskim mieli spółkę i robili interesy97. [71] Również zeznał, że u Piotra zwykli gościć Czeszek, Jurga szwab i Chybski, a również Wolicki, suski i Burza i razem łupić wraz ze stanisławem Lenartowskim. [72] Również zeznał, że uczestniczył we wszystkich uczynionych rozbojach i był przy nich obecny. [73] Również zeznał, że z Żyłką zabrali 2 konie jednemu z słupcy98. [74] Również zeznał, że wspomniany Żyłka z Jurgą szwabem zabili jednego wozaka z Gniewkowa99 pod toruniem. [75] Również zeznał, że pewien czapnik ze słupcy z Krzysztofem Weissdorfem zwykli łupić i tu czy ówdzie zasadzać się na drodze. [s. 336] [76] Również Jan suski zeznał, że Wolicki tego człowieka, wozaka z Gniezna, złupił, zabrał mu 2 konie i inne rzeczy, a potem wyłupił mu oczy. [77] Zeznanie Piotra Czeszka zwanego inaczej Piotrowskim100 [78] Również, że z Żyłą koło słupcy zabrali 6 skopów i kilka koni. [79] Również on z  Marciszem, Jurgą szwabem, Knapem i  Czechem wraz z Chwałem Chybskim i stanisławem Lenartowskim złupili syna Czerwa z Poznania i zabrali mu również jednego białego konia. [80] Również, że on z Janem i Piotrem Jarogniewskimi101 oraz z Wacławem samszyckim102, który ma żonę we Włocławku, zabili jednego w  borze koło Ślesina. [81] Również, że on z Weissdorfem Krzysztofem i z trzema Żydami złupili człowieka z inowrocławia, jeden Żyd to słoma, drugi to Krzywonos. 94 Piotr Regnoltowski, wymieniany wyżej jako Regnolt, a więc nazwisko nie miało na pewno charakteru odmiejscowego; imienia i przydomka Regnolt (czyli Reinold) używali dziedzice Babina (zob. przyp. 87), Jan Regnolt występował tam w latach 1462–1473 i jego synem mógł być zeznający (s. Kozierowski, Obce rycerstwo w Wielkopolsce w XIII–XVI wieku, Poznań 1929, s. 156). 95 Miasto królewskie nad Wartą. 96 Września i Pyzdry, miasta w Wielkopolsce. synem Daniela z Pyzdr był wymieniany często słoma. 97 W tekście: traditamenta faciunt. 98 Miasto biskupie na północny wschód od Pyzdr. 99 Miasto na Kujawach, na północny wschód od inowrocławia. 100 Czeszek to zdrobnienie od określenia etnicznego: Czech; nie wiemy, skąd pochodził, może zresztą nazwisko urobione miał nie od żadnej miejscowości, lecz od imienia. 101 zob. wyżej, przyp. 73. 102 Sumschiczsky, z samszyc (s. Wielki i Małe), na zachód od Brześcia Kujawskiego. Chybski, suski, Regnolt i inni 65 [82] Również, że on z Wolickim, suskim i Burzą, Jurgą i Żyłą zabili człowieka z Gniewkowa. [83] Również, że z dwoma braćmi Weissdorfami i wspomnianymi Żydami złupili człowieka, któremu zabrali dzbany i noże, a także jednego konia. [84] Również zeznał, że zalegli w Dąbrówce103 przez kilka nocy i stamtąd jeź- dzili do Buckiego koło szamotuł104. [85] Również zeznał, że on z  Wolickim i  Jakubem, synem nadrowskiego z ziemi dobrzyńskiej105, ze słomą Żydem, z suskim i Maciejem złupili Żydów, a on przez noc zalegał u sierakowskiego w Waliszewie106, a dwóch z nich na Śródce107, każdemu [przypadło] po 10 florenów, a Wolickiemu 70 florenów, dwóch z nich zaległo u Żyda słomy w Poznaniu. [86] Również Chybski i Jan Czech wraz z suskim pojmali Jurkowskiego108. [87] Również on i Wolicki zabrali jednego konia w objezierzu109. [88] Również w Bronowie110 zeszli się z Jakubem nadrowskim, gdy chcieli łupić Żydów. [89] Również złupił koło Włocławka jednego konwisarza z torunia, któremu zabrał 9 naczyń, 7 dzbanów, a także 2 grzywny, a wszystko to zastawił u Wiktora w Brześciu111 za 14 groszy. [90] Również stryjec, tomek i sulewski złupili Kleofasa. [s. 337] [91] Również u  pana andrzeja oporowskiego w  Konarzewie112 zszedł się z Chybskim i z tego miejsca, z Konarzewa, wyszedł złupić konwisarza. [92] Również zeznał, że trefny Janek, stryjec, Mały Mikolaszek z Jarosławem w 60 koni urządzili naradę, jak pojmać pana starostę Wielkopolski113, a potem pana kaliskiego114. to Chybski zeznał w Wargowie115, że mieli mu dać 100 florenów i mieli się zejść w Baranowie. 103 zapewne Dąbrówka na zachód od Poznania, skąd łatwo można było jeździć w okolice szamotuł. 104 Miasto na północny zachód od Poznania; Bucki (Budzki?) niezidentyfikowany. 105 ze wsi nadróż w ziemi dobrzyńskiej (na południowy zachód od Rypina); Jakub nieznany. 106 Dom na Chwaliszewie miała poznańska rodzina mieszczańska sierakowskich (Jan występuje 1471–1508). 107 Wówczas odrębne miasteczko kapituły katedralnej. 108 z Jurkowa na południowy zachód od Krzywinia; 1515 działów dokonywali Jan i andrzej Jurkowscy, synowie Mikołaja. 109 Wieś na południowy zachód od obornik. 110 zapewne Bronowo na południe od Pleszewa, ale może Broniewo na Kujawach albo też inna wieś o podobnej nazwie. 111 Brześć Kujawski. 112 Chodzi o andrzeja oporowskiego, starostę kruszwickiego (potem wojewodę inowrocławskiego, brzeskiego i łęczyckiego, zm. 1542), lub o jego starszego brata stryjecznego o tym samym imieniu, duchownego, dziekana kruszwickiego (zm. 1522). Konarzewa nie potrafię zidentyfikować. Może to K. na południe od Piątku, w ziemi łęczyckiej. Może to błędny zapis, zamiast Kowalewo (zob. przyp. 124). 113 Jana ostroroga. 114 andrzeja szamotulskiego. 115 Wargowo na południowy wschód od szamotuł. tomasz Jurek 66 [93] Również zeznał, że Maciejek, brat rodzony Chybskiego116, u Dąbrowskiego117 dał mu konia, aby łupić na drodze. [94] Również salomon, Żyd z Wrześni, zwykł im dawać pieniądze za skra- dzione rzeczy i bywał z nimi dla łupów. [95] Również zeznał, że on z Jurgą Czechem i innymi towarzyszami złupili Rykosza koło nakonowa118 i podzielili się, każdemu po 8 grzywien. [96] Również zeznał, że on z Chybskim zabili jednego rybaka, któremu zabrali półtrzecia [czyli 2,5] grzywny. [97] Zeznanie Chwała Chybskiego119. [98] Również zeznał, że w  sobiesierniu120 zabrał jednemu konia i  sakwę, a w niej zabrał pewnemu kupcowi szwabowi pędzącemu woły 7 florenów. [99] Również zeznał, że z Mikolaszkiem, z Worfem z Moraw, a także z Małym Mikulaszkiem i z ich służebnikami złupili albrechtową z Poznania i zabrali jej wtedy pieniądze ze skrzyneczki. [100] Również zeznał, że złupił Jakuba, złotnika z Poznania, któremu zabrał 2 kielichy, które złożył na przechowanie u Gołego w Pigłowicach121, a byli z nim Jan sowa, Jarosław i Jirzik z dwoma sługami. [101] Również zeznał, że z Worfem, Małym Mikolaszkiem i Jarosławem złu- pili Łukasza koło słupcy. [102] Również zeznał, że z Marciszem, Jurgą szwabem i Czechem, także koło słupcy, złupili syna Czerwa. [103] Również zeznał, że Jan sowa z  Jirzikiem, Jarosławem, Worfem, Mikulaszkiem, Jankiem spywaczkiem, Janem Gołkiem122 i  innymi wyszli z Grabowa123 i Baranowa z 14 końmi i złupili wtedy Rusinów koło słupcy i sprze- dali pani Kośmidrowej124 szubę z popielic, a resztę podzielili między siebie. [104] Również mieli gospodę u pana andrzeja oporowskiego w Kowalewie125. [s. 338] 116 W wydaniu błędny odczyt: Manegcek (recte: Maciegiek). 117 Dąbrowski, być może chodzi o któregoś z dziedziców Dąbrówki (na zachód od Poznania), w sąsiedztwie skórzewa Chybskich. 118 nakonowo na Kujawach, na południowy wschód od Brześcia, na drodze z Brześcia do Płocka, siedziba andrzeja oporowskiego (świeckiego). 119 Jeden z głównych bohaterów zeznań, nie wstępuje w innych źródłach, ale imię pojawia się w poprzed- nich pokoleniach rodziny dziedziców Chyb (na północny zachód od Poznania) herbu Jastrzębiec. Jako brat Macieja był zapewne synem Jana (występującego 1436–1476). 120 Wieś na zachód od Poznania. 121 zob. wyżej, przyp. 44. 122 W oryginale: Golek, w wydaniu: Goleb. 123 zapewne Grabowo na północny zachód od Pyzdr (ze względu na bliskość słupcy), aczkolwiek Baranowo niezidentyfikowane (zob. przyp. 59). 124 zapewne Magdalena, żona Jana Kośmidra Gruszczyńskiego (z Gruszczyc na południowy wschód od Kalisza), ale może jego matka anna (wdowa po zm. 1476 Mikołaju Kośmidrze) lub bratowa (wdowa po zm. po 1492 Wawrzyńcu Kośmidrze). 125 Kowalewo niezidentyfikowane (zob. przyp. 112). Chybski, suski, Regnolt i inni 67 [105] Również w Jarocinie u Milaja126 podobnie mieli gospodę i zwykł im [on] pokrywać wydatki. [106] Również we Włocławku u Kamieńca mieli gospodę i stąd zwykli wyru- szać na rozbój. [107] Również zeznał, że Gostyński127 posłał pismo swemu burgrabiemu zwa- nemu Kozielski128, aby pomógł mu i pozwolił zalec mu z odachowskim129 i jego towarzystwem, którym posłał 10 florenów na wydatki w Gostyninie130. [108] Również pan kaliski posłał, jak zeznał, swoje pieniądze przez swego sługę Bernarda do wojska do Unruha131, aby ten dał mu 60 koni przeciwko pozna- niakom, aby oni mieli pojmać ich [poznaniaków] na drodze do Gniezna i spalić przedmieścia, a odachowski miał być ich dowódcą (capitaneus). [109] Również zeznał, że Gostyński wiedział o tym i że tych 60 jeźdźców miało mówić, jakoby byli z czeladzi (familia) pana arcybiskupa132. [110] Również zeznał, że wzięli od pana kaliskiego pieniądze i mieli pojmać Piotra adama i Ulryka Helta133 i prowadzać ich pojmanych po grodach. [111] Również zeznał, że sobocki koło Kalisza134 powiedział do niego: „Dlaczego nie pojmałeś pana starosty Wielkopolski?”, a oni mieli mu odpowiedzieć: „Ponieważ dotąd się nie zebraliśmy, a on ciągnie z wielką czeladzią (familia)”. [112] Również zeznał, że zabił sługę kościanian wracającego z  Krakowa i że jechał z Borku135 z trzema towarzyszami. [113] Również zeznał, że zasadzali się na tych panów rajców, którzy zostali posłani do Piotrkowa136, aby ich pojmać w drodze powrotnej. [114] Również zeznał, że tych 60 jeźdźców najętych przez pana kaliskiego miało odgrażać się poznaniakom u Dziersława zielątkowskiego137 i że Unruh miał ich dać ze swojego oddziału (comitiva), a odachowski miał być ich dowódcą. 126 Dziedzicami miasta Jarocina byli wówczas Jan i tomasz Milajowie. 127 Maciej Borek Gostyński (występujący od 1489, kasztelan śremski od 1501, zm. 1535) lub jego brat Jan Borek (1489–1530). 128 W wydaniu: Krzelsky, w oryginale: Kozelsky. Kozielski ze wsi Kozielsko na wschód od Wągrowca. 129 nieznany; odachowscy pochodzili z odechowa na północny zachód od Łęczycy; nasz może tożsamy z odachowskim, wojskim łęczyckim zm. 1532; wcześniej pozostawał w służbie miasta Poznania (Stadt- buch…, s. 361–364). 130 Chodzi niewątpliwie o Gostyń (miasto w Wielkopolsce), a nie Gostynin na Mazowszu (na południe od Płocka). 131 Unruh, śląska rodzina, osiadła także w Wielkopolsce; może chodzi o Ernesta, znanego potem jako zasłużony dworzanin królewski 1503–1519. 132 arcybiskupem gnieźnieńskim był w latach 1493–1503 kardynał Fryderyk, brat królewski. 133 Piotr adam, krojownik sukna, wielokrotny ławnik, rajca i burmistrz 1483–1499; Helt zob. przyp. 26. W kadencji rozpoczętej we wrześniu 1496 r. Piotr adam był burmistrzem, a Helt rajcą. 134 Można też rozumieć: sobocki spod Kalisza. Chodzi o wieś sobótka (Wielka i Mała) na północny zachód od Kalisza; w s. Wielkiej dziedzicem był Wojciech (występujący od 1481, kasztelan biechowski od 1502, zm. 1507/09), w Małej – stanisław Duszka (1499–1506). 135 Miasto na północny wschód od Gostynia. 136 Podróż do Piotrkowa musiała wiązać się z sejmem, który odbywał się tam od marca do maja 1496 r. (W. Konopczyński, Chronologia sejmów polskich 1493–1793, Kraków 1948, s. 6). 137 Dziersław w tym czasie nieznany, ale imię występowało wcześniej w rodzinie dziedziców zielątkowa tomasz Jurek 68 [115] Również zeznał, że pan kaliski wynajął jego oraz odachowskiego i zlecił, aby pobić, czyli „osiekać”, Marcina szykutę i Jana Dudka138. [116] Zeznanie Stanisława Goszczyckiego139 [117] Również zeznał, że był z Chybskim, kiedy złupili albrechtową, a także Jakuba złotnika z Poznania. [118] Również zeznał, że był z Chybskim, kiedy poranili sługę kościanian. [s. 339] [119] Również zeznał, że był z  Chybskim, Ptaczkiem, sową, Janem Worfem, Małym Mikolaszkiem, Ramszem i innymi, kiedy złupili owych Rusinów koło słupcy. [120] Również zeznał, że z pewnym Jankiem Czarnym zabrali jednemu koło turobina140 7 florenów węgierskich. [121] Zeznanie Franciszka z Otmuchowa141 [122] Również zeznał, że również był z Jarosławem, kiedy zabrali jednemu kupcowi 5 szub kunich i inne rzeczy, mianowicie tkaniny jedwabne. [123] Również zeznał, że był przy napadzie na tego sługę kościanian z Chybskim. Również, że z Jarosławem złupił w Polsce tu i ówdzie. [124] Również zeznał, że Chybski powiedział mu, że chce pobić i poobcinać ręce i nogi owym poznaniakom, gdziekolwiek zdoła ich dopaść. [125] Zeznanie Janka Bzowskiego142 [126] Również zeznał, że z Chybskim, Janem sową, Ptaczkiem, stanisławem sługą i z innym jeszcze sługą był przy napadzie na poznaniaków. [127] Również, że podobnie był przy złupieniu Rusinów i przy zabiciu sługi kościanian i że w Baranowie dzielili zabrane rzeczy. [128] Również zeznał, że z Jirzikiem i Piotrem Uher143 zabrali jednego szlach- cica i złupili jego dom. [129] Również zeznał, że pan kaliski chciał pojmać sadowskiego144, a także skórzewskiego145. [130] Również zeznał, że Kalinowski146 podobnie z nimi łupił. (na południe od obornik) i orzeszkowa (na południe od sierakowa), herbu Bylina, spowinowaconych z Chybskimi. W latach 1467–1525 występuje Maciej, syn Dziersława. 138 szykuta i Dudek (złotnik) byli mieszczanami poznańskimi. 139 Goszczyccy (pisani też jako Gościccy) herbu Lubicz byli drobną szlachtą z Goszczyc w ziemi płockiej; w 1531 r. występują tam jacyś stanisławowie. 140 Miasto w ziemi chełmskiej (na Rusi). 141 Miasto na Śląsku. 142 ze wsi Bzowo na południowy zachód od Czarnkowa. 143 Chyba tożsamy z Piotrem Węgierskim [4]. 144 z sadów, wsi na zachód od Poznania; dziedzicem był tam 1462–1519 sędziwój, wicechorąży poznański. 145 ze skórzewa, wsi na zachód od Poznania; część tej wsi mieli Chybscy. 146 trudny do identyfikacji, ze względu na istnienie wielu miejscowości o nazwie Kalinowa itp. 69 Magdalena Mrugalska-Banaszak szlachecki napad na poznański ratusz anno Domini 1692 W dniu św. Bartłomieja, w czwartek 21 sierpnia 1692 roku, słońce wzeszło nad Poznaniem bardzo wcześnie, kwadrans przed piątą rano. na wieży ratuszowej, tak jak każdego dnia, wartę pełnił strażnik miejski zwany także stróżem ogniowym i bacznie obserwował, co dzieje się dookoła i czy nie daj Boże nie wybuchł gdzieś pożar. Już od wczesnych godzin porannych w mieście panowało spore ożywie- nie. W warsztatach rzemieślniczych praca trwała od świtu. Uczniowie i czeladnicy pilnie wykonywali swoje obowiązki pod bacznym okiem mistrza. Przeróżnymi towarami wypełniały się kramy i rynkowe stragany. swoje jatki otwierali rzeźnicy, a przy jatkach chlebowych roztaczał się wspaniały zapach, zdecydowanie gorszy był przy śledziowych budach. Poznań budził się z letniego snu, rozpoczynał się nowy dzień. Wstali już także mieszkańcy kamienicy przy starym Rynku 51. Kim był jej właściciel? to Piotr Cerps (jego nazwisko pisano też Cerbs albo zerbs), jeden z  najważniejszych obywateli ówczesnego Poznania, należący do elity miasta, nie tylko z racji wykonywanej profesji (był kupcem i krojownikiem sukna), ale i z powodu pełnionych funkcji. Poza tym stał się jednym z głównych „bohaterów” tumultu w ratuszu. ale o tym za chwilę. Krojownicy sukna, czyli kupcy handlujący zarówno suknem, jak i wyrobami wełnianymi, to wówczas najbogatsza grupa zawodowa w  mieście1. szczególnie w XVi wieku, ale również i później Wielkopolska słynęła z najlepszej jakości sukna, które poznańscy krojownicy wysyłali przede wszystkim przez toruń i Gdańsk do miast hanzeatyckich. inny szlak handlowy prowadził do Moskwy, a  niektórzy historycy uważają, że miejscowe sukno trafiało nawet do Chin2. Choć wiek XVii to trudny okres w dziejach miasta, czas wojen i klęsk żywiołowych, to krojownicy nadal mieli się dobrze, a Piotr Cerps nie miał specjalnych powodów do narzekań. Funkcji pełnił wiele, zarówno we władzach miejskich, jak i  w  Bractwie Kupieckim. zacznijmy od miejskich. Cerps swoją karierę publiczną rozpoczął w 1683 roku jako rajca, ponownie został nim w roku następnym i był nim jeszcze wielokrotnie, w latach 1687, 1689–1690 i 1713–1714. Kiedy po raz pierwszy pia- stował stanowisko rajcy, jednocześnie pełnił też funkcję pieczętarza, czyli osoby odpowiedzialnej za pieczęć miejską – prawny znak Poznania; pieczętarzem był 1 J. Wiesiołowski, Socjotopografia późnośredniowiecznego Poznania, Poznań 1997, s. 33–34. 2 J. Leitgeber, Z dziejów handlu i kupiectwa poznańskiego, Poznań 1929, s. 40. Magdalena Mrugalska-Banaszak 70 ponownie w 1687 roku. Kiedy pierwszy raz trzymał w dłoni pieczęć, nie zdawał sobie zapewne sprawy, że ma ona blisko 300 lat, mosiężna i ciężka, z herbem mia- sta, wykonana została na początku XiV wieku. niewątpliwie Cerps był dumny z  powierzenia mu tak ważnego stanowiska, zarezerwowanego dla najlepszych. oznaczało to, że był godny zaufania i odpowiedzialny. Dalsza kariera potwier- dziła te przypuszczenia. W 1688 roku wybrano go wraz z piwowarem stanisławem Lochoczem na najważniejszy urząd w  mieście. Burmistrzem Poznania został ponownie, wspólnie z Wojciechem Grabowskim, w interesującym nas roku 1692. ich wybór zatwierdził król Jan iii sobieski w przywileju wydanym 26 stycznia tegoż roku3. zatrzymajmy się na chwilę przy tej godności. Każdy z burmistrzów spra- wował swój urząd po pół roku4. obaj składali w obecności starosty generalnego przysięgę, w której zobowiązywali się dochować wierności królowi, dbać o dobro Poznania i  przyczyniać się do jego rozwoju, utrzymywać porządek i  pilnować pokoju w mieście, nie wyjawiać tajemnic urzędowych, obywateli traktować spra- wiedliwie, sądzić ich według prawa magdeburskiego i w zgodzie z przywilejami miejskimi. Burmistrz niemal każdego dnia pojawiał się w ratuszu i rozpoczynał codzienne urzędowanie. zazwyczaj wszyscy kolejni włodarze Poznania mieszkali w przyrynkowych kamienicach i na dojście do pracy wystarczało im kilka minut. Dotyczyło to także Piotra Cerpsa, który z okien swojego domu widział ratusz. Jako burmistrz wchodził do niego nie tylko w 1688 roku i cztery lata później; piasto- wał tę funkcję jeszcze w latach 1703–1704 i 1715. W międzyczasie zajmował też inne stanowiska, w latach 1689–1690 był szafarzem – urzędnikiem zarządzają- cym majątkiem miejskim, było to wielce odpowiedzialne zajęcie. z kolei w latach 1698–1702 Cerps występuje w aktach miejskich jako ławnik, czyli członek sądu miejskiego. to jeszcze nie koniec: dwukrotnie (w 1693 i 1698) należał do kolegium „20 mężów” tworzących tzw. trzeci porządek władz miejskich5. Pierwszy to bur- mistrz i rajcy, drugi – ława sądowa, do trzeciego wybierano dożywotnio starszych cechowych oraz innych obywateli cieszących się powszechnym poważaniem. te zmiany i trzy porządki wprowadzono już po 1692 roku, dokładnie rok później. nie ma wątpliwości, że Cerps aktywnie uczestniczył w zarządzaniu miastem, a kilku- krotny wybór na różne stanowiska dowodzi, że był on szanowanym obywatelem Poznania. a jego udział w życiu brackim? na pewno był intensywny, skoro Cerpsa trzy- krotnie mianowano starszym Bractwa Kupieckiego: po raz pierwszy w 1685 roku, potem w roku następnym i jeszcze w 1698. aż do początków XiX wieku przy- należność do organizacji zawodowych – cechów i bractw – była obowiązkowa. skupiały one rzemieślników i kupców trudniących się takim samym, pokrewnym lub uzupełniającym się zawodem, monopolizowały produkcję i zbyt, regulując jej wielkość i jakość, broniły gospodarczych i prawnych interesów swoich członków, 3 Przywileje miasta Poznania XIII–XVIII wieku, wyd. W. Maisel, Poznań 1994, s. 278–279. 4 W. Maisel, Władze miasta Poznania w XIII–XVI wieku, „Kronika Miasta Poznania” (dalej: KMP), 1999/1, s. 26. 5 W. Maisel, Ustrój władz i prawo miejskie [w:] Dzieje Poznania, red. J. topolski, L. trzeciakowski, t. i**, Warszawa–Poznań 1988, s. 633–638; Władze miasta Poznania 1253–1793, red. J. Wiesiołowski, t. i, Poznań 2003, s. 272–273; Władze miasta Poznania 1793–2003, red. J. Wiesiołowski, t. ii, Poznań 2003, s. 184. SZLACHECKI NAPAD NA POZNAŃSKI RATUSZ ANNO DOMINI 1692 pełniły funkcje polityczne, społeczne, religijne i towarzyskie. Podstawę prawną działalności cechów i bractw stanowiły statuty, W czasach Cerpsa obowiązywały dwa dokumenty doty- czące Bractwa Kupieckiego: pierw- szy z 7 stycznia 1633 roku, w którym Rada Miejska Poznania zatwierdziła ustawy cechu krojowników sukna, i drugi Jana III Sobieskiego wydany w Krakowie 20 maja 1676 roku, potwierdzający obowiązujące dotych- czas ustawy poznańskiego Bractwa Kupieckiego; oba pergaminowe, pisane po łacinie z ozdobnymi inicja- łami, przy poznańskim dokumencie wisi pieczęć wielka Poznania z czer- wonego laku* [il. 1]. Pierwszymi w cechu czy brac- twie byli starsi, wybierani przez członków na jednoroczną kadencję. Do obowiązków starszego należało przestrzeganie przywilej ów i praw 1. Inicjał z dokumentu Bractwa Poznańskiego, organizacji, reprezentowanie jej na w którym Rada Miejska Poznania zatwierdziła zewnątrz, przede wszystkim w Radzie ustawy cechu krojowników sukna, 7 I 1633 r., Miejskiej, rozstrzyganie sporów, ze zb. Muzeum Historii Miasta Poznania zarządzanie finansami, kontrolowa- (dalej: MHMP), depozyt Prywatnego Zrzeszenia nie pozostałych współbraci, zwoły- Handlu i Usług w Poznaniu (dalej: PZHiU) wanie zebrań zwanych schadzkami. Gdzie spotykali się poznańscy kupcy — niestety nie wiadomo. Może w ratuszu, jak to czynili kupcy krakowscy, a może w domu starszego Bractwa, jak było w konfraterni warszawskiej. Niewykluczone, że poznańscy kupcy zbierali się w budynku Wagi Miejskiej, która służyła handlowi, znajdowała się w nim waga do ważenia towarów kupowanych i sprzedawanych hur- towo”. Urzędował tutaj „pan ważnik” pobierający opłaty i zarządzający budynkiem. Wiadomo, że do 1880 roku w Wadze odbywały się posiedzenia poznańskiej Izby Przemysłowo-Handlowej. Może więc w ten sposób nawiązywano do wcześniejszych „Schadzek” Bractwa Kupieckiego w tym miejscu. Waga, obok ratusza, była najważ- niejszym gmachem miejskim, odbywanie w niej zebrań podnosiło ich rangę i nobi- litowało kupców, członków poznańskiego patrycjatu. Mogli oni również spotykać się w domu starszego, zazwyczaj każdy z nich dysponował obszerną kamienicą, 6M. Mrugalska-Banaszak, Materiały do dziejów Bractwa Kupieckiego w Muzeum Historii Miasta Poznania [w:] „Studia Muzealne” 1992, z. XV, s. 200-201. 7]. Łukaszewicz, Obraz historyczno-statystyczny miasta Poznania w dawniejszych czasach, Poznań1998, t. II, s. 61. 71 MAGDALENA MRUGALSKA-BANASZAK a liczba członków umożliwiała takie zebrania (np. w 1713 r. poznańskie Bractwo liczyło 48 osób)*. Spotkania bywały zwyczajne i nadzwyczajne. Być może te pierwsze odbywano w domu starszego, a tylko te drugie w Wadze. Bez względu na to, jaki miały charak- ter, członkowie zasiadali za długim stołem, a na honorowym miejscu, w środku albo u szczytu, zajmowali miejsca starsi Bractwa. Leżały przed nimi brackie dokumenty, przybory do pisania potrzebne pisarzowi, no i oczywiście żelazny tłok pieczętny — insygnium władzy”. Bez wątpienia wielokrotnie trafiał on do rąk Cerpsa, wówczas był stosunkowo nowy, wyko- nano go bowiem w drugiej połowie XVII wieku. Opatrzony był napi- sem: SIGILLUM FRATERNITATIS MERCATORUM 'POSNANIENSIS, służył poznańskim kupcom przez 2. Dzwonek żelazny Bractwa Kupieckiego, następne stulecia. Cerps wielokrotnie 2. poł. XVII w., ze zb. MHMP, depozyt PZHiU dzierżył w dłoniach nie tylko pieczęć, ale także dzwonek [il. 2]. Po wielekroć musiał uciszać swoich towarzyszy, któ- rzy rozochoceni piwem, zwyczajowo pitym podczas schadzek, zachowywali się gło- śno i przeszkadzali starszemu w prowadzeniu zebrania. W końcu XVII wieku bogate poznańskie Bractwo Kupieckie zamówiło u miejscowego złotnika Pawła Raabe srebrną kasetkę na przybory do pisania [il. 3]. Niewykluczone, że inicjatorem tego przedsięwzięcia był Piotr Cerps, zbieżne są bowiem daty jego urzędowania jako starszego z latami działalności złotnika, który w 1695 roku został mistrzem w swoim fachu. Pracował przez następne czternaście lat, aż do śmierci w 1709 roku". Bez względu na to, czy Cerps był zleceniodawcą czy też nie, ta wyjątkowo piękna kasetka, staran- nie wykonana i bogato zdobiona, jest kolejnym przedmiotem łączącym nas z osobą poznańskiego burmistrza. Cóż więc wiadomo o Piotrze Cerpsie? W drugiej połowie XVII wieku nale- żał do najzacniejszych obywateli Poznania, piastował wiele funkcji we wła- dzach miejskich, intensywnie udzielał się w Bractwie Kupieckim. W 1678 roku kupił od doktora filozofii i medycyny Jana Krzysztofa Erba z Brzegu kamienicę 8]. Leitgeber, dz. cyt., s. 234. ? M. Mrugalska-Banaszak, dz. cyt., s. 206-207 (noty katalogowe tłoku pieczętnego, dzwonka i kasetki). M Spis złotników poznańskich od XV do XVIII wieku według Tadeusza Nożyńskiego. Materiały do dziejów złotnictwa poznańskiego, oprac. Z. Dolczewski, KMP, 2000/1, s. 22. 72 SZLACHECKI NAPAD NA POZNAŃSKI RATUSZ ANNO DOMINI 1692 3. Kasetka srebrna Bractwa Kupieckiego, złotnik Paweł Raabe, 1695-1709, ze zb. MHMP depozyt PZHiU przy Starym Rynku 51 i należała ona do rodziny Cerpsów aż do 1760 roku". Współwłaścicielką domu była żona Piotra — Elżbieta Malchrowiczówna, zmarła przed 1714 rokiem. Kiedy Cerps nabywał kamienicę, był zapewne młodym czło- wiekiem i rozpoczynał dopiero karierę. W kontrakcie sprzedaży występuje jako winiarz, być może więc zaczynał od handlu winem. Cerpsowie mieli co najmniej czworo dzieci: córkę Małgorzatę i synów: Leonarda, Stanisława i Tomasza, rajcę miejskiego. Kilkakrotnie pojawiają się oni w materiałach archiwalnych doty- czących ich rodzinnej kamienicy. Z zapisu poczynionego 15 października 1723 roku wynika, iż Małgorzata Cerpsówna, córka nieżyjącego Piotra, żona ław- nika Stanisława Szczygiewicza, sprzedała kamienicę pod nr. 49 introligatorowi Stanisławowi Woluskiemu”, niewykluczone, że dostała ją w posagu. Stąd też dowiadujemy się, że Piotr Cerps już w tym czasie nie żył. Nie wiadomo, kiedy dokładnie zmarł. Pewne jest natomiast, że dożył sędziwego wieku. Jeszcze w 1715 roku był burmistrzem, a miał wtedy ponad 60 lat, czyli jak na ówczesne czasy całkiem sporo. Gdzie został pochowany? Można snuć tylko przypuszczenia. Do północnej ściany nieistniejącej kolegiaty św. Marii Magdaleny przylegała okazała, najprawdopodobniej dwukondygnacyjna kaplica Kupiecka, nad którą opiekę sprawowali kolejni burmistrzowie i władze miejskie. Kaplica była niezwykle bogato wyposażona. W 1602 roku znajdowało się w niej aż dziewięć rzeźbionych, polichromowanych i złoconych ołtarzy”. Odprawiano w niej msze św. w różnych 1 Kartoteka mieszkańców Poznania do końca XVIII wieku, oprac. M. Mika, ze zb. Muzeum Historii Miasta Poznania (dalej3 MHMP); M. Wicherkiewiczowa, Rynek poznański i jego patrycjat, Poznań 1998, s. 150. 12 Kartoteka mieszkańców Poznania do końca XVIII wieku, oprac. M. Mika, ze zb. MHMP. 13.'W. Gałka, O architekturze i plastyce dawnego Poznania do końca epoki baroku, Poznań 2001, s. 132-134. 73 MAGDALENA MRUGALSKA-BANASZAK | pn aa ZYO 4. Rysunek inwentaryzatorski kamienic przy Starym Rynku nr 49, 50, 51 Ferdinanda Quasta z 1841 r., ze zb. MHMP brackich intencjach, a także pogrzebowe egzekwia. Po zakończeniu uroczysto- ści pogrzebowych trumnę zamurowywano najczęściej w podziemnych kryptach, które zarezerwowane były dla duchowieństwa i elity miasta. Natomiast tablice z nagrobnymi epitafiami umieszczano we wnętrzu świątyni. Może była wśród nich w kaplicy Kupieckiej także tablica Cerpsa? Wiadomo, jak wyglądała kamienica pod nr. 51 w 1841 roku, i zapewne nie- wiele zmieniła się od czasów, kiedy mieszkała w niej rodzina Cerpsów [il. 4]. Przed nimi najsłynniejszym właścicielem tego domu był Filip Buonaccorsi zwany Kallimachem, wybitny włoski humanista, nauczyciel synów królewskich i doradca króla Jana Olbrachta. Otrzymał ją z nadania królewskiego w 1496 roku i prawdo- podobnie nawet jej nie widział, bo w ciągu kilku tygodni została z jego upoważnie- nia sprzedana”. Kiedy zajmowali ją Cerpsowie, była dwupiętrowa, „smelcowana; czyli obłożona glazurowaną cegłą, zwieńczona późnogotyckim szczytem w formie czteroosiowej attyki z ostrołukowatymi oknami. W tym czasie kamienice miesz- czańskie łączyły zazwyczaj funkcje mieszkania oraz miejsca pracy — tutaj spano, jedzono i handlowano. Nic więc dziwnego, że kiedy 21 sierpnia 1692 roku przed siódmą rano szlachcic Chwaliszewski herbu Trąby z Rękawczyna na Kujawach (tego samego, w którym kilkaset lat później mieszkać będzie Jerzy Waldorf) 14], Wiesiołowski, Dom Kallimacha i tajemnicza córka gliniarza, KMP, 1998/4, s. 264-278. 74 szlachecki napad na poznański ratusz anno Domini 1692 75 wszedł do kamienicy, to zastał burmistrza Cerpsa w domu15. Chwaliszewski nie był sam, towarzyszył mu Żyd – kim był, nie wiadomo. Może kupcem, który doradzał szlachcicowi? Po wejściu do środka Chwaliszewski „kazał [Cerpsowi] sobie sukna ukazać”, a kiedy stargował cenę, zapewne przy pomocy towarzysza, „kazał odkroić” kilka łokci materii. W międzyczasie w kantorze kupca pojawił się drugi Żyd, okre- ślany w opisie całego zdarzenia jako factor, czyli pełnomocnik szlachcica. Widząc leżące sukno, natychmiast zaczął je krytykować, mówiąc, iż jest niewiele warte, nie- dobre gatunkowo i za drogie. na takie dictum Chwaliszewski oddał sukno i zażą- dał zwrotu pieniędzy. Cerps nie chciał ich oddać, tłumacząc, że materiał został już odkrojony i nie ma co z nim zrobić. atmosfera robiła się coraz bardziej gorąca, nikt nie chciał ustąpić. W pewnym momencie szlachcic twardym i zdecydowa- nym tonem powiedział: „Weź, jeśli nie chcesz mieć przylepku na gębie”. Cerps na to: „i ty go będziesz miał wnet, jeśli chcesz”. Ledwie skończył mówić, dostał od Chwaliszewskiego „dwa razy pięścią w gębę”. Cerps nie pozostał dłużny, oddał cios – panowie zaczęli się bić. Przed kamienicę wypadł wściekły szlachcic i na progu nie- mal zderzył się z burmistrzem Wojciechem Grabowskim, którego powiadomiono już o bójce. Do Chwaliszewskiego przemówił w te słowa: „Jeżeli się Waszmości cokolwiek stało, prosim na ratusz, tam się sprawiedliwość stanie”. Panowie udali się więc do siedziby władz miejskich [il. 5]. Weszli po schodach na loggię pierwszego piętra (pamiętajmy, że klatka schodowa wewnątrz budynku to efekt powojennej przebudowy), a z niej do sieni Wielkiej, dalej przez sklepioną izbę w pionie wieży do sali sądowej, gdzie akurat kilkunastu mieszczan nad czymś radziło. Dobrze już wiedzieli, co działo się w domu Cerpsa, odległość od niego była niewielka, a wieści rozchodzą się szybko, szczególnie wtedy, kiedy szlachcic znieważa kupca – burmi- strza miasta. aby od razu załatwić sprawę, Wojciech Grabowski zarządził zwołanie rajców i miejskich ławników. Wchodząc do sali sądowej, powiedział: „otom wam go przyprowadził”. Chwaliszewski przestraszył się tych słów i zaczął uciekać. nie miał żadnych szans, został schwytany. nie poddawał się, sięgnął po szablę, ale mu ją wyrwano. na to wszystko wszedł Cerps i dwukrotnie uderzył szlachcica w twarz. Chwaliszewski dopadł okna i zaczął krzyczeć, że „gwałt mu się dzieje”. teraz wszystko potoczyło się szybko. o zajściu powiadomiony został już także starosta generalny Wielkopolski, a był nim od 1687 roku Rafał Leszczyński. Do ratusza próbowała wejść żona Chwaliszewskiego, ale nie dość, że jej nie wpusz- czono, to jeszcze wartownik skaleczył ją halabardą w rękę, „czy też się sama dla chytrości białogłowskiej sama obraziła, nie wiedzieć”. W takiej sytuacji kobieta udała się na wzgórze zamkowe do panów sędziów i surogatora, czyli zastępcy sta- rosty odpowiedzialnego za sądownictwo, by opowiedzieć im o krzywdzie męża. surogator uspokajał ją: „Jeśliby oni mieli go sądzić, bez nas nie mogą”. Dlaczego? Bo zgodnie z ówczesnym prawem szlachcic pochwycony w mieście na popełnie- niu przestępstwa nie mógł być osądzony przez sąd miejski bez udziału starosty lub jego przedstawiciela. a przed ratuszem było już gorąco. Coraz więcej szlachty gromadziło się przed nim i wszyscy chcieli wejść do środka. Rej wodzili przyjaciele Chwaliszewskiego: 15 Napad szlachty wielkopolskiej na ratusz poznański (1692), przygotował do druku W. Maisel, KMP, 1991/1–2, s. 163–168; poniższe cytaty tamże. Magdalena Mrugalska-Banaszak 76 Biernacki ze wsi Chutki (obecnie Grab k. podkaliskich Błaszek), Grabowski, Roszczyc i Krajczyński16. szlachty przybywało z każdą minutą, ponoć było ich aż pięciuset. zaczęła się regularna bójka, panowie szlachta chwycili za szable, a war- townicy za halabardy i udało im się odeprzeć atak. Wspomagali ich mieszczanie, którzy z okien ratusza rzucali w szlachtę dachówkami. „i tak odpędzono szlachtę, że ani jednego nie było widać przed ratuszem”. na krótko. Po jakimś czasie wró- cili, a  wraz z nimi tabuny „hołoty” żądnej mocnych wrażeń. to ona właśnie chwyciła za kamienie i zaczęła rzucać w wartowników i mieszczan zgromadzo- nych w oknach i na loggiach. Posypał się ich taki grad, że nie było nikogo, „który by od kamieni szwanku nie miał”. Jeden z mieszczan odważył się wyjść na loggię i zaczął bić w bęben, drugi puścił w ruch dzwony. zapewne wzywali pomocy, ale „to bezrozumnie uczynili”, bo skutek był taki, że pod ratusz przybywało coraz więcej szlachty, ponoć było ich pięć tysięcy, albo i więcej. Czy to możliwe, aby w mieście liczącym wówczas około czternastu do szesnastu tysięcy mieszkańców17 znalazło się nagle aż tylu przedstawicieli stanu szlacheckiego, nawet jeżeli część z nich stanowić mieliby przyjezdni? najprawdopodobniej liczba ta odnosi się do wszystkich zgromadzonych przed ratuszem: szlachty i „hołoty”, a i tak jest chyba przesadzona18. Jakkolwiek by na to patrzeć, to prawie jedna trzecia mieszkańców Poznania znaleźć się miała przed ratuszem! „Było tak wielu szlachty, że począw- szy od Żydowskiej ulicy aż do Świętosławskiej, przed ratuszem z gołymi szablami stali tak gęsto, że drugi schować, drugi wyjąć korda nie mógł, a jeszcze się ich więcej zbiegło”. starosta generalny wysłał żołnierzy piechoty na stary Rynek, ale bojąc się, że rozjuszony tłum ruszy na zamek, zawrócił ich i kazał chronić wzgó- rza. tymczasem szlachta coraz bardziej agresywnie napierała na siedzibę władz miejskich, a miejscy strażnicy pomimo dobrego uzbrojenia z trudem odpierali kolejne ataki. na ratunek ruszył z zamku świeżo powołany wojewoda Wojciech Konstanty Breza (został nim w  1692 roku), a  wraz z  nim sędziowie i  ubrany z francuska, w peruce ciągle zsuwającej się z głowy, starosta Leszczyński, do któ- rego tłum obraźliwie wykrzykiwał: „Panfilu [postać komiczna] być tak peruka po ręsztokach nie latała”, a że był niewielkiego wzrostu, to jeszcze słyszał: „Byś w ręsztokach się nie nurzał”. Próba interwencji na niewiele się zdała, dziki tłum wdarł się do ratusza. Co tam się działo! Jedni gonili strażników, drudzy wzięli się do rabunku. Wyłamali drzwi do szafarni, czyli izby mieszczącej kasę miejską19, a w niej rozbili wielką skrzynię żelazną, w której przechowywano depozyty miesz- kańców Poznania, i wszystko wynieśli. a było tego sporo, aż czterdzieści siedem tysięcy złotych. następnie wdarli się do sierocego sklepu, czyli do izdebki, w której przechowywano depozyty sierot. i znów zrabowali wszystko, klejnoty i pieniądze, tak „że ani jeden szeląg nie został”. Mieszczanie, widząc, co się dzieje, próbowali uciekać. normalna droga loggiami była niemożliwa, pozostawały okna. Udało się doktorowi medycyny Wojciechowi Będkowskiemu, piastującemu wówczas 16 J. Łukaszewicz, dz. cyt., s. 286. 17 s. abt, Ludność [w:] Dzieje Poznania, dz. cyt., t. i**, s. 655. 18 J. Łukaszewicz, dz. cyt., s. 286 – podaje, że szlachta „zebrała 3000 »hołoty« i uzbroiła ją w różne kije, siekiery, piki i drągi”. 19 Dzisiaj to tzw. sala Krat, w której znajduje się ekspozycja poznańskiego i wielkopolskiego rzemiosła. SZLACHECKI NAPAD NA POZNAŃSKI RATUSZ ANNO DOMINI 1692 funkcję zastępcy wójta sądowego. Uciekł przez okno w Sali Sądowej, czyli z pierwszego piętra, i pewnie by się zabił, skacząc na bruk, ale pomógł mu Adam Naramowski, starosta pil- ski, ujski i kościański. Natychmiast też zabrał Będkowskiego do swojej kamienicy, bo goniła go szlachta. A _ napastnicy dalej szaleli w ratuszu. Jedni zdobyte skarby wynosili, a inni biegli loggiami na pierwsze piętro. Wpadli do Sali Wielkiej i za pomocą drabiny wybili drzwi prowadzące do Sali Królewskiej — i tutaj niszczyli wszystko, co się dało. Obrazy królewskie cięli sza- blami i wyrzucali przez okno, cztery posągi fundatorów Poznania wyko- nane z drewna gwajakowego (niskie drzewo z Ameryki Środkowej, jedno z najtwardszych) także podzieliły los obrazów. Przebywający w pomiesz- czeniu żołnierze i wartownicy, którzy schronili się tutaj przed nacierają- cym tłumem, próbowali się bronić, ale z marnym skutkiem. Byli zabici i ranni, także „mąż wojenny” Szwarc, „który kilkadziesiąt lat w wojsku strawił [...] kilkanaście ran dostał i drugiego dnia umarł”. Teraz przy- szła kolej na Salę Sądową, w której zabarykadowali się mieszczanie. Po wyważeniu drzwi grupa szlachciców wpadła do środka i rozpoczęła się rzeź. Poszły w ruch szable, „jednych z okien powyrzucano, drugich na kawałki rozniesiono'. Napastnicy ran- 5. Fragment obrazu Stefana Ratajskiego nym padającym na podłogę odcinali Św. Antoni z Dzieciątkiem, 1658 r. Po lewej ratusz, złote guzy z sukien, zdzierali czepki _ wgłębi kolegiata farna pw. św. Marii Magdaleny, z głów, zdejmowali pierścienie z pal- obraz z kościoła pobernardyńskiego w Kaliszu ców. Nie gardzili niczym. Wyrywali zamki z szuflad przy stołach, zabiera- jąc z nich złoto i pieniądze. Cenne księgi i dokumenty miejskie wyrzucano przez okno. Druga grupa napastników pokonała kręte schodki umieszczone w połu- dniowo-zachodnim narożniku Wielkiej Sieni i wpadła na drugie piętro. Tam po 77 Magdalena Mrugalska-Banaszak 78 wyważeniu drzwi do „Marsowego pokoju”, czyli miejskiej zbrojowni, niszczyli pancerze, halabardy i wszystko, co im wpadło w ręce. na pomoc mieszczanom przyszli z krzyżem księża z kolegiaty farnej i „nieco uskromili swawolę”, ale szlachcie się to nie spodobało. Dały się słyszeć obelżywe komentarze: „Wody na księdza, bo pies i  ksiądz to to samo”. Dlaczego obelżywe? Ponieważ wtedy szlachta za psa powszechnie uważała chłopa i plebe- jusza, a przecież niższe duchowieństwo wywodziło się właśnie z plebsu. Pomimo to księża odważnie weszli do ratusza. Przybyli także ojcowie franciszkanie i zaczęli śpiewać donośnym głosem. Przerażeni napastnicy uciekli. Jednak dalej było groź- nie. nie bacząc na niebezpieczeństwo, księża niektórych mieszczan „w kaptury poprzebierawszy” bezpiecznie „do domów swych powyprowadzali, drudzy drzwi pozamykali, aby nie brano, co jeszcze nie wzięto”. Piotr Cerps przeżył ten tumult. Jak mu się udało? Może dzielnie walczył, a może się dobrze ukrył, a może wreszcie uszedł w grupie mieszczan wyprowa- dzonych przez księży i zakonników? Chwaliszewskiemu włos z głowy nie spadł. zapewne uciekł z ratusza, zaraz kiedy jego współtowarzysze wyłamali drzwi do sali sądowej. Władze miejskie pozwały do sądu sejmowego Chwaliszewskiego i jego kompanów. nie wiadomo, czy sprawa miała swój dalszy ciąg. niewykluczone, że szlachcie wszystko uszło płazem, bo, jak przypuszczał Józef Łukaszewicz, dzięki koneksjom i majątkom oskarżonych sprawa „nigdy na stół nie przyszła”20. Po tumulcie Poznań pogrążył się w chaosie. Przez kilka tygodni bramy do miasta stały otworem. Kupcy nie handlowali, warsztaty były zamknięte, podob- nie kramy. Kupienie chleba graniczyło z cudem. Liczono straty. Poza ławnikiem miejskim, krawcem Kazimierzem Kojczewskim (pisanym także skojczewski) i „mężem wojennym” szwarcem, od szabli szlacheckiej padł kapitan milicji miej- skiej andrzej Kulczyński oraz chorąży, dwóch żołnierzy i kilka innych osób, któ- rych nazwisk nie znamy21. Ratusz przedstawiał obraz nędzy i rozpaczy. Dwa tygodnie po tumulcie, w środę 3 września, woźny grodzki stanisław Gorkowski i przedstawiciele szlachty, samuel Mańkowski, stanisław Gądkowski i Piotr Dunin, dokonali wizji wnętrz siedziby władz miejskich i dokładnie opisali to, co zobaczyli22. zanim weszli do środka, zauwa- żyli, że żelazne kraty znajdujące się niegdyś przy ostatnim stopniu schodów zostały „wycięte, wyrąbane i wzięte”. z loggii parteru zniknęły stojące tutaj cepy żelazne, halabardy, muszkiety i „inne oręża” wartowników miejskich. nie było też „wymbor- ków”, czyli wiader do gaszenia pożaru. Lustratorzy weszli do izdebki hutmańskiej (gdzie urzędował dowódca straży miejskiej), znajdującej się zaraz przy wejściu, po prawej stronie23. okno w niej wyrwano, bo właśnie tędy tłum wpadł do środka. W  pomieszczeniu wszystko było zrujnowane: piec potłuczony, rzeczy dowódcy andrzeja Kulczyńskiego wyrzucone zostały na rynek, „jako to łóżko, pościel i inne”. Włamano się również do izby położonej naprzeciw, w której przechowywane były 20 J. Łukaszewicz, dz. cyt., s. 287. 21 tamże, s. 286. 22 Opisy i  lustracje Poznania z  XVI–XVIII  wieku, przygotował do druku M. Mika, Poznań 1960, s. 115–117; poniższe cytaty tamże. 23 Dzisiaj to pomieszczenie socjalne i magazyn muzealiów. szlachecki napad na poznański ratusz anno Domini 1692 79 księgi ziemskie, które podzieliły los dobytku kapitana Kulczyńskiego. Dalej lustrato- rzy weszli do szafarni, przy której drzwiach powyrywano podwójne kłódki i znisz- czono zamki. z dwóch stojących tutaj kamiennych stołów jeden potłuczono, drugi został uszkodzony, zydle porąbano, ocalał tylko jeden. Dziesięć skrzyń z pieniędzmi i depozytami złupiono. Podobnie nie było wiszących tutaj niegdyś pałaszy, szabli, pistoletów i „innych rynsztunków do obrony miasta”. „W sierocym sklepie skrzyń wielkich 24 złupionych” – relacjonowali lustratorzy. a cóż zobaczyli na pierwszym piętrze? W Wielkiej sieni „wszystkie okna wycięte”. Dalej przeszli do sklepionej izby w pionie wieży, a z niej do sali sądowej, gdzie rozegrały się najbardziej dramatyczne wydarzenia. na stołach i podłodze ciągle widoczne były krwawe ślady z resztkami włosów. Wszystkie meble: stoły, ławy, szafy, katedrę pisarską, zydle i siedziska porą- bano, szyby w oknach wybito. Pozrywano i zniszczono obrazy wiszące na ścianach: króla stefana Batorego, Jana opalińskiego, kanclerza Jana Leszczyńskiego, gene- rałów. Figura Chrystusa z krucyfiksu stojącego na stole radzieckim miała liczne głębokie rysy od szabel, brakowało jej też rąk. zapewne któryś z mieszczan użył krzyża jako obronnej tarczy. zrabowano wszystkie przechowywane tutaj pienią- dze i cenniejsze przedmioty, jak choćby dwa piękne kobierce, a z szaf powyrzu- cano dokumenty. Wnętrze sąsiedniej sali Królewskiej nie prezentowało się lepiej. „okna, których jest 8 na tejże sali we 4 kwatery, wszystkie porujnowane, wniwecz obrócone, także i kraty w tych oknach”. na posadzce leżał pocięty w wielu miej- scach pełnopostaciowy portret króla zygmunta (nie wiadomo którego). okazało się, że rzeźba przedstawiająca trzech fundatorów Poznania – Lecha, Czecha i Rusa – i „ojca ich” nie została wyrzucona przez okno, ciągle tutaj była ze śladami szabel i siekier. zniszczono również wszystkie meble i złupiono co cenniejsze przedmioty. ile agresji i morderczych instynktów było w tłumie napierającym na ratusz, skoro agresorzy, aby dostać się do mieszczan zabarykadowanych w sali sądowej, wyrwali kamienny filar, który podpierał (i podpiera) sklepienie w sali Królewskiej, i użyli go do wyważenia drzwi. oznacza to, że atak na poznańskich mieszczan odbywał się z dwóch stron, jedna grupa nacierała od strony izdebki ulokowanej w pionie wieży, druga od sali Królewskiej. Wiadomo, co się wydarzyło, kiedy sforsowane zostały okute blachą, ciężkie żelazne drzwi. Kiedy szlachta wdarła się na drugie piętro, do zbrojowni, która zajmowała całą przestrzeń kondygnacji, to złupiła i  zniszczyła większość uzbrojenia. zostały tylko 93 muszkiety, a dotychczas stały gęsto „dwiema rzędami wzdłuż i poprzek i na trzecią stronę”. z kolei z 59 hakownic, podobnie jak muszkiety, ręcznej broni palnej, ocalały tylko dwie. Poza tym wyniesiono albo znisz- czono zbroje, szyszaki i piki. na tym nie koniec. Kilku barbarzyńców wdarło się na wieżę i tam poodcinali wagi od zegarów, zabrali „instrumenta” od ich nakręcania i tak poważnie je uszkodzili, że „dotychczas bić nie mogą” – odnotowali lustratorzy. W czasach, kiedy ratuszowe zegary wyznaczały rytm dnia, ich brak niewątpliwie przyczyniał się do chaosu panującego wówczas w mieście. to paradoks historii – gdyby Piotr Cerps nie pobił się ze szlachcicem Chwaliszewskim, nie powstałby precyzyjny opis stanu ratusza po krwawych wydarzeniach z 21 sierpnia 1692 roku, a tak posłużył on do odtworzenia siedem- nastowiecznych wnętrz gmachu podczas prac prowadzonych w czasie powojennej odbudowy siedziby władz miejskich. 80 Michał zwierzykowski szlachcic w osiemnastowiecznym Poznaniu Uwarunkowania obecności wielkopolskiej szlachty w obrębie miasta Epoka staropolska to czas, w którym jednym z fundamentów funkcjonowania społeczeństwa był podział na stany. W Rzeczypospolitej oprócz dominującego, stosunkowo licznego jak na warunki europejskie stanu szlacheckiego funkcjo- nowały jeszcze stany mieszczański i chłopski, autonomiczne wspólnoty etniczne (Żydzi, ormianie) oraz stan duchowny, rekrutujący swoich członków z  trzech pozostałych stanów – oczywiście niemal wszystkie najważniejsze i  najbardziej dochodowe funkcje kościelne zastrzeżone były dla elity szlacheckiej. społeczność mieszczańska, wyodrębniona prawnie dzięki pozyskiwanym przez wieki przywi- lejom określającym zakres władzy i samorządności miejskiej, starała się bronić przed ingerencją i konkurencją pozostałych stanów. z uwagi na niezwykle silną w państwie polsko-litewskim pozycję szlachty i duchowieństwa okazywało się to najczęściej nieskuteczne. z tej przyczyny na teren miast, szczególnie tych więk- szych i zamożniejszych, napływali przedstawiciele szlachty oraz duchowieństwa, często bardzo poważnie zmieniając codzienną rzeczywistość. Również Poznań nie uniknął tego zjawiska. W niniejszym tekście zajmiemy się analizą jedynie kilku wybranych jego aspektów – a mianowicie najważniejszymi przyczynami, specyfiką i konsekwencjami obecności szlachty w mieście w XViii stuleciu. Chodzić będzie jednak tylko o obecność samej szlachty – pominięte zostaną wątki związane ze szlachtą-duchownymi, licznie reprezentowanymi w miejscowym duchowieństwie, oraz zjawisko przenikania drobniejszej szlachty do grona mieszczan poznańskich, co czasem mogło wiązać się z utratą przywilejów i pozycji szlacheckiej, choć zbyt często, pomimo rygorystycznych przepisów, do tego nie dochodziło. Wiele suro- wych zakazów i praw pozostawało wyłącznie na papierze. Dla XViii-wiecznego Poznania zagadnienia te wciąż czekają na swoje opracowanie1. 1 s. Gierszewski, Obywatele miast Polski przedrozbiorowej, Warszawa 1974; L.C. Belzyt, Szlachta w mie- ście rezydencjalnym. Szlacheccy obywatele Krakowa i Warszawy około 1600 r. (Analiza porównawcza struk- tury), zielona Góra 2011 – tam obszerna literatura dotycząca zagadnienia. Dla Wielkopolski badania prowadzone były, niestety, jedynie dla okresów wcześniejszych, zob. K. tymieniecki, Szlachta – mieszcza- nie w Wielkopolsce XV w., „Miesięcznik Heraldyczny” 15 (1936), nr 10, s. 145–152, nr 11, s. 161–165, nr 12, s. 182–184, 16 (1937), nr 1, s. 1–6, nr 2, s. 19–27; W. Dworzaczek, Przenikanie szlachty do stanu mieszczańskiego w Wielkopolsce w XVI i XVII w., „Przegląd Historyczny” 47 (1956), s. 656–684. W nieco innym ujęciu ruchem ludnościowym i  strukturą społeczno-gospodarczą w  Poznaniu, w  odniesieniu głównie do osób spoza stanu szlacheckiego, w XViii w. zajmowali się m.in.: M. Wojciechowski, Struktura społeczno-gospodarcza Poznania w pierwszej połowie XVIII w., „Przegląd zachodni” 7 (1951), nr 11/12, SZLACHCIC W OSIEMNASTOWIECZNYM POZNANIU... 1. Jan Bronisz (1738-1803), ostatni podwojewodzi poznański, portret pędzla I.T. Schreibera, 1779 r., ze zb. Muzeum Narodowego w Warszawie, domena publiczna, http://cyfrowe.mnw.art.pl/dmuseion/docmetadata?id=22698 Wiek XVIII w dziejach Poznania nie należy do okresów najszczęśliwszych. W porównaniu z okresem znaczącej prosperity i sukcesów w wieku XVI, względ- nej koniunktury do połowy następnego stulecia, jest to raczej czas kontynuacji kryzysu i przejściowego upadku zapoczątkowanego przez tragiczne wydarze- nia potopu szwedzkiego i dziesięcioleci późniejszych wojen toczonych przez Rzeczpospolitą. Pierwsze kilkanaście lat XVIII wieku to wielka wojna północna, której działania tragicznie dotknęły Wielkopolskę. Poznań zajęty został przez wojska szwedzkie, był oblegany przez Sasów i Rosjan, zrujnowany w znacznym s. 341-395; M. Kędelski, Ruch naturalny i dynamika ludności miasta Poznania w XVIII w. w świetle reje- stracji metrykalnej, „Studia i Materiały do Dziejów Wielkopolski i Pomorza” 17 (1990), z. 2, s. 5-29; tegoż, Dynamika i struktura ludności chrześcijańskiej miasta Poznania w XVIII wieku, w świetle rejestracji podat- kowej, „Roczniki Dziejów Społecznych i Gospodarczych” 51/52 (1990/1991), s. 57-89; tegoż, Rozwój demo- graficzny Poznania w XVIII i na początku XIX w., Poznań 1992. W solidnym, ale jedynie wycinkowym arty- kule J. Kujawiński, Przyjęcia do prawa miejskiego w Poznaniu w latach 1716-1730, Nasze Historie, 8 (2007), s. 45-63, wśród 174 przyjętych nie był w stanie, z uwagi na brak odpowiednich danych, stwierdzić osób szlacheckiego pochodzenia. 81 MICHAŁ ZWIERZYKOWSKI 2. Jerzy August Mniszech (1715-1778), marszałek nadworny koronny i starosta generalny Wielkopolski, akwaforta Domenico Cunego, 1784 r., ze zb. POLONA stopniu, później wyludniony przez panoszącą się przez kilka lat zarazę. Po wycofa- niu się Szwedów i ponownym zajęciu miasta przez saskie wojska Augusta II, pod- czas działań konfederacji tarnogrodzkiej miasto zostało zdobyte przez oddziały wojska koronnego i szlacheckie pospolite ruszenie oraz solidnie złupione. Dopiero sejm „niemy” 1717 roku i wycofanie z Rzeczypospolitej Sasów, a nieco później „Sojuszniczych” wojsk rosyjskich, w 1719 roku przyniosło powolny proces odbu- dowy z ruin i ponowne zaludnienie miasta oraz należących do niego wsi”. Spokój nie trwał jednak długo. Okres lat 1733-1736, czyli tzw. wojny o sukce- sję polską, toczonej na terenie Rzeczypospolitej przez wojska i szlachtę wierną elek- towi Stanisławowi Leszczyńskiemu z nielicznymi stronnikami elektora saskiego Fryderyka Augusta II (króla Polski Augusta III), wspieranymi przez wojsko saskie i rosyjskie, to ponowne zajęcie Poznania przez Sasów i walki podjazdowe toczone 2 Dzieje Poznania, t. 1, cz. 2, red. J. Topolski, Warszawa-Poznań 1988, s. 621-624. 82 SZLACHCIC W OSIEMNASTOWIECZNYM POZNANIU... ze 2 | 3. Manifestacja grupy szlachty pod przewodem poznańskiego wojewody i kasztelana, spisana i oblatowana w Poznaniu w 1776 r., przeciwko nielegalnemu sejmikowaniu w Żernikach, Gr. Poznań 1141, ze zb. Archiwum Państwowego w Poznaniu (dalej: APP) w Wielkopolsce”. Po ostatecznym zwycięstwie Wettyna i pacyfikacji kraju na mia- sto spadł kataklizm w postaci niespotykanej wcześniej powodzi w 1736 roku, a w kolejnym roku huraganu, które ponownie zrujnowały znaczną część tkanki miejskiej. W kolejnych dziesięcioleciach również bywały okresy niespokojne, kiedy przez Wielkopolskę przemaszerowywały wojska rosyjskie (1745), a zwłaszcza 3Tamże, s. 625; zob. też G. Glabisz, Województwa poznańskie i kaliskie w bezkrólewiu 1733 r. [w:] W podróży przez wiek osiemnasty... Studia i szkice z epoki nowożytnej, red. A. Perłakowski, M. Wyszomirska, M. Zwie- rzykowski, Kraków 2013, s. 51-69; tenże, Konfederacja partykularna województw poznańskiego i kaliskiego przy majestacie Stanisława Leszczyńskiego w latach 1733-1735, „Klio” 37 (2016), nr 2, s. 61-85. 4 Opis zniszczeń zob. w: Lustracje i opisy miasta Poznania z XVI-XVIII w., oprac. M. Mika, Poznań 1960, s. 191-201; J. Łukaszewicz, Obraz historyczno-statystyczny miasta Poznania w dawniejszych czasach, t. 2, Poznań 1998, s. 308 i n. 83 MICHAŁ ZWIERZYKOWSKI Talki Fm wia A 4. Manifestacja grupy szlachty pod przewodem poznańskiego wojewody i kasztelana, spisana i oblatowana w Poznaniu w 1776 r., przeciwko nielegalnemu sejmikowaniu w Żernikach, Gr. Poznań 1141, ze zb. APP podczas wojny siedmioletniej (1756-1763). Choć Rzeczpospolita nie brała w niej udziału, stała się zapleczem, w którym gospodarowały bezceremonialnie rosyj- skie i pruskie wojska. Poznań był przez nie zajmowany, zakładano tu magazyny, a ludność bezustannie łupiono i zmuszano do wyrzeczeń”. Opóźnioną reakcją na te gwałty były długotrwałe działania konfederacji barskiej w Wielkopolsce w latach 1768-17729, których smutną konsekwencją był z kolei pierwszy rozbiór 5"T. Ciesielski, Pogranicze polsko-pruskie w dobie wojny siedmioletniej, „Komunikaty Warmińsko-Mazur- skie” 2008, nr 1, s. 4in.; Dzieje Poznania, t. 1, cz. 2, s. 776 i n.; szereg informacji o gwałtach i rabunkach w Wielkopolsce w dobie wojny siedmioletniej, w tym również dotyczących Poznania, podają Akta sej- mikowe województw poznańskiego i kaliskiego. Lata 1733-1763, wyd. M. Zwierzykowski, Warszawa 2015, s. 604—609. 6'W. Szczygielski, Konfederacja barska w Wielkopolsce 1768-1770, Warszawa 1970; Dzieje Poznania, t. 1, cz. 2, s. 781 in. 84 SZLACHCIC W OSIEMNASTOWIECZNYM POZNANIU... =" Ha ymi pca + k ŻE, cez pili BRE gą! I, zt i =PepóŹ > i: " kimiku s (ZĄB tóuig ZZ grą ch 5. Manifestacja grupy szlachty pod przewodem poznańskiego wojewody i kasztelana, spisana i oblatowana w Poznaniu w 1776 r., przeciwko nielegalnemu sejmikowaniu w Żernikach, Gr. Poznań 1141, ze zb. APP Polski. Do Poznania wkroczyli najpierw Prusacy, a po ich odejściu Rosjanie, któ- rzy wymaszerowali dopiero w 1775 roku. Schyłek stulecia zapoczątkował jednak krótki okres spokoju i odbudowy, tym razem w sposób istotny wspierany przez króla i władze Rzeczypospolitej, które dostrzegły konieczność poprawy sytuacji miast królewskich i mieszczaństwa”. Osiemnastowieczny Poznań, nawet pomimo kataklizmów i zniszczeń, które nań spadały, nadal zaliczany był do najznamienitszych miast Rzeczypospolitej. Najważniejszy dla jego rozwoju i pozycji pośród innych miast był fakt, że był miastem królewskim, w odróżnieniu od ośrodków prywatnych, należących do instytucji kościelnych lub szlachty. Dzięki temu znajdował się po opieką króla (państwa) i bezpośrednim nadzorem namiestnika królewskiego w terenie, jakim 7B. Tyszkiewicz, Komisja Dobrego Porządku w Poznaniu 1780-1784, Poznań 2005, s. 11-12; Dzieje Pozna- nia, t. 1, cz. 2, s. 799 i n. 85 MICHAŁ ZWIERZYKOWSKI u: „iran, osa: ak IE gR= "w diz gda m „ = > „ PARE ei = al Rody Gg” głwdóe tę winy 6. Manifestacja grupy szlachty pod przewodem poznańskiego wojewody i kasztelana, spisana i oblatowana w Poznaniu w 1776 r., przeciwko nielegalnemu sejmikowaniu w Żernikach, Gr. Poznań 1141, ze zb. APP był starosta generalny Wielkopolski. Poznań, obok Krakowa, Warszawy i Lublina, określano zawsze jako civitas, w odróżnieniu od określenia oppidum, zarezerwo- wanego dla mniejszych osad miejskich i miasteczek. W języku polskim stosowano najczęściej określenia „miasto główniejsze, „celniejsze', „większe, a w uniwer- sałach i innych dokumentach podkreślano czasem stołeczność w ramach woje- wództwa poznańskiego, zestawiając często z najważniejszymi miastami Korony i Wielkiego Księstwa, również z tymi o specyfice stołeczno-rezydencjalnej (jak Warszawa, Wilno czy w pewnym stopniu nadal Kraków — w XVIII w. w zasadzie jedynym miastem rezydencjalnym, w którym, przynajmniej formalnie, przeby- wał na stałe władca z dworem, była już Warszawa, w Krakowie nadal jednak prze- chowywano klejnoty koronne i koronowano królów, a Wilno było stolicą Litwy). Na potrzeby podatkowe dzielono miasta najczęściej na kilka kategorii, Poznań zawsze lokowano w pierwszej z nich, określanej jako civitates maiores, „miasta 86 Szlachcic w osiemnastowiecznym Poznaniu… 87 większe”8. te określenia, spotykane w  źródłach najczęściej, mogą potwierdzać atrakcyjność ośrodka miejskiego dla szlachty – nie wszędzie była ona jednak taka sama. Dość istotne dla potencjalnego zwiększenia atrakcyjności danego miasta było to, czy miało ono charakter ośrodka rezydencjalnego, to znaczy czy było stałą siedzibą władcy, dworu, ewentualnie miejscem jego częstych odwiedzin9. W przypadku Poznania w XViii stuleciu czynnik ten nie odgrywał już żadnej roli. W tym okresie, pomimo iż miasto było królewskie i że znajdował się tu zamek królewski, pod opieką miejscowego starosty generalnego, monarchowie poja- wiali się tylko wyjątkowo. august ii odwiedził Poznań dwukrotnie, nieco dłuższy pobyt miał miejsce na przełomie 1715 i 1716 roku, kiedy król chyba po raz ostatni zamieszkał w obrębie murów, w kamienicy burmistrza Pleśniewicza przy rynku – witało go wówczas wielu zgromadzonych w mieście senatorów i szlachciców10. zamek był już wówczas zasadniczo w kiepskim stanie, ledwie mieścił część gar- nizonu saskiego i nie nadawał się w żaden sposób na rezydencję (nawet chwi- lową) monarchy11. Podczas drugiej wizyty król bawił już tylko przejazdem, z 3 na 4 marca 1732 roku, a zamieszkał w nowo przebudowanym przez wybitnego archi- tekta Pompeo Ferrariego pałacu biskupów poznańskich na ostrowie tumskim12 (choć w mieście przygotowano wszystko na jego przywitanie i nocleg)13. Podobnie uczynił jego syn, august iii, który odwiedził stolicę Wielkopolski dwukrotnie: 19 czerwca 1754 i 26 kwietnia 1762 roku. za pierwszym razem – jadąc na sejm do Warszawy, za drugim zaś w drodze do saksonii, kiedy opuszczał Polskę po raz ostatni, po długiej, przymusowej rezydencji w Warszawie (saksonia była wów- czas okupowana przez Prusaków podczas działań wojny siedmioletniej). także te, jedynie noclegowe, wizyty przyciągnęły do Poznania tłumy szlachty14. Wettynowie zdecydowanie woleli przybywać do Polski jedynie na krótko i omijać podupadłe miasta – august iii wielokrotnie przyjeżdżał do pogranicznej Wschowy, gdzie 8 z. Kulejewska-topolska, Oznaczenia i klasyfikacja miast w dawnej Polsce (XVI–XVIII w.), „Czasopismo Prawno-Historyczne” 8 (1956), z. 2, s. 257–263. 9 L.C. Belzyt, Szlachta w mieście rezydencjalnym, s. 19 – Warszawa była miejscem obrad sejmu, a od 1611 r. stała się siedzibą władców, Kraków spełniał funkcję siedziby do 1609 r., był też miejscem przechowywania insygniów koronnych oraz odbywania koronacji i pochówków królewskich (miejscem koronacji oficjalnie stała się Warszawa od 1764 r.), Wilno było stolicą Litwy, choć władcy w XViii w. nie zaglądali tam już niemal wcale. Funkcje rezydencjalne od 1611 r. w pełnym wymiarze można jednak przypisać wyłącznie Warszawie. 10 J. Łukaszewicz, Obraz historyczno-statystyczny…, t. 2, s. 299. 11 E. Linette, Zamek w Poznaniu, Warszawa 1981; z. Pilarczyk, Obronność Poznania w latach 1253–1793, Warszawa 1988, s. 193 – pomimo znacznych prac fortyfikacyjnych w mieście sasi nie zajęli się niemal wcale wewnętrznym pierścieniem murów ani remontem zamku. 12 Prace trwały w latach 1724–1732, zob. Katalog zabytków sztuki. Seria nowa, t. 7, cz. 1: Miasto Poznań, cz. 1, red. E. Linette, z. Kurzawa, Warszawa 1983, s. 68 i n. 13 zob. „Kuryer Polski” nr 116 z 1732 r. Wracając do saksonii po kolejnym zerwanym sejmie, z 6 na 7 października 1732 r. król nocował już tylko pod Poznaniem nad Wartą, w specjalnie wybudowanym do tego celu budynku pocztowym, który miał umożliwić omijanie miasta i szybki przejazd („Kuryer Polski” nr 146 i 149 z 1732 r.) – nawet tak przelotne wizyty królewskie przyciągały senatorów i urzędników, którzy pragnęli pokłonić się monarsze („Kuryer Polski” nr 150 z 1732 r.). 14 W dawnym Poznaniu…, s. 191, 198, 201. Michał zwierzykowski 88 załatwiał najpilniejsze sprawy, po czym wracał do saksonii15. ostatni władca Rzeczypospolitej, stanisław august, nie przyjechał do Poznania już ani razu. siłą rzeczy, jako Wielkopolanin, w  Poznaniu był kilka razy stanisław Leszczyński i członkowie jego rodziny w pierwszym okresie panowania (1704–1709). Pojawił się tu również z wizytą król szwecji Karol Xii16. z uwagi na specyfikę panowania Leszczyńskiego pod „opieką” wojsk szwedzkich i toczącą się wojnę w żaden spo- sób nie podniosło to atrakcyjności Poznania. zdecydowanie ważniejszy okazał się fakt, że Poznań pozostawał stolicą roz- ległego, zamożnego i dobrze zaludnionego województwa, a co więcej, był też nie- formalną stolicą całej tzw. Wielkopolski właściwej, do której zaliczało się jeszcze województwo kaliskie. Co prawda najważniejszy organ łączący oba województwa pod względem politycznym, to znaczy wspólny sejmik, większość swych obrad odbywał w zwyczajowym miejscu, czyli w Środzie, jednak od czasu do czasu rów- nież Poznań gościł politykującą szlachtę. W czasach saskich (1696–1763) działo się to nadzwyczaj wyjątkowo – w styczniu i lutym 1698 roku odbyto tu dwa nad- zwyczajne zjazdy podczas wojny domowej po rozdwojonej elekcji 1697  roku, podobnie w  okresie panowania augusta iii niezwykle rzadko zgromadzenia sejmikowe odbywały się poza Środą. Do Poznania szlachta zjechała się dopiero w obliczu tragicznych konsekwencji działań obcych wojsk podczas wojny sied- mioletniej. 26 czerwca 1760 roku obradowano w Poznaniu, aby zareagować na uni- wersał w sprawie wydawania prowiantów, wystawiony przez rosyjskiego generała Wasilija iwanowicza suworowa17. z podobnych powodów zebrano się w Poznaniu w grudniu 1761 roku18. Kontrybucje nakładane z kolei przez pruskiego pułkow- nika Daniela Friedricha von Lossow i jego huzarów zmusiły wielkopolską szlachtę do dwóch kolejnych zjazdów w Poznaniu 29 kwietnia19 i 28 maja 1763 roku20. Pierwsza próba poważnej zmiany w tym zakresie miała miejsce dopiero pod- czas sejmu delegacyjnego w 1768 roku. Wraz z utworzeniem nowego województwa gnieźnieńskiego postanowiono, że generalny sejmik przedsejmowy trzech woje- wództw odbywać się będzie od tej pory w Poznaniu, a poprzedzony będzie przez 15 M. Markiewicz, Rady senatu za Augusta III, „zeszyty naukowe UJ, Prace Historyczne” 77 (1985), s. 69–89. 16 na przykład we wrześniu 1704 r. Leszczyński przysłał do Poznania swoją rodzinę, pod opiekę szwedz- kiego garnizonu, a sam udał się za Wisłę. Karol Xii odwiedził Poznań w dniach 6–14 Xi 1704 r. i ponownie w 1707 r. Król stanisław ostatni raz był w Poznaniu tuż przed ucieczką z Rzeczypospolitej na Pomorze szwedzkie w 1709 r., po klęsce połtawskiej (W dawnym Poznaniu…, s. 187, 189). 17 ordynans Wasilija iwanowicza suworowa, generała porucznika wojsk rosyjskich, komendanta poznań- skiego w sprawie prowiantów, Poznań, 1 Vi 1760 (Akta sejmikowe 1733–1763…, s. 613); Punkta spisane podczas zjazdu senatorów i urzędników, Poznań, 26 Vi 1760 (Akta sejmikowe 1733–1763…, s. 617 i n). 18 Uniwersał Kaspra Rogalińskiego, starosty obornickiego, do województw poznańskiego i  kaliskiego z informacją o decyzjach zjazdu senatorów i urzędników w Poznaniu w sprawie aprowizacji wojsk rosyj- skich, Poznań, Xii 1761 (Akta sejmikowe 1733–1763…, s. 722). 19 List senatorów województw poznańskiego i kaliskiego do prymasa Władysława Łubieńskiego, Poznań, 29 iV 1763 (Akta sejmikowe 1733–1763…, s. 783). 20 instrukcja i dezyderaty województwa poznańskiego, spisane dla Józefa Mycielskiego, starosty koniń- skiego, posła do prymasa Władysława Łubieńskiego, Poznań, 28 V 1763 (Akta sejmikowe 1733–1763…, s. 788). SZLACHCIC W OSIEMNASTOWIECZNYM POZNANIU... V I T/E llufirium | irorum LUDOWVICI Magrni Senatoris per Gradus Honorum ultimo Palatini Pąfnanienfis. . Pareńtiś, ke VYLADISLATI Palatini JUNIV LADISL AVIENSIS Majoris Poloni» Generals, Rofoznemz Budzynen: Sie: Capitanel, Filit. a Jzośdry 5SZOLDRSKICH, Aquile Albe Equitum, Scripte, 8z ad Typum tradite Per LUDOVICUM de Nagłowice NAGŁOWSKI, Regentęm Cafirenfem Coflenfem Annś "Nite fnrarńatr 1 Aja 7. Karta tytułowa z panegiryku ku czci Szołdrskich, autorstwa Ludwika Nagłowskiego, wydana przez drukarnię kolegium jezuickiego w Poznaniu, 1760 r., ze zb. Biblioteki Kórnickiej PAN 10 sejmików powiatowych (jeden z nich również gromadzić miał się w tym mie- towych oraz senatorowie i układać wspólny tekst instrukcji na sejm. W Środzie miały się odbywać nadal jedynie sejmiki dla wybrania deputatów trybunalskich (rozbicie tej elekcji w 1773 r. na trzy odrębne sejmiki, w tym jeden w Poznaniu, zakończyło się fiaskiem)”'. Próba zmiany tradycyjnego miejsca obrad okazała się słabsza od siły zwyczaju i już sejm 1776 roku uchwalił specjalną konstytucję 21 Konstytucja „Przepis sejmikom województw wielkopolskich” z 1768 (Volumina legum, wyd. J. Ohryz- ko, t. 7, Petersburg 1860, s. 349-350); W. Filipczak, Życie sejmikowe prowincji wielkopolskiej w latach 1780-1786, Łódź 2012, s. 188. 89 Michał zwierzykowski 90 przywracającą wspólny sejmik przedsejmowy w Środzie oraz likwidującą odrębne sejmiki powiatowe22. ożywienie życia politycznego w Poznaniu przyniosła przej- ściowo konfederacja barska – odbyło się tu kilka zjazdów konfederackich. nie mogło stać się to jednak bardziej regularną praktyką, ponieważ miasto przez więk- szość czasu znajdowało się pod okupacją rosyjską. znacznie głębsze zmiany w wielkopolskim mechanizmie sejmikowym wpro- wadził sejm Wielki. W maju 1791 roku uchwalono obszerne prawo o sejmikach. W pierwszym jego artykule zapisano: „na każdy sejmik jedno miasto, a w mie- ście jedno miejsce do sejmikowania raz na zawsze naznaczamy”23. Rozkład sejmi- ków uchwalono jednak dopiero w odrębnej konstytucji z 2 listopada 1791 roku. Dawne terytorium sejmikowe Wielkopolski właściwej podzielono na mniejsze okręgi, utrzymując podział na trzy województwa. obywatele powiatu poznań- skiego mieli gromadzić się na sejmiku w Poznaniu, w kościele pojezuickim (dzi- siejszej farze). Podział ten dotyczył jedynie sejmików poselskich i  relacyjnych. sejmiki komisarskie, deputackie, gospodarskie oraz dawne elekcyjne na urzędy wojewódzkie odbywać się miały odrębnie dla trzech województw, w ich stolicach, czyli dla całego województwa poznańskiego również w Poznaniu24. Decyzje sejmu Wielkiego miały na zawsze zerwać z tradycją wielkopolskiej wspólnoty sejmiko- wej, a  także podnieść polityczne znaczenie Poznania. Przeszkodził temu drugi rozbiór, który w 1793 roku poddał całą Wielkopolskę pod pruskie panowanie25. Przez ponad sześćdziesiąt lat w XViii wieku kolejnym ważnym magnesem przyciągającym do Poznania spore, czasem nawet bardzo liczne, grono szlachty był organ wykonawczy sejmiku – Komisja skarbowa Poznańska, działająca w latach 1685–1766. sejmik powołał ją i rozbudowywał w celu realizacji szeregu zadań związanych z administracją i sądownictwem skarbowym w zakresie kom- petencji samorządu sejmikowego. W skład Komisji wchodzili z urzędu wszyscy senatorowie wielkopolscy w liczbie 15 oraz urzędnicy sądów grodzkich i ziem- skich z terenu obu województw. Dodatkowo sejmik wybierał od kilkunastu do nawet kilkudziesięciu komisarzy na określone kadencje. Komisja zbierała się w Poznaniu jako centrum obu województw kilka razy do roku. oprócz komisarzy przybywali na nie poborcy, ludzie związani z wybieraniem i rozliczaniem podat- ków, żupnicy zajmujący się dystrybucją soli, liczni petenci szlacheccy, pragnący załatwić ulgę podatkową lub dotację, ale także liczni czasem reprezentanci wielko- polskich miast i miasteczek rozliczający się z podatków czopowego i szelężnego od produkcji i wyszynku napojów alkoholowych w miastach, stanowiących podstawę budżetu sejmikowego aż do początku czasów stanisławowskich26. 22 Konstytucja „Powrócenie obrad województw poznańskiego, kaliskiego i gnieźnieńskiego na dawne miejsce do miasta Środy” z 1776 (Volumina legum, t. 8, Petersburg 1860, s. 558); M. zwierzykowski, E. tacka, Miejsca obrad sejmików województw Wielkopolski właściwej od XVI do XVIII w., „Res Historica” 42 (2016), s. 79–80. 23 Prawo o sejmikach z 28 V 1791 (Volumina legum, t. 9, Kraków 1889, s. 233). 24 Konstytucja „Rozkład województw, ziem i powiatów z oznaczeniem miast, a w nich miejsc konstytucyj- nych dla sejmików w prowincyjach koronnych i W. Ks.L.” z 2 Xi 1791 (Volumina legum, t. 9, s. 334–335). 25 M. zwierzykowski, E. tacka, Miejsca obrad…, s. 83. 26 M. zwierzykowski, Komisja Skarbowa Poznańska. Z dziejów sejmikowej administracji i sądownictwa skar- bowego w Wielkopolsce w XVII i XVIII w., Poznań 2003. Szlachcic w osiemnastowiecznym Poznaniu… 91 Poznań jako stolica województwa skupiał, przynajmniej formalnie i  tytu- larnie, również grupę szlacheckich urzędników ziemskich – dwóch senatorów (wojewodę i kasztelana poznańskich) oraz liczące kilkanaście osób grono niższych urzędników. Większość z nich nie posiadała już żadnych rzeczywistych kompe- tencji – utracili je przeważnie już w wiekach średnich. Dwaj zachowali jednak dość istotne, również z punktu widzenia funkcjonowania miasta, kompetencje, które są dla nas ważne, gdy rozważamy okoliczności przyciągające szlachtę wiel- kopolską do Poznania. Formalnie najwyższy rangą senator wielkopolski, wojewoda poznań- ski, posiadał, oprócz przywilejów płynących z  rangi senatorskiej, kompetencje w  zakresie kontroli miar i  wag w  województwie, ustalania cen maksymalnych na poszczególne kategorie towarów (tak zwane taksy wojewodzińskie), jak rów- nież sprawowanie sądownictwa w  przypadku sporów między Żydami a  chrze- ścijanami w  miastach królewskich. Wojewodami byli z  reguły przedstawiciele najmożniejszych rodzin wielkopolskich lub posiadających dobra ziemskie na terenie województwa. W XViii wieku byli to: stanisław Leszczyński – przyszły król, kolejno trzech braci Radomickich – aleksander, Maciej i Władysław, dwóch przedstawicieli rodu Potockich – Józef i stanisław, poza tym Franciszek z. Gałecki, Michał K. Raczyński, antoni Poniński, Ludwik szołdrski, stefan Garczyński, Florian Łubieński, antoni Jabłonowski oraz august sułkowski. ostatnim woje- wodą był Józef Klemens Mielżyński, zmarły niedługo przed przejęciem Poznania przez Prusy27. Wykonywali te kompetencje poprzez mianowanych przez siebie i odwoływanych wedle uznania podwojewodzich28, rekrutujących się zazwyczaj z miejscowej, średniej szlachty (w XViii w. byli to m.in. Kazimierz Broniewski, Ludwik Chłapowski, Bonawentura Kurnatowski, Wojciech Bieńkowski, ignacy skórzewski, Witalis Bogucki i Jan Bronisz29). to podwojewodzi przybywali regu- larnie na poznański ratusz i  wraz z  wyznaczonym przez wojewodę pisarzem ustalali taksy lub wydawali dyspozycje w innych sprawach, a także sądzili Żydów (odwołania od ich decyzji można było kierować do wojewody)30. znacznie ważniejszą rolę odgrywali inni urzędnicy – starostowie gene- ralni (czyli generałowie) Wielkopolski, którzy byli nie tylko opiekunami (z ramienia królewskiego) miasta Poznania (m.in. zatwierdzali wybory władz, kontrolowali rachunki miejskie), ale również stali na czele sądów i urzędów grodzkich niemal w  całej Wielkopolsce, co zapewniało faktycznie pierw- szoplanową rolę polityczną. W omawianym okresie pełnili ów urząd niemal wyłącznie najznamienitsi wielkopolscy magnaci: Rafał Leszczyński, Maciej 27 Urzędnicy wielkopolscy XVI–XVIII w. Spisy, oprac. a. Bieniaszewski, Wrocław 1987, s. 146–148. 28 Konstytucje „o podwojewodzych” z 1631 i 1633 r. (Volumina constitutionum, t. 3, cz. 2, Warszawa 2013, s. 119 i 213). 29 Teki Dworzaczka. Materiały historyczno-genealogiczne do dziejów szlachty wielkopolskiej XV–XX wieku, Kórnik–Poznań 2004, http://teki.bkpan.poznan.pl/ 30 szerzej o kompetencjach wojewodów i podwojewodzich poznańskich zob. J. Bielecka, Inwentarze ksiąg i archiwów grodzkich i ziemskich Wielkopolski XIV–XVIII w., Poznań 1965, s. 111–115; tam też wykaz zachowanych ksiąg wojewodzińskich poznańskich; zob. też Urząd wojewody w Poznaniu. Od X wieku do współczesności, red. s. sierpowski, Poznań 1997, s. 18–19. Michał zwierzykowski 92 Radomicki i jego bratanek Jan antoni Radomicki, Ludwik szołdrski, jego syn Władysław oraz – jako ostatni ze starostów – Kazimierz Raczyński. z powodu stopniowego upadku politycznego znaczenia prowincji pojawiali się również ludzie wywodzący się spoza Wielkopolski (choć posiadali wymaganą prawem majętność ziemską), jak Jan Jerzy Przebendowski oraz Jerzy august Mniszech, którzy piastowali wysokie urzędy ministerialne i byli ludźmi wpływowymi na dworze, co dodatkowo podnosiło ich rangę31. o wadze urzędów wojewody i starosty generalnego oraz ich znaczeniu dla miasta świadczyć może to, że ich oficjalnemu obejmowaniu towarzyszyły niezwy- kle uroczyste i barwne wjazdy, współorganizowane przez magistrat, który z miej- skiego budżetu finansował niejednokrotnie budowę uroczystych bram triumfal- nych, iluminację ratusza, fajerwerki, występy muzyczne, uczty, a nawet prezenty. Relacje z tych wydarzeń, stanowiących niebywałą rozrywkę i atrakcję dla miesz- czan, i oczywiście okazję do wizyty w Poznaniu tłumów szlachty wraz z rodzi- nami, były często kolportowane po kraju i publikowane w prasie. We fragmencie jednej z takich relacji, poświęconym uroczystemu wjazdowi starosty generalnego Wielkopolski i  marszałka nadwornego koronnego Jerzego augusta Wandalina Mniszcha z 23 października 1757 roku, czytamy: „odprawił się tu dnia wczorajszego solenny wjazd na generalstwo przeświet- nych województw wielkopolskich, poznańskiego i kaliskiego, jw. jm. pana Mniszcha marszałka nadwornego koronnego, generała wielkopolskiego, lubaczewskiego, bia- łocerkiewskiego etc. starosty. Który [...] przybywszy tu wczoraj wieczorem samym do wielebnych oo. reformatów tutejszych, przyjmowany był obviam [naprzeciw] od wielu ichm. senatorów, urzędników, prałatów i szlachty. Dzisiaj zaś rano, po wysłuchanej Mszy Św. w  kościele tychże oo. Reformatów, przy licznym zjacha- niu się ichm. concivium [współobywateli] obydwóch prześwietnych województw, witany był [...]. Potym, przy dawaniu z armat ognia, o godzinie dziesiątej ruszył się od wielebnych oo. reformatów in numerosissimo comitatu [w niezliczonej asy- ście] tym porządkiem. najprzód szła infanteryja milicyi miejskiej, z cechów miasta tutejszego Poznania z chorągwiami wyprawiona, za tą jazda niemiecka w unifor- mach zielonych z sztandarami i trębaczami z kupców zebrana, a po tej chorągiew miejska polska w mondurze zielonym, ze znakiem swoim, z mieszczanów poznań- skich złożona, ciągnęła. Po tych milicyjach miejskich szła chorągiew województw wielkopolskich, a po niej następowały chorągwie komputowe pancerna i husarska, w zwyczajnych zbrojach swoich wojennych. za temi jachali na koniach dzielnych i  bogato przybranych licznie na ten akt zgromadzeni ichm. szlachta, starosto- wie, urzędnicy i senatorowie otaczający j.w. generała także na koniu jadącego [...] i innych wielu bardzo urzędników, starostów i dystyngowanych osób niezmierna liczba. Po której to poprzedzającej i wspaniale otaczającej asystencyi j.w. generała szły konie jego podwodne, a za temi komenda dragonii. [...] Dalej przy moście na zwodzie była wystawiona pierwsza brama tryumfalna, na której kapitelu był odmalowany orzeł polski z inskrypcyją [...]. Druga brama tryumfalna wystawiona była, wjeżdżając w ulicę nazywającą się Wielka, na której kapitelu był odmalowany herb j.w. generała [...]. trzecia brama wielka, wchodząc 31 Urzędnicy wielkopolscy…, s. 166–167. SZLACHCIC W OSIEMNASTOWIECZNYM POZNANIU... z ulicy Wielkiej w Rynek, o dwóch facyjatach, przed którą bramą szla- chetny magistrat miasta Poznania witał j.w. generała na koniu siedzą- cego, protekcyi jego z całym miastem polecając się. [...]. Wjeżdżając w sam Rynek, który jako i wszystkie miejsca po ulicach i oknach niezmiernym ludu gminem napełnione były, milicyje miejskie, infanteryja i jazdy otaczały w Rynku trzy strony Ratusza, którego facyjata szpalerami tureckiemi adornowana była, dalej zaś ku zamkowi stała w paradzie infanteryja nadworna j.w. wojewody smoleńskiego”, tudzież dalszą paradę regiment garnizo- nowy wyciągał w ulicę Zamkową, gdzie była także brama triumfalna z inskrypcyjami do wjazdu i herbu jw. generała akomodowanemi wystawiona. Za którą bramą, przed zamkiem samym chorągwie kom- putowe husarska z jednej, a pan- g. Józef Wybicki, szlachcic i mieszczanin poznański, cerna z drugiej strony uszykowane, wybrany na plenipotenta miasta na Sejm Wielki, chorągiew zaś wojewódzka na boku 10 VIII 1791 r., ze zb. POLONA stojąca, przejeżdżającemu j.w. gene- rałowi honory wojskowe i witania czyniły, oraz kapele po różnych miejscach osadzone ogromną wydawały rezo- nancyją. In aditu [na podejściu do] samego zamku była także brama triumfalna ozdobnie wystawiona, przed którą j.w. generał, zsiadłszy z konia, z całą asy- stencyją wprowadzony na dziedziniec zamkowy, gdzie że sale tak górne, jako i dolne tak wielkiego ichm. concivium [współobywateli] obydwóch przeświet- nych województw kongresu objąć by nie mogły, więc na dziedzińcu zamkowym consulte [umyślnie] wystawione Capitolium [Kapitol — tu zapewne drewniany, tymczasowy budynek lub jedynie zadaszenie], do którego wszedłszy z j.w. gene- rałem, senat, urzędnicy et nobilitas numerosissima [i niezliczona szlachta], mię- dzy któremi primus in ordine [najwyższy rangą] znajdujący się j.w. wojewoda kaliski** winszował disserto ore [wymowną przemową] wjazdu j.w. generałowi i przysięgę dyktował, j.w. zaś generał tak jako i na pierwsze wszystkie mowy, powitania miane odpowiedział z podziękowaniem. [...] po przewołanych kilku sprawach i zalimitowanych do jutra sądach ruszył się spod Capitolium z ichm. 32 Piotr Paweł Sapieha — wojewoda smoleński, jeden z najważniejszych polityków wielkopolskich czasów panowania Augusta III, po matce potomek i spadkobierca wielkopolskiego rodu Opalińskich. 33 Augustyn Działyński, wojewoda kaliski. 93 Michał zwierzykowski 94 senatorami, urzędnikami i licznym szlachty konkursem na salę do traktamentu przygotowaną w mieście, gdzie prócz innych stołów kilkunastu po różnych miej- scach rozporządzonych, w tej sali i na galeryi stoły na kilkaset osób zastawiane, przytomnym ichm. licznie zgromadzonym zupełne ad satietatem [do syta] czy- niły ukontentowanie. zdrowia, distinctim [kolejno] począwszy od najjaśniej- szych Królestwa ichm. i najjaśniejszej familii, tudzież senatu et equestris ordinis [i stanu rycerskiego], przy rezonancyi kapeli i hucznym z armat dawaniu ognia spełniano. ichm. zaś wojskowi za miastem, pod namiotami przez jm. pana puł- kownika skórzewskiego traktowani byli; i wszędzie nacisk wielki i niezmierna ciżba znajdowała się. W czasie traktamentu tego na czterech rogach Rynku woły pieczone dla pospólstwa rozbierano i z czterech fontann, na tychże rogach ryn- kowych wino puszczano. Wieczorem wieża ratuszna przy fajerwerkach i pusz- czaniu rac iluminowana była”34. Dość specyficzną formą zjazdów szlacheckich w Poznaniu, o charakterze wyborczym, więc po części i politycznym, były wzorowane na sejmikach elek- cje kandydatów na cztery urzędy sądownictwa ziemskiego w okręgu ziemskim poznańskim (województwo poznańskie bez ziemi wschowskiej, która posia- dała odrębny sąd ziemski) – sędziego, podsędka i pisarza oraz podkomorzego poznańskiego. Województwo poznańskie spotykało się w  kościele farnym w Poznaniu, a po jego popadnięciu w ruinę – w kościele pojezuickim35. Elekcje zwoływał miejscowy wojewoda lub kasztelan po śmierci lub awansie poprzed- niego urzędnika. W XViii wieku, a szczególnie w pierwszej połowie tego stule- cia, z uwagi na dość powszechne spory wokół uzgadniania kandydatów często dochodziło do zrywania elekcji, a sądownictwo ziemskie przez dziesięciolecia było zablokowane – bez pełnego składu sądu nie można było procedować. Jak obliczył ostatnio K. Mikulski, sąd ziemski poznański, pomimo często zwoływa- nych zgromadzeń elekcyjnych, nie mógł funkcjonować w XViii wieku w sumie aż przez 47 lat (1701–1724, 1736–1738, 1740–1750, 1752–1754, 1760–1762)36. Problem zrywania elekcji znikł jak ręką odjął po reformach pierwszych lat panowania stanisława augusta, kiedy to zlikwidowano możliwość stosowania weta na sejmikach. zdecydowanie najważniejszą dla losów i dalszego rozwoju miasta była krótka, ale niezwykle istotna działalność Komisji Dobrego Porządku (Boni Ordinis), powołanej na mocy reskryptu królewskiego w  1778 roku i  złożonej wyłącznie z  przedstawicieli wielkopolskich senatorów i  szlachty. W  okresie od listopada 1779 do sierpnia 1780 roku, i krótko w sierpniu roku 1784, komisja podjęła trud uporządkowania funkcjonowania ustroju miejskiego i finansów. zebrano i spi- sano wszystkie prawa i  przywileje miejskie, przygotowano szczegółową mapę, 34 „Kuryer Polski” nr 45 z 1757 r. inną, wcześniejszą relację wydała W. Karkucińska, Wjazd Władysława Szołdrskiego, „Kronika Miasta Poznania” (dalej: KMP), 2004/4, s. 268–278. 35 M. zwierzykowski, Sejmik województw poznańskiego i kaliskiego w latach 1696–1702 [w:] Scripta minora, t. 4, red. B. Lapis, Poznań 2006, s. 427–428; tenże, Samorząd sejmikowy…, s. 87. 36 K. Mikulski, Kryzys sądownictwa ziemskiego i podkomorskiego w Koronie w XVII–XVIII w. – analiza topograficzna i chronologiczna [w:] Rzeczpospolita w czasach nowożytnych. Sic erat in votis. Studia i szkice ofiarowane Profesorowi Zbigniewowi Anusikowi, red. M. Karkocha, P. Robak, Łódź 2017, s. 258. Szlachcic w osiemnastowiecznym Poznaniu… 95 zlustrowano nieruchomości należące do Poznania oraz przywrócono wiele docho- dów zagarniętych wcześniej przez przedstawicieli patrycjatu, uporządkowano ulice i rozpoczęto dzieło odbudowy i remontów. skali dokonań nie sposób nie docenić – dzieło poznańskiej komisji było na tyle wzorowe, że uznano, iż należy je upowszechnić w  postaci druku, jako wzór dla innych tego typu instytucji37. nie bez znaczenia były zapewne doświadczenia zdobywane przez wielkopolską szlachtę w relacjach z miastami podczas prac Komisji skarbowej Poznańskiej38. oczywiście w  źródłach odnajdziemy niezliczone informacje o  odbywaniu w Poznaniu nieformalnych spotkań grup senatorów i urzędników, często przed sejmikami lub po sejmikach w Środzie. spotykano się w celu uzgodnienia sta- nowisk lub wcielenia w życie podejmowanych uchwał bądź wpisania w grodzie manifestacji politycznej, podpisywanej niejednokrotnie przez ponad setkę i więcej szlachciców. narady te były zatem dość poważnym powodem obecności w mie- ście wielu ważnych przedstawicieli elity szlacheckiej całej Wielkopolski39. nie polityka jednak była tym najważniejszym czynnikiem przyciągającym szlachtę do Poznania w XViii wieku. Przez cały wiek XViii ważnym celem licznych i długotrwałych odwiedzin w  mieście, podobnie jak wcześniej, były funkcjonujące tu sądy szlacheckie40. W okresach, kiedy udawało się zebrać pełny skład sądu ziemskiego, w Poznaniu odbywały się kilka razy w roku, najczęściej wiosną i jesienią, tzw. roki sądowe ziemskie dla terenu powiatu poznańskiego (osobno roki odbywały się dla powiatu kościańskiego w  Kościanie)41. zdecydowanie częściej przybywano do regularnie odbywającego się sądu grodzkiego, sprawowanego niezwykle rzadko osobiście przez starostę generalnego, a  najczęściej przez mianowanych prze- zeń urzędników grodzkich, sędziego surogatora lub subdelegata i pisarza, przy wsparciu urzędu grodzkiego pod kierunkiem regenta i sporej grupy pracujących w nim drobnoszlacheckich urzędników. sądy grodzkie, zarówno starościńskie, jak i urzędu grodzkiego, odbywały się wielokrotnie w ciągu roku, limitowano je z uwagi na ważne święta, wydarzenia polityczne lub nadzwyczajne. Poza tym wiele ważnych dla szlachty spraw można było załatwić w urzędzie grodzkim, czynnym niemal codziennie. Rozpatrywał on szereg kwestii o charakterze niespornym, ale przede wszystkim prowadził księgi, do których wpisywano tysiące szlacheckich dokumentów, testamentów, obdukcji, inwentarzy i lustracji, kontraktów, doku- mentów o charakterze politycznym, zeznań i manifestacji, plenipotencji, skryp- tów dłużnych i pokwitowań z wypłaconych pieniędzy (dla tych kategorii spraw istotne były serie ksiąg relationum i  inscriptionum). Również tutaj dokonywał się obrót nieruchomościami, a każda transakcja dotycząca majątków ziemskich z  terenu podległego staroście powinna zostać dokonana przed jego księgami 37 szeroką analizę oraz publikację ustaw komisarskich z  1781  r. zob. B. tyszkiewicz, Komisja Dobrego Porządku. 38 M. zwierzykowski, Komisja Skarbowa Poznańska…, s. 275–278. 39 zob. np. Akta sejmikowe. Lata 1733–1763, s. 452–457, 528–530, 543. 40 M. zwierzykowski, Szlacheckie instytucje sądowe i samorządowe na Starym Rynku od XVI do XVIII w. KMP, 2003/2, s. 238–246. 41 J. Bielecka, Inwentarze ksiąg..., s. 131. Michał zwierzykowski 96 (prowadzono dla tych spraw specjalną serię, nazywaną libri resignationum). zasięg spraw zdecydowanie wykraczał poza teren powiatu poznańskiego, w księ- gach odnaleźć można wpisy dokonywane przez szlachtę z całej Wielkopolski42. odnotować wypada również nieudaną, choć znamionującą rangę poznańskich sądów szlacheckich, próbę umieszczenia w 1764 roku w Poznaniu (na zmianę z Bydgoszczą) jednej z sesji corocznie odbywającego się trybunału Koronnego – na poznańskim ratuszu odbyły się jedynie sesje trybunalskie w roku 1765 i 1767. Reformę skasował już sejm 1768 roku, przywracając trybunał do Piotrkowa i Lublina – siła przyzwyczajeń szlacheckich była przemożna43. Dla załatwienia spraw handlowych, a przede wszystkim spisania kontrak- tów, zawarcia umów na pożyczki, dzierżawy i spłacania należnych prowizji, od XVi wieku odbywały się w Poznaniu, zwyczajowo corocznie na św. Jana (w okre- sie jarmarku świętojańskiego), tak zwane zjazdy kontraktowe – połączone także z transakcjami wełną, jednym z ważnych produktów folwarcznych, której Poznań był głównym miejscem składowym, a  także obrotem na rynku zbożo- wym. W XViii wieku zjeżdżano się już raczej w terminie późniejszym, lipcowym, w okolicy święta św. Małgorzaty. zjazdy te zwano zwyczajowo „kontraktami” lub „transakcjami”, trwały wiele tygodni, przeciągając się do sierpnia, a nawet wrześ- nia. Przybywały wówczas do miasta liczne rzesze szlachty wielkopolskiej, tak z pobliskich terenów, jak i szerzej, z obu województw poznańskiego i kaliskiego, a liczba wpisów dokonywanych w księgach w krótkim terminie rosła wielokrotnie. Wydarzenia te, szczególnie tłumne, stawiały stolicę Wielkopolski w szeregu cen- trów gospodarczych dla szlachty zamieszkującej rozległy i bogaty region. Podczas kontraktów z rąk do rąk, z dóbr na dobra przenoszono ogromne nieraz kwoty pie- niędzy, a roczna wartość transakcji liczona była w setkach tysięcy czy nawet milio- nach złotych. o największych transakcjach informowano często nawet w prasie. Podobne zjawiska na taką skalę miały miejsce tylko we Lwowie i do pewnego stop- nia w Krakowie, mniej popularne kontrakty odbywały się też w innych miastach – tam jednak dominował termin styczniowy44. nie mniej atrakcyjne niż sprawy polityczne, urzędowe czy ekonomiczne były dla szlachty możliwości oferowane przez Poznań w dziedzinie edukacji. W XViii stuleciu w samym mieście w murach znajdowała się najlepsza w Wielkopolsce szkoła jezuicka – kolegium kształcące licznych synów szlacheckich. od 1756 roku, stosunkowo późno w porównaniu do innych ziem Rzeczypospolitej, jezuici posze- rzyli swoją ofertę, powołując do istnienia specjalny, dedykowany dla przedstawicieli najznamienitszych rodów wielkopolskich konwikt, zwany też czasem poznańskim Collegium Nobilium, który oprócz nowoczesnego programu nauczania, w  tym szczególnie języków nowożytnych – francuskiego i niemieckiego, zapewniał także zakwaterowanie w placówce. Właśnie dlatego utworzeniu konwiktu w Poznaniu 42 tamże, s. 32–35. 43 Konstytucja sejmu z 1764 r. „Rozdzielenie trybunałów Koronnych” (Volumina legum, t. 7, Petersburg 1860, s. 30) i konstytucja sejmu z 1768 r. „złączenie trybunału Koronnego” (tamże, s. 317). zob. też: M. zwierzykowski, Szlacheckie instytucje sądowe..., s. 245. 44 szerzej: J. Bielecka, O  zjazdach kontraktowych w  Polsce, „Roczniki Dziejów społecznych i  Gospo- darczych” 16 (1954), s. 152–169. Szlachcic w osiemnastowiecznym Poznaniu… 97 mocno sprzeciwiało się miasto, obawiając się utraty dochodów ze stancji, które zwyczajowo dla młodzi szlacheckiej wynajmowano w  kamienicach zamożnych mieszczan. Początkowo uczniów (konwiktorów) było dziesięciu, ale niedługo później – już dwudziestu. Poza szkołami jezuickimi szlachta mogła korzystać również z  wciąż działającej w  XViii  wieku na ostrowie tumskim akademii Lubrańskiego, będącej już wówczas kolonią Uniwersytetu Jagiellońskiego. Po kasacie zakonu jezuitów i likwidacji kolegium oraz konwiktu w 1773 roku część zamożniejszych uczniów przeniosła się do szkół warszawskich, pozostali korzy- stać musieli z nieco gorszej szkoły wydziałowej stworzonej przez Komisję Edukacji narodowej w 1781 roku na bazie zlikwidowanych szkół jezuickich oraz akademii Lubrańskiego45. Licznie zgromadzeni w mieście szlacheccy uczniowie w burzliwych czasach wojennych, których nie brakowało w XViii wieku, spotykali się z poważnymi zagrożeniami i  utrudnieniami. na przykład w  1716 roku dowodzący saskim garnizonem poznańskim gen. Kaspar von seidlitz miał podobno zagrozić uczy- nieniem krzywdy młodzieńcom, jeśli ich ojcowie odważą się przystąpić  do rozwijającej się antysaskiej konfederacji tarnogrodzkiej. Jak można się było domyślić, skutek był odwrotny – oburzone tymi groźbami pospolite ruszenie wielkopolskie zdobyło niedługo potem Poznań szturmem46. Uczniów nakazał wypędzić również rosyjski komendant Poznania podczas konfederacji barskiej w  1771  roku47. obecność dzieci szlacheckich pobierających naukę była jed- nak także okazją do bardziej pokojowych wydarzeń i odwiedzin ich rodziców w  mieście. W  drukowanej gazecie „Kuryer Polski” w  1759 roku donoszono z Poznania, że 29 maja „odprawiła się tu przez ichm. panów kawalerów w kon- wikcie tutejszym pod dozorem księży jezuitów zostających, akademia geo- graficzna, historyczna o  Królestwie Polskim i  Wielkim Księstwie Litewskim. zaszczycali ten akt przytomnością swoją i zupełnym ukontentowaniem ichm. księża Pawłowski biskup niocheński [...], z wielą tutejszej kapituły prałatami, jejm. panie szołdrska inowrocławska, Działyńska malborska wojewodzina, Cielecka starościna powidzka, Korytowska łowczyna poznańska, Poklatecka z  innemi dystyngowanemi damami, kawalerami i  obywatelami województwa tutejszego”48. temperament uczniów prowadził także do zatargów i konfliktów w mieście, udziału w zamieszkach, a nawet do bójek między konkurującymi ze sobą uczniami jezuickimi i tymi, którzy uczęszczali do akademii – na tym polu jednak dominowali uczniowie kolegium jezuickiego49. 45 szerzej na temat poznańskiej edukacji młodzieży szlacheckiej zob. m.in. K. Puchowski, Jezuickie kole- gia szlacheckie Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Studium z dziejów edukacji elit, Gdańsk 2007, s. 259 i n.; D. Żołądź-strzelczyk, Szkoły w Wielkopolsce od średniowiecznych początków do reform Komisji Edukacji Narodowej, Poznań 2010, s. 112 i n.; M. nowicki, Akademia Lubrańskiego. Organizacja szkoły i działalność wychowawcza, Warszawa 2015, s. 179–190. 46 M. zwierzykowski, Samorząd sejmikowy, s. 277; K. Jarochowski, Wzięcie Poznania przez konfedera- tów tarnogrodzkich w dniu 24 lipca 1716 r. [w:] tegoż, Zdobywcy i okupanci staropolskiego Poznania, Poznań 2007, s. 122–135. 47 J. Łukaszewicz, Obraz historyczno-statystyczny, s. 185. 48 „Kuryer Polski” nr 24 z 1759 r., addytament 24 do Gazet. 49 M. nowicki, Akademia Lubrańskiego…, s. 159. Michał zwierzykowski 98 nieodłączne od poznańskiego szkolnictwa, w szczególności w XViii wieku, było funkcjonowanie drukarni, które obok prac zgodnych z profilem działalności oraz zapotrzebowaniem profesorów i uczniów publikowały również mowy, kalen- darze polityczne, a przede wszystkim kazania oraz panegiryki poświęcone i dedy- kowane wybitnym przedstawicielom szlacheckiej elity. na tym ostatnim polu prym wiodła drukarnia akademii Lubrańskiego. znacznie rzadsze były pisma polityczne o charakterze świeckim50. osiemnastowieczny Poznań to największe w  Wielkopolsce skupisko kościołów i klasztorów, z katedrą poznańską na czele. Liczne uroczystości reli- gijne stawały się dla wielkopolskiej szlachty bardzo często powodem odwiedzin i dłuższych pobytów w mieście. Wiele kościołów klasztornych powstało dzięki hojnym szlacheckim fundacjom i regularnym zapisom finansowym. siłą rzeczy bardziej miejski charakter miał główny kościół miasta w  murach – poznańska fara, jednak już kościoły klasztorne oo. jezuitów (który po upadku prastarej fary i  kasacie zakonu przejął funkcje głównego kościoła miejskiego), bernardynów, franciszkanów konwentualnych, w  nieco mniejszym stopniu dominikanów, ale także kościoły na przedmieściach – św. Wojciecha, klasztorne karmelitów trze- wiczkowych, karmelitów bosych i reformatów, także sama katedra i kościółek św. Jana bywały w XViii wieku miejscem odbywania ceremonii szlacheckich, przede wszystkim uroczystych i  tłumnych pogrzebów. nieliczne, ocalałe po wiekach ślady w postaci epitafiów czy portretów trumiennych możemy oglądać po dziś dzień, znajdujące się zaś pod ziemią, w kryptach, szczątki dawnych szlacheckich obywateli Wielkopolski są przedmiotem badań archeologów51. o śmierci przed- stawicieli elity szlacheckiej, nawet jeśli następowała poza miastem, obwieszczały często dzwony poznańskich świątyń, suto obdarowywanych zapisami testamento- wymi – był to nieodłączny element codzienności miejskiej52. Jak znaczącymi uroczystościami były pogrzeby szlacheckie w mieście, ilu- struje opis jednego z  nich opublikowany 20 listopada 1731 roku w  „Kuryerze Polskim”, kiedy u oo. jezuitów chowano zmarłą Ludwikę z Mielżyńskich Ponińską, wdowę po kasztelanie poznańskim adamie Ponińskim: „odprawił się tu pogrzeb śp. jejm. pani kasztelanowej poznańskiej, przy licznym zjeździe ichm. senatorów i urzędników, w kościele ks. jezuitów, różnemi iluminacyjami z kilku tysięcy lamp oliwnych adornowanym. Mszą wielką przy licznych głosach śpiewano, celebrował jm. ks. opat trzemeszyński53, syn śp. jejm. pani kasztelanowej. Po odprawionym 50 zob. m.in. J. sójka, Drukarnia kolegium Towarzystwa Jezusowego w Poznaniu 1677–1773, KMP, 1997/4, s. 135–158; W. Karkucińska, Katalog drukarni jezuitów poznańskich według Centralnego Katalogu Druków Wielkopolskich, tamże, s. 159–203; J. sójka, Drukarnia akademicka w Poznaniu 1689–1780, KMP, 1999/2, s. 236–251. 51 Katalog zabytków sztuki, t. 7, cz. 2: Śródmieście, kościoły i klasztory, red. z. Kurzawa, a. Kusztelski – tam szereg reprodukcji epitafiów i portretów trumiennych, Warszawa 1998; z. Kurzawa, a. Kusztelski, Histo- ryczne kościoły Poznania. Przewodnik, Poznań 2006. 52 zob. np. informację w: „Kuryer Polski” nr 55 z 1731 r.: „W sobotę zaś przeszłą cessit fatis [zmarł] w tumie jm. pan [antoni] Dąmbrowski synowiec jm. pana kawalera maltańskiego o godzinie 11. w nocy, na malignę w młodym wieku, bo w 16 roku, którego immatura fata [przedwczesną śmierć] przez kilka dni dzwony po wszystkich kościołach ogłaszały”. 53 Franciszek Ksawery Poniński, opat trzemeszeński. Szlachcic w osiemnastowiecznym Poznaniu… 99 nabożeństwie częstował jm. pan kasztelan54 przez trzy dni lautissime [najokaza- lej] wszystkich ichm. przytomnych. Egzekwie przez trzy dni przy ustawicznych mszach św. odprawiły się w kościele księży jezuitów i po innych kościołach”. Już nazajutrz odbywał się w kościele św. Wojciecha za murami pogrzeb stanisława naramowskiego starosty ujskiego55. Wskazane powyżej najważniejsze przyczyny obecności szlachty w Poznaniu w XViii wieku z pewnością nie wyczerpują wszystkich okoliczności i możliwo- ści. trzeba by oczywiście wspomnieć i o drobnej, ubogiej czasem szlachcie, która korzystając z licznej obecności zamożnych współbraci i funkcjonowania w mie- ście szlacheckich instytucji, przybywała tu dla poprawienia swojej sytuacji, czasem nawet pracując zarobkowo. spotykamy ich w charakterze sług szlacheckich, chęt- nych do podpisywania manifestów lub wspierania czynności prawnych, asysten- tów woźnych, którzy zgodnie z prawem, jako nieszlachta, działali zawsze w asyście dwóch szlachciców. Drobna szlachta często zasilała szeregi kancelistów grodzkich, ale również parała się handlem alkoholem56 czy wręcz szukała jałmużny i zapo- mogi – na przykład w archiwum pozostałym po działalności Komisji skarbowej Poznańskiej odnaleźć można całkiem sporo petycji kierowanych do komisarzy czy samego sejmiku o wsparcie finansowe57. z uwagi na słaby stan badań, a przede wszystkim brak precyzyjnych źródeł, trudno przytoczyć dokładne dane statystyczne i liczby opisujące zjawisko obec- ności szlachty w Poznaniu. Większość ziemian przybywała do miasta na krótko, czasem jedynie przejazdem, ale zdarzały się pobyty częste i trwające nawet tygo- dniami. W 1728 roku tylko na przedmieściach podległych jurysdykcji miejskiej mieszkało 30 osób stanu szlacheckiego, zapewne ubogich i bez posesji. Pierwszą, poważniejszą próbę ustalenia liczby ludności miasta, w tym również przedstawi- cieli innych stanów, zawdzięczamy działalności wspomnianej już Komisji Boni Ordinis, na której zlecenie w 1780 roku została sporządzona tabela. Choć zagi- nęła ona podczas ii wojny światowej, jej dane znamy dzięki analizie wykonanej w 1911 roku przez M. Jabczyńskiego. Według niego w Poznaniu zamieszkiwało wówczas – w mieście w murach oraz należących do niego przedmieściach – łącz- nie 53 gospodarzy pochodzenia szlacheckiego. oczywiście po uwzględnieniu żon i dzieci należałoby tę liczbę zwiększyć – szacunki Jabczyńskiego i wcześniejsze jeszcze, czynione przez J. Łukaszewicza, korygował M.  Wojciechowski; według niego szlachty wraz z rodzinami mogło być nie więcej niż 200 osób. z pewnością liczba ta nie przekraczała kilku procent ogółu mieszkańców58. oczywiście poza 54 adam Poniński, kasztelan poznański. 55 „Kuryer Polski” nr 101 z 1731 r. 56 zob. na przykład obszerne materiały ze sporu prowadzonego przed Komisją skarbu Koronnego w 1785 r., między grupą kilkunastu szlachciców i szlachcianek zajmujących się szynkiem piwa i gorzałki w Poznaniu a administratorem podatku czopowego, aPP, Gr. Poznań 1177, s. 498 i n. 57 zajmował się tym zagadnieniem ostatnio G. Glabisz, Opieka społeczna w działalności samorządu sejmi- kowego województw poznańskiego i kaliskiego w XVIII wieku [w:] Społeczeństwo staropolskie. Seria nowa, t. 5 (w przygotowaniu). 58 M. Jabczyński, Statystyka miasta Poznania w  1780  r., ułożona na podstawie opisu dokonanego przez Poznańską Komisję Dobrego Porządku, Lwów 1911; B. tyszkiewicz, Komisja Dobrego Porządku, s. 28–29; M. Wojciechowski, Struktura społeczno-gospodarcza…, s. 357. Michał zwierzykowski 100 szlachtą osiadłą w Poznaniu, znajdującą tu utrzymanie, okresowo liczba przedsta- wicieli narodu politycznego w mieście mogła wzrastać nawet kilkakrotnie. Kwestia ta wymaga jednak dalszych badań. M. Wojciechowski, podsumowując swe analizy na temat struktury spo- łeczno-gospodarczej Poznania, potwierdził, że w  XViii  wieku miasto było w znaczniejszym stopniu, niż to bywało wcześniej, uzależnione ekonomicznie od stanu szlacheckiego, a w dużej mierze również i duchownego. Przejawiało się to m.in. w znaczącym, procentowym udziale w posiadaniu własności grun- tów i domostw w obrębie murów oraz na przedmieściach (nie wspominając o odrębnych miasteczkach kościelnych). Według obliczeń dla lat 1728–1737 w Poznaniu znajdowało się 66 domów szlacheckich, podczas gdy w 1780 roku już 72, jednocześnie spadła liczba domów we władaniu Kościoła – z 89 do 53. Łącznie oba te stany posiadały w pierwszym okresie 20,5 proc., ale w 1780 roku już tylko 13,9 proc. domostw. Jak wynika z badań z. Kulejewskiej-topolskiej oraz t. zielińskiej, posiadanie szlacheckie w Poznaniu i na podległych wła- dzom miejskim przedmieściach, w przeciwieństwie do własności kościelnej, nie przeobraziło się w poważniejsze skupiska i powstawanie jurydyk. szlachta z reguły posiadała place niezabudowane oraz zabudowane przy rynku i odcho- dzących od niego ulicach, ale także liczne dworki, nierzadko z ogrodami, na niektórych przedmieściach, m.in. świętomarcińskim czy Kundorfie59. W dru- giej połowie XViii wieku obserwujemy pewne ożywienie inwestycyjne, któ- rego efektem były przebudowy i remonty szlacheckich kamienic – najszerzej zakrojone były inwestycje w Pałacu Działyńskich (Gurowskiego) oraz Pałacu Mielżyńskich. Pierwszy był przede wszystkim okazałą, miejską rezydencją magnacką, podczas gdy drugi miał już wiele cech nieruchomości z lokalami na wynajem, zapowiadającej XiX-wieczne pałace czynszowe60. Podobnie, choć na mniejszą skalę, organizowano zapewne również inne nieruchomości szlacheckie, wynajmując kwatery licznie przybywającej do miasta szlachcie, ale również i mieszczanom61. Przybywający okazjonalnie szlachcice korzystali też z dostępnych gościńców oraz najmu prywatnego w kamienicach mieszczań- skich. Być może obecne tu było zjawisko, odnotowane w przypadku sejmikowej Środy, udzielania przez szlachtę mieszczanom pożyczek na remonty ich pose- sji w zamian za przyszłą gościnę dla pożyczkodawcy, jego rodziny i służby62. W  odnajdywanych niejednokrotnie w  księgach grodzkich rachunkach szla- checkich pojawiają się czasem rozliczenia prowadzonych procesów, w których znaczną kwotę stanowią koszty dłuższego utrzymania w mieście. 59 M. Wicherkiewiczowa, Dawne dwory w Poznaniu, „zapiski Muzealne” 1918, z. 2-3, s. 37–39. 60 P. Korduba, O kamienicach przyrynkowych, KMP, 2003/2, s. 108 i n.; z. ostrowska-Kębłowska, Dom Mielżyńskich przy poznańskim Starym Rynku, tamże, s. 201 i n. Przykładem znacznie mniejszej szlacheckiej kamienicy poznańskiej jest przyrynkowa kamienica Raczyńskich, zob. E. Leszczyńska, O Raczyńskich, wła- ścicielach kamienicy przy Rynku 62, tamże, s. 249–256. 61 z. Kulejewska-topolska, Struktura prawna aglomeracji osadniczej miasta Poznania od XV do końca XVIII w., Poznań 1969; t. zielińska, Szlacheccy właściciele nieruchomości w miastach XVIII w., Warszawa– –Łódź 1987. 62 M. zwierzykowski, Samorząd sejmikowy…, s. 34. Szlachcic w osiemnastowiecznym Poznaniu… 101 znacznie mniej korzystnie dla miasta wyglądała sprawa zadłużenia – przy- tłaczająca większość pożyczek pochodziła od szlachty i instytucji kościelnych, co dowodzi przede wszystkim słabości wewnętrznego kapitału miejskiego w  tym stuleciu, przy jednoczesnej nadwyżce pieniędzy w rękach stanu dominującego w państwie63. Jeśli zestawić ten fakt z odnotowywanym często zjawiskiem unika- nia przez szlacheckich posiadaczy nieruchomości w mieście ponoszenia obciążeń podatkowych na rzecz magistratu, obraz wzajemnych relacji będzie dość nieko- rzystny dla miasta. Pamiętać trzeba jednak i o jaśniejszych stronach oraz konsekwencjach obec- ności szlachty w  Poznaniu. szlacheckie stroje, dokonywane zakupy, realizacja inwestycji architektonicznych z pewnością oddziaływały również na kształtowa- nie kultury materialnej, trendów i mód wśród mieszczan. Pieniądze przekazywane na liczne poznańskie kościoły przez możne wielkopolskie rody szlacheckie wpły- wały istotnie na ich wygląd, przebudowę, wyposażenie wnętrz, podnosząc walory życia religijnego. Huczne i barwne wydarzenia inicjowane przez szlachtę nadawały dodatkowy koloryt monotonnej codzienności. W drugiej połowie XViii wieku obserwować możemy stopniową odbudowę miasta, pojawiają się bardziej luksu- sowe i elitarne rozrywki, kawiarnie, klub bilardowy, a na krótko nawet profesjo- nalny teatr publiczny64. zdecydowana zmiana w relacjach między elitą polityczną państwa – szlachtą a najaktywniejszymi przedstawicielami stanu mieszczańskiego miała nastąpić na skutek reform prowadzonych przez sejm Wielki. Miały one między innymi otwo- rzyć szeroko stan szlachecki na elity mieszczańskie, przy jednoczesnym pozbawie- niu praw politycznych sporych rzesz szlachty nieposiadającej majątku. Reformy wewnętrzne miast królewskich, realizowana wreszcie konsekwentnie polityka sca- lania obszarów miejskich, podporządkowania magistratom wydzielonych dotąd jurydyk i libertacji, przy jednoczesnym potwierdzeniu praw własności, a wreszcie uporządkowanie spraw podległości prawnej ludności osiadłej w mieście nieza- leżnie od przynależności stanowej mogły zagwarantować modernizację i stwo- rzyć nowe formy współżycia międzystanowego. Do rangi symbolu można pod- nieść, że w 1790 roku szlachcic, który wcześniej przyjął prawo miejskie Poznania, Józef Wybicki, został wybrany na plenipotenta przez mieszczan z poznańskiego wydziału, skupiającego szereg miast wielkopolskich, które miał reprezentować podczas obrad sejmu. zupełnie inaczej wyglądały, teraz już wspólne szlachec- ko-mieszczańskie uroczystości i  obchody świąt państwowych organizowane w Poznaniu w dobie sejmu Wielkiego65. niestety, proces ten został brutalnie prze- rwany przez zaborców w 1793 roku. Będzie kontynuowany już pod pruskim pano- waniem, w kolejnym stuleciu. 63 M. Wojciechowski, Struktura społeczno-gospodarcza…, s. 378. 64 Dzieje Poznania…, s. 906; F. Pohorecki, O początkach sceny polskiej w Poznaniu, KMP, 1931/1, s. 52–58. 65 M. Forycki, Rynek odświętny, rynek polityczny, KMP, 2003/2, s. 281–286. Michał zwierzykowski 102 abstract A nobleman in eighteenth-century Poznań. What drove Wielkopolska’s nobility into the city The early-modern period in the history of Poznań was one of a highly stratified society with the nobility holding a dominant position. This had serious consequ- ences for the bourgeois and the cities themselves, especially the larger and weal- thier metropolises. in the 18th century, Poznań experienced a long-lasting crisis, which began as early as the 17th century. Despite that, the city remained at the heart of the prosperous and politically important region of Wielkopolska. The primary goal of this article is to identify and explore the key factors that sustained the city’s attractiveness to the nobility, who visited it often and in great numbers, leaving a permanent mark. For centuries, Poznań was home to a host of institutions of the nobility, most prominently the land court, the municipal court, the municipal office, and in various periods of that century, local governing institutions such as local assemblies and the bodies and electoral assemblies they established. Poznań was managed and supervised by the starost General of Wielkopolska, appointed by the king, who played a key role in many areas of the city’s operations. Equally significant were the judicial and supervisory controls over weights, measurements and prices that were granted to Poznań’s regional governors. The city’s appeal for the nobility was also religious in nature: many of its numerous churches received funding from noble foundations and became their burial places, while Poznań’s reputable clergy-run schools educated the sons of the local noble elite. Finally, Poznań was also a venue where a huge number of annual transactions and finan- cial and commercial contracts were concluded. The presence in the city of an afflu- ent, but also less wealthy nobility provided many benefits, but also certain harmful consequences. The article makes a preliminary attempt to assess such impacts, while recognising that further studies are required in view of the current state of research and the scale of the issue. in the late 18th century, the extensive reforms of the Great sejm launched positive changes in the mutual relations between the nobility and the bourgeois, also in Poznań. These, however, were brutally interrup- ted by the second Partition of Poland. translated by Krzysztof Kotkowski SEWERYN HR. MIELŻYŃSKI POD PRUSKIM ZABOREM Na poprzedniej stronie: J. Styfi, seweryn hr. Mielżyński, „Kłosy” 1873, nr 432 105 Przemysław Matusik ziemiaństwo w XiX-wiecznym Poznaniu Mało kto chyba zauważa, że pierwsze nazwiska, jakie w swej miejskiej epopei wymienia piewca XiX-wiecznego Poznania, Marceli Motty, nie należą bynajmniej ani do burmistrzów, ani do kupców, rzemieślników, lekarzy czy adwokatów, lecz do dwóch wybitnych ziemiańskich rodzin – Działyńskich i Mielżyńskich1. Już to wskazuje na rolę, jaką w ówczesnym mieście odgrywali przedstawiciele zmieniają- cej się wewnętrznie nobilitas, żyjący z wiejskich majątków, lecz bez miasta niemo- gący się obejść, to ono bowiem zaspokajało ich rozmaite gospodarcze, społeczne, polityczne czy kulturalne potrzeby i interesy, samo zaś korzystało i z wiejskich produktów, i z transferu wypracowywanych w majątkach ziemskich dochodów. Kwestia ta pojawia się na kartach dość licznych w ostatnim ćwierćwieczu publi- kacji poświęconych wielkopolskiemu ziemiaństwu, zarówno stricte naukowych, wśród których prym wiodą prace Witolda Molika2, jak i tych bardziej popularnych i na poły wspomnieniowych (w warstwie odnoszącej się do okresu dwudziestolecia międzywojennego), czego przykładem jest cykl wydawnictw autorstwa andrzeja Kwileckiego czy sławomira Leitgebera3. Jednak wątek obecności ziemian w życiu XiX-wiecznego Poznania nie doczekał się dotąd osobnego monograficznego opra- cowania, poniższe uwagi zaś należy traktować jako próbę zarysowania konturów tego istotnego tematu. Problem ziemiaństwa w XiX-wiecznym mieście widzieć trzeba w kontekście zachodzącej w tym stuleciu wielkiej zmiany krajobrazu społecznego, która łamiąc stanowe bariery, powodowała dezintegrację dotychczasowej zbiorowości szla- checkiej. W polskim przypadku nakładała się na to polityka państw zaborczych, które widząc w szlachcie nosiciela polskiej tożsamości narodowej, starały się ją albo przeciągnąć na swoją stronę, albo osłabić jej pozycję. W wyniku zachodzą- cych procesów społecznych część przedstawicieli szlachty, zwłaszcza tej drobnej, 1 zob. M. Motty, Przechadzki po mieście, t. 1, oprac. z. Grot, przypisy przeredagował i uzupełnił W. Molik, Poznań 1999, s. 6. 2 Prócz licznych artykułów zob. przede wszystkim W. Molik, Życie codzienne ziemiaństwa w Wielkopolsce w XIX i na początku XX wieku. Kultura materialna, Poznań 1999; ostatnio podsumowanie historiografii „ziemiańskiej” w odniesieniu do zaboru pruskiego zob. sz. Wierzchosławski, Bilans badań nad dziejami ziemiaństwa na ziemiach polskich pod zaborem pruskim w XIX wieku [w:] Od Zjazdu w Łodzi do Zjazdu w Szczecinie. Bilans badań nad dziejami szlachty i ziemiaństwa na ziemiach polskich w XIX wieku, pod red. K.a. Makowskiego i K. Karolczaka, Warszawa 2017, s. 117–131. 3 zob. np. a. Kwilecki, Ziemiaństwo wielkopolskie. Między wsią a miastem, Poznań 2001; tegoż, Ziemiaństwo wielkopolskie. W  kręgu arystokracji, Poznań 2004; tegoż, Wielkopolskie rody ziemiańskie, Poznań 2010; s. Leitgeber, O życiu towarzyskim w Wielkopolsce w XIX wieku – jak je pamiętam, Poznań 2001. Przemysław Matusik 106 licznej na ziemiach centralnej i wschodniej Polski, uległa pauperyzacji i wtopiła się w szeroką zbiorowość ludności rolniczej albo też zasiliła nowe, miejskie grupy społeczne, od robotników po inteligencję. natomiast jakaś część silniejszej ekono- micznie średniej szlachty i arystokracji potrafiła zaadaptować się do nowej sytuacji, włączając swe majątki ziemskie w ramy gospodarki kapitalistycznej, co pozwoliło jej na zachowanie dominującej pozycji społecznej i (na długo) politycznego przy- wództwa. istotnym czynnikiem społecznej dystynkcji tak uformowanej warstwy ziemiańskiej było odwoływanie się do staropolskich tradycji szlacheckich, czemu nie zaprzeczało zasilanie jej przez przedstawicieli bogacącego się mieszczaństwa czy inteligencji, dla których ziemiański styl życia (i dochody) były atrakcyjnym sposobem na podniesienie społecznej rangi. Marceli Motty wspomina o przed- stawicielach poznańskiego mieszczaństwa, którzy utopili swe kapitały w mająt- kach ziemskich4. Lepiej powiodło się wybitnemu filozofowi, pochodzącemu z  drobnomieszczańskiej rodziny Karolowi Libeltowi, który po okresie bujnej aktywności politycznej i pisarskiej osiadł w latach 50. XiX wieku w majątku ziem- skim w Czeszewie, czy jednemu z wybitniejszych polskich posłów, Kazimierzowi Kantakowi, który w tym samym czasie nabył majątek Dobieszewko. istotny jest tu charakter wielkopolskiej zbiorowości szlacheckiej w począt- kach XiX wieku, mniej licznej niż w innych częściach Rzeczpospolitej, bo sta- nowiącej tu w 1810 roku jedynie 1,2 proc. całości społeczeństwa. Wynikało to w dużej mierze z dominacji średniej szlachty, jedno- czy kilkuwioskowej, przy jednoczesnym braku owego „drobiazgu szlacheckiego”, znanego nam z obrazu zaścianka Dobrzyńskich w Panu Tadeuszu. najbardziej chyba znanym przedsta- wicielem tej kategorii był w naszych warunkach Hipolit Cegielski, syn drobnego dzierżawcy, który zapewnił sobie awans społeczny najpierw dzięki wykształce- niu, następnie – co już mniej typowe – dzięki znakomitemu talentowi kupca i  przemysłowca. z  drugiej strony – mimo Raczyńskich, Działyńskich czy sułkowskich – brakowało tu wielkich rodów magnackich, trzęsących wcześniej całą Rzeczpospolitą, owych Potockich, Lubomirskich, Branickich czy sapiehów, których posiadłości były większe od wielu państw wchodzących w skład sta- rej Rzeszy niemieckiej5. Gdy w  1866 roku arcybiskupem gnieźnieńskim i poznańskim został Mieczysław Halka Ledóchowski, arystokrata europejskiego wymiaru, były nuncjusz apostolski przy królewskim dworze belgijskim, dobrze czujący się na berlińskich salonach króla Wilhelma i, niespecjalnie znajdował partnerów w wielkopolskim ziemiaństwie, które z jego perspektywy wydawać się musiało dość zaściankowe6. Jednak w  agrarnej prowincji, jaką było Poznańskie, ziemiaństwo wraz ze swą górną arystokratyczną warstwą i tak było grupą ekonomicznie najsilniejszą, z którą nie mogło konkurować mieszczaństwo stolicy Księstwa, będącej w dużej mierze miastem urzędniczym i  drobnomieszczańskim. Miało to także swój wyraźny wymiar narodowy, w  wielkopolskich miastach dominowała bowiem 4 zob. np. M. Motty, dz. cyt., t. 1, s. 70; t. 2, s. 57. 5 zob. W. Molik, Życie codzienne…, s. 67–71. 6 Ks. Witold Klimkiewicz, Kardynał Ledóchowski na tle swej epoki 1822–1902, t. iii, oprac. ks. z. zieliński, Poznań 1987, s. 42–43. ZIEMIAŃSTWO W XIX-WIECZNYM POZNANIU i mj p a Lr | = „mili. --. 6 7 „ "|--Mam — | 1. Pałac Mielżyńskich wzniesiony w latach 1796-1798 wg projektu Henryka Ittara, fot. z końca XIX w., ze zb. Miejskiego Konserwatora Zabytków w Poznaniu (dalej: MKZ w Poznaniu) ludność niemiecka i żydowska, co dotyczyło także Poznania, gdzie górowała ona nad polską swym gospodarczym potencjałem, a od połowy lat 40. po lata 70. także liczebnością, przekraczając w tym czasie 50 proc. ludności miasta. Tymczasem wśród poznańskiego ziemiaństwa aż do lat 70. XIX wieku dominowali Polacy, w latach 40. jeszcze ok. 70 proc. majątków ziemskich znajdowało się w polskich rękach, choć w końcu wieku już tylko ok. 30 proc.” Typowe bowiem dla tego stu- lecia były zmiany zachodzące w składzie warstwy ziemiańskiej, w której szlachtę, niedającą sobie rady w nowych, kapitalistycznych warunkach, zastępowali przed- stawiciele mieszczaństwa, co w warunkach poznańskich, przy słabości ekonomicz- nej polskich klas miejskich, oznaczało rozwój własności niemieckiej. Początkowo wiązało się to z ekspansją pruskiej szlachty (junkierstwa), z czasem coraz bardziej znaczący był udział nabywających majątki ziemskie osób pochodzenia mieszczań- skiego, co sprawiało, że niemiecka wielka własność ziemska w Poznańskiem miała dość wyraźnie inny profil społeczno-kulturowy w porównaniu ze środowiskiem polskim. Inną kwestią była obecność przedstawicieli junkierstwa w szeregach pruskiej kadry urzędniczej i wojskowej, chyba dość wyraźnie zaznaczającego swą 7W. Molik, Życie codzienne..., s. 71-82. 107 Przemysław Matusik 108 odrębność, by nie powiedzieć wyższość, w stosunku do swych rodaków miesz- czańskiego pochodzenia, zwłaszcza wywodzących się z rodzimego poznańskiego środowiska niemieckiego8. ta kwestia, słabo rozpoznana badawczo, wymaga- łaby osobnych studiów. Można jednak stwierdzić, że w  społeczności niemiec- kiej w Poznańskiem, choć miała ona swój segment wiejski – chłopski i ziemiań- ski, dominowała jednak ludność miejska, której górną warstwę tworzyło bogate mieszczaństwo, a przede wszystkim kadra urzędnicza. tymczasem w przypadku społeczności polskiej dominowała zdecydowanie ludność chłopska, w miastach drobnomieszczaństwo z formującymi się zwłaszcza na początku XX wieku zaląż- kami klasy przemysłowej i kupieckiej, jej elitę zaś stanowiło ziemiaństwo i rodząca się powoli, niezbyt liczna inteligencja. tym samym ziemiaństwo przez większą część tego stulecia stanowiło naturalną grupę przywódczą polskiej zbiorowości, bez której trudno było sobie wyobrazić jakiekolwiek polskie przedsięwzięcia naro- dowe, nawet jeśli były one inicjowane i animowane przez przedstawicieli nowej elity – inteligencji. z  tego też wynikało znaczenie polskiego ziemiaństwa w  życiu Poznania, zwłaszcza w  pierwszej połowie stulecia, w  czym odróżniało się ono od swego niemieckiego odpowiednika, trudno bowiem zauważyć jakieś specyficzne przed- sięwzięcia niemieckiego ziemiaństwa czy arystokracji w poznańskiej przestrzeni miejskiej. Powodem była tu z pewnością silna, staropolska tradycja wiążąca polską szlachtę z Poznaniem. tymczasem niemieccy właściciele ziemscy, choć oczywiście zaspokajali swe rozmaite potrzeby w stolicy prowincji, jednak siłą rzeczy ciążyli bardziej ku Berlinowi, centrum pruskiego państwa i dworowi Hohenzollernów, stanowiącemu absolutny punkt odniesienia dla każdego rodowitego junkra, nie mówiąc już o powiązanych z dworem arystokratach, mających w Poznańskiem swe posiadłości9. nie zmienił tego stosunkowo krótki, piętnastoletni okres (1815– 1830) rezydowania w  Poznaniu namiestnika Wielkiego Księstwa Poznańskiego ks. antoniego Radziwiłła, który ożenił się z księżniczką Luizą Hohenzollern, brata- nicą Fryderyka Wielkiego i kuzynką króla Fryderyka Wilhelma iii. Radziwiłłowie, bardzo szanowani przez poznaniaków, zamieszkali w gmachu pojezuickim przy nowym Rynku (czyli dzisiejszym pl. Kolegiackim), a ich rezydencja stała się miej- scem spotkania polskiej i niemieckiej arystokracji i ziemiaństwa. odwołanie jed- nak namiestnika w 1830 roku i likwidacja tego urzędu nie pozwoliły na wykrystali- zowanie się w Poznaniu silnego kulturotwórczego centrum związanego z urzędem namiestnikowskim, porównywalnego z rolą obsadzanego przez polskich arysto- kratów namiestnictwa we Lwowie w drugiej połowie XiX wieku. siedziba namiestnika Radziwiłła dobrze zresztą wpisywała się w  ówczesną „szlachecką” topografię Poznania, w której główną rolę odgrywał rynek i otacza- jące go ulice. Co prawda w okresie staropolskim wielu przedstawicieli polskiej szlachty ulokowało swe siedziby w wygodnym, bezpośrednim sąsiedztwie miasta, na Garbarach (Mielżyńscy), Kundorfie czy w okolicy dzisiejszej ul. ogrodowej, 8 zob. np. uwagi z. ostrowskiej-Kębłowskiej, Architektura i budownictwo w Poznaniu w latach 1780–1880, Poznań 2009, s. 350; szerzej o junkrach wśród pruskiej kadry urzędniczej Ch. Myschor, Wyżsi urzędnicy pruskiej administracji prowincjonalnej w Poznańskiem 1871–1918, Poznań 2014, s. 47–59, 81–82, 223–226. 9 W. Molik, Życie codzienne…, s. 90–96. ZIEMIAŃSTWO W XIX-WIECZNYM POZNANIU 2. Ziemstwo Kredytowe, litografia wg rysunku Juliusa von Minutolego, 1838 r., ze zb. Muzeum Historii Miasta Poznania do których zjeżdżali zwłaszcza na miesiące zimowe. Ostatni tego rodzaju szla- checki relikt — dwór Mycielskich na terenie dzisiejszego parku Jana Henryka Dąbrowskiego — rozebrano w... 1971 roku, w związku z nieszczęsnymi planami poprowadzenia tędy trasy średnicowej północ-południe. Jednak w samym mie- ście największym szlacheckim skupiskiem był właśnie rynek z przyległościami. I choć Marceli Motty przesadził, mówiąc, iż przy rynku wszystkie domy „nale- żały do szlachty”, to istotnie szereg posesji było własnością jej najznaczniejszych przedstawicieli, by wymienić Raczyńskich, Mielżyńskich czy Działyńskich, któ- rych wzniesiony w latach 80. XVIII wieku pałac długo był najbardziej reprezenta- cyjną budowlą w mieście. Dotyczyło to także lepszych przyrynkowych ulic, jak np. Wrocławskiej, gdzie młody Marceli Motty widywał w drugiej od rynku kamienicy „siedzącą przy jednym z dolnych jej okien starą panią Kwilecką”", uczestniczącą, jak widać, bez skrępowania w odwiecznym procederze miejskich pań, z lubością monitorujących życie najbliższego otoczenia. Przy Wrocławskiej znajdowała się także siedziba założonego w 1821 roku Ziemstwa Kredytowego, podstawowej dla ziemiańskiej gospodarki instytucji, udzielającej kredytów na podreperowanie i rozwój wielkiej własności ziemskiej. Kapitał założycielski pochodził tu od pań- stwa, lecz kierowana była przez polskich ziemian. Z kolei nieodległy Hotel Saski był przez niemal półwiecze centrum ziemiańskiego życia towarzyskiego. Jednym z ostatnich przejawów jego publicznej roli były huczne zapusty w 1839 roku, gdy w atmosferze napięcia spowodowanego konfliktem władz pruskich z arcybisku- pem Marcinem Duninem ok. 200 polskiej młodzieży szlacheckiej bawiło się przy 10M. Motty, dz. cyt., t. II, s. 8. 109 Przemysław Matusik 110 wtórze narodowych pieśni, co budziło obawy Prusaków, że skończy się wybuchem powstania11. Już wtedy jednak rynek, Wrocławska i w ogóle stare Miasto wyraźnie traciły na znaczeniu jako ośrodek ziemiańskiego życia w Poznaniu. Po pruskim powięk- szeniu granic miasta i wytyczeniu nowego reprezentacyjnego centrum wokół alei Wilhelmowskich i pl. Wilhelmowskiego, co było możliwe dzięki zakupowi terenów tzw. Muszej Góry, należących do szlachcica, „niejakiego pana Dobrzyckiego”12, tam właśnie zaczęły się przenosić mieszkające w mieście rodziny ziemiańskie, sprze- dając swe przyrynkowe posesje mieszczaństwu niemieckiemu i  żydowskiemu. teraz bowiem tzw. górne miasto stało się najbardziej prestiżową częścią Poznania, istotnym względem była też możliwość zamieszkania w nowych, wygodniejszych rezydencjach. na starym miejscu pozostali tylko Działyńscy, choć, co warto pod- kreślić, to ich właśnie pałac pozostać miał jednym z najważniejszych ośrodków różnorodnych polskich aktywności w XiX wieku13. Wbrew intencjom władz pruskich to właśnie inwestycje polskiego ziemiaństwa i arystokracji w latach 30. i 40. odcisnęły najsilniejsze piętno na obrazie „górnego miasta”. zainicjował to kontynuujący tradycję swego stryja, starosty wielkopol- skiego Kazimierza Raczyńskiego, hr. Edward Raczyński, który sprzedał należącą od stu lat do rodziny kamienicę w południowej pierzei rynku (nr 62) wybudował przy pl. Wilhelmowskim wspaniały gmach biblioteki i w 1829 roku ofiarował ją miastu14. nie było to jedyne dobrodziejstwo właściciela Rogalina, który w latach 30. ufundował nowe wodociągi, miał swój udział w zabiegach o przebicie ul. nowej, wreszcie przyczy- nił się walnie do wzniesienia kaplicy Królewskiej w poznańskiej katedrze. Wszystko to czyni postać Edwarda Raczyńskiego wyjątkową w historii XiX-wiecznego miasta. a przecież na Bibliotece Raczyńskich się nie skończyło. W latach 1836–1839 na rogu alei Wilhelmowskich i  ul. Fryderykowskiej powstał monumentalny (w ówczesnych poznańskich warunkach) gmach, do którego z ul. Wrocławskiej przeniosła się siedziba ziemstwa Kredytowego, co, jak słusznie zauważała zofia ostrowska-Kębłowska, było świadectwem „siły ekonomicznej i  roszczeń spo- łeczno-politycznych” polskiego ziemiaństwa15. Jeszcze nie zakończono budowy ziemstwa, a już w 1838 roku u zbiegu alei Wilhelmowskich i nowej rozpoczęto następną, z perspektywy czasu bardziej doniosłą – hotelu Bazar, która była moż- liwa dzięki ziemiańskim kapitałom, choć jej inicjatorem był plebejski syn przed- mieścia Św. Wojciecha, dr Karol Marcinkowski16. otwarty w grudniu 1841 roku okazały, trzypiętrowy gmach od początku stał się centrum polskiego ruchu naro- dowego. Czysto komercyjny charakter miał natomiast wzniesiony w tym samym 11 F. Paprocki, Wielkie Księstwo Poznańskie w okresie rządów Flottwella 1830–1841, Poznań 1994, s. 186. 12 M. Jaffe, Poznań pod panowaniem pruskim, red. i przygotowanie do druku P. Matusik, Poznań 2012, s. 114. 13 zob. W. Molik, O  mieszkańcach i  życiu codziennym w  pałacu Działyńskich do początku XX wieku, „Kronika Miasta Poznania” (dalej: KMP), 2003/2, s. 301–319. 14 E. Leszczyńska, O Raczyńskich, właścicielach kamienicy przy Rynku 62, KMP, 2003/2, s. 254; W. Molik, Edward Raczyński 1786–1945, Poznań 1999, s. 118, zob. także artykuł M. Mencfela w niniejszym numerze KMP. 15 z. ostrowska-Kębłowska, dz. cyt., s. 331. 16 Cyt. za: W. Jakóbczyk, Karol Marcinkowski 1800–1846, Warszawa–Poznań 1981, s. 79; szerzej a. skał- kowski, Bazar Poznański. Zarys stuletnich dziejów (1838–1938), Poznań 1938, a także KMP, 2008/2: Bazar. ZIEMIAŃSTWO W XIX-WIECZNYM POZNANIU 3. Hotel Bazar, skrzyżowanie ul. Nowej (ob. Paderewskiego) z Al. Wilhelmowską (AI. Marcinkowskiego), początek XX w., pocztówka ze zb. R. Trojanowicza/CYRYL czasie (1837-1840) naprzeciw Bazaru (po drugiej stronie Alei Wilhelmowskich) Hotel Rzymski, niemal równie obszerny, choć nie aż tak reprezentacyjny jak inwestycja Marcinkowskiego. Wybudował go jubiler August Krause za pieniądze rodziny Kwileckich'”. Tak czy inaczej, od przełomu lat 30. i 40. XIX wieku aż po lata 70. nad zdominowanym przez zamożnych niemieckich urzędników poznań- skim „Westendem” górowały trzy polskie budowle — Biblioteka Raczyńskich, Bazar i Ziemstwo Kredytowe, dając wyraz pozycji gospodarczej polskiego ziemiań- stwa i stając się symbolem narodowych aspiracji, czemu Prusacy jeszcze długo nie mogli przeciwstawić nic równej rangi. Dla dopełnienia tego obrazu wspo- mnieć trzeba o późniejszym o czterdzieści lat gmachu Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk przy ówczesnej ul. Młyńskiej, ufundowanym przez hr. Seweryna Mielżyńskiego; znalazło tam swe miejsce pierwsze w Poznaniu muzeum, będące również zasługą właściciela Miłosławia *. Ten wkład polskiego ziemiaństwa w kształtowanie nowoczesnej przestrzeni miejskiej Poznania w pierwszej połowie XIX wieku godny jest podkreślenia, tutej- sze mieszczaństwo było wtedy zbyt słabe ekonomicznie, pruskie państwo zaś zain- teresowane było inną inwestycją: budową twierdzy, która na całe dziesięciolecia miała zaciążyć nad rozwojem miasta. A jednak nie sposób nie zauważyć, że — poza Pałacem Działyńskich — brakowało zupełnie w Poznaniu wielkich rezydencji ary- stokratycznych, w jakie obfitowały Warszawa, Lwów czy Kraków, budowanych 177. Ostrowska-Kębłowska, dz. cyt., s. 383-384. 18'T. Grabski, A. Murawska, E. Siejkowska-Askutja, Seweryn Mielżyński. Prezes honorowy Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, KMP, 2017/1, s. 71-83, także materiały źródłowe, tamże, s. 84-95. 111 PRZEMYSŁAW MATUSIK czy — chyba częściej — przebudowy- wanych w odpowiadającym ówcze- snym aspiracjom smaku w drugiej połowie XIX wieku. Wynikało to chyba z mniejszych możliwości wielkopolskiej arystokracji, a w dru- giej połowie stulecia także z samego charakteru miasta, które zamknięte w ciasnym pierścieniu umocnień pruskiej twierdzy, silnie naznaczone niemieckim charakterem, zaczęło tracić atrakcyjność dla rodzin zie- miańskich czy arystokratycznych. Ciekawe jest w tej mierze świadec- two Kajetana Morawskiego, który pisał o swoistym odwróceniu się od Poznania jego kręgu rodzinnego, czego wyrazem było wysłanie go wraz z bliskim przyjacielem, Rogerem Raczyńskim, nie do poznańskiego Gimnazjum św. Marii Magdaleny, lecz do szkół krakowskich”. Kraków bowiem, niekorzystający wprawdzie 4. Leon Kapliński, Jan Kanty Działyński, 1864r, __ Z waloru stołeczności — jak Lwów czy fot. Wikipedia Warszawa, ale doskonale eksploatu- jący swój historyczny potencjał, stał się ulubionym miejscem, w którym w drugiej połowie XIX wieku osiedliło się ok. 200 ziemiańskich rodzin (nie tylko galicyjskich)”. Oczywiście i w Poznaniu zawsze obecni byli ziemiańscy rezydenci, oddający prowadzenie swych majątków następcom, także żyjące z kapitałów wdowy, nabywające czy to wygodne apartamenty, czy to kamienice, przynoszące im dodatkowy dochód. Już pobieżny rzut oka na którąkolwiek z poznańskich ksiąg adresowych wskazuje na kilkudziesięcioosobową grupę osób o nazwiskach zaopatrzonych w szlachecki predykat „von', wśród których sporą część stanowiły wdowy zamieszkujące z reguły okolice pl. Wilhelmowskiego i ul. Święty Marcin. W 1885 roku obszerna kamienica przy pl. Piotra, zajmująca cały kwartał między Świętym Marcinem a ul. Wiedeńską (obecnie Szymańskiego), wcześniej własność dr. Józefa Koszutskiego, należała do wdowy Antoniny (von) Bronikowskiej, wśród jej lokatorów zaś obok hr. Wawrzyńca Benzelstjerny Engestróma znajdujemy także hr. Alfonsa Sierakowskiego i kolejne ziemiańskie wdowy — Julię Borzewską ©. K. Morawski, Wspólna droga z Rogerem Raczyńskim. Wspomnienia, Poznań 1998, s. 30. 20.Zob. rozdział pt. „Tusculum szlacheckie”. Rola ziemiaństwa w rozwoju Krakowa na przełomie wieków [w:] J. Purchla, Matecznik polski. Pozaekonomiczne czynniki rozwoju Krakowa w okresie autonomii galicyjskiej, Kraków 1992, s. 43-69; K. Kłudkiewicz, Wybór i konieczność. Kolekcje polskiej arystokracji w Wielkopolsce na przełomie XIX i XX wieku, Poznań 2017, s. 195. 112 ZIEMIAŃSTWO W XIX-WIECZNYM POZNANIU 5. Pałac Działyńskich, 1930 r., fot. R.S. Ulatowski, ze zb. MKZ w Poznaniu/CYRYL i Marię Chłapowską”'. Nawet hr. August Cieszkowski, trzykrotny prezes PTPN, przez większą część życia raczej stroniący od Poznania, ostatnie swe lata spę- dził w mieszkaniu przy pl. Królewskim, podobnie jak patron Kółek Rolniczych, Maksymilian Jackowski, który złożywszy swoją funkcję, osiadł już na stałe przy ul. Berlińskiej 7 (obecnie 27 Grudnia). Jackowski zresztą już wcześniej zamieszkał w Poznaniu, skąd łatwiej mu było pełnić absorbującą funkcję patrona. Dotyczyło to także innych zaangażowanych politycznie czy społecznie ziemian, by wymienić choćby wybitnego posła Władysława Niegolewskiego. Inną kategorię stanowiły osoby ziemiańskiego pochodzenia, które nie zrywając bynajmniej ze swym śro- dowiskiem, poświęciły się „miejskim” zawodom — lekarz Franciszek Chłapowski czy czynni w wielu polskich przedsięwzięciach adwokaci, jak przyszły prezydent 2 Adress- und Geschdfis-Handbuch der Stadt Posen 1885, Posen 1885 (cz. 2), s. 46-47; o tych i innych miesz- kańcach domu zob. P. Cegielska, Z moich wspomnień. Przechadzki po mieście, Poznań 1997, s. 131-134. 113 Przemysław Matusik 114 miasta Jarogniew Drwęski i przyszły marszałek sejmu ii Rzeczpospolitej Wojciech trąmpczyński. Co jednak oczywiste, większość ziemian bywała w stolicy Księstwa okazjonal- nie, zatrzymując się na dłużej czy krócej w tutejszych hotelach. W epoce „przed- bazarowej” był to przede wszystkim – obok Hotelu saskiego – Hotel Berliński Kacpra Kramarkiewicza na rogu alei i  ul. Fryderykowskiej, następnie także inne, zlokalizowane przy alejach i pl. Wilhelmowskim, w tym popularny Hotel Francuski teodora Luzińskiego na rogu alei i  Świętego Marcina22. informacje o przybywających do miasta przedstawicielach nobilitas, istotne z towarzyskiego punktu widzenia, zamieszczano w  gazetach – i  tak np. 1 kwietnia 1890 roku „Dziennik Poznański” w rubryce Przybyli do Poznania informował, że w Hotelu Francuskim zatrzymali się m.in. „Żółtowski z Czacza. sczaniecki z Międzychodu. zakrzewski z osieka. Kossowski z Gajewa. Pani Ponińska z Komornik”, natomiast hrabia Potocki z Galicji wolał Hotel Berliński Kamieńskiego23. Poznańskie gazety już zresztą od początku XiX wieku stały się dla ziemian istotnym elementem wewnątrzśrodowiskowej komunikacji, zamieszczano w  nich bowiem informa- cje giełdowe, ogłoszenia o licytacjach majątków ziemskich, reklamy potrzebnych w majątku produktów, zawiadomienia o poszukiwaniu wykwalifikowanych kadr (lub o poszukiwaniu pracy przez fachowych ogrodników, ekonomów etc.), wresz- cie – nekrologi. W ziemiańskiej topografii Poznania szczególna pozycja przypadała Bazarowi, jednemu z pierwszych w mieście hoteli o nowoczesnym europejskim pokroju. Jak słusznie zwrócił uwagę W. Molik, różnorodność funkcji pełnionych przez Bazar, centrum polskiego życia organizacyjnego, kulturalnego i politycznego, pozwala wręcz uznać go za „środkowoeuropejski fenomen”24. Bazar był zarazem, choćby za sprawą zarządzającej nim i zdominowanej przez ziemian spółki akcyjnej, szcze- gólnie silnie związany z tym środowiskiem, jak bowiem w 1937 roku ujął to zna- jący się na rzeczy Wojciech Kossak, „Kochany stary Bazar” należał „do tych ognisk w naszej porozbiorowej historii, gdzie ziemiaństwo wielkopolskie tak samo jak ze wszystkich dzielnic Rzeczypospolitej czuło się poza trującymi gazami zachodnich i wschodnich sąsiadów”. Komentując tę wypowiedź, adam skałkowski słusznie zauważał, że zachowała się tu „jakby atmosfera starego dworu polskiego, mimo wszystkich urządzeń nowoczesnych”25. nic dziwnego, że prócz różnych przedsię- wzięć towarzyskich, intensywnych zwłaszcza w okresie karnawału i jarmarków świętojańskich, urządzano w Bazarze także huczne wesela ziemiańskie, na które zapraszano nie tylko świat „obywatelski”, ale i znaczniejsze osobistości życia miej- skiego. Wspomniane tu coroczne jarmarki świętojańskie, od wieków najbar- dziej emblematyczny element szlacheckiej i  ziemiańskiej obecności w  mieście, także w wieku XiX zachowywały długo swą istotną rolę w życiu gospodarczym 22 K. Kłudkiewicz, dz. cyt., s. 195. 23 Przybyli do Poznania dnia 30 marca, „Dziennik Poznański” (dalej: DP), nr 75 z 1 iV 1890. 24 W. Molik, Jak pod pruskim mundurem biło polskie serce. Środkowoeuropejski fenomen Bazaru, KMP, 2015/4, s. 124. 25 a. skałkowski, dz. cyt., s. 250–251. ZIEMIAŃSTWO W XIX-WIECZNYM POZNANIU 6. Maksymilian Jackowski z rodziną, od lewej: Maria Jackowska, Mieczysław Jackowski, Maksymilian Jackowski, Józefa Jackowska, 1861 r., ze zb. Archiwum Państwowego w Poznaniu prowincji oraz oczywiście samego miasta, przysparzając mu cyklicznych i chyba niemałych dochodów. Rozkwitające w latach Prus Południowych”, przyga- sły wyraźnie w okresie Księstwa Warszawskiego, by zyskać znów na znaczeniu w latach 20. i 30., gdy, jak pisał Marceli Motty: „Zjeżdżała się niemal cała szlachta z prowincji, wówczas jeszcze bardzo liczna [...], zjeżdżała się czwórkami, a nawet piątkami, z ogromnymi tłumokami za powozem, na których huśtali się lokaje, a nieraz i panny służące. [...] Odbywały się tedy kupna, sprzedaże, opłaty, umowy dzierżawne, tysięczne inne sprawy, które w ogóle z całego roku do terminu świę- tojańskiego odkładano; załatwiały się sprawunki w sklepach i u rzemieślników, przy czym panny i panie gorączkową rozwijały czynność. Były to złote żniwa dla Żydów, zwłaszcza że każdy z przyjezdnych miał swego faktora lub faktorkę, rodzaj adiutantów hebrajskich, którzy chodzili wszędzie, pośredniczyli we wszystkim, załatwiali wszystko [...], naturalnie za odpowiednią monetę”. Jarmarki przygasły w burzliwych latach 40., by odrodzić się na kilka lat w następnym dziesięcioleciu, gdy według wyrażonej w 1854 roku opinii korespondenta „Gazety Warszawskiej”, „jeżeli nie przewyższyły, to wyrównały bez wszelkiej wątpliwości owym sławnym 26 Zob. J.L. Szwarc, O dniu Śgo Jana w Poznaniu y o systemie pożyczki maiacym bydź ustanowionym dla Pruss Południowych, Poznań 1802. 27M. Motty, dz. cyt., t. I, s. 8-9. 115 Przemysław Matusik 116 z  lat dawniejszych świętym Janom poznańskim”28. teodor Żychliński wspomi- nał, iż ówczesne „świętojańskie kontrakty połączone z targiem na wełnę, wyści- gami konnymi, piknikami w  Dębinie, korsami do szeląga i  balami w  Bazarze szły w  zawody z  karnawałami tak hucznymi, jakich już nie widujemy dzisiaj. Krzyżowały się po ulicach wspaniałe karety i lekkie kawalerskie faetony; liberie strzelców kapały złotem, a więcej jeszcze dostarczanego przez usłużnych żydków przelewało się nocami z rąk do rąk na zielonych stolikach; szampan lał się stru- mieniami u Kaatza. Młodą wyobraźnię łechtały te obrazy wykwintu i zbytku”29. Jednak był to już łabędzi śpiew odwiecznych poznańskich jarmarków święto- jańskich, centralnego wydarzenia w rocznym cyklu gospodarczym, gdyż od roku 1860 wyraźnie straciły na znaczeniu, przekształcając się z  „imprezy handlowej organizowanej dla elit społecznych w jarmarki dla biedniejszych warstw ludno- ści”30. znaczenie sezonowych jarmarków podcinał bowiem z jednej strony rozwój handlu sklepowego, dostarczającego w sposób ciągły wszelkich potrzebnych pro- duktów, z drugiej zaś – rozwój takich instytucji jak giełda zbożowa i banki, ofe- rujących nowoczesne narzędzia obrotu gospodarczego. W Poznaniu gwoździem do trumny jarmarków na św. Jana były także organizowane od 1837 roku i dosko- nale się rozwijające specjalistyczne targi na wełnę, otwierane zwykle 11 czerwca; w latach 60. pod względem wysokości dokonywanych na nich obrotów towaro- wych zyskały rangę trzecich targów tego surowca w Prusach31. Jak w 1868 roku zauważył komentator „Dziennika Poznańskiego”, ziemiańska klientela, załatwiw- szy w ich trakcie wszystkie „swe interesy”, nie miała już potrzeby przyjeżdżać na późniejsze o dziesięć dni kontrakty świętojańskie32. Jednak rosnąca w latach 70. konkurencja taniej wełny „kolonialnej”, głównie australijskiej, spowodowała, że w następnym dziesięcioleciu poznańskie targi straciły swe międzynarodowe zna- czenie, a w początku XX wieku nie odgrywały już większej roli33. targi na wełnę przedłużyły przynajmniej o kilkanaście lat kulturowe funkcje zjazdów świętojań- skich, z obowiązkowymi i tłumnie obleganymi spektaklami teatralnymi i balami w Bazarze, które – jak pisano – sprowadzały „kwiat płci pięknej ze wsi do miasta”34. Wydaje się, że kres targów na wełnę w latach 80. oznaczał w ogóle słabnię- cie roli ziemian w życiu rozwijającej się szybko poznańskiej społeczności, choć przecież nie tylko z nimi wiązać należy obecność w mieście wiejskiego „obywa- telstwa”. ziemianie zjeżdżali do Poznania w rozmaitych sprawach, w końcu w sto- licy prowincji zawsze było coś do załatwienia w tutejszych urzędach czy sądach, u adwokatów i rejentów, a także u lekarzy i stomatologów. Do miasta przyciągały 28 Poznań dnia 6 lipca 1854 r., „Gazeta Warszawska”, nr 179 z 1 Vii 1854. Cyt. za: K. Kurek, Teatry polskie w Poznaniu w latach 1850–1875. Repertuary, artystyczne idee, polityczne konteksty, Poznań 2013, s. 149. 29 t. Żychliński, Gawęda z Poznania – o Poznaniu (1845–1883), DP, nr 1 z 1 i 1884, zob. także s. Karwowski, Historya Wielkiego Księstwa Poznańskiego, t. ii, Poznań 1919, s. 44–45. 30 Cz. Łuczak, Dzieje gospodarcze Wielkopolski w okresie zaborów (1815–1918), Poznań 2001, s. 372. 31 tamże, s. 372–373; zob. także Wełna. Poznań 11 czerwca, DP, nr 131 z 12 Vi 1869; Wełna. Poznań 14 czerwca, DP, nr 133 z 15 Vi 1869; Wełna. Poznań 11 czerwca, DP, nr 134 z 14 Vi 1870. 32 Poznań, 24 czerwca, DP, nr 144 z 25 Vi 1868. 33 Cz. Łuczak, dz. cyt., s. 373. 34 Wiadomości miejscowe i potoczne, DP, nr 131 z 12 Vi 1869. ziemiaństwo w XiX-wiecznym Poznaniu 117 usługi świadczone przez tutejsze krawcowe i innych reprezentantów rzemiosła, w tym specyficznego – fotografii; to właśnie ziemiańscy odbiorcy, przyzwycza- jeni do uwieczniania swych postaci, pozostawali zwłaszcza w początkowym okre- sie główną klientelą poznańskich salonów fotograficznych. oczywiście wielkim walorem miasta były sklepy oferujące najlepsze produkty wprost z Berlina czy Hamburga, a nawet samego Paryża i (w latach 50.) adresujące swą ofertę „Do Wysokiej szlachty i  Prześwietnej Publiczności”35. to właśnie „wysoka szlachta” była odbiorcą owych zachwalanych w reklamach poznańskich składów luksuso- wych wiktuałów, jak ostrygi wprost z ostendy czy astrachański kawior, którymi następnie raczono gości licznie zjeżdżających do ziemiańskich dworów i rezyden- cji. nie ograniczano się oczywiście jedynie do tego rodzaju produktów, na odtwa- rzanej przez Janinę Fedorowicz i Joannę Konopińską liście zakupów Marianny Jasieckiej z pobytu w Poznaniu w kwietniu 1892 roku znajdujemy „letni materiał granatowy w białe groszki, białą pikę na mankiety i kołnierzyki, różowy batyst na fartuszki, […] materiały na pościel, trochę ręczników”, a do tego „świece woskowe i stearynowe, froter na posadzki, duże pudło mydła do prania i drugie mniejsze z migdałowym mydłem toaletowym, […] puder ryżowy, wodę kolońską i […] flakon z francuskimi perfumami”, a także eleganckie koszule dla męża „z mocno krochmalonymi przodkami i wysokostojącymi kołnierzykami”36. Męża, Michała Jasieckiego, z pewnością bardziej interesowały oferowane w poznańskich hurtow- niach nasiona, nawozy sztuczne czy rozmaite narzędzia, urządzenia i maszyny rol- nicze, w końcu – powozy, zaś od lat 90. XiX wieku – samochody, źródło prestiżu, ale i nader praktyczny środek wspomagający mobilność tak istotną w zarządzaniu dużymi zwłaszcza majątkami. Warto tu może zauważyć znamienny dla wielkopolskiego ziemiaństwa prak- tyczny rys jego codziennych zachowań, odbiegający od szerokiego gestu jego odpowiedników z  innych dzielnic, co z  właściwą sobie złośliwością zauważała już po odzyskaniu niepodległości wywodząca się z  kresowej szlachty Janina z  Puttkamerów Żółtowska37. nigdy oczywiście nie brakowało w  Poznaniu zie- miańskich dandysów, ubranych jak z paryskiego żurnala i wożących się po uli- cach miasta luksusowymi powozami, a następnie samochodami. Dla sporej części poznańskich ziemian była jednak znamienna nawet dość ostentacyjna skromność, czego przykładem byli Działyńscy: jak wspominał Motty, w chodzącym w czar- nym surduciku lub „wytartej burce krakowskiej” młodym Janie Działyńskim nikt nie domyśliłby się przyszłego spadkobiercy dóbr kórnickich, podobnie jak można było nie rozpoznać „wielkiego pana” w Macieju Mielżyńskim, ubranym zawsze w  skromną kapotę i  przyjeżdżającym do miasta wyłącznie w  bryczce, nigdy w powozie38. Już w końcu XViii wieku zanikł w Poznańskiem niechętnie widziany przez pruskie władze strój staropolski, noszony jedynie przez najbardziej 35 W. Molik, Życie codzienne…, s. 250. 36 J. Fedorowicz, J. Konopińska, Marianna i róże. Życie codzienne w Wielkopolsce w latach 1889–1914 w tra- dycji rodzinnej, Poznań 1995, s. 30–32. 37 zob. np. J. z Puttkamerów Żółtowska, Dziennik. Fragmenty wielkopolskie 1919–1933, oprac. B. Wysocka, Poznań 2003, s. 86. 38 M. Motty, dz. cyt., t. i, s. 27, 104. Przemysław Matusik 118 konserwatywnych przedstawicieli starszego pokolenia, jak ów wspominany przez Mottego pan Józef sokolnicki z Pigłowic, chodzący „zawsze w kontuszu, z kon- federatką na siwej głowie”39. W następnych dziesięcioleciach strój taki pojawiał się niekiedy w charakterze narodowej demonstracji, i to raczej w wykonaniu zie- miańskiej młodzieży. Dopiero w końcu XiX i na początku XX wieku – wzorem Galicji – także wielkopolskie ziemiaństwo zaczęło niekiedy przywdziewać kon- tusze i żupany, co jednak dotyczyło wyłącznie uroczystości prywatnych, takich jak śluby, nigdy jednak oficjalnych wystąpień40, co różniło się od warunków zaboru austriackiego, gdzie tradycyjny strój szlachecki był nieledwie stałym atrybutem publicznych wystąpień, tak w Krakowie i Lwowie, jak w Wiedniu. Czynnikiem ściągającym ziemian do miasta była tradycyjnie edukacja, słynne bowiem poznańskie szkoły jezuickie zastąpiły w XiX wieku gimnazja, zwłaszcza katolickie Gimnazjum św. Marii Magdaleny, dokąd chętnie posyłano obywatel- skich synów. ziemiańskie powozy częściej widziane więc były w mieście przy oka- zji rozpoczęcia i zakończenia roku szkolnego oraz ferii, gdy zabierano z powro- tem na wieś nie tylko wymęczonych łacińskimi deklinacjami synów, ale także ich mieszczańskich czy inteligenckich kolegów ze szkolnej ławy. Marceli Motty wakacje spędzał więc w Granówku koło Grodziska, w majątku swego amicusa Włodzimierza Wilczyńskiego, nabywając dobrego rozeznania w środowisku wiel- kopolskiego ziemiaństwa41. Wizyty te były także okazją do zatrudnienia korepety- torów czy prywatnych nauczycieli z grona zdolniejszych gimnazjastów, co budo- wało przekraczające stanowe podziały więzi. Połączyły one np. młodego Hipolita Cegielskiego z rodziną suchorzewskich z tarnowa, których synami opiekował się w gimnazjum, a wakacje spędzał w ich majątku, tam także odbywał rekonwale- scencję po ciężkiej chorobie, która dotknęła go w czasie studiów42. Jak wiadomo, bez ziemiańskich pożyczek nie udałoby się Cegielskiemu otworzyć swego składu wyrobów żelaznych jesienią 1846 roku. oczywiście integracyjną społecznie rolę odgrywała sama szkoła oraz prowadzone często przez profesorów gimnazjalnych stancje, dokąd przynajmniej raz w tygodniu przybywali wysłannicy z rodzinnego majątku z przysłanymi przez rodziców wiktuałami. to samo dotyczyło dziewcząt, umieszczanych w stojących na bardzo dobrym poziomie żeńskich pensjach, od końca lat 50. zaś w szkole prowadzonej przez siostry sacré Cœur, których protek- torem był gen. Dezydery Chłapowski, jego córka bowiem wstąpiła do tego zakonu. Ufundowany przez niego klasztor i konwikt sacré Cœur na Wildzie, położonej jeszcze wtedy poza granicami miasta, był cierniem w  oku liberalnych kręgów, widzących w nim rozsadnik ultramontanizmu i konserwatywnego arystokraty- zmu. Drugim był działający w latach 1860–1872 konwikt ks. Jana Koźmiana miesz- czący się w zakupionym specjalnie w tym celu budynku Hotelu Wiedeńskiego przy pl. Piotra43. obu instytucjom kres położył kulturkampf, w efekcie czego w klasz- torze sacré Cœur umieścił się zakład Garczyńskich, niemiecki dom starców dla 39 tamże, t. ii, s. 60. 40 W. Molik, Życie codzienne…, s. 221–222. 41 M. Motty, dz. cyt., t. ii, s. 20. 42 z. Grot, Hipolit Cegielski 1813–1868, Warszawa–Poznań 1980, s. 18, 33. 43 P. Matusik, Religia i naród. Życie i myśl Jana Koźmiana 1814–1877, Poznań 1998, s. 191–196, 253. ZIEMIAŃSTWO W XIX-WIECZNYM POZNANIU lepszego towarzystwa. Pochodzący z Lubelszczyzny Koźmian, czołowa postać środowiska konserwatywno- katolickiego, powiązany rodzinnie z Chłapowskimi, podobnie jak jego brat, Stanisław Egbert, późniejszy prezes PTPN, utrzymywał żywe kon- takty rodzinno-towarzyskie, a także polityczne ze środowiskiem ziemiań- skim Królestwa Polskiego i Galicji oraz z emigracją, co wzbogacało obraz ogniskujących się w Poznaniu ziemiańskich kontaktów i aktywno- ści. Ich ultramontanizm spotykał się jednak z oporem kręgów liberalnych, co dobrze ilustruje pewną ambiwa- lencję ziemiańskiej obecności w mie- ście, po części sprzyjającej integracji z miejskim środowiskiem, po części jednak naznaczonej pewnym dystan- sem, mającym charakter zarówno środowiskowo-kulturowy, jak i poli- tyczny. Istotnym względem ściągającym „obywatelstwo wiejskie” do stolicy 7. Dezydery Chłapowski (1788-1879), Wielkopolski były interesy gospo- fot. ze zb. POLONA darcze, jak bowiem pisał Tadeusz Szułdrzyński: „Poznań był [dla zie- mian] przede wszystkim warsztatem pracy — więcej niż ośrodkiem towarzyskim, kulturalnym czy uciech kulinarnych”*. Nie kończyły się one bynajmniej na owych cyklicznych imprezach targowych, lecz znajdowały swój wyraz w instytucjonal- nej przestrzeni wiążącej środowisko ziemiańskie ze stolicą Księstwa. Jej pierw- szym przejawem było wspomniane już wyżej powstałe w roku 1821 i zlikwidowane ostatecznie w 1878 roku Towarzystwo Ziemskie Kredytowe, zarządzane przez pol- skich ziemian i będące przez całe lata główną instytucją wspomagającą ziemiańską gospodarkę, zastąpioną ostatecznie przez Prusaków podporządkowanym w dużej mierze administracji państwowej tzw. nowym ziemstwem. W 1862 roku powstał Bank Bniński, Chłapowski i Plater „Tellus którego spektakularna plajta jedenaście lat później mocno wstrząsnęła funduszami wielkopolskich właścicieli ziemskich. Zdecydowanie lepiej powiodło się innej inicjatywie, powstałemu w 1870 roku Bankowi Rolniczo-Przemysłowemu Kwilecki, Potocki i Sp. (od 1912 r. po prostu Kwilecki, Potocki i Sp.), atakże następnym: Bankowi Włościańskiemu (1872), który w końcu lat 90. wybudował sobie efektowną siedzibę przy pl. Wilhelmowskim, oraz powstałemu w 1886 roku Bankowi Ziemskiemu, obsługującemu parcelacje *4T. Szułdrzyński, Wspomnienia wielkopolskie, Londyn 1977, s. 27. 119 Przemysław Matusik 120 i obrót gruntami. Parcelacjami zajmował się także powstały w 1900 roku związek ziemian45. Główną organizacją mającą dbać o gospodarcze interesy ziemiańskie było powstałe w lutym 1861 roku Centralne towarzystwo Gospodarcze, skupia- jące większość polskich właścicieli ziemskich w Księstwie, którego zjazd założy- cielski odbył się oczywiście w Bazarze, podobnie jak następnie coroczne walne zebrania. Co warto podkreślić, bez zaangażowania ziemiańskiego – tak osobistego, jak tym bardziej finansowego – trudno sobie wyobrazić szerszą aktywność narodową polską. Przedstawicieli ziemiaństwa widzimy w szeregu organizacji, począwszy od założonego przez Karola Marcinkowskiego w 1841 roku towarzystwa naukowej Pomocy, poprzez zainicjowaną w 1848 roku przez hr. augusta Cieszkowskiego Ligę Polską, Poznańskie towarzystwo Przyjaciół nauk, po powstałe w 1905 roku towarzystwo „straż”, na którego czele stanął Józef Kościelski. Często zresztą wpraw- dzie organizacji przewodniczył wybitny właściciel ziemski, lecz faktycznie większa część pracy spadała na mieszkającego w Poznaniu jego zastępcę. Po Marcinkowskim prezesem tnP został jego przyjaciel, Maciej Mielżyński, jednak ciężar prowadze- nia towarzystwa spoczywał na barkach ks. antoniego Brzezińskiego i Hipolita Cegielskiego46. Pewnym ewenementem było powierzenie temu ostatniemu pre- zesury ziemiańskiego Centralnego towarzystwa Gospodarczego, którą dzierżył w latach 1865–1868. tak czy inaczej rozmaite formy działalności organizacyjnej, zwłaszcza walne zebrania, ściągały cyklicznie do Poznania liczne grono najbar- dziej aktywnych przedstawicieli środowiska ziemiańskiego. z kolei wysoko uro- dzone damy angażowały się w działalność charytatywną w mieście, by wspomnieć Gryzeldę Celestynę Działyńską, założycielkę towarzystwa Dobroczynności Dam Polskich, a następnie towarzystwa Pań Miłosierdzia św. Wincentego à Paulo. inną istotną instytucją było towarzystwo naukowej Pomocy dla Dziewcząt Polskich, w  którym – obok Bibianny Moraczewskiej – główną rolę odgrywała Emilia szczaniecka, mieszkająca przy ul. Berlińskiej 1447. inną domeną aktywności ziemiańskiej była polityka, zarówno ta prowadzona w  oficjalnych ramach, na forum poznańskiego sejmu Prowincjonalnego, jak i zaangażowanie w rozmaite formy zogniskowanej w stolicy Księstwa w okresie międzypowstaniowym polskiej działalności spiskowej, począwszy od Centralizacji Poznańskiej w latach 40., po działające w dobie powstania styczniowego komitety, w tym zwłaszcza komitet Jana Działyńskiego z siedzibą w jego przyrynkowym pałacu, naprzeciw siedziby pruskiej żandarmerii wojskowej w odwachu. Począwszy od 1848 roku, ziemiaństwo odgrywało główną rolę w polskiej reprezentacji w sej- mie pruskim, a od roku 1871 także w parlamencie Rzeszy, oraz w związanych z  tym polskich strukturach wyborczych, których centrum pozostawał Poznań. Przez całe dziesięciolecia jego przedstawiciele znajdowali się po obu stronach 45 zob. a. Bitner-nowak, Wielkie i małe pieniądze. Bankowość w Poznaniu w XIX i na początku XX wieku, KMP, 1997/2, s. 15–16, 23–26, 30–34; R. Macyra, Tellus – szlachetne cele, smutny koniec, tamże, s. 52–61. 46 W. Jakóbczyk, Towarzystwo Naukowej Pomocy w Wielkopolsce 1841–1939, Poznań 1985, s. 33. 47 a. Baszko, Towarzystwo Pomocy Naukowej dla Dziewcząt Polskich w Wielkim Księstwie Poznańskim w  latach 1871–1918, „studia Historica slavo-Germanica” 2004–2005, t. 26, s. 99–141; zob. także artykuł a. Łysakowskiej w tym numerze KMP. ZIEMIAŃSTWO W XIX-WIECZNYM POZNANIU 8. Pawilon Związku Ziemian, Powszechna Wystawa Krajowa, 1929 r., fot. ze zb. POLONA głównego politycznego podziału, zarówno po stronie konserwatywnej, jak demo- kratycznej/liberalnej, gdzie współpracowali z przedstawicielami środowisk miesz- czańskich i inteligenckich. Od lat 70. coraz silniej zaczęła się jednak zaznaczać aktywność tzw. ruchu ludowego, wyrażającego aspiracje polskiego mieszczań- stwa i zwalczającego polityczną dominację sfer ziemiańskich. Antyziemiańskie nastawienie znalazło swój wyraz zwłaszcza po powstaniu Komisji Kolonizacyjnej, gdy sprzedający jej swe majątki polscy właściciele ziemscy spotkali się z ostracy- zmem opinii publicznej. W początkach XX wieku większość polskich środowisk mieszczańskich i inteligenckich Poznania skupiła się w szeregach nowej siły poli- tycznej — narodowej demokracji, którą wsparła część tzw. postępowej szlachty. Jednak spora część środowiska ziemiańskiego dystansowała się wobec miejskich „populistów”, zarówno ze względów stricte politycznych, jak też — by tak powie- dzieć — estetycznych, szukając innych dróg politycznej aktywności. Przejawem tego był choćby powstały w 1910 roku Związek Narodowy, z którym związany był Jarogniew Drwęski*. Prezentował on nowy typ wywodzącego się z ziemiaństwa polityka, dobrze wykształconego i praktykującego adwokata, mieszkającego na stałe w Poznaniu, angażującego się nie tylko w rozmaite przedsięwzięcia społeczne (np. w ruch muzyczny), ale i reprezentującego społeczność polską na forum rady miejskiej. W tym kontekście najbardziej jaskrawym przejawem rosnącej opozycji między ziemiaństwem a „miastem? było powstanie obozu lojalistycznego, szukają- cego jakiejś formy porozumienia z pruską władzą. Ujawnił się on w latach 90., gdy zdołał przyciągnąć także niektórych przedstawicieli elity miejskiej, by wspomnieć Stefana Cegielskiego. Wyraźniej ziemiańskiego charakteru nabrał on w począt- kach XX wieku, zwłaszcza w kontekście działania Komisji Kolonizacyjnej, a przede 38 R. Łysoń, Polskie ugrupowania ugodowe w Wielkim Księstwie Poznańskim w latach 1894-1918, Warszawa 2013, s. 122-125. 121 Przemysław Matusik 122 wszystkim uchwalonej w 1908 roku ustawy wywłaszczeniowej, pozwalającej pań- stwu na przymusowy wykup majątków pozostających w złej kondycji finansowej49. Do ostrego spięcia doszło przy okazji iii Dni Cesarskich, czyli uroczystej wizyty cesarza Wilhelma ii w Poznaniu w dniach 26–28 sierpnia 1913 roku, gdy wbrew dominującej opinii część przedstawicieli środowiska ziemiańskiego podjęła decy- zję o przyjęciu zaproszenia na cesarski raut na zamku. Udających się na tę uro- czystość ziemian powitał przed Bazarem kilkusetosobowy tłum, z którego w ich stronę poleciały nie tylko „obelgi, ale i rozmaite przedmioty, tak że niemiecka baronowa Helena von ziethen stała się ofiarą rzutu konewką”50. ziemiańscy loja- liści pozostali wąskim i pozbawionym szerszego wpływu gronem, także z powodu braku jakiegokolwiek odzewu ze strony pruskiej. Jednak ich postawa była próbą artykulacji odrębnych interesów ziemiańskich, nie zawsze tożsamych z  celami dominujących w  polskim ruchu narodowym klas miejskich z  inteligencją na czele. Było to chyba w ogóle przejawem zmian zachodzących w drugiej połowie XiX wieku w środowisku ziemiańskim, wyraźnie tracącym swe społeczne znacze- nie, a zarazem coraz bardziej zamkniętym i ekskluzywnym. W pierwszej połowie stulecia czołowi przedstawiciele społeczności ziemiańskiej – seweryn i  Maciej Mielżyńscy czy tytus Działyński – aktywnie działali na rzecz podniesienia wszyst- kich stanów i ich zjednoczenia na podstawie narodowej, czego przejawem było także ich zaangażowanie w rozmaite demokratyczne przedsięwzięcia polityczne, ale i nie stronili od integracji (w pewnych oczywiście granicach) na płaszczyź- nie społeczno-towarzyskiej. W drugiej połowie XiX wieku częściej przejawiały się postawy elitarne, politycznie konserwatywne, a towarzysko symbolizowane przez powstałą w 1867 roku i działającą w Bazarze Resursę obywatelską, ograniczoną do środowiska ziemiańskiego i strzegącą mocno swej „stanowej” odrębności51. innym wskaźnikiem nowej ziemiańskiej subkultury stały się powstające w początkach XX wieku związki rodzinne zrzeszające przedstawicieli poszczególnych rodów: Chłapowskich, Żółtowskich, Moszczeńskich i szumanów52. owo pojawiające się teraz okazjonalne używanie stroju szlacheckiego nie było już – jak wcześniej – demonstracją polskiej tożsamości, lecz przejawem środowiskowego ekskluzywi- zmu. ziemiaństwo, w pierwszej połowie stulecia ważny czynnik rozwoju miasta, stało się teraz jedynie jednym z elementów nowoczesnej, wielobarwnej i żyjącej własnym rytmem miejskiej zbiorowości. *** nową kartę w  dziejach ziemiańskiej obecności w  Poznaniu otwarła polska niepodległość, choć atmosfera socjalnych przemian i wojny światowej i kończą- cych ją rewolucji nie sprzyjała bynajmniej ujawnianiu postaw konserwatywnych 49 szerzej o działalności ugodowców zob. tamże, s. 74–163. 50 Ch. Myschor, Dni Cesarskie w Poznaniu. Różne aspekty uroczystych wizyt Wilhelma II w mieście w latach 1902–1913, Poznań 2010, s. 201. 51 zob. krytyczne uwagi M. Mottego, dz. cyt., t. 1, s. 92, także komentarz W. Molika, s. 490; J. Moryson, Książę Olgierd Czartoryski (1888–1977). Życie i działalność społeczno-polityczna, Kraków 2012, s. 171–174. 52 K. szafer, Ziemiaństwo jako elita społeczeństwa polskiego w Wielkopolsce na przełomie XIX i XX wieku, zielona Góra 2005, s. 154–162. ziemiaństwo w XiX-wiecznym Poznaniu 123 i  społecznego elitaryzmu. Wybuch powstania wielkopolskiego 27 grudnia 1918 roku zakłócił przygotowywany na cześć ignacego Paderewskiego wieczorny bankiet w Bazarze, w którym mieli wziąć udział także przedstawiciele ziemiań- skiej elity. Władze powstańczej Wielkopolski zdominowane były przez polityków wywodzących się ze środowisk miejskich, związanych z narodową i chrześcijań- ską demokracją. Gdy jednak w dniach 1–19 marca 1919 roku zawitała do miasta Komisja Międzysojusznicza, w jej uroczystym podjęciu istotną rolę odegrali przed- stawiciele środowiska ziemiańskiego, górujący nad bojowymi reprezentantami „miasta” swym towarzyskim obyciem i… znajomością języków obcych. szybko też się okazało, że w zdominowanym przez endecję Poznaniu nieoczekiwanymi sojusznikami naczelnika Państwa, Józefa Piłsudskiego, stali się z  jednej strony zadzierzyści działacze narodowej Partii Robotniczej, z drugiej – konserwatywni ziemianie, w tym i owi zwalczeni wcześniej lojaliści, potrafiący teraz sprzedać swą postawę jako wyraz tępionej przez endecję w czasie wojny postawy aktywistycznej, starającej się znaleźć jakieś polityczne rozwiązanie w oparciu o państwa centralne. W  1919 roku pojawił się istotny czynnik społeczny, związany z  masowym odpływem z Poznania ludności niemieckiej i żydowskiej. Ceny mieszkań i domów spadały, z czego skorzystali wzbogaceni na dostawach wojskowych w czasie wojny ziemianie, znów kupujący w Poznaniu mieszkania i domy, tym razem już nieko- niecznie w XiX-wiecznym „górnym mieście”, lecz w nowo wybudowanych przez Prusaków w początku XX wieku kwartałach, w tym w rezydencyjnych częściach dzielnicy cesarskiej. Do ziemiaństwa wielkopolskiego dołączyli także przedstawi- ciele tej sfery z innych części kraju, w tym z Kresów, skąd wygnała ich bolszewicka ekspansja. tu wspomnieć trzeba o księżnej Marii ze skórzewskich Michałowej ogińskiej, właścicielce zajętego przez bolszewików pałacu w Petersburgu, w któ- rej apartamencie przy ul. Rzeczypospolitej (dziś nowowiejskiego) „rozlegało się jeszcze” – jak pisze zbigniew Dworecki – „echo świata z okresu panowania aleksandra iii, Mikołaja ii i Wilhelma ii”53. niemal sąsiadką księżnej ogińskiej była inna księżna, Maria z zaleskich zdzisławowa Czartoryska, zwana popularnie „księżną Manieczką”, która z kamienicy przy ul. Rycerskiej przeniosła się teraz do willi przy ul. Wesołej (dziś nowowiejskiego 2), której – jak pisał Władysław tatarkiewicz – „centralny […] dom towarzyski” – gościł bodaj wszystkie ofi- cjalne osobistości odwiedzające Poznań54. W ocenie Jerzego Waldorffa ziemiań- stwo dodawało „blasku najparadniejszym ulicom w  śródmieściu” Poznania. także rodzice Waldorffa kupili kamienicę przy ul. Grottgera, skuszeni miejskimi wygodami i atrakcjami: „Poznań nie Paryż, ale zawsze: opera, teatr”55. a do tego – dodajmy – szkoły i uniwersytet, stwarzające dobre perspektywy dla edukacji syna. Mieszkająca w zakupionej jesienią 1919 roku kamienicy przy ul. ogrodowej nader towarzysko wybredna Janina z Puttkamerów Żółtowska, której mąż adam objął 53 z. Dworecki, Poznań i poznaniacy w II Rzeczpospolitej 1918–1939, Poznań 1994, s. 191; zob. także a. Kwi- lecki, Ziemiaństwo wielkopolskie. Między…, 2001, s. 36–43. 54 W. tatarkiewicz, Zapiski do autobiografii [w:] t. i W. tatarkiewiczowie, Wspomnienia, Warszawa 1979, s. 149. o arystokratycznych salonach zob. J. Leitgeber, Dyskretny urok salonów. Życie towarzyskie w między- wojennym Poznaniu, Poznań 2006, s. 19–34. 55 J. Waldorff, Fidrek, Warszawa 1989, s. 53. Przemysław Matusik 124 katedrę filozofii na Uniwersytecie Poznańskim, notowała 4 grudnia 1920 roku: „Czasem wyjdę przed obiadem i  wtedy na pl. Wolności albo na ul. Rycerskiej [Ratajczaka] natrafiam, jako to zwykle w małych miastach bywa, na wszystkich znajomych”56. osiedlające się w mieście ziemiaństwo wprowadzało nowy ton w jego życie, budowało nowe hierarchie towarzyskie, odnawiało kulturę salonów, dodawało barw śródmiejskim kawiarniom i  teatralnym lożom. a  także obyczajom, co wzmacniał szlachecki esprit kadry oficerskiej – w jednej czwartej ziemiańskiego pochodzenia57 – i  elitarnych studenckich korporacji. zachodnioeuropejsko- -mieszczański Poznań znów więc zaczął oglądać pojedynki, urzędowo zakazany, ale w praktyce tolerowany relikt pielęgnowanego w ii Rzeczpospolitej szlachec- kiego ducha58. Miało to także swoje polityczne konsekwencje, w 1920 roku wiel- kopolskie ziemiaństwo powołało do życia Chrześcijańsko-narodowe stronnictwo Rolnicze, które okazało się jedną z najbardziej dynamicznych konserwatywnych partii lat 20., a kres przyniósł mu – pomijając zachodzące po drodze przekształce- nia – dopiero zamach majowy i sanacyjny walec Bezpartyjnego Bloku Współpracy z Rządem, pochłaniający większość ugrupowań i środowisk konserwatywnych. Co warte zauważenia, obdarzone szerokimi prerogatywami stanowisko wojewody poznańskiego pełnili w latach 1923–1934 panowie hrabiowie: adolf Bniński, Piotr Dunin Borkowski i dziedzic Rogalina, Roger Raczyński. Po Poznaniu krążyło więc żartobliwe powiedzenie, że jest w Rzeczpospolitej szesnaście województw i jedno – poznańskie – hrabstwo59. Dunin Borkowski, a zwłaszcza Raczyński, osoby zaufa- nia sanacyjnej władzy, dobrze sobie radzili w utrudnianiu życia władz Poznania z prezydentem Cyrylem Ratajskim na czele, a w końcu Raczyński doprowadził do skutecznego zablokowania jego ponownego wyboru na prezydenta miasta. obecności ziemiańskiej w stolicy Wielkopolski mocno zaszkodził wielki kryzys, który w ogóle wstrząsnął pozycją wielkiej własności ziemskiej. ta kwestia jednak, podobnie jak w ogóle szerszy temat ziemiańskiej obecności w Poznaniu lat dwu- dziestolecia międzywojennego, godna jest osobnych badań. 56 J. z  Puttkamerów Żółtowska, Dziennik. Fragmenty wielkopolskie 1919–1933, wybór, oprac. i  wstęp B. Wysocka, Poznań 2003, s. 87. 57 J. Karwat, Oficerowie i podoficerowie poznańskiego garnizonu, KMP, 2005/1, s. 66. 58 o pojedynkach pisze J. Leitgeber, Dyskretny urok…, s. 225–236. 59 tamże, s. 43; z. Dworecki, dz. cyt., s. 190. 125 Joanna Lubierska Dziewiętnastowieczne sprawy małżeńskie szlachty przed poznańskim Konsystorzem arcybiskupim Przed poznańskim Konsystorzem arcybiskupim, dziś znanym jako Metropolitalny sąd Duchowny, toczyły się w XiX wieku rozmaite procesy mał- żeńskie. Przede wszystkim były to sprawy dotyczące stwierdzenia nieważności małżeństwa, separacji lub uznania jednego ze współmałżonków za zmarłego celem uzyskania pozwolenia na zawarcie powtórnego małżeństwa. zachowane w archiwum archidiecezjalnym w Poznaniu akta procesów małżeńskich wcho- dzą w skład zespołu: Konsystorz i Kuria arcybiskupia (dalej: Ka). opracowano prawie 1400 teczek, które pochodzą z lat 1791–1912. Każdą teczkę opisano imio- nami i nazwiskami stron (kto przeciw komu występuje), a ich zawartość jest bar- dzo zróżnicowana. znaleźć w nich można m.in. pozwy osób wnoszących o sepa- rację lub stwierdzenie nieważności małżeństwa, odpisy aktów ślubów, zeznania świadków, odpowiedzi pozwanych na zarzuty powodów, strony z gazet w przy- padku poszukiwania jednego ze współmałżonków (w celu uznania go za zmar- łego), odpisy z ksiąg ziemskich czy grodzkich, wyroki sądów wraz z uzasadnie- niem oraz specyfikacje kosztów. akta spisane są w języku polskim, łacińskim oraz niemieckim. Chcąc uzyskać stwierdzenie nieważności małżeństwa bądź separację, strona powodowa wnosiła skargę do miejscowego sądu konsystorskiego. W omawianych przypadkach sądem i instancji był sąd w Poznaniu, który po przyjęciu skargi wzy- wał obie strony oraz obrońcę węzła małżeńskiego (łac. defensor matrimonii) w celu pojednania. Jeżeli postępowanie pojednawcze kończyło się fiaskiem, pozwany małżonek powinien był odpowiedzieć na skargę, na którą stronie skarżącej przy- sługiwało prawo repliki. Po wezwaniu stron, wysłuchaniu świadków i przedsta- wieniu opinii obrońcy węzła sąd konsystorski wydawał wyrok. Każda strona miała potem sześć tygodni na złożenie apelacji. Rozpatrywał ją stanowiący ii instancję sąd metropolitalny w Gnieźnie. Jeżeli któraś ze stron chciała uzyskać zmianę i tego werdyktu, po jego ogłoszeniu mogła w terminie kolejnych sześciu tygodni odwo- łać się do stanowiącego ostatnią instancję sądu prosynodalnego w Poznaniu1. sprawy wnoszone były przez osoby należące do wszystkich stanów, tj. chło- pów, mieszczan i szlachtę. stanowią one doskonały przykład relacji panujących w XiX-wiecznej rodzinie, ukazują ówczesne zasady społeczne i kwestie obyczajowe 1 K. Makowski, Rodzina poznańska w I połowie XIX wieku, Poznań 1992, s. 190. Joanna Lubierska 126 cechujące wszystkie trzy warstwy. zawarte w niektórych teczkach przykłady koja- rzenia małżeństw czy późniejszego życia małżeńskiego mogą być uzupełniającym i cennym źródłem poznawczym dla historyków, bibliotekarzy, archiwistów, regio- nalistów oraz genealogów. sprawy dotyczące stwierdzenia nieważności bądź sepa- racji wynikały głównie z niedopasowania charakterów małżonków. Jako główne powody rozłączenia podawano: przymus rodziców, ukrywaną przed ślubem cho- robę jednego z małżonków i niezdolność do posiadania dzieci, ślub zawarty poza parafią nowożeńców, notoryczne łamanie przysięgi wierności małżeńskiej czy opuszczenie współmałżonka. Wyjątkowo ciekawe są procesy małżeńskie szlachty. Byli to zarówno bogaci przedstawiciele rodów magnackich, jak i dzierżawcy folwarków, którzy nie miesz- kali w Poznaniu, tylko w swoich majątkach. Do miasta przyjeżdżali, by złożyć zeznania przed sądem czy zawrzeć ugodę przed notariuszem. W  opisywanych poniżej sprawach stroną powodową były głównie kobiety, które – jeżeli nie ułożyły sobie później życia – osiadały w Poznaniu. Jedna z bardziej interesujących spraw dotyczyła sposobu zawarcia małżeń- stwa pomiędzy baronówną Matyldą de Bruce a  Maksymilianem Prusimskim. Maksymilian (ur. ok. 1800) był synem Wincentego Prusimskiego, dziedzica Wierzbna i Brzeźna koło skwierzyny oraz Katarzyny z Chłapowskich, a siostrzeń- cem Rozalii z Chłapowskich hrabiny Engeström. Jego żona Matylda urodziła się w sztokholmie w 1812 roku jako córka szambelana królewskiego adama de Bruce i jego żony Karoliny. Ponieważ rodzina miała kłopoty finansowe i niewystarcza- jące dochody, Matylda jako 10-letnia dziewczynka została oddana na wychowa- nie Rozalii Engeström do pałacu w podpoznańskich Jankowicach. tam poznał ją i  zapragnął poślubić siostrzeniec hrabiny Maksymilian. Matylda od samego początku czuła ogromną niechęć do przyszłego męża, który darzył ją chyba autentycznym i szczerym uczuciem. swoje ówczesne życie opisała następująco: „W domu mojej dobrodziejki poznał mnie jej siostrzeniec Wielmożny Maksymilian Prusimski, dzisiaj dziedzic wsi sarbii i Kunowa w Powiecie szamotulskim położo- nych, i od pierwszego mnie poznania postanowił tylko mnie, a nie inną pojąć sobie za żonę i oświadczenia swoje miłosne mi czynił, gdy ja lat 13 dopiero liczyłam; lecz od pierwszego momentu ku niemu czułam niechęć, która się nigdy nie zmieniła”2. związek z siostrzeńcem bardzo popierała hrabina Rozalia. zaręczyny 16-let- niej Matyldy i 28-letniego Maksymiliana, jak zeznała powódka, miały następu- jący przebieg: „Było to w miesiącu lutym 1828 r. kiedy Dobrodziejka moja na prośbę Wielmożnego Prusimskiego, zdjąwszy z palca dwa pierścionki, jeden jemu, a mnie drugi gwałtem włożyła, używając nawet do tego pomocy przytomnych tu Wielmożnych Karola i antoniny d’oppenów3, małżonków z sędzin. od tej chwili tym większą miałam do Wielmożnego Prusimskiego niechęć i starałam mu się zawsze jaką nieprzyjemność i przykrość wyrządzić, ile go tylko razy widziałam”. Jak widać, panna miała spore wątpliwości i po zaręczynach dała jasno narzeczo- nemu do zrozumienia, że nie ma nadziei na jakiekolwiek uczucie z  jej strony. nastąpiło zerwanie, a Prusimski przestał bywać w pałacu. Hrabina Rozalia nie 2 archiwum archidiecezjalne w Poznaniu (dalej: aaP), akta Konsystorza, sygn. Ka 2260. 3 antonina z Prusimskich oppen (ok. 1796–1866), siostra Maksymiliana Prusimskiego. Dziewiętnastowieczne sprawy małżeńskie szlachty… 127 odstąpiła jednak od zamierzonego planu. nakazała Matyldzie napisać pojednaw- czy list, czego konsekwencją były powtórne zaręczyny: „Uległam wtenczas woli mojej dobrodziejki, bojąc się jej gniewu i nie chcąc utracić jej dobrodziejstw, lecz też myślałam tylko o tym, jakby J.W. Engestroemową odwieść od jej postanowie- nia, i tego byłam przekonania, że małżeństwo pomiędzy nami do skutku nigdy nie przyjdzie lub że przynajmniej do lat kilku odłożonym będzie; lecz P. Prusimski, widząc wzmagający się ku niemu wstręt z mej strony i doznając ode mnie coraz większych nieprzyjemności, zaczął nalegać na Ciotkę swoją, a moją Dobrodziejkę, aby tylko najspieszniej nasze małżeństwo do skutku przyprowadzić”4. ogłoszono zapowiedzi. Jeden ze świadków tak zapamiętał ów dzień: „Gdy była zapowiedź powódki, ja, przyjechawszy do kościoła, na cmentarzu usłyszałam i spo- strzegłam powódkę ręce załamującą i bardzo rzewnie płaczącą. zainteresowało mnie to […]. Przystąpiłam więc do niej i pytałam, dlaczego tak rzewnie płacze. ona mi na to odpowiedziała: »a jakżesz nie mam płakać, kiedy mam iść za tak strasznego człowieka?«. Jam jej na to rzekła: »to go Pani porzuć, wszak się Ksiądz będzie pytał, czy masz wolę nieprzymuszoną?«. ona mi na to znowu z srogim łka- niem odpowiedziała: »Cóż mam czynić? Jestem pomiędzy młotem a kowadłem! Gdybym obraziła ciotkę pana Prusimskiego – hrabinę Engeström – na siebie, gdzieżbym się biedna podziała? ale lepiej, żeby się ten grób przede mną będący otworzył, a ja w niego wpadła, nim mam temu Prusimskiemu rękę mą oddać!«”5. Mijały dni. W nadziei, że ktoś odwiedzie hrabinę od powziętego zamiaru, młoda baronówna zaczęła opowiadać znajomym o  swym nieszczęściu. Wprawiła tym swoją dostojną opiekunkę w gniew, gdyż ta oświadczyła jej, schodząc któregoś razu ze schodów jankowickiego pałacu, że oddali ją z domu i zostawi niepew- nemu losowi. ze strachu Matylda rozchorowała się. Ślub, odłożony z  powodu przedłużającej się choroby, odbył się ostatecznie 4 czerwca 1829 roku w Ceradzu Kościelnym. „W sam zaś dzień ślubu powódka bardzo rozpaczała, uszła do ogrodu i tam jak szalona biegała, nie chcąc żadną miarą siadać do powozu, nareszcie przy- prowadzona z ogrodu, prawie zemdlona, zawleczoną została do powozu; wstręt jej do Prusimskiego tak był wielki, iż wszystkim nie tylko domowym, ale i całej wsi był powszechnie znanym”6. zdesperowana małżonka rozważała nawet potajemną ucieczkę do rodzi- ców mieszkających w szwecji, jednak nie miała na tę podróż żadnych funduszy. nieszczęśliwe małżeństwo trwało dwa lata. z  tegoż związku przyszło na świat dwoje dzieci: syn Edmund Ksawery (1830) i córka Kunegunda (1831–1831). nie zmienia to faktu, że Matylda zdecydowała się wystąpić do poznańskiego sądu Konsystorskiego o stwierdzenie nieważności małżeństwa. W związku z tą sprawą Prusimscy bywali w Poznaniu, nie tylko aby złożyć zeznania. Częścią postępowa- nia była również próba pogodzenia małżonków, która miała miejsce przed nota- riuszem nazwiskiem Giersz, zamieszkałym w Poznaniu przy starym Rynku 56. nie przyniosło to wszakże żadnego rezultatu, Matylda nie chciała ugody. 4 aaP, sygn. Ka 2260. 5 tamże. 6 tamże. Joanna Lubierska 128 W  1835 roku na mocy wyroku i  instancji małżeństwo uznano za niebyłe z  powodu zawarcia go pod przymusem, a  stronom dozwolono wstąpić w  inne związki małżeńskie. nie zgodził się z tym stojący na straży praw Kościoła obrońca węzła małżeńskiego, który złożył apelację do Gniezna. sąd metropolitalny podtrzy- mał jednak wyrok i instancji. Jeszcze tego samego roku Matylda wyszła ponownie za mąż, tym razem poślubiła w Ceradzu Kościelnym augusta (augustyna) Herzoga, 36-letniego poznańskiego doktora medycyny i  chirurga, z  którym zamiesz- kała w Poznaniu, m.in. przy Friedrichstrasse 19 (ob. ul. por. J. Lewandowskiej)7, Wilhelmstrasse (ob. aleje Karola Marcinkowskiego), Berlinerstrasse 32 (ob.  ul.  27  Grudnia)8 oraz Lindenstrasse 4b (ob. ul. Feliksa nowowiejskiego)9. Jak pisał Marceli Motty: „Była to bardzo piękna pani, wysmukła, z twarzą bladą, pełną powabu, dużym smętnym okiem i ciemnym włosem; dla wątłego zdrowia, jak się zdaje, wiodła potem żywot bardzo domowy i rzadko ją można było spo- tkać w towarzystwach lub na ulicy”10. Matylda urodziła augustowi kilkoro dzieci, m.in. Franciszka augusta adolfa (1836), Gustawa adama alfreda (1838–1839), teodora (1841–1842), Mariannę Ewę Karolinę Rozalię (1845), Wandę Dorotę Ewę Walerię (1850). stosunki Matyldy Herzog i jej dawnej opiekunki ułożyły się chyba poprawnie, sędziwa hrabina Engeström przyjeżdżała bowiem z Jankowic do Poznania, gdzie w kościele pw. św. Wojciecha trzymała do chrztu dzieci swojej wychowanki. Herzogowie ok. 1860 roku opuścili Poznań i przenieśli się na Śląsk do Cieplic (Bad Warmbrunn, dziś część Jeleniej Góry), gdzie oboje zmarli11. Maksymilian natomiast przed 1837 rokiem ożenił się z teresą Brodnicką (zm. 1873), córką Karola, dziedzica Wilkowa, i Franciszki z Kierskich. ze związku ze szwedzką baronówną miał wspomnianego już syna (nie wiemy, z kim pozostał po rozstaniu się rodziców), z drugą zaś żoną m.in. Franciszka Witolda (1837), Henryka (1838–1882), Emilię Dorotę (1842–1852), Klaudynę Franciszkę (1842) oraz Weronikę aleksandrę (1843–1852). zmarł przed 1873 rokiem w Marienbadzie (Mariánské Lázně)12. Równie nieszczęśliwa w małżeństwie była siostra Maksymiliana, Urszula teresa turno z domu Prusimska. Urodziła się na zamku w Goraju w 1787 roku. Życie jej rodziców koncentrowało się w owej posiadłości, a także w sędzinach pod Bukiem oraz w Poznaniu, gdzie chrzcili swoje dzieci. Ciekawą charakte- rystykę Katarzyny Prusimskiej, matki Urszuli, nakreślił Franciszek Gajewski z  Błociszewa: „Jakżebym mógł zapomnieć o  pani Prusimskiej i  o  jej bracie rodzonym kanoniku Chłapowskim13. Już wyginął całkowicie typ oryginałów 7 Wohnungs-Anzeiger für die Provinzial-Hauptstadt Posen auf das Jahr 1845, s. 56. 8 W domu doktorostwa Herzogów przy ul. Berlińskiej mieszkał przybyły w 1840 r. do Poznania Jędrzej Moraczewski wraz ze swoją siostrą Bibianną, pisarką. ich salon kulturalny był jednym z najbardziej zna- nych w Poznaniu. zob. J. Łoś, Na paryskim i poznańskim bruku, Kórnik 1993, s. 71. 9 Adress-Kalender für die Stadt Posen auf das Jahr 1848, s. 30. 10 M. Motty, Przechadzki po mieście, t. 1, Poznań 1999, s. 243. 11 tamże. 12 aaP, akta parafii Bytyń, sygn. PM 33/19, s. 67, nr aktu 26. 13 Chodzi o ks. Feliksa (Felicjana) Chłapowskiego (ok. 1766–1828), syna Jana i Franciszki z zakrzewskich, od 1786 r. kanonika poznańskiego, brata Rozalii hr. Engeström oraz Katarzyny Prusimskiej. Dziewiętnastowieczne sprawy małżeńskie szlachty… 129 tego rodzaju. oboje słynęli z oryginalności. Ksiądz kanonik z kuchni i piw- nicy, jego siostra z praktycznego rozumu i wesołej rubaszności. nienawidziła francuszczyzny, chociaż się sadziła na rozmowę z  Francuzami. Dom jej był schadzką całej młodzieży, tam bowiem panowało sans gene w najobszerniej- szym znaczeniu słowa, hulano, piło się, w karty grano, hałasowano, tańcowano, co kto chciał. Pani Prusimska mogła liczyć około 45 lat życia, gdym został w jej dom wprowadzony, zażywała tabakę, piła poncz i wino, grała w mariasza z pro- boszczem, a z nami w faraona”14. Wesoła i towarzyska dla gości, dla swojego potomstwa pani Prusimska bywała surowa i zasadnicza. Przykłady niektórych zachowań nakreśliła w 1808 roku w piśmie do Konsystorza jej córka Urszula. Przytoczyła w  nim kilka przykładów z  życia, ukazujących wychowanie szla- checkich córek na przełomie XViii i XiX wieku. Dziewczynki były chowane twardą ręką, karcone, nawet bite, nie mogły decydować o własnej przyszłości i nie miały nic do powiedzenia w kwestii małżeństwa, które bez ich wiedzy bywały układane. o  ile brat Urszuli, Maksymilian, miał możliwość wyboru małżonki ze swojej sfery i mógł ożenić się z kobietą, którą kochał, o tyle jego siostra takiego szczęścia już nie miała. Jej mężem wbrew jej woli został adam turno (1775–1851), syn generała majora wojsk koronnych Jana Kazimierza i  Korduli z  Gorzeńskich. „W  roku 1802 dnia 20 stycznia15 – pisała w  swym powództwie z 1808 roku Urszula – zawarłam z urodzonym adamem turno teraźniejsze nader dla mnie nieszczęśliwe zamęście moje. nieprzezwyciężony wstręt do męża mego i  zmartwienia moje ustawiczne stąd wynikające znie- walają mnie teraz do rozpoczęcia procesu rozwodowego. skargę moją o ogło- szenie nieważności ślubu gruntuję na tym, iż ja do zamęścia tego przez matkę moją urodzoną Katarzynę z Chłapowskich przymuszoną zostałam. nie mając jeszcze lat 15 zupełnych, kiedym się w adiutancie króla holenderskiego p. Flau16 pokochała, który starał się o mnie i nalegał mocno na matkę moją o wydanie mnie za mąż. Ja życzyłam sobie bardzo mieć p. Flau za męża, lecz matka moja wybrała sobie teraźniejszego za męża mojego i tak przymuszoną byłam do ślu- bowania Jemu”17. Małżeństwo zostało zaaranżowane przynajmniej sześć lat wcześniej. Wiedzieli o tym zamyśle wszyscy, łącznie z służbą. Urszula wspomniała bowiem: „Kiedy kto do guwernantki mojej powiedział: panna Urszula może pójść szczęśliwiej za mąż, to pani Victor zawsze odpowiedziała na to: choćby i miliony miał, wszelako panna Urszula nikogo innego mieć mężem nie będzie jak tylko pana turna”18. Ceremonia 14 D. Chłapowski, Chłapowscy. Kronika rodzinna, Warszawa 1998, s. 48; Pamiętniki Franciszka z Błociszewa Gajewskiego pułkownika wojsk polskich (1802–1831), t. i, Poznań 1913, s. 131 i n. 15 Ślub został zawarty w 1803 r. (nie w 1802 r. – jak podają to oboje małżonkowie) w kaplicy w sędzinach i wpisany do księgi ślubów parafii Buk. 16 Król holenderski to Ludwik Bonaparte, który panował w Holandii w latach 1806–1810. „Pan Flau” to być może jego adiutant w latach 1801–1803 – Charles Joseph Flahaut (1785–1870), nieślubny syn talleyranda, wsławiony licznymi romansami, m.in. z Karoliną Murat (siostrą napoleona), anną Potocką (podczas kampa- nii w Polsce 1806–1807), potem zaś z królową holenderską Hortensją (żoną Ludwika), z którą miał syna; pod- czas wojen napoleońskich dosłużył się stopnia generała, w czasach ii Cesarstwa Francuskiego był dyplomatą. 17 aaP, sygn. Ka 2563. 18 tamże. Joanna Lubierska 130 zaślubin nie była dla młodej narzeczonej radosnym wydarzeniem. W tym dniu matka dziewczyny, zapewne wierząc, że po ślubie wszystko się ułoży: „Prowadziła mnie do kaplicy sędzińskiej, powtarzając mi swoją nieodmienną wolę, abym ślub wzięła z panem turnem, ja płakałam i błagałam Boga o uwolnienie mnie od tako- wego nieszczęścia”19. Panna młoda przepłakała ceremonię w kościele. Później było niewiele lepiej. Małżeństwo nie układało się dobrze, jednak Urszula, nauczona od dziecka posłuszeństwa, bała się podjąć jakąkolwiek decyzję. „Ja chciałam odjechać od męża, widząc humory nasze coraz niezgodniejsze, lecz 2 mile od nas miesz- kała matka moja, bałam się przeto do takich kroków przystąpić, aż na ostatek mąż mój sam mnie oświadczył, jeżeli ja jego nie odjadę, to mnie odeśle. Poznawszy w ciągu tego nieszczęśliwego małżeństwa, że i mąż często ode mnie odjeżdżał, bojąc się, aby zdrowie na zgryzotach podobnych nie cierpiało, odjechałam w dzień 1go kwietnia od męża mojego”20. Dodajmy, że adam turno nie był dobrym gospodarzem. Posiadał wpraw- dzie liczne dobra, m.in. oporowo, Więckowice pod Poznaniem i Lubonię pod Lesznem. nazywany był jednak „szlachcicem bez ziemi”, gdyż tak nieszczęśli- wie gospodarował swoimi majątkami, nabywając je, sprzedając i dzierżawiąc, że w konsekwencji wszystkie stracił. Brał udział w kampaniach napoleońskich, był kapitanem gwardii, odznaczonym Legią Honorową21. Urszula i adam turnowie mieli troje dzieci: Wincentego Henryka Jana (1803), aleksandrę (aleksandrynę) Katarzynę (1805)22 oraz Pelagię Donatę (1806). Po stwierdzeniu nieważności ich małżeństwa Urszula poślubiła gen. aleksandra Jana d’alfonce’a23, z którym miała przynajmniej sześcioro dzieci urodzonych już w Warszawie. Byli to: aleksander aleksy adolf (1810), tadeusz Włodzimierz (1812), artur (1815), Jan Kazimierz stanisław (1820), Felicjan aleksander (1820) oraz antoni stanisław (1823–1823). adam turno drugiej rodziny nie założył. zmarł w objezierzu u syna Wincentego w 1851 roku. na przełomie XViii i  XiX  wieku we wspomnianych już podpoznańskich Jankowicach mieszkał hrabia Lars von Engeström, szwedzki polityk, dyplo- mata i ambasador. Był życzliwy Polsce, którą wybrał na swoją drugą ojczyznę, i  popierał wszelkie próby uniezależnienia się od Rosji. W  1790 roku po róż- nych przeszkodach ożenił się z wielkopolską szlachcianką Rozalią Chłapowską, która w  1791 roku obdarzyła go pierworodnym synem: „Dnia 28 Lipca pani Engeström powiła mi syna; ochrzczono go w  domu pani krakowskiej, siostry 19 tamże. 20 tamże. 21 a. Kwilecki, Wielkopolskie rody ziemiańskie, Poznań 2010, s. 344 i n. 22 nazywaną adyną i znaną z wieloletniej bliskiej relacji z Pawłem Edmundem strzeleckim, podróżnikiem oraz odkrywcą. 23 Rodzina pochodzenia francuskiego, osiadła w Polsce w połowie XViii w. Gen. aleksander Jan d’alfonce (1779–1857) był wojskowym. służył w wojsku Księstwa Warszawskiego (za kampanię 1807 r. otrzymał krzyż Virtuti Militari) i Królestwa Polskiego, po upadku powstania listopadowego w służbie rosyjskiej. W 1840 r. otrzymał od cara szlachectwo i herb „sentomierski” (od rodowego gniazda saint-omer we Fran- cji). Dokumentacja tej nobilitacji (wraz ze wzorem herbu) spłonęła w aktach Heroldii Królestwa Polskiego, http://herbarzpojezierza.pl/rodziny-ziemianskie/dalfonce-de-saint-omer-herbu-sentomerski/ [dostęp: 24 X 2017]. Dziewiętnastowieczne sprawy małżeńskie szlachty… 131 królewskiej24. Król polski do chrztu go trzymał. Dano mu imiona Gustawa stanisława. Było to pierwsze dziecię protestanckie, którego król polski został chrzestnym ojcem, nasz pastor luterański niezmiernie był tem rozradowany”25. syn Larsa i Rozalii, Gustaw stanisław Engeström, nie tylko nie poszedł w ślady ojca, ale wyrzekł się polskości i wybrał służbę na rzecz Rosji. służył w królew- skiej gwardii szwedzkiej, armii pruskiej, wojsku polskim (po utworzeniu tzw. Królestwa Kongresowego w  1815  r.), wreszcie w  armii carskiej. zmarł w  1850 roku jako komendant twierdzy Baku nad Morzem Kaspijskim26. Miał dwie żony. Pierwszą z nich była córka pruskiego generała, ewangeliczka augusta Wilhelmina von Bardeleben, z którą miał syna Edmunda (1819)27. Po cywilnym rozwodzie z augustą, który nastąpił w 1824 roku w sądzie zie- miańskim we Wschowie, w 1828 roku ożenił się z Leokadią Gajewską, córką sta- rosty ośnickiego Bonawentury, która urodziła mu syna Wawrzyńca (1829–1910). Po sześciu latach związku druga żona wniosła sprawę o stwierdzenie nieważności małżeństwa. Leokadia z czasem nabyła pewności, że jej związek z mężem nie powi- nien w ogóle zostać zawarty, gdyż pierwsze małżeństwo zostało rozwiązane tylko w sposób cywilny, pierwsza żona zaś nadal żyła i miała się dobrze. Dodatkowo hrabia porzucił drugą żonę, która do Konsystorza pisała m.in.: „Bo pozwany jest z urodzenia szwedem, a chociaż tu po ożenieniu się ze mną u matki swej J.W. Ministrowej Engestroem w Jankowicach zamieszkał, jednakowoż tenże po zawar- tym małżeństwie mi zataił, że tu w kraju zostać się nie zamyśla, jako też zaiste przed więcej jak 4 laty za granicę się udał, nawet i nie wiadomo, gdzie się znajduje, gdy w Petersburgu już go nie ma”28. Ponieważ miejsce pobytu hrabiego pozosta- wało nieznane, w prasie zaczęły pojawiać się anonse informujące o kolejnych ter- minach postępowania29. sąd podzielił wątpliwości hrabiny i w i instancji zapadł w Poznaniu wyrok uznający małżeństwo za nieważne. Jednakże obrońca węzła małżeńskiego złożył apelację i sprawa trafiła przed sąd gnieźnieński. Postępowanie nieco się skomplikowało, gdyż doszły do sądu wieści, że może być to już trzecie małżeństwo hrabiego zakończone rozwodem i że przed Wilhelminą był już żonaty. Powstawało więc pytanie, które z poprzednich małżeństw było ważne, a które nie. Po pochyleniu się i nad tą kwestią w 1837 roku ostatecznie uznano małżeństwo za nieważne i Leokadii pozwolono wstąpić w inny związek małżeński. Pamiętnikarz Józef Łoś spotkał ją w 1855 roku i scharakteryzował w następujący sposób: „Ciekawa to i dość charakterystyczna ta pani Engeström. Wdowa po owym generale rosyj- skim, którego w czasie rewolucji o mało nie powieszono […], dochowała się z nim 24 izabela Elżbieta Poniatowska (1730–1808) – córka stanisława Poniatowskiego i Konstancji z Czarto- ryskich, siostra króla stanisława augusta Poniatowskiego, żona Jana Klemensa Branickiego, kasztelana krakowskiego (stąd „pani krakowska”), hetmana wielkiego koronnego, potem zaś gen. andrzeja Mokro- nowskiego, starosty ciechanowskiego. 25 W. Engeström, Pamiętniki Wawrzyńca hr. Engeströma, Poznań 1875 (Pamiętniki z ośmnastego wieku, t. XV), s. 138. 26 a. Kwilecki, dz. cyt., s. 100. 27 tamże. 28 aaP, akta Konsystorza, sygn. Ka 1463. 29 „Gazeta Wielkiego Xięstwa Poznańskiego” 1835, nr 127, s. 652. Joanna Lubierska 132 syna i ożeniła go, jak mówią majętnie30. sama osiadła w Poznaniu. Dochody tej pani osobiste są nader podobno szczupłe, stąd zawsze jest w potrzebie pieniędzy i ciągle zajęta jest zaciąganiem pożyczek. […] W chęci zarobienia mniej na sławę jak na talary, chwyciła za pióro, a idąc za przysłowiem, że kto z Bogiem, z tym Bóg, zaczęła od książki do nabożeństwa”31. Hrabina osiadła w Poznaniu, gdzie poświęciła się wychowywaniu jedynego syna. Rodziny już nie założyła. zmarła w 1863 roku w mieszkaniu przy ul. nowe ogrody (ob. ogrodowa) 5. Kolejny przykład to małżeństwo zawarte w  1805 roku w  Wytomyślu mię- dzy Brygidą sczaniecką, starościanką średzką, córką sylwestra i  anastazji ze skórzewskich, a  hrabią Mikołajem Mielżyńskim (1780–1842), synem Maksymiliana i  Konstancji z  Hutten-Czapskich. także w  ich przypadku poży- cie nie układało się pomyślnie. ojciec Mikołaja był właścicielem olbrzymiej for- tuny, którą po jego śmierci w 1799 roku odziedziczyli trzej synowie. stanisław dostał w spadku Pawłowice, Poniec, Łaszczyn i Gołańcz. Jego bratu Mikołajowi przypadły w  udziale m.in. Żytowiecko, Łęka Mała, Karczewo, klucz zduński z  Baszkowem i  kamienica w  Poznaniu. najmłodszy z  braci tomasz (wówczas jeszcze niepełnoletni) zmarł cztery lata później. trzej bracia oraz ich siostra Katarzyna byli także współwłaścicielami Rąbinia, który został później sprzedany Józefowi Chłapowskiemu z turwi32. nie wiadomo, czy małżeństwo Mielżyńskich było wynikiem układów rodzinnych, czy jednak uczucia. Faktem jest, że po pra- wie 30 latach wspólnego pożycia hrabina Mielżyńska zdecydowała się wystąpić o separację. Jak zeznała, mąż od początku małżeństwa źle ją traktował, krzyw- dził słowami, obrzucał wyzwiskami (z których „szelma” i „bestia” można zaliczyć do łagodniejszych), i to nie tylko w domu, ale także w miejscach publicznych. Upokorzenia dotykały ją także w obecności służących, którzy widząc brak sza- cunku ze strony męża, sami również pozwalali sobie na niestosowne zachowa- nia względem hrabiny. Powodem złego humoru i prowokowanych kłótni mogło być dosłownie wszystko: „W miesiącu maju rb. przewiózłszy różne nasze effekta i meble z Baszkowa do Gnina pod Grodziskiem, trudniłam się wypakowywaniem tych efektów. Przy tej okazji spostrzegł mój małżonek, że u jednej filiżanki uszko było złamane, a przez to wpadłszy w największą pasję, nie tylko mnie i poma- gające mi osoby wyzywał słowami »szelmy«, »głupie« itp., lecz też ową filiżankę taką mocą i z takim hałasem o ziemię rzucił, żem ja, stojąc na krzesełku i szkło na szafie układając, od przelęknienia ledwie z krzesełka nie spadła”33. Były to kłót- nie o drobiazgi, ale rozstanie Mielżyńskich przypieczętował zdaje się wyjazd do Cieplic. oboje udali się tam dla poratowania zdrowia; hrabia był dotknięty para- liżem, hrabina cierpiała zaś na „kurcze żołądka”. Po kłótni z mężowskim kamer- dynerem Mikołaj zarządził natychmiastowy powrót Brygidy do domu, każąc służ- bie przenieść ją do powozu. Kiedy osłabiona chorobą i podróżą przyjechała do Gnina, zamknęła się w swoich pokojach, do których dostęp miała tylko zaufana 30 Żoną hrabiego Wawrzyńca Engeströma (1829–1910) została Jadwiga Borzewska (1831–1908) z turzna pod toruniem, córka antoniego Grzegorza Feliksa z Ugoszcza i Julii z Piwnickich. 31 J. Łoś, dz. cyt., s. 259. 32 http://www.krzemieniewo.net/viewpage.php?page_id=431 [dostęp: 12 Xii 2017]. 33 aaP, akta Konsystorza, sygn. Ka 2049. Dziewiętnastowieczne sprawy małżeńskie szlachty… 133 służąca. nikogo nie przyjmowała i nigdzie nie bywała. Po kilku dniach zjechał poirytowany małżonek, który nie chcąc rozmawiać przez zamknięte drzwi, próbo- wał dostać się do jej pokojów. Hrabina nie przyjęła męża, więc ten, rozsierdzony, kazał jej wynosić się z domu. Jeden ze służących zeznał: „Hrabia nie mówił, aby nazajutrz najpóźniej do 10-tej godziny z Gnina wyjeżdżała, lecz aby na drugi dzień do 10-tej były mu wszystkie pokoje pootwierane, inaczej odgrażał jej, że jeżeli tego nie uczyni, każe sześciu chłopom przyjść, fornalowi zajechać i ją do Poznania do szaretek34 jako wariatkę odesłać lub do matki odwieźć”35. nakazał jej też oddać uprzednio wszelkie „effekta, klucze i dokumenta”. na odprawienie kamerdynera, który był Brygidzie nieprzychylny i donosił na nią, Mikołaj nie chciał przystać, ale jednocześnie nakazał służbie, by żonie na niczym nie zbywało, tak w kuchni, jak i w pieniądzach. Jeden ze świadków mówił, że „charakter pozwanego jest bardzo dobry i łagodny, tylko w momencie gniewu jest nader prędkim”36. Brygida, zmuszona do opuszczenia domu, udała się do Poznania, gdzie leczyła się kilka miesięcy u doktorów Wolffa i Marcinkowskiego. Mikołaj zamieszkał zaś w Karczewie. Próbowano pogodzić małżonków, ale raz nie stawiła się Brygida, raz Mikołaj i do ugody nie doszło. sprawa toczyła się trzy lata w dwóch instancjach, aż w końcu w 1837 roku sąd prosynodalny przyznał hrabinie rację i orzekł separację. Mikołaj zmarł pięć lat po ogłoszeniu wyroku w 1842 roku w Karczewie, natomiast Brygida w 1859 roku w Poznaniu, w domu przy ul. Garbary 52. Pochowana została w krypcie rodowej w Pawłowicach. Pozostawiła dwoje dzieci: teodozję (1807– 1878), dwukrotną wdowę po braciach Dzieduszyckich: ignacym sewerynie oraz Henryku sewerynie ignacym, oraz syna aleksandra Mielżyńskiego (ok.  1813– 1885), męża Katarzyny Potulickiej. W  drugiej poł. XiX  wieku osiadła w  Poznaniu bratanica Brygidy, Laura Hutten-Czapska (1815–1875) – właściwie Eleonora Brygida Elżbieta z hrabiów Mielżyńskich, 1o voto Czarnecka, 2o voto Czapska, córka generała stanisława Kostki Mielżyńskiego (1778–1827) i jego żony Prowidencji z zarembów. Matka Laury po przedwczesnej śmierci męża przekazała zarząd majątkiem innym oso- bom, zrzekła się notarialnie opieki nad dziećmi i osiadła w Poznaniu w domu przy ul. Wrocławskiej. Dziećmi się nie zajmowała, córki wysłała na pensję, a następnie szybko wydała za mąż. „Do Berlina wysłała ją matka, gdy miała zaledwie jede- naście lat i pewnie ciężko jej było rozstawać się z rodzinnym domem. Jej matka, generałowa Mielżyńska, nie znosiła jednak sprzeciwu, uchodziła powszech- nie za osobę niezwykle stanowczą i  surową. owa energiczna dama, która jak wiele innych polskich pań wolała po śmierci męża, zamiast na wsi, mieszkać w Poznaniu, trzymała czworo swoich dzieci w ryzach i ostrym domowym rygo- rze. najmłodsza z  nich, Laura, była za młodu wątła i  chorowita. Już wówczas odznaczała się dużą urodą, tak w rodzinie Mielżyńskich powszechną”37. W 1833 roku hrabianka Laura zawarła w poznańskiej parafii św. Marii Magdaleny zwią- zek małżeński z  pochodzącym z  Wołynia Karolem Czarneckim (ok. 1804), 34 Chodzi o szarytki, czyli zgromadzenie sióstr Miłosierdzia św. Wincentego à Paulo. 35 aaP, akta Konsystorza, sygn. Ka 2049. 36 tamże. 37 s. Leitgeber, O życiu towarzyskim w Wielkopolsce w XIX i XX wieku, jak je pamiętam, Poznań 2001, s. 72. Joanna Lubierska 134 synem Floriana, kasztelanica bracławskiego i anny ze skarżyńskich. Przybył on do Wielkiego Księstwa Poznańskiego z wojskami polskimi jesienią 1831 roku, po wojnie z Rosją. Jako powstaniec został pozbawiony majątku i musiał opuścić zie- mie cesarstwa rosyjskiego. zatrzymał się w Błociszewie u tamtejszego dziedzica, swojego stryja antoniego Czarneckiego, krajczego koronnego38. Jak to się stało, że dziedziczka takiej fortuny poślubiła wygnańca bez grosza przy duszy, trudno dziś dociec. Laura i Karol po ślubie osiedli w smogulcu, który wraz z kluczem goła- nieckim był częścią jej dóbr posagowych. W 1834 roku przyszła na świat jedyna córka tej pary, Maria Eleonora anna Czarnecka. Po niespełna piętnastu latach małżeństwa do Konsystorza wpłynęło pismo od prawnika pani Czarneckiej z pozwem przeciwko mężowi. Główną kwestią, na której się w nim skoncentrowano, było domicilium originis i domicilium habitationis, czyli kwestia stosunku miejsca pochodzenia i miejsca zamieszkania małżonków przed ślubem a  miejsce zawarcia związku małżeńskiego. narzeczony mieszkał wszak w Błociszewie, panna młoda była z Pawłowic, ślub zaś miał miejsce w Poznaniu. na tej podstawie próbowano uznać małżeństwo za nieważne. adwokat hrabianki podnosił również kwestię roztrwonienia większej części majątku żony przez oskarżonego, a także jej złe traktowanie (wyzwiska, bicie i poniżanie). na końcu znalazło się też najcięższe oskarżenie, a mianowicie, że Karol Czarnecki „dopuścił się zbrodni kalającej przyrodzenie i pociągającej za sobą ohydną i kalającą karę wedle § 1069 seg. tyt. 20 cz. ii Prawa Powszechnego Krajowego Pruskiego”39. napisano wprost, że chodzi o „pederastię” i podano nazwiska siedmiu świadków, którzy częściowo byli ofiarami, a częściowo świadkami zachowań Czarneckiego. na początku procesu mąż Laury mieszkał w wynajętym na kilka lat mieszkaniu w Poznaniu przy Grobli 8/9, a następnie został osadzony w więzieniu sądu ziem- skiego w Wągrowcu. Być może miało to związek z wydanymi w 1847 roku przez władze pruskie listami gończymi za Czarneckim, w których oskarżano go o nie- obyczajne zachowanie40. Chcąc wyjaśnić kwestię miejsca zamieszkania małżonków przed ślu- bem, na świadków wezwano do Poznania proboszczów z  Błociszewa i Pawłowic, księdza z poznańskiej fary oraz dwie służące, pracujące niegdyś w Pawłowicach, a obecnie mieszkające w Poznaniu. Jedna z nich zeznała, że hrabianka Mielżyńska prawie w  ogóle w  Poznaniu nie bywała. Przebywała gównie w Łaszczynie u pani sczanieckiej41 lub w Poniecu u pani Mycielskiej42, następnie zaś została oddana na pensję do Berlina, a do Poznania do miesz- kania matki przy ul. Wrocławskiej przyjechała na kilka tygodni przed ślubem, głównie w celu skompletowania wyprawy. Wyrok sądu i instancji zapadł po myśli Laury, lecz mąż nie zgadzał się z zarzutami i skierował do sądu bardzo 38 tamże. 39 Przywołany paragraf 1069 głosił: „sodomia i  inne grzechy nienaturalne, które dla ich bezecności nie mogą tu być wymienione; wymagają całkowitego pamięci onych wytępienia” (Prawo krajowe, t. iV, Rozdział 20 – O występkach i karach, Poznań 1826, s. 657). 40 s. Leitgeber, dz. cyt., s. 71. 41 Filipina z hr. Mielżyńskich sczaniecka (1807–1857), żona ignacego, starsza siostra Laury. 42 Elżbieta z hr. Mielżyńskich Mycielska (ok. 1801–1857), żona Ludwika, najstarsza siostra Laury. Dziewiętnastowieczne sprawy małżeńskie szlachty… 135 obszerne, kilkunastostronicowe i  szczegółowe wyjaśnienia. sąd ii instancji oddalił skargę powódki i uznał ją za bezzasadną, wreszcie wyrokiem sądu pro- synodalnego przywrócono moc obowiązującą wyrokowi i  instancji. Całość postępowania trwała ponad dwa lata. W 1850 roku w Pawłowicach hrabianka Laura wyszła za mąż za administra- tora jej rozległych dóbr, Józefa napoleona Hutten-Czapskiego (1797–1852). z tego związku na świat przyszedł Bogdan Franciszek serwacy Hutten-Czapski (1851– 1937), późniejszy polityk pruski, burgrabia Cesarskiego zamku Poznańskiego i prezydent związku Polskich Kawalerów Maltańskich. Drugie małżeństwo Laury, choć szczęśliwsze, trwało niespełna trzy lata. Jej mąż zaraził się cholerą i niespo- dziewanie zmarł w smogulcu. Po jego śmierci pani Czapska zamieszkała z dwoj- giem dzieci w Poznaniu, w kamienicy Jędrzeja i Bibianny Moraczewskich, a po jej sprzedaży w 1855 roku przeniosła się na ul. Bismarcka (ob. Kazimierza Kantaka). nabyła tam obszerny dom otoczony od frontu dużym ogrodem, pełnym rzad- kich krzewów i ozdobnych roślin, z rozciągającym się za domem dużym sadem. Poznański salon Laury Hutten-Czapskiej słynął z  gościnności. Bywali w  nim przedstawiciele rodzin Mielżyńskich, Mycielskich, Bnińskich i  najwybitniejsi ludzie w Wielkim Księstwie Poznańskim, jak arcybiskup Leon Przyłuski, august Cieszkowski czy tytus Działyński, a także urzędnicy pruskiej administracji z rodzi- nami. W jej ogrodach odbywały się liczne koncerty z płatnymi biletami wstępu, podwieczorki i loterie fantowe, z których dochód przeznaczany był na cele chary- tatywne. Kiedy syn Bogdan zaczął podrastać (córka Marianna była już wówczas żoną Kazimierza Koczorowskiego), Laura zamieszkała z nim w szwajcarii, a także w Paryżu, gdzie się kształcił. ostatecznie osiadła w Berlinie, gdzie w 1875 roku zmarła43. Kolejna sprawa nie wynikała z błędów formalnych czy też niedopasowania charakterów. seweryn trąmpczyński (ok. 1801–1868), syn Wojciecha i  Urszuli Korytowskiej, nie powinien był bowiem nigdy stawać na ślubnym kobiercu. Jego przyszła żona zofia nepomucena Czachórska (1805–1891) była córką Rocha i  Barbary, dawnych posesorów wsi Garby w  podpoznańskiej parafii spławie. Przed ślubem mieszkała w Radolinie w powiecie konińskim u swej ciotki zuzanny z Czachórskich, wdowy po Michale Kalksteinie, i nie wiedziała o kłopotach zdro- wotnych swojego przyszłego małżonka: „z sewerynem trąmpczyńskim zawar- łam ślub małżeński w Myśliborzu w Królestwie Polskim dnia 13 lutego 1828 roku […]. Żyjąc z nim wspólnie lat sześć, żadnych dzieci ze mną nie spłodził, albowiem mając rupturę w  dolnych częściach, społeczności małżeńskiej dopełnić nie był w stanie. Ja jestem tak usposobiona, iż wielką chęć mam do uzyskania własnego dziecka i  poczytałabym się za najszczęśliwszą, gdybym miała potomka, z  tym wszystkim, widząc obecnego małżonka wcale do tego nieusposobionego, nie ina- czej jak znienawidzieć go musiałam, długo byłam cierpliwa i wszystkiego, co było potrzebnym, użyłam, oczekiwałam tego przez lat 6, lecz wszystko było nadarem- nym, ile że choroba jego jest nieuleczoną. Chorobę tę miał już przed zawarciem ślubu, o której ja nie wiedziałam”44. Wezwany na konsultację poznański lekarz, 43 s. Leitgeber, dz. cyt., s. 75. 44 aaP, akta Konsystorza, sygn. Ka 2582. Joanna Lubierska 136 dr Ludwik Gąsiorowski, zapisał w swej opinii: „Bo chociaż ma bardzo znaczną przepuklinę, to takowa, jak doświadczenie uczy, może się tylko stać niejaką zawadą, lecz nie zupełną przeszkodą”45. Po takiej opinii Konsystorz oddalił skargę powódki. zofia trąmpczyńska nie zgodziła się z  tym i  podkreślała: „Pożycie z mężem, którego nienawidzę, było grzeczne i polityczne, wiele niedogodności znosiłam wskutek zasad, które mi dali przy wychowaniu religijnym od dzieciń- stwa. Czy to taka jest nagroda kobiety, która sobie dobrze postępuje, aby w ten czas, kiedy potrzebuje opieki prawa religijnego, Prześwietny Konsystorz odrzucił całkiem jej sprawiedliwe prośby. Proszę bardzo Prześwietnego Konsystorza, aby się chciał przekonać o  prawdziwym stanie mego położenia i  nie odmawiał mi opieki i pomocy. W przeciwnym zaś razie za nic nie ręczę, do czego mnie teraź- niejsze położenie doprowadzić może”46. obawiając się kolejnego, niepomyślnego wyroku, zofia wynajęła poznań- skiego prawnika Krauthofera47, który w jej imieniu napisał kolejną skargę. z jej treści można się jedynie domyślać, jak bardzo była to dla niej przykra sprawa. Wzywano na konsultacje kolejnych lekarzy, w  tym również akuszerkę, która świadczyć miała o  „panieńskim stanie” powódki. okazało się, że małżeństwo nigdy nie zostało skonsumowane. Po kolei nad problemem pochylali się lekarze: dr arnold i dr Leviseur, na końcu wezwano dra Herzoga48, męża wspomnianej wyżej Matyldy de Bruce, 1o  voto Prusimskiej. Upokarzające badania ginekolo- giczne przyniosły jednak zamierzony efekt. Wyrokiem sądu ii instancji w Gnieźnie z 1846 roku uznano małżeństwo za niebyłe i nieobowiązujące. zofii dozwolono wstąpić w kolejny związek małżeński, sewerynowi tego zabroniono. Cała sprawa trwała osiem lat49. seweryn trąmpczyński rodziny nie założył i zmarł na podagrę w 1868 roku w Rusiborzu. zofia z Czachórskich trąmpczyńska, która wiele lat walczyła o macierzyństwo, jak na ironię zmarła samotnie w ostatni dzień 1891 roku w zakładzie Garczyńskiego w Poznaniu50. Drugi raz za mąż już nie wyszła. W 1860 roku w Mietzelchen (ob. Mycielin w gminie Dźwierzuty) w Prusach Wschodnich hrabia napoleon Juliusz Dąmbski rodem z Kaczkowa w powiecie inowrocławskim zawarł związek małżeński z Berthą baronówną von Restorff. Po jakimś czasie trafiła do poznańskiego Konsystorza jako ii instancji prośba o stwier- dzenie nieważności małżeństwa. Jak zeznał małżonek w  swoim piśmie, jego dziadek Cezar hrabia Wartensleben miał dwie córki. Pierwsza z nich, Fryderyka Wilhelmina Charlotta Julianna augusta Bernhardina Ernestyna izabella hra- bianka Wartensleben (1810–1885), znana jako Bernardyna, w 1828 roku poślubiła 45 tamże. 46 tamże. 47 zapewne chodzi o Jakuba Krotoskiego-Krauthofera (1806–1852), działacza politycznego i prawnika, prowadzącego w latach 30. XiX w. kancelarię prawną w Poznaniu. 48 Męża Matyldy de Bruce 1o voto Prusimskiej. 49 aaP, akta Konsystorza, sygn. Ka 2557. 50 Budynek zakładu Dobroczynności Garczyńskiego został nabyty z funduszy tadeusza Rautenberg-Gar- czyńskiego, właściciela dóbr zbąszyńskich. Powstał w 1873 r. i działał do końca i wojny światowej, przezna- czony był dla ludzi samotnych i starszych. zob. http://www.orsk.ump.edu.pl/pl/szpital/historia_ szpitala/ historia_szpitala.htmlp [dostęp: 12 Xii 2017]. Dziewiętnastowieczne sprawy małżeńskie szlachty… 137 apolinarego hrabiego Dąmbskiego (1802–1866), z którym miała m.in. napoleona Juliusza (1838–1892). Druga z  nich, Emilia Fryderyka Julianna Karolina Leopoldyna Henryka Maria hrabianka Wartensleben, wyszła w  1812 roku za Ludwika barona Restorff. z tego związku przyszła na świat Bertha Bernhardina Maria Emilia (1835–1917), późniejsza żona napoleona. Małżeństwo więc zostało zawarte między kuzynami i stopnia, w dodatku bez wymaganej dyspensy. trudno sobie wyobrazić, aby małżonkowie nie wiedzieli w chwili ślubu o swoim bliskim pokrewieństwie. ten powód podano jako jedyny, choć może chodziło też o inne kwestie, nieujawnione w  pozwie. W  1872 roku małżonkowie uzyskali cywilny rozwód w inowrocławiu. Rok później hrabia opuścił Wielkopolskę i przeniósł się do Galicji, natomiast hrabina Dąmbska mieszkała w tym czasie w Krzepicach na Śląsku. Dąmbscy uzyskali kościelne stwierdzenie nieważności małżeństwa w 1873 roku wyrokiem sądu ii instancji w Poznaniu. Proces kosztował hrabiego 31 tala- rów i 25 srebrnych groszy. Kwoty tej nie był w stanie uiścić z powodu swego ubó- stwa – jak uzasadnił w jednym z pism. W 1874 roku poślubił Jadwigę Laskowską51. zmarł w 1892 roku w Krakowie52. Dużo rzadszą sprawą, którą również zajął się poznański Konsystorz, była rewalidacja (czyli przywrócenie) małżeństwa. Pismo w  tej sprawie wystosował w 1870 roku Feliks Matecki urodzony w 1840 roku w Dubinie, syn adama i anny Łaszczewskiej, posesorów dóbr Dubinek, Domaradzice, szymanki, Góreczki i innych. Jego żoną została Wanda Chłapowska, urodzona ok. 1851 roku, córka ignacego, właściciela Bagrowa, i  prawdopodobnie jego trzeciej żony Emilii z Rożnowskich. Po śmierci męża, która nastąpiła w 1863 roku, Emilia Chłapowska zamieszkała w Poznaniu przy ul. Długiej 853. Przebieg narzeczeństwa, jak i sposób zawarcia małżeństwa tej pary był dość nietypowy, głównie z uwagi na podwójny raptus puellae (porwanie dziewczyny), choć nie tylko. „W roku przeszłym [1869] poznałem Pannę Wandę Chłapowską, pokochałem ją i w miesiącu lutym oświad- czyłem to i  jej matce w  Poznaniu mieszkającej. zostałem przyjęty, nastąpiły zaręczyny i wymiana pierścieni. nagle bez wiadomej mi przyczyny zrywa ten sto- sunek matka, a nie mogąc u niej dobrocią nic wyjednać, odważyłem się na uprowa- dzenie córki. W konińskim powiecie w Polsce po upływie kilku dni zostałem przez władze tamtejsze przytrzymany, a uprowadzona córka matce wydana. Jeżeli sto- sunek po wykradzeniu panny był drażliwy, to po odebraniu jej stał się nieznośny, upór matki był nie do przełamania, przyszłość panny zaaranżowana, a we mnie musiał się zrodzić obowiązek i choćby nawet tylko przez wdzięczność ratowania panny porozumieliśmy się znowu, uprowadzenie nastąpiło powtórne, ale zaraz potem ślub małżeński z sobą zawarliśmy”54. Ślub Feliksa i Wandy, być może z uwagi na chęć uniknięcia nadmiernego zainteresowania, odbył się 5 czerwca 1869 roku w parafii brata pana młodego, w której i on był zameldowany, tj. w Lubstówku (k. Konina). Ksiądz udzielił spowiedzi, poświęcił obrączki, odprawił ceremonię, 51 http://www.sejm-wielki.pl/b/4.285.692 [dostęp: 10 Xii 2017]. 52 „Dziennik Poznański” 1892, nr 88. 53 W księgach adresowych miasta Poznania z 1868, jak i 1872 roku Emilia Chłapowska nie figuruje. adres zamieszkania wynika z pisma Feliksa Mateckiego do Konsystorza. 54 aaP, sygn. Ka 2018. Joanna Lubierska 138 jednak wzbraniał się udzielić nowożeńcom błogosławieństwa. Młodzi małżonko- wie pojechali więc do pobliskiej parafii w Lubotyniu. tam wysłuchali mszy, złożyli przysięgę małżeńską i otrzymali błogosławieństwo. Po powrocie do Poznania pań- stwo Mateccy zamieszkali u pani Chłapowskiej, teściowej Feliksa, w kamienicy przy ul. Długiej 8. Ponieważ Wanda spodziewała się pierwszego dziecka, u mło- dych małżonków pojawiły się wątpliwości, czy ich małżeństwo jest ważne. sąd po rozpoznaniu nakazał małżonkom powtórzenie ślubu we właściwej parafii, jednak w celu uniknięcia niepotrzebnego rozgłosu udzielił Mateckim indultu55 od wszyst- kich trzech zapowiedzi, tak że „ślub ten może nastąpić w chwili, w której nikogo więcej w kościele nie będzie, krom nowożeńców, właściwego proboszcza i dwóch świadków”56. Wanda i  Feliks Mateccy krótko po narodzinach pierworodnego Lucjana (1870) pobrali się ponownie w poznańskiej parafii św. Marcina, a następ- nie wyprowadzili do Recza w powiecie żnińskim, którego Feliks był posesorem. tam też na świat przyszły kolejne dzieci: izabela (1871) i Felicja (1875). szczęście rodzinne nie trwało długo. W 1884 roku w Królestwie Polskim zmarł Feliks57, nie- spełna rok później, po długiej i ciężkiej chorobie, odeszła Wanda Matecka58. Mimo nieszczęśliwego pożycia małżeńskiego i niepewnej przyszłości niektóre kobiety decydowały się porzucić dotychczasowe, zazwyczaj wygodne ziemiańskie życie, by uzyskać stwierdzenie nieważności małżeństwa. z pewnością nie była to dla nich łatwa decyzja. Warunki życiowe kobiet rozwiedzionych (podobnie jak i wdów), i to bez względu na przynależność stanową, ulegały wówczas diametral- nej zmianie. niewiele z nich było w stanie udźwignąć administrowanie własnym majątkiem, nie wszystkie zresztą taki posiadały, dlatego przeprowadzały się do miasta. Było to korzystne rozwiązanie, zwłaszcza jeśli miały dzieci, którym trzeba było zapewnić wykształcenie. opisane przykłady spraw małżeńskich toczących się przed poznańskim Konsystorzem arcybiskupim ukazują życie XiX-wiecznej szlachty przez pryzmat rodziny. Materiały te, niezwykle ciekawe i bogate w szcze- góły obyczajowe, mogą być wykorzystywane do dalszych badań historycznych czy socjologicznych. Powinny również stanowić interesujące uzupełnienie biografii zasłużonych postaci historycznych. 55 indult – inaczej zezwolenie wydawane przez przedstawiciela władzy duchownej (np. papieża, biskupa) na odstąpienie od przepisów obowiązujących w prawie kanonicznym. 56 aaP, sygn. Ka 2018. 57 „Dziennik Poznański” 1884, nr 262. 58 „Dziennik Poznański” 1885, nr 220. 139 Michał Mencfel Poznań słynny z umiejętności i sztuk pięknych Edwarda i Atanazego Raczyńskich pragnienie „Nowych Aten” I. Projekt 5 maja 1829 roku nastąpiła oficjalna inauguracja dostępnej publicznie biblioteki w nowo wzniesionym pałacu Edwarda Raczyńskiego przy placu Wilhelmowskim w Poznaniu. Jej przeznaczeniem było, jak czytamy w wydanym w lutym tegoż roku statucie fundacyjnym, „aby w czytelni, która w tejże będzie urządzoną, każdy bez różnicy osób w dniach i godzinach oznaczonych miał prawo z niej korzystać”. na położonej po sąsiedzku działce trwały wówczas rozpoczęte rok wcześniej prace nad budynkiem galerii, w której znaleźć się miały przede wszystkim, także ku pożytkowi publicznemu, obrazy z niewielkiej jeszcze, ale już spektakularnie się zapowiadającej kolekcji młodszego z braci Raczyńskich, atanazego. Galeria miała służyć nie tylko zainteresowanej publiczności, ale także artystom – jako namiastka akademii sztuki, o której powołanie daremnie wnioskował atanazy na sejmie pro- wincjonalnym w 1830 roku. Żona Edwarda, Konstancja z Potockich, zamyślała stworzyć w pałacu szeroko otwarty salon towarzyski, jedno z kulturotwórczych centrów miasta. Projekt był więc bardzo ambitny, wymagał ogromnych nakładów środków i sił, ale spodziewane korzyści – tak dla Poznania i jego mieszkańców, jak i dla fundatorów – rekompensować miały wszelkie niedogodności: „twoja biblio- teka i moja galeria będą nieśmiertelnymi tytułami do chwały”, pisał atanazy do brata, świadom ogromnego potencjału symbolicznego założenia1. a przecież biblioteka z galerią miała być dopiero pierwszą z wielkich inicja- tyw podejmowanych przez braci Raczyńskich, zwłaszcza Edwarda, w Poznaniu. „Ruszam – pisał Edward do atanazego, zapewne wiosną 1830 roku – pełen zapału i  ochoty, wielkie i  zaszczytne zajęcie staje przede mną. skończyłem bibliotekę, rozpoczynam wielkie przedsięwzięcie finansowe”2. z niedatowanego i zachowa- nego tylko fragmentarycznie listu trudno wnioskować, jaką to inicjatywę Edward zamierzał, ale istotny jest bijący z jego słów entuzjazm, wola działania. obszarów jego aktywności, nawet w samym tylko Poznaniu, miało być bardzo wiele; na reali- zację czekały wszak przykatedralna kaplica pierwszych władców Polski, wodo- ciągi, studnia z posągiem Hygei – Konstancji Raczyńskiej… 1 z listu atanazego Raczyńskiego do brata Edwarda z 22 Xi 1824 r., archiwum Państwowe w Poznaniu (dalej: aPP), Majątek Rogalin, sygn. 76, k. 142. 2 z listu Edwarda Raczyńskiego do brata atanazego, bd. [V 1830 r.?], aPP, Majątek Rogalin, sygn. 78, k. 102. Michał Mencfel 140 tymczasem wielkie zamierzenie Raczyńskich udało się zrealizować tylko w części. Biblioteka, mocą statutu fundacyjnego oddana przez założyciela mia- stu, znakomicie, choć ze zmienną dynamiką, służyła – i służy – mieszkańcom Poznania. sale galerii pozostały jednak puste, kolekcja atanazego nigdy do nich nie trafiła. tym samym nie spełnił się zamiar ustanowienia w galerii nieformalnej szkoły dla poznańskich, czy szerzej nawet: polskich, artystów. sprawy potoczyły się szybko. Jeszcze w początkach 1832 roku pisał Edward motywująco do – widocz- nie wahającego się nieco przed asygnacją kolejnych środków, bo snującego już nowe życiowe plany – brata, powołując się na legendę wielkich florenckich mece- nasów: „Jak ty, również i ja biorę pod rozwagę w pierwszym rzędzie koszta, ale pamięć o Medyceuszach zachowała się do naszych czasów tylko za sprawą tego, co uczynili dla sztuk, czas pochłonął resztę”3. tymczasem już dwa i pół roku później, 21 czerwca 1834 roku, żona Edwarda, Konstancja z Potockich, notowała ze smut- kiem w  znanym, wielokrotnie cytowanym liście do atanazego: „zatrzymałam się w Poznaniu i spostrzegłam z żalem, że poznańscy Medyceusze zatrzymali się w drodze i że nie będzie galerii”4. ale i Konstancji nie powiódł się plan uczynienia z pałacu ważnego w przestrzeni miasta ośrodka życia towarzyskiego i kulturalnego: „Pusto bywało – możemy chyba wierzyć felietoniście „Kuriera Poznańskiego” – w salonach biblioteki Raczyńskich”5. także kolejne inicjatywy Edwarda przynosiły mu więcej rozgoryczenia niż satysfakcji, aż do fatalnej sprawy posągów do kaplicy Pierwszych Piastów na ostrowie tumskim, która – na ile możemy sądzić – była główną przyczyną decyzji o samobójstwie w 1845 roku. Dlaczego ambitny i fascynujący projekt braci Raczyńskich nadania impetu życiu kulturalnemu Poznania, przekształcenia go w  „nowe ateny”, uczynienia słynnym „w całej Polsce, w całej Europie z umiejętności i sztuk pięknych”6, poniósł fiasko? spróbujemy szerzej odpowiedzieć na to pytanie pod koniec naszego eseju. tymczasem powiedzmy tylko tyle: w istotnym stopniu na przeszkodzie stanęła sytuacja w  kraju i  Europie, bieg wydarzeń politycznych, także osobiste plany i ambicje atanazego. ale i w samym zamierzeniu tkwił może od początku zalą- żek niepowodzenia. Wyrastało ono bowiem z przekonania o aktualności pewnej specyficznej formy kulturalnego mecenatu, nazwijmy go mecenatem możnowład- czym – formy, która w ciągu wieku XiX stawała się coraz bardziej problematyczna i mniej akceptowalna społecznie. II. Fundatorzy Bracia Edward i  atanazy Raczyńscy urodzili się w  Poznaniu, pierwszy – 2 kwietnia roku 1786, drugi – 2 maja 1788, jako dzieci Filipa Raczyńskiego 3 z listu Edwarda Raczyńskiego do brata atanazego, bd. [i 1832 r.?], aPP, Majątek Rogalin, sygn. 78, k. 322. 4 z listu Konstancji Raczyńskiej do atanazego z 21 Vi 1834 r.; archiwum Muzeum narodowego w Pozna- niu, MnPa-1414-48, k. 12. 5 I z bliska, i z daleka. Poczet stu felietonów umieszczonych w Kuryerze Poznańskim od października 1878 do września 1880, Poznań 1881, s. 326. 6 tymi słowami charakteryzowała zamiar zmarłego męża wdowa po Edwardzie Raczyńskim, Konstancja z Potockich [w:] Obrona hrabiego Edwarda Raczyńskiego wydana ze wstępem przez żonę, Poznań 1845, s. XXi. Poznań słynny z umiejętności i sztuk pięknych 141 i Michaliny z Raczyńskich7. Pochodzili z rodu starego wprawdzie, ale niedawno dopiero doszłego do dużego majątku i znaczenia; zaledwie ich dziad Kazimierz, jako pierwszy z rodziny, zdobył istotny wpływ na sprawy ogólnokrajowe. najwcześniejsze dzieciństwo spędzili u boku rodziców w pałacu w Rogalinie, po wczesnej śmierci matki w 1790 roku zostali jednak odesłani do Chobienic, do majątku babki Wirydianny z Bnińskich Mielżyńskiej, primo voto Leonowej Raczyńskiej. Do rodzinnego Rogalina, pod opiekę wymagającego i despotycznego ojca, powrócili w 1797 roku. Pod jego okiem, z pomocą metrów, odebrali pierw- sze, wszechstronnie zakrojone nauki. Po śmierci Filipa w 1804 roku chłopcami zajął się ich dziad Kazimierz Raczyński, którego silna osobowość w  decydują- cym stopniu wpłynęła na ich umysłową i charakterologiczną formację. W tymże 1804 roku obaj wyjechali dla dalszej nauki do Frankfurtu nad odrą i Berlina. Po dwóch latach Edward wrócił do Rogalina, by objąć zarząd majątku, atanazy zaś, przygotowywany przez dziada do służby publicznej, wyruszył kontynuować edu- kację do Drezna. nastąpiły burzliwe lata napoleońskich wojen, kampanii 1807 i 1809 roku, w których bracia wzięli udział, a następnie okres stopniowej stabiliza- cji, poszukiwania dla siebie miejsca i roli w społeczno-politycznej rzeczywistości. Majątkowe działy pomiędzy braćmi, dokonane ostatecznie w  1810 roku, silniej związały z Wielkopolską Edwarda niż atanazego. Wprawdzie i ten drugi odziedziczył w prowincji, w okolicach szamotuł i obrzycka oraz Wyszyn, znaczne dobra ziemskie (w 1825 roku utworzył z nich ordynację, rozszerzoną następnie dwukrotnie w połowie lat 50.), odkupił także od brata pałacyk w wielkopolskim Gaju Małym, jednak to Edward, korzystając z  przywileju starszeństwa, wziął w posiadanie główną siedzibę rodu, to jest pałac w Rogalinie. W drugiej dekadzie XiX wieku, gdy Edward silnie wżywał się w lokalne środowisko wielkopolskie, gdy podejmował pierwsze inicjatywy budowlane w swoim majątku, atanazy szu- kał dla siebie miejsca najpierw w Warszawie, następnie Dreźnie i Paryżu, wresz- cie w galicyjskiej zawadzie, którą wniosła mu w posagu żona, poślubiona w 1816 roku anna (anetta) z Radziwiłłów. Właśnie z zawadą aż do końca lat 20. wiązał swój los atanazy, wskazując tamtejszy pałac jako główne miejsce zamieszkania. Dopiero uzyskana w 1830 roku posada w pruskiej służbie dyplomatycznej, miano- wicie funkcja nadzwyczajnego posła i pełnomocnego ministra przy duńskim dwo- rze w Kopenhadze, a potem bieg wydarzeń politycznych, w tym zwłaszcza wybuch powstania listopadowego, przesądziły o opuszczeniu przez młodszego z braci ziem polskich. na miejsce stałego pobytu wybrał Berlin, w którym, z dłuższymi prze- rwami na służbowe i prywatne podróże, mieszkał do końca długiego życia i gdzie zmarł 21 sierpnia 1874 roku. z rodzimą Wielkopolską do końca łączyły go jednak ścisłe, choć problematyczne więzi: do 1845 żył tu bardzo mu drogi brat, wielko- polskie majątki były podstawą jego znacznej fortuny, zasiadał w sejmie prowincjo- nalnym, pałacyk w Gaju stał się w dojrzałym okresie życia jednym z najmilszych mu miejsc wytchnienia. 7 na temat biografii Edwarda zob. a. Wojtkowski, Edward Raczyński i jego dzieło, Poznań 1929; B. Kosma- nowa, Edward Raczyński. Człowiek i  dzieło, Bydgoszcz 1997; W. Molik, Edward Raczyński 1786– 1845, Poznań 1999. o życiu i dziele atanazego: M. Mencfel, Atanazy Raczyński (1788–1874). Biografia, Poznań 2016. MICHAŁ MENCFEL 1. Carl Adolph Henning, Portret rodzinny Raczyńskich, 1839 r., Fundacja im. Raczyńskich przy Muzeum Narodowym w Poznaniu, MNP FR 635 Począwszy zatem od 1806 roku, życiowe ścieżki braci, dotąd najściślej ze sobą splecione, zaczęły się rozchodzić, by po roku 1830 biec już zupełnie indywidual- nymi torami. Słów tych nie należy jednak rozumieć opacznie. „Rozejście się braci, podkreślane chętnie do dziś, oznacza tyle tylko, że odtąd gdzie indziej i na innych polach realizowali oni swe zawodowe i prywatne ambicje. W żadnym stopniu nie osłabiło ono jednak łączącej ich bardzo silnej więzi, do końca opartej na wzajem- nym zaufaniu, szacunku dla indywidualnych decyzji, pasji i narowów, wreszcie głębokiej i bezwarunkowej miłości; zachowane obficie listy Raczyńskich, wymie- niane intensywnie od wczesnej młodości do śmierci Edwarda, są tego najwymow- niejszym świadectwem”. 8 Zob. zwłaszcza liczącą kilka tysięcy listów korespondencję między braćmi pochodzącą z archiwum rodzinnego i zachowaną w: APP, Majątek Rogalin, sygn. 74-79. 142 Poznań słynny z umiejętności i sztuk pięknych 143 W czasach, o których tu mowa, to jest w latach 20. i początku 30., sytuacja braci dopiero się klarowała, decyzje, które miały okazać się rozstrzygające dla ich biografii w dojrzałym okresie życia (zwłaszcza atanazego o opuszczeniu ziem pol- skich), jeszcze nie zapadły. Jest to zarazem okres intensywnej współpracy między Edwardem i atanazym – bracia nawzajem radzą się i wspierają w sprawach mająt- kowych, wydawniczych, budowlanych, artystycznych, wreszcie codziennych kwe- stiach życiowych. snują też plany odnośnie do Poznania. oczywiście od początku motorem tych ostatnich jest Edward, ale zaangażowanie jest obopólne: biblioteka wraz z galerią, pierwsza instytucja w „nowych atenach”, była dziełem w pełnym tego słowa znaczeniu wspólnym. III. Biblioteka zapewne w 1816 roku, w wyniku rozliczeń z rodziną Radolińskich, Edward Raczyński odsprzedał kamienicę przy Rynku 62, swoją dotychczasową siedzibę w Poznaniu. Posiadanie domu w mieście było dla arystokraty tak prestiżową, jak i praktyczną potrzebą, toteż natychmiast rozpoczął zabiegi na rzecz wzniesienia nowego – wystawnego i pięknego, jak zapewniał w słanych krótko potem listach do regencji poznańskiej – pałacu. Może od samego początku, a z pewnością od wczesnych etapów planowania inwestycji, zamyślał nad tym, by nadać budowli szczególną funkcję: mianowicie by część pomieszczeń przeznaczyć na publicznie dostępną bibliotekę. W prywatnych listach Edwarda, gdy mowa jest o planowa- nym, a potem budowanym pałacu, nazywa się go zawsze tak – biblioteką. oryginalna dokumentacja dotycząca dziejów budowy biblioteki nie zacho- wała się; jedynie kilka istotnych dokumentów znamy dzięki przekazowi andrzeja Wojtkowskiego, który w  okresie międzywojennym dysponował jeszcze pełnym materiałem źródłowym. Jemu również zawdzięczamy kronikę działań podejmo- wanych przez Raczyńskiego na rzecz wzniesienia gmachu i powołania instytucji9. Przypomnijmy najważniejsze etapy tego procesu. Pod koniec 1816 roku Edward Raczyński zwrócił się po raz pierwszy do regen- cji poznańskiej z propozycją wykupu całości lub części placu Wilhelmowskiego, obszernego terenu w  zachodniej części miasta, niezbudowanego właściwie po wielkim pożarze 1803 roku, celem wystawienia tam domu. teren ten wykupiony został wcześniej przez miasto w ramach tzw. Retablissement-Baufond, inicjatywy, której celem było sparcelowanie i przygotowanie pod zabudowę niezagospodaro- wanych dotąd obszarów w mieście10. Prośbę swą, tymczasem odrzuconą, pono- wił Raczyński w roku kolejnym, wnioskując o czwartą część placu, położoną od 9 a. Wojtkowski, dz. cyt., Poznań 1929, s. 316–352 i XCiV–XCVi. zob. także: z. ostrowska-Kębłowska, Architektura i budownictwo w Poznaniu w latach 1780–1880, Poznań 2009, s. 192–203; a. Baszko, „Gmach, który zna każde dziecko polskie, podobnie jak Wawel, jak Stare Miasto w Warszawie”. Biblioteka Raczyń- skich, „Kronika Miasta Poznania”, 2014/4, s. 127–146; t.J. Żuchowski, Biblioteka w Poznaniu – funda- cja i forma architektoniczna [w:] Edward i Atanazy Raczyńscy. Dzieła – osobowości –wybory – epoka, red. a. Labuda, M. Mencfel, W. suchocki, Poznań 2010, s. 162–179. 10 zob. t.J. Żuchowski, Wpływ pruskiej urbanistyki na rozwój urbanistyczny Poznania [w:] Retablisse- ment. Preussische Stadtbaukunst in Polen und Deutschland / Urbanistyka pruska w Polsce i Niemczech, hg. v. Ch. Baier, a. Bischoff, J. Drejer, U. Reinisch, t.J. Żuchowski, Berlin 2016, s. 282–296, zwłaszcza s. 288–290. MICHAŁ MENCFEL nt Imi pp Daab p = erę Hah EB 2. Julius Minutoli, Biblioteka Raczyńskich, litografia, ok. 1836 r., własność Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, depozyt w Muzeum Narodowym w Poznaniu, TPN 2272 strony Alei Wilhelmowskich. Władze tym razem były przychylne, obwarowały jednak swą zgodę szeregiem warunków, których hrabia nie mógł lub nie chciał spełnić; szło m.in. o kwestie finansowe oraz krótkie terminy rozpoczęcia i zakoń- czenia prac budowlanych. Sprawy te dyskutowano także w toku dalszych nego- cjacji, które przeciągnęły się aż do roku 1821. Wówczas dopiero zgodzono się co do ceny zakupu (wyniosła ona 1200 talarów) oraz przyznano Raczyńskiemu sześcioletni okres na wzniesienie gmachu. Kontrakt kupna-sprzedaży podpisano wreszcie 27 października tegoż roku. Budowa pałacu, który w myśl złożonej teraz publicznie deklaracji fundatora mieścić miał również bibliotekę, ruszyła wkrótce potem, ponoć według planów — tak w liście do regencji pisał sam Raczyński — przygotowanych w Rzymie. Prowadził ją konduktor budowlany Abicht, współpra- cujący z Raczyńskim także przy innych inicjatywach architektonicznych. W ciągu kilku lat gmach został wystawiony i wyposażony; jego oficjalna inauguracja nastą- piła 5 maja 1829 roku. Jeszcze w lutym tego roku wydał Edward cytowany na wstę- pie statut fundacyjny biblioteki, który został zatwierdzony przez pruskiego króla 24 stycznia 1830 roku". Gmach wystawiony przez Raczyńskiego charakteryzował się monumentalno- ścią, a zarazem, ze względu na dobrane proporcje oraz trafny zestaw dość prostego, U Statut Biblioteki Raczyńskich w Poznaniu z 1829 roku, wstęp K. Ewicz, Poznań 1979. 144 POZNAŃ SŁYNNY Z UMIEJĘTNOŚCI I SZTUK PIĘKNYCH 3. Biblioteka Raczyńskich, schody, fot. sprzed 1939 r., Zbiory specjalne Biblioteki Raczyńskich w Poznaniu ale wyrafinowanego detalu architektonicznego, wdziękiem i finezją. Jego główny akcent stanowiła zwrócona ku placowi Wilhelmowskiemu fasada z dominantą w postaci galerii kolumnowej w drugiej kondygnacji. W sposób wyraźny i dekla- rowany przez Raczyńskiego nawiązywała ona do wschodniej fasady paryskiego Luwru, zaprojektowanej przez Claude'a Perraulta w 1665 roku. Wewnątrz akcent po wejściu do gmachu stanowiła monumentalna klatka schodowa. Po obu jej stro- nach, na parterze, zaaranżowano dwa apartamenty mieszkalne; pokoje mieszkalne zajmowały również zachodnią część pierwszego piętra. Były one przeznaczone dla fundatora (który w statucie zobligował się do uiszczania czynszu za ich najem od miasta) i jego syna Rogera oraz dla bratanka, syna Atanazego, Karola. W czte- rech pomieszczeniach piętra usytuowanych od wschodu umieszczono bibliotekę: w dużej sali w trakcie frontowym -— czytelnię, w pozostałych trzech — księgozbiór. Na drugim piętrze przewidziano nadto skromniejsze mieszkania dla bibliotekarza, zarządcy budynku (tzw. kasztelana) oraz woźnego. Kto mógł być twórcą pałacu-biblioteki* Nazwisko autora projektu nie poja- wia się w żadnym ze znanych dokumentów. Ze wzmiankowanego wyżej listu Raczyńskiego wynika jedynie, że plany miały powstać w Rzymie. Informacja ta 145 MICHAŁ MENCFEL 4. Biblioteka Raczyńskich, sala biblioteczna, fot. sprzed 1939 r., Zbiory specjalne Biblioteki Raczyńskich w Poznaniu skłoniła Zofię Ostrowską-Kębłowską do przypuszczenia, że plany dać mógł któryś z osiadłych w Wiecznym Mieście architektów francuskich, może z kręgu znanego wówczas artystycznego tandemu Charlesa Perciera i Pierrea-Frangois-Leonarda Fontainea'*. Mogło być jednak i tak — jest to wręcz bardzo prawdopodobne — jak przypuszcza Tadeusz J. Żuchowski: informacja o rzymskim rodowodzie projektu miała być tylko kartą przetargową w sporach Raczyńskiego z regencją poznańską, plany budynku zaś przygotował sam zleceniodawca (generalny zamysł) wespół z Abichem (szczegółowe rysunki techniczne; jeden z takich rysunków autorstwa Abicha jest zresztą zachowany w archiwum Muzeum Narodowego w Poznaniu)”. Hipoteza ta jest tym bardziej wiarygodna, że układ budowli bynajmniej nie 127. Ostrowska-Kębłowska, Architektura i budownictwo..., s. 193. 13T.J. Żuchowski, Biblioteka w Poznaniu..., s. 173-174. 146 Poznań słynny z umiejętności i sztuk pięknych 147 zdradza wpływów rzymskich czy francuskich, a  odwołuje się raczej do rodzi- mego wzorca pałacu miejskiego ze schyłku XViii i pierwszej połowy XiX stulecia, w typie np. warszawskich pałaców tyszkiewiczów czy Potockich14. Bo też i z pała- cem mamy zasadniczo do czynienia; gmach nie nawiązuje do typu architektury bibliotecznej, czy w ogóle: architektury użyteczności publicznej. Forma budowli – zarówno jej bryła, zakomponowanie elewacji, jak i układ wnętrz – ma charak- ter wyraźnie pałacowy. szczególny wątek stanowi przy tym ów cytat z paryskiego Luwru, któremu należy poświęcić nieco uwagi. Edward Raczyński był fundatorem bardzo świadomym; wystarczy wspo- mnieć, jak wyrafinowana formalnie i zarazem bogata w treści była jego wcześniej- sza realizacja architektoniczna, kościół w  Rogalinie15. za wskazaniem elewacji Luwru jako wzoru dla fasady biblioteki musiały stać więc poważne racje, zapewne nie tylko estetycznej, ale także, może wręcz przede wszystkim, ideowej natury. oczywiście elegancka, dostojna kompozycja Perraulta, z  charakterystyczną kolumnadą, będąca jednym z najdoskonalszych świadectw klasycyzujących ten- dencji w sztuce baroku, znakomicie mieściła się w estetycznym horyzoncie hra- biego. Jak się wydaje, kluczowa była jednak ranga i funkcja paryskiej budowli. zwróćmy najpierw uwagę na kwestię zasadniczą, zresztą oczywistą: niezależnie od szeregu innych pełnionych przez siebie funkcji Luwr był przez wieki, i także w czasie gdy Raczyński budował bibliotekę, przede wszystkim rezydencją wład- ców Francji, królewskim pałacem. zarazem u schyłku XViii wieku prestiżowa część tego pałacu – tzw. Wielka Galeria, a wkrótce kilka kolejnych pomieszczeń – została przeznaczona na publicznie dostępne muzeum sztuki. ta druga okolicz- ność jest z punktu widzenia poznańskiej fundacji szczególnie istotna. Plany powołania muzeum sztuki w  Luwrze są datowane na połowę  wieku XViii; w trzeciej ćwierci stulecia, głównie za sprawą starań Charles’a-Claude’a de Flahaut, hrabiego d’angiviller, były już dość zaawansowane, do ich urzeczywist- nienia do końca ancien regime’u jednak nie doszło. Muzeum w Luwrze otwarto dopiero w 1793 roku, inauguracja miała miejsce 10 sierpnia, w rocznicę szturmu na tuileries, przełomowego wydarzenia rewolucji, decydującego dla zniesienia monarchii we Francji16. Powstałe w następstwie rewolucji muzeum było w swej istocie instytucją dalece różną od tej, którą projektowano za Ludwika XVi. tamta miała być w pierwszym rzędzie świadectwem chwały królów Francji, elementem monarszego splendoru, ta – stała się symbolem triumfu wolności nad królewską tyranią17. oto w dawnym królewskim pałacu prezentuje się pochodzące z królew- skich kolekcji dzieła, które teraz zyskują nowy status dobra narodowego, przejęte 14 tamże, s. 170–171. 15 Wyczerpująco na jego temat: J. Jarzewicz, Świątynia pamięci. O kościele – mauzoleum Raczyńskich w Rogalinie, Poznań 2005. 16 zob. a. McClellan, Inventing the Louvre: Art, Politics, and the Origins of the Modern Museum in Eigh- teenth-Century Paris, Berkeley 1999; tenże, Musée du Louvre, Paris: Palace of the People, Art for All [w:] C. Paul (ed.), The First Modern Museums of Art. The Birth of an Institution in 18th- and Early- 19th-Cen- tury Europe, Los angeles 2012, s. 213–233. 17 a. Desvallées, Konvergenzen und Divergenzen am Ursprung der französischen Museen [w:] Die Erfind- ung des Museums. Anfänge der bürgerlichen Museumsidee in der Französischen Revolution, hg. v. G. Fiedl, Wien 1996, s. 65–130, tu: s. 71–82. Michał Mencfel 148 wreszcie przez swego prawowitego właściciela, wolny lud francuski. Przecież, jak pisał w 1792 roku, Pierre Vergniaud, „uprawiający sztuki zawsze byli wolni, także w czasach despotyzmu”. W ten sposób dzieła sztuki miały świadczyć przeciwko ich niedawnemu posiadaczowi. Ustanowieniu muzeum, zwanemu we wczesnym okresie istnienia Muséum français albo Muséum national des arts (potem, od 1797 r., oficjalnie Musée central des arts), towarzyszyła więc od początku inten- sywna praca ideologiczna: muzeum w Luwrze było od narodzin instytucją par exellence polityczną. okoliczności powstania paryskiego muzeum oraz towarzyszący mu wywro- towy, antykrólewski, czasem rzeczywiście agresywny, dyskurs byłyby z pewnością w oczach Raczyńskiego dyskredytujące, gdyby nie dalsze losy instytucji. W roku 1803 przyjęła ona nazwę Musée napoléon i stała się istotnym elementem pro- pagandy władzy pierwszego konsula, a wkrótce cesarza Francuzów, niespecjal- nie wrażliwego na sprawy sztuki, ale doskonale rozumiejącego jej propagandowy i prestiżowy potencjał18. Po upadku napoleona i przywróceniu monarchii po raz kolejny zmienił się status, a wraz z nim i nazwa muzeum: od 1816 roku nazywało się ono królewskim, Musée Royal du Louvre. Dnia 22 lipca Ludwik XViii wydał w tej sprawie dokument, w którym pisał: „Pragnąc wzorem naszych poprzedni- ków doprowadzić do rozkwitu sztuk pięknych, które są chwałą narodów, zwłasz- cza zaś malarstwa i rzeźby, które jaśniały takim blaskiem we Francji, postano- wiliśmy zachować instytucję Muzeum Królewskiego stworzonego w  naszym pałacu Luwrze”. Dzieła sztuki służyć miały pożytkowi publicznemu, ale działo się to wskutek autonomicznej woli prawowitego monarchy. Jego władczy i zarazem w pełni prawomocny gest nadawał muzeum rangę i ostatecznie legitymizował jego istnienie. Wydaje się, że z punktu widzenia fundacji Raczyńskiego, zdeklarowa- nego i konsekwentnego monarchisty i legalisty, jest to kluczowy moment, który czyni wzór Luwru tak ponętnym i semantycznie nośnym. odniesienia do funkcji muzealnej pełnionej przez Luwr stały się niebawem jeszcze bardziej bezpośrednie, gdy do pałacu-biblioteki dobudowane zostało nowe skrzydło mieszczące galerię obrazów atanazego Raczyńskiego. Referencji było zresztą więcej. Model biblioteki zintegrowanej z  kolekcją miał bowiem bardzo odległą, antyczną jeszcze, tradycję; dominował też w ciągu całej epoki nowożytnej, gdy począwszy od połowy XVi wieku, Europę ogarnęła kolekcjonerska gorączka19. Punktem odniesienia, może też inspiracją, dla braci Raczyńskich były wszakże zapewne realizacje bliższe czasowo i  terytorialnie, może także polskie, jak oświeceniowy projekt Michała Jerzego Mniszcha założenia Musaeum Polonicum, to jest finansowanego z budżetu państwa instytutu badaw- czego z obszerną biblioteką i kompleksem gabinetów ze zbiorami przyrodniczymi, 18 zob. B. savoy, The looting of art: the museum as a place of legitimization [w:] Napoleon’s Legacy: The Rise of National Museum in Europe 1794–1830, hg. v. E. Bergvelt, D.J. Meijers, L. tibbe, E. van Wezel, Berlin 2009, s. 29–39; por. także inne artykuły w tym tomie; B. savoy, Kunstraub. Napoleons Konfiszierungen in Deutsch- land und die europäischen Folgen, aus dem Französischen von tom Heithoff, Wien – Köln – Weimar 2010. 19 zob. J.-U. Fechner, Die Einheit von Bibliothek und Kunstkammer im 17. und 18. Jahrhundert, darge- stellt an Hand zeitgenössischer Berichte [w:] Öffentliche und Private Bibliotheken im 17. und 18. Jahr- hundert. Raritätenkammern, Forschungsinstitute oder Bildungsstätten?, Wolfenbütteler Forschungen, Band 2, hg. v. P. Raabe, Bremen und Wolfenbüttel 1977, s. 11–31. Poznań słynny z umiejętności i sztuk pięknych 149 technicznymi i artystycznymi20. Projekt ten nie został zrealizowany, ale pobrzmie- wał w inicjatywach podejmowanych od początku wieku XiX przez osoby pry- watne dążące do powołania bibliotek rozbudowanych o  dział kolekcjonerski, w tym inicjatywach Józefa Maksymiliana ossolińskiego we Lwowie (dokument fundacyjny „biblioteki publicznej pod imieniem ossolińskich” został wydany w  1816 roku), Wincentego hrabiego Krasińskiego w  warszawskim pałacu przy Krakowskim Przedmieściu (publiczny charakter instytucja zyskała jako Biblioteka ordynacji Krasińskich w 1860 roku) czy stanisława Kostki hrabiego zamoyskiego (powołana w 1811 roku, upubliczniona w pawilonie przy Pałacu Błękitnym jako Biblioteka ordynacji zamojskiej w 1868 roku)21. specyfiką realizacji poznańskiej było na ich tle to, że dla ekspozycji obrazów wystawiono osobny, specjalnie do tego celu zaprojektowany gmach. IV. Galeria W 1827 roku zakupił Edward w imieniu brata sąsiadującą z pałacem parcelę z zamiarem wzniesienia na niej budynku galerii. Początkowo zabiegał o działkę od zachodu, tak by fasada galerii zwracała się, podobnie jak fasada pałacu-bi- blioteki, ku placowi Wilhelmowskiemu. Gdy okazało się to wskutek trudności administracyjnych niemożliwe, nabyto działkę sąsiadującą wprawdzie bezpo- średnio z pałacową, ale ułożoną względem niej prostopadle, zwróconą ku alejom Wilhelmowskim (dzisiejszym alejom Karola Marcinkowskiego). W ten sposób kompleks braci Raczyńskich zagospodarował północno-wschodni narożnik placu. Pomysł rozbudowy pałacu-biblioteki o  skrzydło przeznaczone dla galerii obrazów, być może dyskutowany w rozmowach między braćmi nieco wcześniej, wykrystalizował się w połowie lat 20.; z tego czasu pochodzą pierwsze wzmianki o nim w korespondencji atanazego i Edwarda. z pewnością nie zrodził się on przed 1821, a pewnie również nie przed rokiem 1824. W czasie włoskiej podróży 1820–1821 roku w atanazym dojrzewa dopiero pasja kolekcjonerska: „W tym roku [1820] – pisał z perspektywy lat, więc wiarygodnie – poczyniłem pierwsze zakupy do mojej galerii obrazów”22. Pozyskuje podczas niej m.in. Madonnę z Dzieciątkiem i barankiem Quentina Massysa, Portret Kosmy Medyceusza Bronzina, Madonny Francesco Francii, Domenichina i  Bernarda Luiniego; zamawia także dzieła współczesne, w  tym Sen Rafaela braci Johannesa i  Franza Riepenhausenów. Wkrótce potem, pod datą 26 lutego 1822 roku, zapisał w dzienniku znamienną deklarację: „Mogę i muszę żyć za tysiąc écu miesięcznie. Pozostaje zatem znaczna nadwyżka. tę chcę w całości poświęcić na jeden cel, a tym jest stworzenie kolek- cji obrazów klasycznych, która byłaby tytułem do chwały mojej rodziny”. Drugim 20 M.J. Mniszech, Myśli względem założenia Musaeum Polonicum, „zabawy Przyjemne i Pożyteczne” 1775, t. 11, cz. 2, s. 211–226. 21 zob. K. ajewski, Zbiory artystyczne i galeria muzealna Ordynacji Zamojskiej w Warszawie, Kozłówka 1997; tenże, Zbiory artystyczne Biblioteki i Muzeum Ordynacji Krasińskich w Warszawie, Warszawa 2004; tenże, Trzy ordynackie kolekcje artystyczne w Warszawie [w:] 200 lat muzealnictwa warszawskiego. Dzieje i perspektywy, red. a. Rottermund, Warszawa 2006, s. 193–217. 22 a. Raczyński, Geschichtliche Forschungen, Bd. 1, Berlin 1860, s. 474. MICHAŁ MENCFEL D ' h, U 7 [PELE „ii .m EM | a | = m mjf= | 5. Biblioteka Edwarda i skrzydło galerii Atanazego Raczyńskiego w Poznaniu, ryc. we Wspomnieniach Wielkopolski Edwarda Raczyńskiego, 1843 ważnym wydarzeniem we wczesnym okresie działalności zbierackiej był pobyt w Paryżu w latach 1823-1824, także obfity w znakomite nabytki (w tym Madonnę wśród aniołów Sandro Botticellego oraz Grę w szachy Sofonisby Anguissoli), któ- rych perspektywą entuzjazmował się w listach do Edwarda”. Zatem w tym czasie dopiero, gdy Atanazy był już świadomym swych pasji i celów miłośnikiem i ambit- nym kolekcjonerem malarstwa dawnego i współczesnego oraz posiadał pewną liczbę znakomitych jego przykładów, mogła zrodzić się w nim czy utwierdzić myśl o stworzeniu przestrzeni dla publicznej prezentacji swego zbioru. Ale i Edward miał istotne powody, by myśleć o stworzeniu przy bibliotece publicznej ekspozycji obrazów. On też mógł być pomysłodawcą jej projektu. W każdym razie to on, sądząc po zachowanej korespondencji, od początku zachę- cał brata do finansowego i organizacyjnego wysiłku na rzecz jej ustanowienia, to on czuwał następnie nad realizacją zamierzenia, konsultował szczegóły, nabywał materiały, umawiał budowniczych. Z listów Edwarda więcej dowiadujemy się o galerii niż z korespondencji Atanazego. Kierowały przy tym Edwardem z pew- nością różnorakie względy. Może najważniejszym z nich było zobowiązanie wobec zmarłego przyjaciela. Otóż 26 lutego 1823 roku w Warszawie zmarł, raniony w pojedynku, młody Edward Lubomirski, kuzyn i jeden z najbliższych przyjaciół braci Raczyńskich. 23 Zob. np. list Atanazego Raczyńskiego do brata Edwarda z 25 I 1825 r., APP, Majątek Rogalin, sygn. 76, k. 164-165. Na temat rozwoju kolekcji Atanazego zob. zwłaszcza: M.P. Michałowski i in., Galeria Atana- zego Raczyńskiego, Katalog zbiorów Muzeum Narodowego w Poznaniu, t. 9, Poznań 2005. 150 Poznań słynny z umiejętności i sztuk pięknych 151 Jego śmierć była dla nich ogromnym przeżyciem; wzruszający fragment poświę- cił jej w swym dzienniku atanazy. tym bardziej poruszony musiał być Edward, którego z Lubomirskim łączyła jeszcze ściślejsza, intymniejsza więź. Właśnie star- szego z braci Raczyńskich wskazał umierający Lubomirski w liście z 24 stycznia jako wykonawcę testamentu. Jako „najlepszemu przyjacielowi” powierzył mu m.in. egzekucję zamierzonych przez siebie dzieł, to jest wydanie drukiem przygotowa- nej książki o anglii oraz założenie z przeznaczonych na ten cel pieniędzy szpitala. ofiarował mu również szczególną część swego mienia: „Wszystkie moię książki, moię papiery które się w Warszawie, Radzyminie i Dubnie znayduią, są twoie, moy Kochany Edwardzie […] niemniey i moię obrazy”24. nałożone na siebie zobowią- zania Raczyński potraktował z wielką powagą: książka Lubomirskiego ukazała się z jego inicjatywy i z jego przedmową pod tytułem Rys statystyczny i polityczny Anglii (dzieło pogrobowe) w 1829 roku, kilkanaście miesięcy później został uruchomiony w Warszawie instytut oftalmiczny, czyli instytut Chorób ocznych imienia Księcia Edwarda Lubomirskiego25. Przedmiotem troski Raczyńskiego były także odzie- dziczone po Lubomirskim książki i dzieła sztuki. Umieścić je w pomieszczeniach rogalińskiego pałacu oznaczałoby sprowadzić je do roli intymnej pamiątki po zmarłym przyjacielu, a tymczasem miały one budować i podtrzymywać zbiorową pamięć o Lubomirskim. takie zadanie mogły pełnić jedynie w dostępnej publicz- nie galerii. nie ma wątpliwości, że Edward tam właśnie zamierzał je umieścić, traktując jako wyróżnioną grupę dzieł opatrzonych stosowną, upamiętniającą ich pierwszego właściciela inskrypcją. Ułożona przez Edwarda inskrypcja wzbudziła zresztą przez swój nazbyt podniosły ton zastrzeżenia atanazego. W liście z grud- nia 1827 roku, a więc z czasu gdy konkretyzowała się forma galerii, pisał do brata: „Czy nie znajdujesz, że napis na obrazach »ze zbioru etc.« byłby zbyt pompatyczny, gdyż zbiór, collection, zakłada coś więcej. Ja bym proponował »po xięciu Edwardzie Lubomirskim«, a na dole ramy, nie na pozłocie, lecz na tej stronie: »przez Xcia Edw. Lubomirskiego w Roku 1823 testamentem zapisany Hr. Edw. Raczyńskiemu, który wcielił ten obraz do Galerii ordynacji Raczyńskich w R 1827«”26. niezależnie od tego, który z braci zainicjował tworzenie przypałacowej galerii, niezależnie też od przypisywanych jej przez każdego z nich specyficznych, dodat- kowych niejako funkcji i znaczeń, powstawała ona w wyniku ścisłego współdzia- łania obu Raczyńskich. atanazy pokrywał koszty inwestycji, od niego pochodził zasadniczy zamysł budowli, on wreszcie zatroszczył się o  jej projekt; Edward, jak wspomniano, czuwał nad przebiegiem prac budowlanych, a gdy było trzeba, umacniał brata w przekonaniu o słuszności podjętej inicjatywy. Po plany gmachu zwrócił się atanazy do znakomitego architekta berlińskiego, wielce przez siebie honorowanego Karla Friedricha schinkla. sam jednak pozosta- wał stroną aktywną, uzgadniając z schinklem drobniejsze nawet rozwiązania. Pisał więc w cytowanym już liście do Edwarda z końca 1827 roku: „schinkel przyjdzie 24 Kopia nieurzędowa testamentu Xięcia Edwarda Lubomirskiego po polsku, aPP, Majątek Rogalin, sygn. 68, k. 3–6. 25 Dokumentacja dotycząca prowadzonego przez Edwarda Raczyńskiego postępowania spadkowego po ks. Edwardzie Lubomirskim w: aPP, Majątek Rogalin, sygn. 68. 26 z listu atanazego Raczyńskiego do Edwarda z 30 Xii 1827 r.; aPP, Majątek Rogalin, sygn. 76, k. 206. Michał Mencfel 152 do mnie we czwartek. Ustalimy formę sali, jej elewację i oświetlenie”27. Powstała galeria, niższa nieco od pałacu, była dwukondygnacyjną budowlą z dużymi, wyso- kimi oknami na piętrze28. Pewną surowość i oszczędność form – jedyną dekorację stanowiły dwie rzeźby ustawione w niszach na skrajach drugiego piętra – rekom- pensowały wysmakowane proporcje. Budynek mieścił na parterze pomieszczenia pomocnicze, zapewne przeznaczone częściowo na pracownie artystów, na wyższej kondygnacji zaś – obszerne sale ekspozycyjne. o przeznaczeniu galerii pisał atanazy w liście do brata datowanym z Drezna 5 lipca 1829 roku: „Pytasz mię, Kochany Edwardzie, wiele wyznaczam funduszów na kontynuacją budynku w Poznaniu, w którym zamyślam umieścić obrazy. […] Wyznaczam na tę budowlę 10 000 talarów, z których utrącić trzeba to, co już na ten obiekt wybrane zostało. Dalej więc co śty Jan i co nowy Rok będzie Ci płacić Kananowski po 1000 Rthl [talarów] aż do extinkcyi [tj. wyczerpania] summy wyżej wymienionej. obiecałem oberpräsidentowi [tj. Theodorowi von Baumannowi], iż do października 1831 budynek ten zewnętrznie będzie ukończony, i pragnę, aby ta obietnica dotrzymaną została. […] Przy tej okazji wyjawię Ci cel, jaki sobie zamierzam względem tej galerii obrazów. Liczbę ich i sposób umieszczenia wska- zuje ten plan, który Ci pokazałem w Berlinie. obrazy te mają być przyłączone wraz z budynkiem do majoratu. Pierwsza i druga klasa są niezbywalne, trzecia i czwarta może być wymieniona przez ordynata, lecz nigdy żaden obraz zdjęty, jeżeli nie [zostanie] zastąpiony przez inny, i proszę moich sukcesorów, żeby miejsce ścią- gniętych lepsze obrazy zajmowały. Pragnę, aby ta Galeria była otwarta publiczną, nie wkładam jednak tego obowiązku na ordynata. W czasie wojny mogłyby te obrazy przez ordynata lub opiekę być umieszczone z dala od Poznania, lecz wrócić muszą podczas pokoju do tychże galerii w Poznaniu. obrazy i rzeźby kosztują mię blisko 20 000 Rthl, budynek 10 000”29. zamiar, „aby Galeria była otwarta publiczną”, był oczywiście w pierwszym rzę- dzie odpowiedzią na gest Edwarda upublicznienia biblioteki. W ogóle dzieło star- szego brata, nie tylko biblioteczne, było dla atanazego często punktem odniesienia dla własnych przedsięwzięć. Półżartem pisał o tym wprost w liście do Edwarda, tym samym, w którym wypowiadał się o planowanych bibliotece i galerii jako źródłach nieprzemijającej chwały: „Lubię współzawodniczyć z tobą i iść śladem, który twój przykład mi wskazuje”30. Rolę grały jednak również bardziej zasad- nicze względy, ogólniejsze trendy w  europejskim kolekcjonerstwie. najkrócej można by je przedstawić tak: począwszy od połowy XViii wieku – m.in. wsku- tek presji usamodzielniającej się jako podmiot polityczny opinii publicznej oraz zmian społecznych, w tym zwłaszcza finansowego i społecznego awansu miesz- czaństwa – następuje proces stopniowego udostępniania zbiorów sztuki, dotąd przeznaczonych dla wąskiej grupy przedstawicieli elity społecznej i intelektualnej, 27 tamże. 28 na temat architektury galerii zob. E. Börsch-Supan unter Mitwirkung von Z. Ostrowska-Kębłowska, Karl Friedrich Schinkel. Die Provinzen Ost- und Westpreußen und Großherzogtum Posen, München– Berlin 2003, s. 143–145; z. ostrowska-Kębłowska, dz. cyt., s. 203–207. 29 z listu atanazego Raczyńskiego do brata Edwarda z 5 Vii 1829 r., aPP, Majątek Rogalin, sygn. 78, k. 45. 30 z listu atanazego Raczyńskiego do brata Edwarda z 22 Xi 1824 r., aPP, Majątek Rogalin, sygn. 76, k. 142. Poznań słynny z umiejętności i sztuk pięknych 153 mających dostęp do rezydencji możnych i gabinetów uczonych. Była już mowa o zabiegach na rzecz upublicznienia w Luwrze, choćby i w ograniczonym zakre- sie, zbiorów królów francuskich; podobne tendencje obserwujemy we wszystkich właściwie krajach europejskich. U schyłku XViii i w XiX wieku kolekcja, jeśli miała w pełni na to miano zasługiwać i w pełni wykorzystywać swój potencjał prestiżowy (a przecież kolekcja atanazego wedle jego własnych słów miała być „tytułem do chwały mojej rodziny”), powinna być otwarta dla publiczności: nie wystarczało posiadać, trzeba było udostępniać. nie dotyczyło to wyłącznie zbio- rów monarszych, ale także, szczególnie dla nas interesujących, arystokratycznych, które coraz częściej przenoszone były z rodowych rezydencji do miast i tam udo- stępniane szerokiej publiczności31. Działo się tak również, choć w dość skromnej skali, na ziemiach polskich, by wspomnieć kolekcje malarstwa upublicznione we wczesnym wieku XiX przez ignacego hrabiego Miączyńskiego we Lwowie, Józefa Kajetana hrabiego ossolińskiego w  Warszawie czy stanisława Kostkę hrabiego Potockiego w Wilanowie32. W przypadku atanazego Raczyńskiego znaczenie miał zapewne jeszcze jeden wzgląd skłaniający do otwarcia galerii dla publiczności – jego przekonanie o umo- ralniającej potędze sztuki33. Raczyński przyznawał bowiem sztuce zdolność uszla- chetniania wrażliwego odbiorcy: wierzył, że piękno prowadzi do dobra (cnoty). Widziana w takiej perspektywie galeria artystyczna była instytucją w pełnym tego słowa znaczeniu formacyjną, kształtującą postawy jednostek, a pośrednio – także postawy społeczne. By mogła tę misję pełnić, musiała być publiczna. termin zakończenia prac budowlanych wskazany w liście do Edwarda został dotrzymany, na początku lat 30. galeria była właściwie gotowa na przyjęcie obra- zów, przechowywanych tymczasem przez atanazego w pałacu w zawadzie. Jest to okres, gdy bracia – zaangażowany jest także Edward – zabiegają o pozyska- nie nowych dzieł do kolekcji. np. na jesieni 1832 roku dyskutują zakupy obrazu Canaletta Elekcja Stanisława Augusta na Woli oraz dwóch gwaszy aleksandra orłowskiego; wszystkie trzy dzieła rzeczywiście trafiają wkrótce w ręce atanazego. zamyślają także bracia nad uczynieniem z galerii istotnego centrum współcze- snego życia artystycznego. W 1830 roku, ponieważ „pielęgnowaniem sztuk pięknych nie mogło się było, wówczas szczególnie, szczycić W. Ks. Poznańskie, a gust piękna należał do rzad- kich wyjątków wykwintniejszego wychowania”, złożył atanazy na sejmie prowin- cjonalnym wniosek „o połączenie z gimnazjum poznańskim szkoły dla malarzy, rzeźbiarzy, rytowników i  architektów”34. Wniosek został przyjęty przez sejm, który wystosował petycję do króla, ten jednak odpowiedział na nią odmownie. namiastkę takiej szkoły stanowić miała galeria. na początku 1832 roku pojawiła się nawet kandydatura na stanowisko jej nieformalnego dyrektora, zainteresowany 31 zob. K. Kłudkiewicz, Wybór i konieczność. Kolekcje polskiej arystokracji w Wielkopolsce na przełomie XIX i XX wieku, Poznań 2016, s. 223–244. 32 tamże, s. 244–254. 33 na temat Raczyńskiego teorii sztuki i posłannictwa muzeum artystycznego zob. M. Mencfel, dz. cyt., s. 333–339 i 418–427. 34 L. Żychliński, Historya Sejmów Wielk. Ks. Poznańskiego do r. 1847, t. 1, Poznań 1867, s. 124. MICHAŁ MENCFEL 6. Bernardo Belotto, zw. Canaletto, Elekcja Stanisława Augusta na Woli, Fundacja im. Raczyńskich przy Muzeum Narodowym w Poznaniu, MNP FR 547 stanowiskiem opiekuna galerii miał być bowiem Antoni Oleszczyński, polski gra- fik kształcony w Petersburgu, od 1825 roku przebywający w Paryżu i na początku lat 30. poszukujący akurat zatrudnienia”. „Człowiek ten — pisał do brata Edward — usłyszawszy o Twoim projekcie galerii, a wobec powszechnej stagnacji nie sprze- dając wiele w Paryżu, zapragnął przybliżyć się do swojego kraju i prosić o miej- sce inspektora Twojej galerii. Komu innemu odpowiedziałbym, że galeria nie jest ukończona, że opiekun tymczasem zbędny, ale dla człowieka tak znakomitego należałoby może zrobić wyjątek. Człowiek taki jak on, i w dodatku Polak cieszący się przychylnością publiczności, mógłby rozbudzić zamiłowanie do sztuk. [...] Oleszczyński mógłby stworzyć w Poznaniu szkołę dla Polski i byłoby wspaniale być jego opiekunem”. Plany zatrudnienia Oleszczyńskiego spełzły na niczym, a wkrótce sprawa opiekuna galerii zupełnie straciła na aktualności — na początku 1834 roku Atanazy porzucił bowiem projekt umieszczenia swych obrazów w Poznaniu, a w roku kolejnym sprzedał gmach przedsiębiorcy hotelowemu Schwarzowi. Runął tym samym wielki koncept Raczyńskich stworzenia w Poznaniu ośrodka nauk i sztuk. V. Fiasko Dlaczego tak się stałoż Skąd decyzja Atanazego Raczyńskiego? Marceli Motty, a za nim kolejni odpowiadali krótko: „Pan Atanazy Raczyński [...] sercem i duszą najwyższym kołom dworskim i rządowym pruskim oddany, rozgniewał 35 Zob. J. Polanowska, Antoni Oleszczyński [w:] Słownik artystów polskich i obcych w Polsce działających. Malarze, rzeźbiarze, graficy, t. VI, Warszawa 1998, s. 242-250. 36 7 listu Edwarda Raczyńskiego do brata Atanazego, bd. [I 1832 r.?], APP, Majątek Rogalin, sygn. 78, k. 322. 154 Poznań słynny z umiejętności i sztuk pięknych 155 się zapewne na współrodaków swoich, do których nigdy nie miał słabości, za to, że w roku trzydziestym i na emigracji byli niegrzeczni, i aby ich ukarać, porzu- cił myśl przeniesienia swych obrazów do Poznania i skończył na tym, że je daro- wał rządowi czy tam Berlinowi, gdzie je zapewne nieraz oglądałeś”37. Do pew- nego stopnia ma Motty oczywiście rację, kluczowa była problematyczna relacja Raczyńskiego z rodakami. ale nie chodziło tu bynajmniej o obrażalstwo (wybuch powstania listopadowego, istotnie przyjęty przez Raczyńskiego z najwyższą grozą, nie wstrzymał przecież prac nad galerią), motywacje atanazego były znacznie bar- dziej skomplikowane. Grały z pewnością rolę względy osobiste. od 1830 roku był Raczyński człon- kiem pruskiej służby dyplomatycznej z widokami na karierę w administracji pań- stwowej. Warunkiem jej rozwoju było przebywanie blisko królewskiego dworu, a więc w Berlinie. Przeżywające okres intensywnego rozwoju miasto miało dla atanazego i inne powaby: aspirując do kręgów europejskiej elity społecznej i inte- lektualnej, więcej tam widział dla siebie możliwości, więcej podniet niż w pro- wincjonalnym jednak Poznaniu. Przeniesienie kolekcji do Berlina i tam jej upu- blicznienie – do czego rzeczywiście doszło w 1836 roku – dawało Raczyńskiemu mocne karty w rozgrywkach o uznanie i pozycję w kręgach elity pruskiej stolicy. istotniejsze zdają się wszakże kwestie natury ideowej. Miał atanazy obawy, że jego kolekcja obrazów nie spełni w Poznaniu, i w ogóle w Polsce, przeznaczo- nych dla niej zadań. Rozumiał, że oczekiwania wobec zbiorów kształtuje w zasad- niczym stopniu legenda muzeum izabeli Czartoryskiej w Puławach, a więc patrio- tycznej kolekcji pamiątek narodowych38. Klucz narodowy, patriotyczny nie miał w galerii atanazego żadnego znaczenia. Więcej jeszcze: narodowa optyka mogła niemal zniweczyć jego kolekcjonerski zamiar. W latach 30. był już Raczyński wiel- kim entuzjastą malarstwa niemieckiego, zamawiał i kupował prace niemieckich artystów; wkrótce, w  latach 1836–1840, miała ukazać się jego monumentalna, trzytomowa książka na jego temat39, w galerii natomiast miały zacząć domino- wać w miejsce dzieł dawnych współczesne obrazy niemieckie. Jego zachwyt nad niemiecką sztuką miał podłoże wyłącznie estetyczne i, nazwijmy je, ideowo- -artystyczne. ale czy mógł liczyć, że tak rozumiano by go w Poznaniu w epoce popowstaniowej? Wreszcie mógł mieć atanazy jeszcze jedną obawę. Gdy przyjrzeć się funda- cjom braci Raczyńskich, zwraca uwagę ich ambiwalentny charakter. nowatorskie pod wieloma względami, zachowywały równocześnie wyraźny rys tradycyjnego mecenatu możnowładczego, w XiX wieku, wobec rozprzestrzeniania się idei rów- nościowych40, coraz bardziej problematycznego. i Edward, i atanazy występowali z pozycji uprzywilejowanej, wyniesieni niejako ponad tych, którym pragnęli służyć. 37 M. Motty, Przechadzki po mieście, t. 1, oprac. z. Grot, Warszawa 1957, s. 138–139. 38 zob. z. Żygulski (jun.), Dzieje zbiorów puławskich. Świątynia Sybilli i Dom Gotycki, „Rozprawy i spra- wozdania Muzeum narodowego w Krakowie” 1962, t. 7, s. 5–265. 39 a. Raczyński, Histoire de l’art moderne en Allemagne, t. i–iii, Paris 1836–1841. Wydanie niemieckie: Geschichte der neueren deutschen Kunst, t. i–iii, Berlin 1836–1841. 40 zob. w tym kontekście mowę Edwarda Raczyńskiego w obronie szlachectwa, wygłoszoną na sejmie 1841 r. [w:] a. Wojtkowski, dz. cyt., s. LXiV–LXViii. Michał Mencfel 156 spójrzmy w tej perspektywie raz jeszcze na gmach Edwarda: chociaż darowany miastu, opisany w inskrypcji na fasadzie jako biblioteka, w swej architektonicz- nej formie był on przecież arystokratycznym pałacem, w którym nadto wyraźnie podkreślono wątek rodowy (i w inskrypcji: Biblioteka Raczyńskich, i w dekoracji wnętrz z motywami heraldycznymi, i poprzez decyzję o umieszczeniu w nim apar- tamentu członków rodziny). skorzystanie z zasobów biblioteki przez „zwykłego” mieszkańca Poznania – „każdego bez różnicy osób” – wymagało, jak należy się domyślać, pokonania trudnej bariery psychologicznej: wkroczenia do przestrzeni zwyczajowo zarezerwowanej dla społecznej elity i jako takiej dotąd nieomal nie- dostępnej41. Być może zrozumiał atanazy, że możnowładczy, arystokratyczny cha- rakter fundacji będzie przeszkodą dla jej pełnej społecznej akceptacji. nie zro- zumiał tego Edward, którego kolejne inicjatywy nosiły silne piętno rodowe. Gdy wybuchł dramatyczny spór wokół kaplicy Pierwszych Piastów, istotą obiekcji sfor- mułowanych przeciwko Raczyńskiemu przez Pantaleona szumana był przecież, chociaż niewyrażony wprost, zarzut osobistej i rodowej dumy42. Umieszczając na postumencie posągów Mieszka i Bolesława – które wystawił przecież na własny koszt! – inskrypcję: „ofiarował do tej kaplicy Edward nałęcz Raczyński”, uznał za swój dar to, co, zdaniem krytyków, miało być wotum zbiorowym. atanazy, przewidując być może w jakimś stopniu trudności i rozczarowania, zdecydował się porzucić poznańską inicjatywę. Edward kontynuował swe prace, ale – choć działając w najlepszej wierze – coraz bardziej osamotniony, rozgory- czony i niezrozumiany, zapłacił cenę najwyższą – ostateczną. 41 Podobną intuicję wyraziła już M. Warkoczewska, Malarstwo i grafika epoki romantyzmu w Wielkopolsce. Dzieje i funkcje, Warszawa–Poznań 1984, s. 15. 42 szczegółowo na ten temat: z. ostrowska-Kębłowska, Dzieje Kaplicy Królów Polskich, czyli Złotej w kate- drze poznańskiej, Poznań 1997, s. 179–188. 157 agata Łysakowska Wielmożna hrabino dobrodziejko! Akcja charytatywna Celestyny Działyńskiej z 1848 roku Jednym z istotniejszych aspektów ziemiańskiej obecności w XiX-wiecznym mieście, w tym także w Poznaniu, była podejmowana przez przedstawicieli tego środowiska aktywność charytatywna, w którą angażowały się zwłaszcza kobiety. Jak bowiem pisano w  1884 roku w  poznańskim „Dwutygodniku dla kobiet”: „społeczeństwo, w którem się dobroczynność rozwija, gdzie jeden obywatel na drugiego, młodzież na opiekę starszych, ubodzy na miłosierne wsparcie, a insty- tucye społeczne na pomoc ogółu liczyć mogą – jest społeczeństwem mądrem i sil- nem, zdolnem niejedne pokonać burze, niejedne złowrogie odeprzeć sidła”1. od początku XiX wieku szeroko pojęta dobroczynność przeszła transformację: obok organizacji okazjonalnych wystaw czy balów starano się skupić na działalności, której skutki byłyby długofalowe. zgodnie z tą myślą w miastach organizowano nowoczesne towarzystwa dobroczynne, których spiritus movens były ziemianki i  arystokratki. Jedną z  pierwszych tego typu organizacji założyła w  1814 roku w Warszawie zofia zamoyska. Działalność dobroczynna kobiet na ziemiach polskich w  XiX  wieku była w  dużej mierze rezultatem zachodzących przemian cywilizacyjnych: szybkiego wzrostu liczby ludności miast i powstawania skupisk nędzy. Jak zauważa Elżbieta Mazur, nie bez znaczenia dla aktywizacji kobiet na polu dobroczynności był brak suwerenności politycznej i kulturowej ziem polskich. Przy nikłym zainteresowa- niu państw zaborczych sprawą ubóstwa mieszkańców byłej Rzeczpospolitej auto- matycznie wzrastał zakres obowiązków filantropijnych, traktowanych jako powin- ność patriotyczna2. z kolei tomasz Kargol zaznacza, że dobroczynna działalność ziemianek była jedyną formą aktywności społecznej, w  której kobiety mogły wykazywać się organizacyjnymi zdolnościami, współpracować z  mężczyznami i  przełamywać gorset ówczesnych uprzedzeń, który ograniczał miejsce kobiety do rodziny i domu. ofiarność publiczna pań miała być początkiem ich równo- uprawnienia i emancypacji3. Warto przy tym zwrócić uwagę, że zaangażowania 1 teja, Dobroczynność, „Dwutygodnik dla kobiet. Pismo beletrystyczne i naukowe” 1884, nr 22, s. 253–254. 2 E. Mazur, Ku aktywności w życiu publicznym – kobiety w organizacjach dobroczynnych [w:] Działaczki społeczne, feministki, obywatelki: samoorganizowanie się kobiet na ziemiach polskich do 1918 roku (na tle porównawczym), t. 1, red. a. Janiak-Jasińska, K. sierakowska, a. szwarc, Warszawa 2008, s. 379. 3 t. Kargol, Rola ziemianek w  powstaniu oraz działalności instytucji opieki społecznej i  dobroczynności publicznej Lublina, Warszawy i Krakowa [w:] Ziemiaństwo na Lubelszczyźnie III. Panie z dworów i pałaców. Materiały III sesji naukowej zorganizowanej w Muzeum Zamoyskich w Kozłówce 11–13 października 2006, t. 2, red. H. Łaszkiewicz, Lublin 2007, s. 184. AGATA ŁYSAKOWSKA jena gdy pla dk UA dany M — *|” zl FI y | |=H LT HL TOWARZYSTWA PAŃ MILOSTERDZIA ŚW. WINFEXTEGH 4 FATLN FarxAt. Valle Teaepawa Taj Miedzą ir, (lnmateża a Fara slusi Frskuti Karon Fozepiskinp Il 1. Ustawy Towarzystwa Pań Miłosierdzia św. Wincentego 4 Paulo, Poznań 1894, ze zb. Wielkopolskiej Biblioteki Cyfrowej (dalej: WBC) charytatywne były tradycyjnym elementem etosu kobiet ze „sfer wyższych, zgod- nie z zasadą noblesse oblige (łac. szlachectwo zobowiązuje) i respektowanym w tym środowisku chrześcijańskim systemem wartości. Szukając z kolei indywidualnej motywacji podejmowanych dzieł miłosierdzia, nie można przeoczyć roli wycho- wania i wynoszonych z domu wzorców, co doskonale widać na przykładzie córek wspomnianej wyżej założycielki warszawskiego towarzystwa dobroczynnego Zofii Zamoyskiej. Jak wspominała jedna z nich, Jadwiga Sapieżyna, wychowywane były surowo i skromnie: „Wszystko co najgorsze to zawsze było dla nas. Najgorszy sta- roświecki powóz, najgorsze konie, najmniej pokaźny stangret, wywozili panienki na przechadzkę pieszą za miasto. Ubrane z najsurowszą oszczędnością — jadały z nauczycielką przy nader skromnym stole i uczyć się musiały nieskończenie długo o Medach i Persach, póki z dala je dolatywały dźwięki muzyki balowej lub turkot zajeżdżających lub odjeżdżających powozów ”*. Drugą stroną tego progra- mowego samoograniczania była aktywność charytatywna, którą wzorem matki — rozwijały w swym dorosłym życiu jej córki. Jadwiga Sapieżyna stanęła na czele 4 Siostrę swojej matki cytuje J. Zamoyska, Jadwiga Zamoyska w domu rodzinnym i na emigracji. Wspomnień część 1, red. E. Bątkiewicz, M. Biniaś-Szkopek, Poznań 2013, s. 23. 158 WIELMOŻNA HRABINO DOBRODZIEJKO! TOWARZYSTWO PAŃ NIŁOSIERNYCH ST. WIYGENTEGO. „ Ata f PPŁ ŚwcHe Bi ai chba - AŻ da ka 2. Kwit Towarzystwa Pań Miłosierdzia św. Wincentego a Paulo na bochenek chleba, ze zb. WBC Iwowskiego Towarzystwa św. Wincentego 4 Paulo, a druga z nich — Celestyna, która w 1825 roku wyszła za Tytusa Działyńskiego, kontynuowała dzieło pomocy najuboższym na gruncie poznańskim. Pierwszą samodzielną aktywność dobroczynną Celestyna Działyńska podjęła w galicyjskich Oleszycach — posiadłości, w której Działyńscy osiedli po nałożeniu sekwestru na majątek kórnicki, co było karą za udział Tytusa w powstaniu listopa- dowym. W Galicji Działyńska zakładała ochronki dla dzieci, w których często także sama nauczała”. Prowadzenie zajęć utrudniały jednak władze austriac- kie, które zamykały ośrodki prowadzone przez Działyńską: „Rząd austriacki, przeciwny oświacie ludu, często zamykał jej te ochronki, lecz niestrudzona Pani Działyńska otwierała ochronę w innej miejscowości ze swoich dóbr”. Tytus Działyński żartował wówczas z żony, że będzie jedyną szlachcianką, która posiada więcej szkółek niż karczm. Po powrocie do Poznania Celestyna Działyńska powołała do życia Towarzystwo Dobroczynności Dam Polskich. Nowo utworzone stowarzyszenie postawiło sobie za cel pomoc najbiedniejszym miesz- kańcom miasta, a jego fundusze tworzyły głównie składki członkowskie. Panie zaangażowane w jego działalność dzieliły się na Matki i podlegające im Siostry. » Specjalnie dla nauczania dzieci w Oleszycach Działyńska sprowadziła z Anglii pomoce naukowe, a całość nauki odbywała się według nowej wówczas metody Lancastera, która polegała na wzajemnym naucza- niu - zdolniejsze dzieci po opanowaniu materiału miały za zadanie pomagać tym, którym nauka sprawiała trudność. Po powrocie do Wielkopolski Działyńska wykorzystywała ów sposób w szkółkach zakładanych na terenie Poznania (J. Zamoyska, dz. cyt., s. 61.). 6 Materiały biograficzne Tytusa i Celestyny Działyńskich, Biblioteka Kórnicka PAN, sygn. BK 7286, k. 300. 159 agata Łysakowska 160 na czele organizacji stała Matka starsza – funkcję tę pełniła sama Działyńska. osoby, które pomagały siostrom, określano w  statucie jako Córki. zadaniem sióstr i  Córek było odwiedzanie ubogich mieszkańców miasta w  ich domach. W statucie towarzystwa wyraźnie bowiem podkreślano, że pomiędzy dającymi a odbierającymi nie powinno być żadnych pośredników: „Jałmużna ma przejść z ręki do ręki, bo wtedy serce do serca przemówi”. Miasto podzielono wówczas na okręgi, które były zgodne z propozycją towarzystwa ku Wspieraniu Ubogich i Biednych, które w 1845 roku powołał Karol Marcinkowski. za każdy okręg odpo- wiadała jedna z sióstr. siostry dysponowały dwiema książeczkami: w jednej z nich wpisywały dane osób ubogich, które były pod ich opieką, w drugiej natomiast zarządzająca nimi Matka odnotowywała wydane im rzeczy (w  głównej mierze ubrania i jedzenie). towarzystwo prowadziło własną kartotekę, w której uwzględ- niano nazwiska ubiegających się o pomoc7. W 1853 roku Celestyna Działyńska przekształciła podupadające towarzystwo Dobroczynności Dam Polskich w towarzystwo Pań Miłosierdzia św. Wincentego à Paulo. objęła też funkcję prezydentki, którą pełniła do 1870 roku. i o ile w przy- padku towarzystwa Dobroczynności wszystkie panie były zobowiązane do odwiedzin w domach ubogich i niesienia bezpośredniej pomocy, o tyle w przy- padku towarzystwa św. Wincentego à Paulo członkinie dzieliły się na „datkujące” i „odwiedzające” W pierwszym roku działalności towarzystwo liczyło 44 człon- kinie, z czego 15 odwiedzało chorych, natomiast 29 wspierało je finansowo. Po roku pod opieką stowarzyszenia znajdowało się 113 dzieci (w założonej ochronce) i  40 dziewcząt (w  szwalni). towarzystwo zajmowało się 468 rodzinami, które w sumie odwiedzono 1925 razy. zaangażowanie organizacji w pomoc najuboż- szym zauważył m.in. arcybiskup Leon Przyłuski, który docenił, że „w tak krót- kim czasie istnienia (bo dopiero rocznego) stowarzyszenie tyle błogich wydało owoców”8. Warto podkreślić, że za swoją działalność dobroczynną Działyńska już w 1846 roku została mianowana przez generała sióstr miłosierdzia członkinią tego zgromadzenia9. Marceli Motty, opisując mieszkańców pałacu przy starym Rynku, tak pisał o Działyńskiej: „o przepych lub ozdobność w ubiorze, występowaniu i otacza- jących ją przedmiotach, nawet o  wygody nie dbała wcale […]. natomiast nie szczędziła wydatków, gdy szło o dobro publiczne, o interes kościoła, o biednych i podupadłych. ileż to kalek, starców, wdów i sierot, tak w dobrach męża, jako i w mieście wspierała przez całe lata! Miała nawet w domu obok siebie zawsze jakąś biedotę. Pod tym względem Poznań wiele jej zawdzięcza, ona bowiem pierwsza, ile mi wiadomo, rozbudziła u nas ducha dobroczynności i dała początek zakła- dom, których wpływ dotychczas zbawienny”10. W podobnym tonie charakteryzo- wano Działyńską w czasopiśmie „Kłosy”, przypominając, że mieszkańcy Poznania 7 szerzej na ten temat zob. a. Łysakowska, Działalność poznańskiego Towarzystwa Dobroczynności Dam Polskich (w druku). 8 Żeńskie stowarzyszenie miłosierne św. Wincentego à Paulo, „Przegląd Poznański” 1854, t. XViii, s. 561–562. 9 anna z Działyńskich Potocka, Mój Pamiętnik, oprac. a. Jastrzębski, Poznań 1973, s. 419. 10 M. Motty, Przechadzki po mieście, t. i, oprac. z. Grot, przypisy przeredagował i uzupełnił W. Molik, Poznań 1999, s. 26. Wielmożna hrabino dobrodziejko! 161 widywali ją codziennie „dążącą z  córkami do świątyń pańskich”, a  następnie odwiedzającą ubogich i chorych, którzy zamieszkiwali najbiedniejsze części mia- sta: Śródkę i Chwaliszewo11. Celestyna Działyńska, podobnie jak jej matka, wychowała swoje córki tak, aby w przyszłości aktywnie działały na polu dobroczynności. anna Potocka odno- towała, że „jasnym promyczkiem” w jej dziecięcym życiu było pomaganie ubo- gim i potrzebującym. Jej matka jako działaczka towarzystwa Pań Miłosierdzia św. Wincentego à Paulo odwiedzała wszak w domach najbiedniejszych obywa- teli miasta i zdarzało się, że do tych, których już znała, posyłała właśnie annę z opiekunką. Potocka dumnie pisała, że jako dziecko miała „chorych na Górczynie nawet, a  najwięcej na Półwiejskiej ulicy”12. Jej siostra Elżbieta, już po śmierci Celestyny, była przewodniczącą założonej przez matkę organizacji. znamiennym pozostaje fakt, że podczas wielu lat działalności dobroczynnej Działyńska stosowała pewne sztywne zasady, które były kluczowe dla prowadze- nia tego typu aktywności. Przede wszystkim starała się potwierdzać tożsamość osoby proszącej. najczęstszą formą pomocy były dary złożone z ubrań lub arty- kuły spożywcze. Udzielała pożyczek, które miały być wykorzystywane dla otwo- rzenia własnej działalności etc. Jednocześnie niezwykle krytycznie zapatrywała się na bezpośrednie zaangażowanie w żywienie i ubieranie ubogich dzieci – miało to być szkodliwe, ponieważ odbierało rodzicom wdzięczność i przywiązanie dzieci13. W  założonym przez towarzystwo Domu św. Józefa panowała zasada, zgodnie z którą przebywające w ochronce dzieci otrzymywały niezbędne rzeczy i jedzenie za pośrednictwem rodziców; w przypadku braku środków finansowych otrzymy- wali oni na ten cel pieniądze. Działyńską charakteryzowała różnorodność aktywności i sposobów realizo- wania postawionych sobie celów. W sali Czerwonej Pałacu Działyńskich często odbywały się wykłady, z  których dochód przeznaczony był na potrzebujących. oprócz zakładanych przez siebie towarzystw, w których wspierały ją m.in. izabela z Brzostowskich Mycielska, antonina z Gajewskich Broel-Plater, anna Grudzińska czy antonina Chłapowska, Działyńska organizowała doraźne akcje charytatywne. najczęściej były one odpowiedzią na klęski żywiołowe przetaczające się przez XiX-wieczny Poznań. Jej córka, anna Potocka, przypomina w swoim pamiętniku powódź, w czasie której „Warta tak wylała, że po Bernardyńskim placu jeździli łódkami, dom sióstr Miłosierdzia był zalany”14. Poszkodowani mogli wówczas znaleźć schronienie w Pałacu Działyńskich. Potocka pisała po latach: „Pamiętam, jak im przynoszono jedzenie w ogromnym kotle, niesionym na drągach; jak moja Matka to jedzenie na miskach rozdawała; pamiętam pacierz wieczorny wspólny, po którym Matka moja czytała coś o poddaniu się woli Bożej w nieszczęściu, które to czytanie często płaczem i łkaniem przerywane było. tak samo goszczono u nas pogorzelców, gdy się Śródka spaliła. W ten sam sposób w wigilię wielkich odpu- stów, mianowicie Bożego Ciała i Świętego Piotra i Pawła, goszczono pielgrzymów 11 „Kłosy. Czasopismo ilustrowane tygodniowe”, Biblioteka Kórnicka Pan, BK 7286, k. 312–319. 12 anna z Działyńskich Potocka, dz. cyt., s. 49. 13 notatki różne o dobroczynnych zakładach, Biblioteka Kórnicka Pan, sygn. BK 7504. 14 najprawdopodobniej chodziło o powódź z 1850 r. agata Łysakowska 162 ze wsi; całe wielkie schody pełne były ludzi śpiących. tak samo w czasie jarmar- ków wełnianych: sienie, schody, wozownia, wszystko zapełnione było workami i balami”15. szczególny czas dla rozwinięcia przez Celestynę Działyńską akcji pomocy dla potrzebujących przyniosła wielkopolska odsłona Wiosny Ludów, co należy do najmniej rozpoznanych aspektów tego burzliwego okresu. Działyńska skądinąd zawsze otaczała opieką powstańców oraz weteranów. Jeszcze w 1830 roku poma- gała w  Warszawie siostrze tytusa, Klaudynie Potockiej w  organizacji pomocy dla rannych. Podczas powstania styczniowego Pałac Działyńskich przemienił się w magazyn rzeczy niezbędnych powstańcom – zachęceni przez Celestynę kupcy przynosili płótna, rękawice, filcowe buty czy cygara i wódkę. Wieczorami sama Działyńska przygotowywała dla powstańców ubrania, szarpie i bandaże dla ran- nych16. Warto zwrócić także uwagę, że hrabina pomagała nie tylko społeczności polskiej – w 1871 roku przygotowywała pomoc dla jeńców francuskich, którzy po wojnie francusko-pruskiej znaleźli się w Poznaniu. na ich pięciomiesięczne stoło- wanie przeznaczyła w sumie 193 talary17. Po śmierci Działyńskiej w 1883 roku w prasie informowano, że jeszcze 24 godziny przed śmiercią hrabina kazała posłać pieniądze dla weterana polskich powstań, by ten mógł odbyć wyjazd do wód18. W 1848 roku Działyńska zorganizowała jedną ze swych największych akcji cha- rytatywnych, która objęła pomocą powstańców osadzonych w poznańskiej twier- dzy po bitwach pod Książem, Miłosławiem i sokołowem. Co ciekawe, Działyńscy z  ostrożnością podchodzili do wypadków 1848 roku. Jak zauważa stanisław K. Potocki, wynikało to z wcześniejszych doświadczeń. Działyński był wszak świad- kiem rabacji galicyjskiej i żywił obawy, aby uzbrojone masy ludowe, zwiedzione w swych nadziejach, nie zostały skierowane przeciwko szlachcie. Wierzył jednak w wybuch wojny prusko-rosyjskiej, dlatego też zdecydował się na objęcie funk- cji organizatora jazdy w powiecie poznańskim, a także udostępnił swój poznański pałac na siedzibę Wojennego Komitetu narodowego oraz biuro werbunkowe19. W tym czasie Celestyna pomagała mężowi w pisaniu listów i memoriałów, na bie- żąco też informowała o sytuacji w Wielkopolsce swojego wuja – adama Jerzego Czartoryskiego oraz braci: Władysława i Jana20. Śledziła także działalność kobie- cego komitetu, na który żaliła się temu ostatniemu: „a babski komitet to już ten i dziś jeszcze wart by rózg za swoje ciągłe działanie. Wzięły panie pod opiekę szpi- tale wojskowe, ale to nie dla miłości chrześcijańskiej, nie z poświęcenia dla ludzko- ści choćby filantropicznej, ale dla zepsucia i zbałamucenia ludu naszego, niejedna do rzezi po prostu zachęcała, za wzór ciągle im przedstawiając Galicję. Urzędnicy pruscy, jak austriaccy, im w tym pomagają. oj, bieda nam, straszna bieda”21. 15 anna z Działyńskich Potocka, dz. cyt., s. 12–13. 16 tamże, s. 57. 17 Materiały biograficzne tytusa i Celestyny Działyńskich, Biblioteka Kórnicka Pan, sygn. BK 7286, k. 302. 18 Relacja z uroczystości pogrzebowych Gryzeldy Celestyny z zamoyskich Działyńskiej, sygn. BK 7286, k. 306. 19 s.K. Potocki, Wydarzenia 1848 r. w Poznańskiem w świetle listów i relacji Działyńskich, „Pamiętnik Biblio- teki Kórnickiej” 1987, z. 22, s. 230. 20 tamże, s. 229–260. 21 List Celestyny Działyńskiej do Jana Zamoyskiego, Biblioteka Kórnicka Pan, sygn. 7336, k. 557–560. Wielmożna hrabino dobrodziejko! 163 Komitet, który tak krytykowała Działyńska, opiekował się lazaretami woj- skowymi i  składał się głównie z  pań o  poglądach zbliżonych do towarzystwa Demokratycznego Polskiego, a  znaczącą rolę odgrywała w  nim Bibianna Moraczewska. Działalność Celestyny skupiła się jednak nie na chorych w lazare- tach, lecz na więźniach. Już od kwietnia 1848 roku Działyńska starała się reagować na prośby o wsparcie pieniężne lub rzeczowe dla poszkodowanych w wyniku walk. apogeum jej działalności przypadło na maj i czerwiec tegoż roku. Warto przy tym zauważyć, że od początku maja do połowy czerwca więźniem Fortu Winiary był sam tytus Działyński22. W swoich listach informował on żonę o stanie współwięź- niów. Już w pierwszym prosił ją m.in., aby „posłać chloroforu dla ciężko rannych do szpitalów”23. Pieniądze, które przeznaczono na pomoc osadzonym w twierdzy, zbierano na kwestach. Przykładowo w czerwcu 1848 roku przeprowadzono zbiórkę na pie- czywo, która do końca tego miesiąca przyniosła ponad 146 zł. Kupiono wówczas także kawę i mleko24. Proszono zresztą nie tylko o pieniądze, ale także o konkretne rzeczy: ubrania czy artykuły żywnościowe. Mieszkańcy Poznania chętnie włączyli się w  pomoc więźniom, przekazując drobne sumy pieniężne, bieliznę, koszule, prześcieradła, buty, czapki, a nawet płótno25. Warto podkreślić, że elementy ubioru, które Działyńska posyłała więźniom, były najczęściej wykonywane przez ubogich szewców i  szwaczy, co było zgodne z  ideą kierowanego przez nią towarzystwa Dobroczynności Dam Polskich. Pomagając uwięzionym, Celestyna gwaranto- wała tym samym zarobek dla najbardziej potrzebujących. zdarzało się niekiedy, że urządzano kwesty w imieniu Działyńskiej, od których ona sama się odżegnywała. „Doszło mnie, że w imieniu mojem zbierano dziś bułki i pieniądze dla więźniów naszych na fortecy. Dla zapobieżenia tak niegodziwemu nadużyciu upraszam osoby chcące się do składki dla więźniów przyczynić, aby dawały tylko na kartkę z podpi- sem i pieczątką moją. Korzystam z tej sposobności dla podziękowania wszystkim, którzy przez moje ręce przynieśli ulgę nieszczęśliwym braciom naszym”26. Działyńska otrzymywała wiele listów od więźniów, w których opowiadali oni swoje historie i prosili o wsparcie: „Wielmożna Hrabino Dobrodz[iejko] Dopiero dnia wczorajszego przybyłem ranny z lazaretu pod Miłosławiem tu do Poznania, lecz niestety zaraz w kilka godzin mnie przyaresztowano i tu na for- tece odprowadzono. Jestem, Wielmożna Hrabino Dobrodz[iejko], w  smutnym położeniu, bez najmniejszego funduszu, a nawet tylko w jednej koszuli, bo będąc 22 E. Bątkiewicz, „W samym oknie, przy na wpół spuszczonej firance mieszkam…”. Listy Tytusa Działyńskiego do żony z więzienia w Forcie Winiary, „Kronika Miasta Poznania” 2011/4, s. 112–115. 23 Listy Tytusa Działyńskiego do żony Celestyny Działyńskiej, Biblioteka Kórnicka Pan, sygn. BK 7332, k. 381. 24 Rok 1848. Powstanie poznańskie. Różne dot. akcji charytatywnej Celestyny Działyńskiej wśród uwięzio- nych powstańców. Prośby o pomoc, wykazy więźniów, zaświadczenia, notatki informacyjne etc., Biblioteka Kórnicka Pan, sygn. BK 7509, k. 477. 25 tamże, k. 488. 26 tamże, k. 498. nie była to jedyna próba wyłudzenia pieniędzy pod pretekstem pomocy dla poszkodowa- nych. W 1850 r. redakcja „Wielkopolanina” opisywała sytuację, w której próbowano wyłudzać pieniądze na ofiary powodzi (Niepoczciwość, „Wielkopolanin”, 27 iii 1850). agata Łysakowska 164 rannym w bitwie pod Miłosławiem, wszystkie rzeczy mi przepadły. Wielmożna Hrabino i Dobrod[dziejko], zlituj się nade mną dziś tyle nieszczęśliwym. oddając się pod łaskę i opiekę Wielmożnej Pani Dobr[odziejki], spodziewam się, iż mi także swej dobrotliwej ręki odmówić nie raczysz. z winnym szacunkiem i upoważnieniem Wielmożnej Hrabiny Dobr[odziejki] najniższy i wierny sługa W. Chmielecki, z fortecy d. 22. go czerwca 1848”27. Więźniowie prosili zazwyczaj o ubrania, posiłki, czasem o drobne kwoty pie- niężne. Dobra przesyłane przez Działyńską szybko dostrzegali ich koledzy z celi, którzy również słali listy z prośbą o wsparcie: „Będąc świadkiem wyświadczo- nych dobrodziejstw swym na teraz nieszczęśliwym rodakom, ośmielam się, niżej podpisany, jak najpokorniej prosić Jaśnie Wielmożnej Hrabiny i Dobrodziejki o jakiekolwiek bądź wsparcie przez parę groszy”28. niestety, pomoc hrabiny pro- wadziła także do kłótni pomiędzy osadzonymi. Jan Kozłowski w jednym z listów „miał honor donieść” hrabinie, że przy obiedzie osadzeni spierali się o to, kto jest uprawniony, by korzystać z  posiłków finansowanych przez Działyńską. Wynikiem tego żona tytusa musiała przesłać uaktualnioną listę więźniów, któ- rzy mogli pobierać posiłki29. Więźniowie tworzyli także listy grupowe, które spi- sywane były przez jednego z uwięzionych. „o chleb i jakąkolwiek inną strawę, np. ryż, kaszę” dla 33 osób oraz o „cokolwiek lepsze jadło” dla kolejnych sze- ściu prosił niejaki Koszutski. zaznaczał także, że gdyby można było rozszerzyć listę osób objętych pomocą, to on chętnie dopisze do niej kolejne nazwiska30. Warto w tym miejscu zwrócić uwagę na współpracę między osadzonymi a samą Działyńską. Hrabina otrzymywała od nich nie tylko kolejne prośby czy podzię- kowania za opiekę, ale także uaktualnione dane więźniów przebywających w for- tecy. W liście z 16 maja 1848 roku Jan Kozłowski pisał: „Dodatkowo upraszam się jeszcze nadmienić, iż z osób na liście poprzednio umieszczonych obecnie tylko jeszcze podpisany i  Witkowski tutaj się znajduje: reszta wyszła do Kistryny31 w dniu onegdajszym. W tym miejsce przybyli i obiad odebrali przez ostatnie dwa dni wyrażeni, których przedstawiając, o łaskawą dyspozycyę upraszamy”. Poniżej znajdowało się 21 nazwisk, do których sama Działyńska dopisała kolejne32. o pomoc dla osadzonych w twierdzy prosiły także osoby trzecie – księża czy krewni. „Ja jako ojciec upraszam dla syna mego [koszulę], którego o ile 27 Rok 1848. Powstanie poznańskie. Różne dot. akcji charytatywnej Celestyny Działyńskiej wśród uwięzio- nych powstańców. Prośby o pomoc, wykazy więźniów, zaświadczenia, notatki informacyjne etc., Biblioteka Kórnicka Pan, sygn. BK 7509, k. 27. 28 tamże, k. 6. 29 tamże, k. 101. 30 tamże, k. 102–104. 31 Chodzi zapewne o Küstrin, czyli Kostrzyn. 32 Rok 1848. Powstanie poznańskie. Różne dot. akcji charytatywnej Celestyny Działyńskiej wśród uwięzio- nych powstańców. Prośby o pomoc, wykazy więźniów, zaświadczenia, notatki informacyjne etc., Biblioteka Kórnicka Pan, sygn. BK 7509, k. 107–108. WIELMOŻNA HRABINO DOBRODZIEJKO! 3. Bitwa pod Miłosławiem 1848 r., ok. 1925 r., karta pocztowa ze zb. WBC możności wspieram żywnością — ponieważ będąc malarzem, nie mam zatrud- nienia i nie jestem w stanie, ażebym mu mógł koszulę kupić** — pisał 16 maja 1848 roku N. Agacki. Zdarzało się również, że rodzice przynosili listy, które były adresowane bezpośrednio do nich. Działyńska zachowywała te pisma w swojej dokumentacji, odnotowując na nich, co należy posłać potrzebującym. U hra- biny pojawiali się także poszkodowani po walkach. Często przynosili zaświad- czenia, które miały potwierdzać ich tożsamość i sytuację, w jakiej się znaleźli. Podobnie jak w przypadku listów, zaświadczenia Działyńska zatrzymywała, opa- trując je notatkami na temat udzielonej pomocy. Nie zawsze były to adnotacje pochlebne dla proszących, np. przy zaświadczeniu Konstantego Szypczyńskiego dopisano, że nie oddał pożyczonych pieniędzy”. O pomoc zwracali się rów- nież więźniowie, którzy tuż po powstaniu 1848 roku przebywali wprawdzie w poznańskim forcie, ale później zostali zesłani do Kostrzyna i Magdeburga. Dodajmy, że w ramach akcji dobroczynnej z 1848 roku Działyńska objęła swoją opieką również pogorzelców z Książa. Sporządzono dla niej wówczas „Spis nie- szczęśliwych i pogorzałych mieszkańców katolickich Księża i okolicy”, w któ- rym odnotowano członków najbiedniejszych rodzin oraz osoby, których bliscy zginęli podczas walk*. Podczas swoich licznych prac dobroczynnych Celestyna Działyńska wypra- cowała system dokumentowania udzielanej pomocy, który zdał egzamin podczas akcji charytatywnej z 1848 roku. Pomocą przy rozdawnictwie miały być notatki na marginesach otrzymywanych listów. Zazwyczaj Działyńska podkreślała 33 Tamże, k. 1. 34 Tamże, k. 496. 35 Tamże, k. 291. 165 AGATA ŁYSAKOWSKA Loterya na dom sierot odbędzie się we Wtorek dnia go Lipca a gadainie IMlej z rana w sali pałacu Działyńskich, na którą wszystkich uczestników loteryi i przyjaciół sierót Zarząd Domu i Loteryi uprzejmie zaprasza. Faańań, caólcinanini Ludniku kięratas ia 4. Zaproszenie na loterię organizowaną przez Celestyną Działyńską na rzecz domu dla sierot, ze zb. WBC w ich treści to, o co prosił więzień, a następnie odnotowywała formy udzielo- nej pomocy — np. „obiad, „koszula, „buty”. Zdarzało się, że przed wysłaniem odpowiednich dyspozycji Działyńska musiała ustalić miejsce pobytu więźnia. Na marginesie listu z prośbą o pomoc dla ks. Cypriana Damieńskiego hrabina napisała: „Nie ma go tutaj”**. Kolejną formą dokumentacji były listy beneficjen- tów — w tym przypadku wykaz więźniów”. Obok nazwisk uwięzionych w for- tecy tabelka zawierała jednoznacznie zatytułowane kolumny: koszule, spodnie, buty, surduty, czapki, gatki, westki, chustki. W odpowiednie rubryki hrabina wpisywała ilość rzeczy wydanych danemu więźniowi. Na sporządzonej przez Działyńską liście znajdują się nazwiska ponad 270 osób, którym udzielono pomocy w czasie ich osadzenia w twierdzy. W przypadku, w którym więzień zwracał się ponownie o pomoc, dopisywano go do kolejnej tabelki, z liczbą porządkową z pierwszego wykazu. Podobnie jak w przypadku osób zgłaszających się do Towarzystwa Dobroczynności Dam Polskich, w odniesieniu do więźniów poznańskiej twier- dzy Celestyna tworzyła kartotekę z informacjami na ich temat*. Weźmy np. tę: „Gąsowski na fortecy. Wszedł do wojska naszego w kwfietniu]. Wzięty w niewolę, siedzi na fortecy. Matka jego była u mnie 9go maja. Jest wdową, ma 5ro dzieci w domu, ten 6ty najstarszy utrzymywał ją. Pokazała mi list od niego, w którym 36'Tamże, k. 114. 37 Tamże, k. 364. 38 Zwyczaj tworzenia kartotek i list osób, którym udzielana była pomoc, Działyńska praktykowała od cza- sów swojego pobytu w Oleszycach, o czym pisała m.in. jej córka Jadwiga (J. Zamoyska, dz. cyt. s. 61). 166 WIELMOŻNA HRABINO DOBRODZIEJKO! i w | i I I i 2 ń wez; |= ik. a AE AEK | ezowwonaóć Lolerga na Jom Sieról. 2 « | A J 1 i r h 3 Lena 3 Złt. Bok 1560. ćć tę sama > NE LCS EAT k fa z ń, AO rzy: ra EMIR E NJ ALE" TT ji NK Z z £ Oy 5. Bilet na loterię organizowaną przez Celestyną Działyńską na rzecz domu dla sierot, 1860 r., ze zb. WBC prosi o koszulę, spodnie i surdut”*. Na odwrocie karty Działyńska odnotowywała, co zostało wydane. W przypadku Gąsowskiego była to jedna koszula. Wśród kart osobowych znalazły się także nazwiska osób, które przed powstaniem korzystały z pomocy Działyńskiej. Na karteczce: „Kamiński Malarz 1848 Styczeń 27go dałam 5 tal” znalazła się adnotacja „zabity pod Xiążem”*. Należy przy tym podkreślić, że — tak samo jak w przypadku osób zgłaszających się do towarzystw dobroczyn- nych prowadzonych przez Działyńską — nie każdy osadzony otrzymywał od hra- biny pomoc. Na liście przesłanej jej przez więźnia Piotrowskiego przy jednym z nazwisk odnotowano: „Nie, bo niewart”*. Z kolei w przypadku przybyłego do niej Walentego Kriigera zapisała: „Wydaje mi się, że pijak” i „dałam mu tylko chle- ba”*. Zanim Działyńska podejmowała decyzję dotyczącą udzielenia pomocy, sta- rała się zaczerpnąć wiedzy na temat proszącego. Do Rymarkiewicza pisała: „Bądź Pan łaskaw mi donieść, co o tych ludziach wiesz, czy warci wsparcia, czy zaufać im można”*. Akcja charytatywna przeprowadzona przez Działyńską w 1848 roku była jedną z wielu, którą żona Tytusa Działyńskiego zorganizowała w ciągu całego swojego 3 Rok 1848. Powstanie poznańskie. Różne dot. akcji charytatywnej Celestyny Działyńskiej wśród uwięzio- nych powstańców. Prośby o pomoc, wykazy więźniów, zaświadczenia, notatki informacyjne etc., Biblioteka Kórnicka PAN, sygn. BK 7509, k. 396. 40'Tamże, k. 463. Tamże, k. 159. 42' Tamże, k. 400. 43' Tamże, k. 214. 167 agata Łysakowska życia. Jest ona jednak charakterystyczna dla sposobu pracy hrabiny. Podobnie jak w przypadku jej aktywności w towarzystwie Dobroczynności Dam Polskich oraz towarzystwie św. Wincentego à Paulo, Celestyna wiele uwagi poświęcała proszącym o pomoc, podchodząc do nich indywidualnie. starała się weryfiko- wać informacje na temat uwięzionych w twierdzy, na bieżąco prowadziła także dokumentację: listy i kartoteki. akcja z 1848 roku pokazuje też pewien mecha- nizm pomocy, w który włączały już się nie tylko szlachcianki, ale również zwykli mieszkańcy miasta. Dobroczynność, która wcześniej kojarzyła się z efektownymi gestami elit społecznych, w XiX wieku nabrała charakteru powszedniego – więź- niów, pogorzelców czy powodzian dzięki prowadzonym kwestom mógł wspomóc każdy mieszkaniec miasta. trudno się zatem nie zgodzić z Mottym, który właśnie Celestynie Działyńskiej przypisywał zasługę rozbudzenia w poznaniakach ducha dobroczynności. 169 Michał Boksa Chłapowscy w Poznaniu Chłapowscy są jedną z  czterdziestu polskich rodzin szlacheckich posłu- gujących się herbem Dryja (Drya). zamieszkiwały one głównie Wielkopolskę i Kujawy. Chłapowscy wywiedli swoje nazwisko od wsi Chłapowo (pow. średzki). Pierwszym znanym ze źródeł przedstawicielem rodu był Piotr z  Chłapowa, wymieniony jako uczestnik konfederacji Maćka Borkowica z 1352 roku. W XVi i pierwszej połowie XVii wieku najbardziej znani byli: Jan (zm. po 1529) – mar- szałek dworu starosty generalnego wielkopolskiego Łukasza Górki, Maciej (zm. po 1578) – dworzanin królewski, Wojciech stanisław zwany Górnym (zm. 1603) – sędzia ziemski kaliski oraz bracia Mikołaj i stanisław (zm. ok. 1640) – pisarz, poseł na sejm i skarbnik poznański. Dwaj ostatni zapoczątkowali dwie gałęzie rodu – podczaszowską i kasztelańską. Pierwsza z nich wygasła w 1868 roku. Wszyscy obecnie żyjący Chłapowscy są potomkami stanisława. Dobra rodziny znajdo- wały się pierwotnie na prawym brzegu Warty. W XViii wieku opuścili ten teren i przenieśli się na lewy brzeg Warty, gdzie mieli swoje przyczółki w turwi (pow. kościański) i Goździchowie (pow. grodziski). stopniowo nabywali kolejne majątki, by w XiX wieku wejść do grona bogatej szlachty wielkopolskiej. na przełomie XiX i  XX stulecia stanowili liczną i  rozgałęzioną rodzinę. Posiadali duże majętno- ści, w których rozwijali uprawę i hodowlę1. Wszyscy Chłapowscy – mieszkańcy lub stali bywalcy naszego miasta – pochodzili z gałęzi kasztelańskiej. z czasem wyodrębniło się z niej kilka linii, których nazwy pochodzą od siedzib rodowych: bonikowska, czerwonowiejska, goździchowska, kopaszewska, sośnicka, szołdrska, turewska oraz tzw. odnoga szambelańska. najsłynniejszy przedstawiciel rodu, generał Dezydery Chłapowski (23 V 1788 – 27 iii 1879), często bywał w Poznaniu. W 1806 roku był m.in. członkiem gwardii honorowej witającej tutaj napoleona. Żona Dezyderego, antonina z Grudzińskich (16 Vi 1794 – 21 iV 1857), podczas częstych wizyt w Poznaniu zatrzymywała się w Hotelu Wiedeńskim2. Linia szołdrska Rodowitym poznaniakiem był najstarszy syn Dezyderego i  antoniny – stanisław, który zapoczątkował linię szołdrską. Urodził się 12 sierpnia 1822 roku. 1 D. Chłapowski, Chłapowscy. Kronika rodzinna, Warszawa 1998, s. 5–23; a. Kwilecki, Ziemiaństwo wiel- kopolskie, Warszawa 1998, s. 146–147; tenże, Ziemiaństwo wielkopolskie. Między wsią a miastem, Poznań 2001, s. 357. 2 E. Prałat, Ród historii-historia rodu. Archiwum kopaszewskie Chłapowskich, Leszno 2016, s. 61–65. Michał Boksa 170 W czasie nauki w Gimnazjum św. Marii Magdaleny mieszkał na stancji u swej ciotki Grudzińskiej, a następnie u księdza Jakuba Prabuckiego (1809–1890) – filologa kla- sycznego, nauczyciela i dyrektora tegoż gimnazjum. Po zakończeniu nauki służył w wojsku pruskim (1839–1849). następnie przez resztę życia gospodarował w mająt- kach ojca. W 1849 roku poślubił zofię Kurnatowską. trzy lata później małżonkowie osiedli na stałe w szołdrach (pow. śremski). stanisław zaangażował się niebawem w działalność społeczno-gospodarczą, co związało go z Poznaniem. W 1860 roku należał do komisji organizacyjnej Centralnego towarzystwa Gospodarczego (dalej: CtG) dla Wielkiego Księstwa Poznańskiego. W  kolejnych latach brał aktywny udział w pracach tegoż towarzystwa, a od 1867 roku wchodził w skład jego zarządu. Był również współzałożycielem Banku Włościańskiego (zał. 1872) i  Domu Przemysłowego (zał. 1872) w  Poznaniu oraz „Gazety Wielkopolskiej”, ukazującej się od lutego do czerwca 1872 roku. angażował się na rzecz budowy teatru Polskiego w Poznaniu, będąc członkiem Komitetu teatralnego i podpisując w 1871 roku odezwę w sprawie jego budowy. od 1860 roku był członkiem dożywot- nim Poznańskiego towarzystwa Przyjaciół nauk (dalej: PtPn). Równolegle anga- żował się w życie polityczne. Był członkiem (1854–1899) i wicemarszałkiem (1893) sejmu prowincjonalnego, posłem do sejmu pruskiego i niemieckiego oraz człon- kiem izby Panów w Berlinie. zmarł 30 września 1902 roku w szołdrach, jego żona odeszła 21 lipca 1908 roku w Poznaniu. oboje spoczęli w Brodnicy (pow. śremski)3. z Poznaniem związany był również starszy z synów stanisława i zofii, Dezydery andrzej. Urodził się 28 lutego 1855 roku w szołdrach. Był członkiem CtG oraz PtPn (1885), współzałożycielem i  członkiem towarzystwa Przyjaciół sztuk Pięknych w Poznaniu. Przez wiele lat pełnił funkcję sędziego przysięgłego w sądzie ziemskim w Poznaniu. W 1885 roku ożenił się z teresą Dembińską i zamieszkał z nią w Goździchowie, a następnie w szołdrach. Po i wojnie światowej zamiesz- kał w pensjonacie przy ul. Fredry 8 w Poznaniu, gdzie zmarł 25 lutego 1925 roku. spoczywa w Rąbiniu (pow. kościański)4. z tego małżeństwa urodziło się czterech synów. trzej z  nich – stanisław, Juliusz i  zdzisław byli związani z  Poznaniem. stanisław (10 Xii 1888 szołdry – 22 Vi 1930 trzęsacz) w przededniu wybuchu powstania wielkopolskiego był współpracownikiem Mieczysława Palucha i nale- żał do Komitetu Jedenastu Polskiej organizacji Wojskowej zaboru Pruskiego. Był też członkiem Komitetu Poznańskiego ziemstwa Kredytowego. Julian (22 Xi 1890 Goździchowo – 27 Vii 1920 smarzów) i zdzisław (8 Xii 1892 Goździchowo – 24 iX 1920 Międzyrzec), absolwenci Gimnazjum Bergera w Poznaniu, służyli w 1. Pułku Ułanów Wielkopolskich (1919). Po scaleniu armii Wielkopolskiej z  Wojskiem Polskim (1920) Julian trafił do 16. Pułku Ułanów Wielkopolskich, zdzisław zaś, absolwent szkoły podchorążych w Poznaniu, do 15. Pułku Ułanów Poznańskich5. 3 Polski słownik biograficzny (dalej: PsB), t. iii, Kraków 1937, s. 305; R. Macyra, Tellus – szlachetne cele, smutny koniec, „Kronika Miasta Poznania” (dalej: KMP), 1997/2, s. 52–61; D. Chłapowski, dz. cyt., s. 81–87; E. Prałat, dz. cyt., s. 79–95. 4 D. Chłapowski, dz. cyt., s. 89–90; Ziemianie polscy XX wieku, cz. 1, Warszawa 1999, s. 36. 5 Lista strat Wojska Polskiego. Polegli i zmarli w wojnach 1918–1920, Warszawa 1934, s. 95; D. Chła- powski, dz. cyt., s. 90–93; Ziemianie…, cz. 1, s. 36–37; Słownik biograficzny powstańców wielkopolskich, red. a. Czubiński, B. Polak, Poznań 2002, s. 52–53. CHŁAPOWSCY W POZNANIU Mieszkańcem Poznania był drugi syn Stanisława i Zofii, Jan. Urodził się 28 września 1863 roku w Szołdrach. Studiował rolnictwo w Hohenheim. W 1892 roku poślu- bił Zofię Jaczyńską (ur. 10 IX 1871). W 1902 roku małżonkowie zamiesz- kali w Goździchowie, a w 1909 roku w Chotowie (pow. ostrowski), który to majątek w 1914 roku sprze- dali Niemojowskim i przenieśli się do Poznania. Jan był działaczem Towarzystwa Kółek Rolniczych, członkiem Patronatu Kółek i kie- rownikiem Wydziału Doświadczeń Polowych w Poznaniu (1912-1919). Podczas I wojny światowej brał udział w walnych zebraniach CTG oraz działał w poznańskich organi- zacjach niepodległościowych. Od 1. Franciszek Chłapowski (1846-1923), 13 stycznia do 1 maja 1919 roku fot. ze zb. Biblioteki Raczyńskich pełnił funkcję komisarycznego pre- zesa Wielkopolskiej Izby Rolniczej. W maju 1919 roku został szefem Urzędu Wojskowego w Komisariacie Naczelnej Rady Ludowej (dalej: NRL). Brał udział w organizacji Wydziału Rolniczo- -Leśnego Uniwersytetu Poznańskiego (dalej: UP). Zmarł nagle w Poznaniu 2 lipca 1919 roku, spoczywa w Brodnicy. Po śmierci męża Zofia Chłapowska mieszkała przy ul. Matejki. Okres okupacji hitlerowskiej spędziła w Warszawie. Zmarła 20 lipca 1952 roku w Podkowie Leśnej, gdzie ją pochowano'. Jan i Zofia doczekali się siedmiorga dzieci, z których dwoje zmarło w dzieciń- stwie. Najstarszy syn, Dezydery, urodził się 3 października 1894 roku w Gozdaninie (pow. mogileński). W 1919 roku ożenił się z Ireną Szlagowską (21 VII 1894 — 26VII1957)z Wełny (pow.obornicki). Przez wielelatdzierżawił państwową domenę Puszczykowo-Zaborze (pow. poznański), co łączył z pracą w Wielkopolskiej Izbie Rolniczej. Zmarł 17 grudnia 1928 roku w Wełnie. Z tego małżeństwa uro- dziły się trzy córki: Krystyna (ur. 6 VI 1920 w Poznaniu), Barbara (ur. 12 II 1922 w Puszczykowie-Zaborzu) i Danuta (ur. 13 VII 1924 w Puszczykowie-Zaborzu). Drugi syn Jana i Zofii, Tadeusz (13 IX 1896 Gozdanin — 2 II 1935 Rajcza), praco- wał na rozmaitych posadach w Poznaniu”. Trzeci syn Jana i Zofii, Kazimierz, urodził się 22 marca 1898 roku w Gozdaninie. Brał udział w powstaniu wielkopolskim i wojnie polsko-bolszewickiej. Przez cały okres międzywojenny był oficerem 15. Pułku Ułanów Poznańskich. Ukończył ś D. Chłapowski, dz. cyt., s. 94-95; Słownik biograficzny powstańców..., s. 51-52; Ziemianie..., cz. 1, s. 38-39. 7D. Chłapowski, dz. cyt., s. 95-96. 171 MICHAŁ BOKSA 2. Maturzyści Gimnazjum św. Marii Magdaleny, 1909 r., Julian Chłapowski (1890-1909) drugi od lewej w dolnym rzędzie, fot. ze zb. Biblioteki Raczyńskich kurs w Centrum Wyszkolenia Kawalerii w Grudziądzu i kurs oficerów sztabo- wych w Rembertowie, po których został awansowany na zastępcę dowódcy pułku w randze majora. W 1924 roku ożenił się z Elżbietą Szlagowską (21 X 1904 - 9 X 1934) z Wełny, siostrą Ireny Szlagowskiej. Zmarła ona podczas drugiego porodu i została pochowana na cmentarzu wojskowym w Poznaniu. Kazimierz Chłapowski we wrześniu 1939 roku przeszedł szlak bojowy z Armią „Poznań, uczestnicząc w bitwie nad Bzurą. 12 września 1939 roku po śmierci dotych- czasowego dowódcy (płk. Tadeusza Mikke) został dowódcą 15. Pułku Ułanów Poznańskich i przebił się z nim do Warszawy. Następnie on i jego pułk wzięli udział w obronie stolicy. Po kapitulacji został osadzony w Oflagu II C Woldenberg (Dobiegniew). Po zakończeniu wojny wyjechał do Wielkiej Brytanii, gdzie zmarł 13 kwietnia 1969 roku”. W Poznaniu mieszkał też najmłodszy syn Jana i Zofii, Stanisław, który urodził się 8 lutego 1903 roku w Goździchowie. Uczęszczał do szkoły średniej w Poznaniu, skąd został relegowany za reakcje na antypolskie wypowiedzi niemieckiego nauczy- ciela. Brał udział w powstaniu wielkopolskim i wojnie polsko-bolszewickiej, po czym administrował różnymi majątkami w Wielkopolsce. W 1935 roku ożenił się z Wandą Czerwińską. Po II wojnie światowej zamieszkał z rodziną w Poznaniu, obejmując zarząd czterech majątków rolnych podlegających Dyrekcji Okręgowej Kolei Państwowych (Uzarzewo, Kobylepole, Henryków i Rataje). Pod koniec życia pracował w Poznańskiej Spółdzielni Mleczarskiej. Zmarł 13 grudnia 1971 roku 8 Tamże, s. 96-97. 172 CHŁAPOWSCY W POZNANIU LJ = „id m „Pn EE PPE 3. Pałac w Turwi, fot. ze zb. Biblioteki Raczyńskich w Poznaniu, jego żona odeszła 15 marca 1993 roku w Sztokholmie. Oboje spo- częli w Brodnicy. Spośród ośmiorga ich dzieci w Poznaniu na dłużej pozostali Stanisław i Franciszek. Stanisław (ur. 1 XI 1951 w Poznaniu) w 1976 roku ożenił się z Jadwigą Martynowską (ur. 27 VI 1952), z którą doczekał się dwóch synów: Michała (ur. 2 VI 1979 w Poznaniu) i Jana Stanisława (ur. 23 IX 1982 w Poznaniu). Franciszek (ur. 22 VIII 1954 w Poznaniu) poślubił w 1976 roku Joannę Adamską (ur. 17 III 1955), mają dwoje dzieci: Monikę (ur. 18 V 1977 w Poznaniu) i Krzysztofa Dezyderego (ur. 20 VIII 1988 w Poznaniu)”. Linia turewska Przez wiele lat w Poznaniu uczył się, mieszkał i pracował drugi syn gen. Dezyderego Chłapowskiego i Antoniny z Grudzińskich — Tadeusz (12 II 1826 Turew — 28 VIII 1879 Turew), który zapoczątkował linię turewską. Ukończył stu- dia prawnicze w Berlinie, następnie przez kilka lat pracował w sądach w Poznaniu, Wrześni i Śremie. W latach 1866-1879 zarządzał majątkiem w Turwi. Od 1858 do 1873 roku był posłem w sejmie pruskim, wpierw z okręgu obornicko-poznań- skiego, a następnie krotoszyńskiego. Został członkiem zwyczajnym PTPN (1857) oraz członkiem zarządu CTG (1872-1878). W 1862 roku wspólnie z Ignacym Bnińskim i Stanisławem Platerem założył w Poznaniu spółkę Tellus, która zban- krutowała jesienią 1873 roku. Jej statutowymi celami były: kupno i sprzedaż majętności ziemskich, zarządzanie nimi, kupno i sprzedaż hipotek ulokowanych 9 Tamże, s. 97-98; Ziemianie..., cz. 1, s. 39-40. 173 Michał Boksa 174 na własnościach ziemskich, pożyczki pod hipotekę. z czasem zakres działalności spółki poszerzono o pośrednictwo w zakupie i przechowywaniu produktów rol- nych oraz sprzętu rolniczego. W 1868 roku tadeusz ożenił się z Różą Jezierską (2 Xii 1847 – 2 ii 1879), z którą miał pięcioro dzieci. spośród nich tylko syn zygmunt (5 V 1869 turew – 8 iV 1919 Warszawa) miał związki z Poznaniem, jako przewodniczący Rady nadzorczej Banku ziemiańskiego (od 1908 r.) oraz członek zwyczajny i dożywotni PtPn (1893)10. Linia kopaszewska najmłodszy syn gen. Dezyderego Chłapowskiego i antoniny z Grudzińskich, Kazimierz, zapoczątkował linię kopaszewską. Urodził się 24 grudnia 1832 roku w turwi. W 1862 roku poślubił swą kuzynkę w czwartym stopniu, annę Chłapowską z  Czerwonej Wsi (pow. kościański). zarządzał majątkiem w  Kopaszewie (pow. kościański). W 1862 roku wraz z Cecylią Działyńską założył w Poznaniu Bractwo św. Józefa dla niesienia pomocy misjom katolickim w  Bułgarii. Był też współzałożycielem i  członkiem prezydium sodalicji Mariańskiej założo- nej w Poznaniu w 1895 roku. angażował się w organizację wieców katolickich w Poznaniu (1881, 1891, 1894, 1901). zasiadał w sejmie prowincjonalnym (1881– 1884) i izbie Panów (od 1902). Publikował w „Dzienniku Poznańskim”, „Kurierze Poznańskim”, „orędowniku” i „Przeglądzie Poznańskim”. Był członkiem CtG oraz członkiem zwyczajnym PtPn (1865). zmarł 5 marca 1916 roku w Poznaniu11. Kazimierz Chłapowski zgromadził w dworze kopaszewskim pokaźną biblio- tekę, którą zapisał swemu najmłodszemu synowi, Marianowi. trafiła ona do Poznania, gdy ten ostatni przeprowadził się tam w 1915 roku. Marian Chłapowski urodził się 21 maja 1885 roku w Kopaszewie. W 1911 roku ożenił się z Marią smahl (pół Dunką, pół niemką). Pracował w  jednym z  poznańskich banków, mieszkał zaś przy ul. skarbowej 5. zmarł 2 maja 1932 roku w Poznaniu, spoczywa w Rąbiniu. Wdowa po nim mieszkała w Poznaniu aż do początków 1945 roku, kiedy to ewakuowała się na zachód. Podczas walk o Poznań w 1945 roku biblio- teka Chłapowskich spłonęła. Drugi syn Kazimierza i anny, Kazimierz (6 i 1872 Kopaszewo – 26 Viii 1923 Poznań), był członkiem zarządu Poznańskiej spółki okowicianej (1920–1922) i współzałożycielem poznańskiej „Gazety Powszechnej”. W swoich willach w Puszczykowie mieszkały siostry Mariana i Kazimierza: Józefa (18 Viii 1870 Kopaszewo – 19 Xii 1945 Poznań) i Ludwika (12 i 1877 Kopaszewo – 25 iX 1939 Puszczykowo)12. trzeci z kolei syna Kazimierza i anny, Mieczysław Chłapowski (1 iX 1874 Kopaszewo – 23 X 1939 Kościan), zasiadał w trakcie powstania wielkopolskiego w  Komisariacie nRL w  Poznaniu, a  w  latach międzywojennych był udziałow- cem Banku Cukrownictwa i  Poznańskiego ziemstwa Kredytowego, a  także przewodniczącym rady nadzorczej Wydawnictwa „Dziennika Poznańskiego”. Jego żona Wanda z  Potworowskich (3 Xi 1882 – 4 Vii 1959) w  trakcie czę- stych pobytów w  Poznaniu mieszkała przy pl. Wolności 9. Była członkinią 10 PsB, t. iii, s. 305–306; D. Chłapowski, dz. cyt., s. 99–103. 11 PsB, t. iii, s. 304–305; D. Chłapowski, dz. cyt., s. 105–115. 12 D. Chłapowski, dz. cyt., s. 117–120. Chłapowscy w Poznaniu 175 towarzystwa ziemianek Wielkopolskich, Rady Głównej towarzystwa Czytelni Ludowej i towarzystwa Chrystusowego dla Wychodźców w Poznaniu. Wspólnie z  mężem wspierała materialnie i  finansowo towarzystwo Pomocy inteligencji, zakład św.  Kazimierza, zakład Gąsiorowskich oraz Bratnią Pomoc studentów Uniwersytetu Poznańskiego13. Linia czerwonowiejska Linia czerwonowiejska należała do największych i najliczniejszych. Wywodziła się z niej m.in. Klementyna z Chłapowskich Potworowska (11 Vi 1807 Czerwona Wieś – 17 ii 1866 Wrocław), która w pierwszej połowie lat 50. XiX wieku miesz- kała w kamienicy ziołeckich na rogu ul. Berlińskiej (ob. 27 Grudnia) i Bismarcka (ob. Kantaka). Marceli Motty tak wspominał wizyty u  niej: „odwiedzałem w pierwszych latach po pięćdziesiątym roku mieszkającą tu na pierwszym piętrze dla dokończenia wychowania jedynaczki córki panią Klementynę Potworowską i  spotykałem się nieraz ze znanym mi już przedtem od lat blisko dziesięciu Gustawem Potworowskim, który przyjeżdżał dość często z Goli, aby żonę odwie- dzić”14. Protoplastą linii czerwonowiejskiej był Maciej Chłapowski (24 ii 1771 Gościejewo – 19 Vii 1834 Czerwona Wieś) – tytularny szambelan królewski i wła- ściciel Czerwonej Wsi z przyległościami. syn Macieja i Donaty z Rogalińskich (1776–1841), stanisław (9 Xi 1796 Czerwona Wieś – 6 ii 1863 Czerwona Wieś) i Henryka z Morawskich (1815–1863) mieli jedenaścioro dzieci, z których kilkoro związało swe losy z Poznaniem15. W  1857  roku stanisław przekazał 3 tys. talarów na dom zgromadzenia najświętszego serca Jezusa (sacré Cœur) w  Poznaniu, w  którym osiadły dwie jego córki – Maria i Paula. Maria (ur. 6 X 1834 w Jurkowie) wstąpiła do klasz- toru w 1859 roku. najpierw było to zgromadzenie św. tomasza de Villeneuve w  Paryżu, skąd przeszła do macierzystego domu sercanek w  Conflans pod Paryżem, a następnie do Jette pod Brukselą. Śluby zakonne złożyła w Poznaniu w 1862 roku, skąd trafiła do klasztoru sercanek we Lwowie, gdzie zmarła 12 listo- pada 1870 roku. Paula (ur. 24 Viii w Jurkowie) w 1855 roku wstąpiła do domu sercanek w Rzymie i tam w 1858 roku złożyła śluby zakonne. Przeniosła się potem na krótko do Conflans, by osiąść na cztery lata w poznańskiej siedzibie zgroma- dzenia. W 1863 roku powróciła do Rzymu, gdzie zmarła 21 sierpnia tegoż roku16. W  tym samym czasie w  poznańskim klasztorze sercanek przebywała córka gen. Dezyderego Chłapowskiego, Józefa (ur. 10 V 1837 w turwi). Do zgromadze- nia wstąpiła jesienią 1856 roku w Conflans. Po złożeniu ślubów zakonnych (1859) przeniosła się do Poznania, gdzie przy ul. Młyńskiej od 1857 roku działał klasztor sercanek, założony dzięki wsparciu finansowemu ziemianek wielkopolskich. Po zdaniu pruskiego urzędowego egzaminu nauczycielskiego Józefa została główną wychowawczynią oraz przełożoną (do 1873) poznańskiego domu. Jego kapelanem 13 a. Kwilecki, Ziemiaństwo wielkopolskie. Między…, s. 161–169; Ziemianie…, cz. 1, s. 40–41; E. Prałat, dz. cyt., s. 26, 165–169, 175–185. 14 M. Motty, Przechadzki po mieście, Poznań 1999, t. 1, s. 238. 15 D. Chłapowski, dz. cyt., s. 169–178. 16 tamże, s. 178–179. Michał Boksa 176 był ks. Jan Koźmian – przed wstąpieniem w stan duchowny mąż zofii Chłapowskiej i zięć gen. Dezyderego Chłapowskiego. Generał udzielał poznańskiemu klaszto- rowi największego wsparcia materialnego. W 1872 roku zgromadzenie przeniosło się do nowej siedziby na Górnej Wildzie, która została zbudowana w dużej mierze dzięki posagowi Józefy, wynoszącemu 40 tys. talarów. niestety w 1873 roku władze pruskie zakazały działalności sercanek w Wielkopolsce, a zakonnice wysiedlono z Prus. Józefa trafiła do klasztoru w smíchovie pod Pragą, którego przełożoną została w 1876 roku. zmarła 9 maja 1894 roku we Lwowie17. Marceli Motty tak opisał pierwotny klasztor przy ul. Młyńskiej i przenosiny sercanek do nowej siedziby: „Był to przed […] laty klasztor panien sercanek, który powstał u nas na modłę francuską, aby panny owych lepszych rodzin mogły pobierać odrębne od innych wychowanie, odpowiednie przyszłemu swemu społecznemu stanowisku. […] Mówiono […] iż zakonnice są Polki i Francuzki, że przełożoną ich jest panna Chłapowska, córka jenerała, że nauka udziela się wedle przepisów zakonu, o ile na to zezwalają władze pruskie, które nad szkołą przez rewizję, egzamina i berychty [sprawozdania] nadzór czynny wykonują, i że prócz klas osobnych dla pensjonarek jest także szkółka elementarna dla biednych dziewcząt. […] zakład miał dość znaczną na nasze stosunki liczbę wychowa- nek, bo skoro tam była hrabianka ta, hrabianka owa i baronówna taka, mnóstwo mameczek nie chciało, aby ich córeczki za jakieś gorsze między ludźmi uchodzić miały. […] Ponieważ pomieszczenie to początkowego klasztoru było za ciasne i wpośród miejskiego gwaru niestosowne, rozpoczęły panie sercanki niezadługo po swym osiedleniu budowę odpowiedniego gmachu za miastem, na samym końcu Górnej Wildy. Plany do niego zrobiono we Francji, stamtąd płynęły nań franki stami tysięcy; bo ten […] wspaniały klasztor i budynek, z rozległym obok parkiem i wysokimi wokół murami […] pochłonął sumy ogromne. ale święte panie zaledwie się w nim urządzić i rozgościć zdążyły […] a gdy nastały czasy wyższej kultury [kulturkampf], musiały jako córki rzymskiego pomroku, zasła- niającego doskonalszą oświatę, opuścić Poznań i wynieść się za granicę. Budynek ledwo ukończony sprzedały z grubą stratą, a dobrze jeszcze, iż się w nim pomieścił zakład dobroczynności imienia Garczyńskiego”18. najstarszy syn stanisława i Henryki – Maciej (3 iii 1838 – 6 iX 1883) prze- jął po rodzicach Czerwoną Wieś. W  1846  roku ożenił się z  Marią Horwatt (ur. 13  V  1846), która już jako wdowa po nim mieszkała w  Poznaniu, gdzie zmarła 17 listopada 1906 roku. Mieszkanką Poznania była też ich córka Paula (ur. 18 iV 1866 w Czerwonej Wsi), która w 1885 roku wyszła za mąż za tadeusza Jackowskiego (1859–1924), syna Maksymiliana – twórcy i  patrona kółek rol- niczych. Chorowita Paula ostatnie lata swego życia spędziła w Poznaniu, gdzie zmarła 18 listopada 1922 roku. najstarszy syn Macieja i Marii, Henryk (6 X 1867 Czerwona Wieś – 20 X 1909 Babelsberg), który w 1893 roku objął Czerwoną Wieś, często bywał w Poznaniu, gdzie wykładał hodowlę koni na kursach dla członków towarzystwa Urzędników Gospodarczych. z małżeństwa z anielą taczanowską miał syna Henryka (ur. 9 X 1903 w Poznaniu), który ukończył studia rolnicze 17 tamże, s. 79–80. 18 M. Motty, dz. cyt., t. 1, s. 249–250. Chłapowscy w Poznaniu 177 na UP, by gospodarować później w Czerwonej Wsi. Jego małżeństwo z Barbarą Czarnecką (1935) zakończyło się rozwodem, po którym Henryk długo nie mógł dojść do siebie. na początku niemieckiej okupacji aniela z synem zostali wysied- leni do Warszawy. Henryk zginął w  czasie powstania warszawskiego. aniela powróciła po wojnie do Poznania, gdzie zmarła 26 sierpnia 1948 roku, spoczywa w Czerwonej Wsi19. Drugi syn stanisława i Henryki, Karol (22 Xi 1841 Czerwona Wieś – 20 iii 1914 Żegocin), przez wiele lat pracował w Poznaniu we wspomnianej spółce tellus, któ- rej współwłaścicielem był tadeusz Chłapowski. za jego właśnie pośrednictwem Karol poznał w 1866 roku w Poznaniu Helenę Modrzejewską (1840–1909), z którą ożenił się w 1868 roku. Marceli Motty tak opisał ów moment: „Przybył kilkakrot- nie do Poznania p. Koźmian z swoim nowo zorganizowanym towarzystwem, które wtenczas przedstawiało rzadki dobór uzdolnionych artystów. o Modrzejewskiej mówić ci nie będę […]. ale to dodam, że właściwie rozgłos o niej w Poznaniu się zaczął, przed jej przyjazdem bowiem do nas w Krakowie spokojne tylko robiła wrażenie i  dopiero zapały publiczności naszej i  rozpisywania się dzienników tutejszych rozdmuchały ową gwiazdkę do wielkości gwiazdy. na Poznań zatem bellissima, jak ją tu ktoś wtenczas w »Dzienniku« nazywał, narzekać nie może, zwłaszcza iż na domiar znalazła tutaj tego, który węzłem małżeńskim z nią się połączywszy, podziela wszelkie jej zmienne i tak dziwnie urozmaicone losy”20. Większość swego życia spędził w Poznaniu trzeci syn stanisława i Henryki, najwybitniejszy przedstawiciel linii czerwonowiejskiej, znany poznański lekarz – Franciszek stanisław Chłapowski. Urodził się 17 września 1846 roku w Czerwonej Wsi. studiował medycynę na uniwersytetach w Berlinie (1866–1870) i Heidelbergu (1868–1869). W 1872 roku doktoryzował się i zdał państwowy egzamin lekarski. W następnych latach prowadził praktykę lekarską w Królewskiej Hucie (Chorzowie) i Bytomiu oraz działał na rzecz odrodzenia narodowego wśród Polaków na Górnym Śląsku. W 1884 roku zamieszkał w Poznaniu, gdzie prowadził praktykę lekarską oraz ożywioną działalność naukową i społeczną. Był docentem (1919), a następnie (1921) profesorem honorowym patologii i terapii szczegółowej chorób wewnętrz- nych UP, gdzie ponadto wykładał geologię i paleontologię (1919–1923). W PtPn był członkiem zwyczajnym (1875–1914), członkiem honorowym (1914–1923), członkiem Komisji Matematyczno-Przyrodniczej oraz Wydziału Przyrodniczego i Lekarskiego, zarządcą zbiorów przyrodniczych (1883–1923) i redaktorem (1898– 1899) „nowin Lekarskich” – organu Wydziału Lekarskiego. Pod jego zarządem zbiory przyrodnicze PtPn zostały uporządkowane i usystematyzowane. ich trzon stanowiła kolekcja regionalna, prezentująca bogactwo przyrody wielkopolskiej. Jego dorobek naukowy obejmuje prace z zakresu fizjologii, patologii, farmakolo- gii, balneologii, ftyzjatrii, wenerologii, endokrynologii, epidemiologii, bromato- logii, dietetyki, parazytologii, diagnostyki lekarskiej, radioterapii, terapii chorób przewodu pokarmowego, neurologii, higieny, historii medycyny, paleontologii, paleozoologii, fizjografii, historii nauk przyrodniczych i dziejów filozofii. należał do najpopularniejszych mieszkańców Poznania przełomu XiX i XX wieku. Był 19 D. Chłapowski, dz. cyt., s. 179–182; Ziemianie…, cz. 1, s. 37. 20 M. Motty, dz. cyt., t. 1, s. 206. MICHAŁ BOKSA Złanie sprawy Spalki; Bninaki, Chlnpowaki. Plater 1 Spółka m oóaiusulii A iijnaadąć Bi duió zd daję A Lalogo Isój ba kulą | Liqca (581 puusdpiawiaca mh Walacu Fokagajo w Frnanulu dain Ó0 Alrucgada FiCH yiaerraje pruepis p ilga Liama aasiij piikaliimi adm Wow qurwy |amrawi, i za zed A Leny, JSW" Wiu |masa, Eriihni mijdiariic="m ih aira zanie pArri Ki pw=="Ria" isudreli icrikoSG icjm midi Made nilókiśj m mów lai liri Fiurzqć ta pe FAM piornaj pażid MWdani jim=ńki u urwanie M ujac i kose saóom pol rulu [Tą mis nadoą, iu idmnkć liik= wrrudiai jóuc Gadaj W parą iiqir="ni tryieomut WSNAk olemii ae llkp « GTiji ka A |adogo ik aoqęcjn Fyodku Huaą b mrrrrek kisciaspjeh JTIISG= ie dm tipo lunm Womiku uzdmozm dusi w biuiay zr Eqerwk nuierrwe bzlomo Giiook i kldni smsiwiu idzie mi i |kiigo « kos rzazwcejł e Hurpruniiwi *— umom rmy ód ich, kaóm jaaa Mzaisl kę Fiummi| dada i lakogn IkI ll m llk wie iagdiisgyi MF mi dami Fl E ou FW m yrisww napizzaniik kiryj Fate — Fo di i lwem i K spina ia nąduieu irya=| jolomi Gdosi lie Tal Kupial rus kkuuu Fydlka trriupiit . ffiiEen= Jah Pęzmamiishiwie uóuij kifi=na u hoy aaapić rwtewogcaj iii SPE == Bp wlalckwrj poza arm |bgii ko oybozaniirh maj pg zbija. kie w pRyzoWE pow ii WRLRIZEEGM= |jaulsinum sua ALMA Tal F gi 5 Ku Kiwi kam Fęf mrerpjc= +, jpTRiE dome jajażiwu EMIL [ii FA gr i im E, pliz ról | pzjnjrai [FX_leE! 13 i u era kliari biprzoea Móóń „. — 4, pa kyjaa rzdomeajj Jikii „i - v, piiki łomaqr jmaaaijnasą a « 1. prirz kazaiu miara i5i: if i p DO"CTEJE EH 4. Sprawozdanie spółki Tellus z 1863 r., ze zb. Biblioteki Raczyńskich znany i ceniony zarówno w wyższych sferach, jak i wśród uboższych poznaniaków, których bezpłatnie leczył. Sprawował opiekę lekarską nad ubogimi mieszkańcami Śródki, Chwaliszewa, Ostrówka i innych przedmieść. Działalność dobroczynną prowadził przede wszystkim w ramach Towarzystwa św. Wincentego 4 Paulo, które miało swą poznańską siedzibę przy kościele św. Wojciecha. Był członkiem Rady Wyższej tegoż towarzystwa. Przez współczesnych bywał nawet porówny- wany do Karola Marcinkowskiego. Na co dzień prowadził w Poznaniu praktykę internistyczną. Leczył swych pacjentów zarówno z wykorzystaniem środków natu- ralnych, jak i leków syntetycznych. W 1877 roku ożenił się z Marią Ireną Teresą Łubieńską. Zmarł 10 kwietnia 1923 roku w Żegocinie (pow. pleszewski) i został pochowany na cmentarzu parafii św. Marcina w Poznaniu”!. 21 Archiwum Państwowe w Poznaniu (dalej: APP), Franciszek Chłapowski, sygn. 1; PAN Archiwum w Warszawie Oddział w Poznaniu, Materiały Franciszka Chłapowskiego, sygn. P.III-60; Uniwersytet Poznański w pierwszych latach swego istnienia... Księga pamiątkowa, pod red. A. Wrzoska, Poznań 1924, s. 234-240; PSB, t. III, s. 302-303; D. Chłapowski, dz. cyt., s. 190-193; A. Kwilecki, Ziemiań- stwo wielkopolskie, s. 274-282; A. Magowska, Franciszka Chłapowskiego droga do doskonałości, KMP, 2001/1, s. 108-116. 178 Chłapowscy w Poznaniu 179 Franciszek i  Maria doczekali się trzech córek i  syna. najstarsza, Józefa (21 V 1879 Berlin – 12 iii 1935 Poznań), od roku 1907 aż do śmierci przeby- wała w zgromadzeniu Kanoniczek w Poznaniu. Druga, Barbara (ur. 28 iV 1881 we Wrocławiu), zajmowała się działalnością charytatywną. W  mieszkaniu ojca (później należącym do niej) przy ul. ogrodowej 13 urządziła przytułek i punkt pomocy biednym i potrzebującym. Po ii wojnie światowej sama żyła w ciężkich warunkach materialnych, zmarła 20 czerwca 1954 roku w Poznaniu, spoczywa na cmentarzu junikowskim. najmłodsza z córek, anna, urodziła się 28 stycznia 1888 roku w Poznaniu, tutaj też zawarła związek małżeński (1914) z Gustawem Grotthusem, prezesem towarzystwa Rolniczego Hrubieszowskiego i właścicielem majątku w Białowodach (pow. hrubieszowski). oboje zmarli na Lubelszczyźnie podczas ii wojny światowej. Jedyny syn Franciszka, Julian (ur. 2 X 1890  roku w Poznaniu), zginął tragicznie 30 września 1909 roku we włoskich alpach koło Cadenabii nad jeziorem Como, został pochowany na poznańskim cmentarzu parafii św. Marcina22. Czwartym synem stanisława i  Henryki był Michał (ur. 30 iX 1848 we Wrocławiu). Podczas nauki w  Gimnazjum św. Marii Magdaleny mieszkał w  internacie ks. Jana Koźmiana. W  1879  roku ożenił się z  Marią sadkowską (ur. 16 Viii 1855), z którą miał syna adama. Po jego śmierci (12 Vi 1902) wdowa wraz z synem przeniosła się do Poznania, gdzie zmarła 24 sierpnia 1935 roku. adam Chłapowski (ur. 20 i 1881 w Warszawie) studiował prawo we Wrocławiu i  Monachium, a  po doktoracie rozpoczął praktykę adwokacką w  Poznaniu. W trakcie powstania wielkopolskiego był łącznikiem między Komisariatem nRL a władzami w Warszawie. Po powstaniu pracował w sądownictwie, a w 1924 roku powrócił do praktyki adwokackiej. zmarł 25 maja 1937 roku w Poznaniu. ożenił się z Bronisławą ordężanką (5 ii 1891 Korytnica – 28 iX 1948 Wrocław). ich jedyny syn andrzej urodził się 12 sierpnia 1921 roku w Poznaniu, w czasie ii wojny świa- towej osiadł jednak w szwajcarii23. Piąty syn stanisława i Henryki, Józef (10 Xi 1852 Czerwona Wieś – 13 ii 1915 Żegocin), ożenił się w  1880  roku z  teofilą Woroniecką (22 Xii 1857 – 15 Xi 1938), która była współzałożycielką i  prezydentką (1907–1930) Rady Wyższej stowarzyszenia Pań Miłosierdzia w Poznaniu24. Poznanianką była wreszcie zofia (ur. 23 iV 1914 w Łękach), córka Maurycego (1869–1933) i  anny z  Brunickich (1886–1958), która po ii wojnie światowej zamieszkała w Poznaniu wraz ze swym drugim mężem, pracownikiem naukowym akademii Rolniczej dr. Januszem Witkowskim (1902–1982). tutaj też zmarła 8 sierpnia 1987 roku25. Linia bonikowska Kilku przedstawicieli linii bonikowskiej, zapoczątkowanej przez syna Józefa Chłapowskiego (1756–1826) – Jana anzelma (zm. 24 Vi 1843), również 22 D. Chłapowski, dz. cyt., s. 193. 23 tamże, s. 193–195. 24 PsB, t. iii, s. 303–304; D. Chłapowski, dz. cyt., s. 195. 25 tamże, s. 183. MICHAŁ BOKSA mieszkało w Poznaniu bądź miało z nim ścisłe związki. Jednym z nich był wybitny członek rodu - Alfred Te ; muj Stefan Franciszek _ Chłapowski, [NTAWA NPOLKI który urodził się 5 października 1874 roku w Bonikowie (pow. kościański) jako syn Stefana i Marii z Ponińskich. Studiował rolnic- two, prawo i ekonomię na uni- Bninski, Ohlapowski, Plniaę i Spodka wersytetach w Berlinie, Paryżu, Halle i Monachium. Gospodarował GTP w Bonikowie, Mikoszkach, Szczo- w drowie i Chłapowie. Był posłem do parlamentu niemieckiego (1904 -1909), delegatem na Polski Sejm Dzielnicowy w Poznaniu (3-5 XII 1918), posłem do sejmu RP z okręgu Poznań-wieś z listy Chrześcijańskiego Związku Jedności Narodowej (1922), Ministrem Rolnictwa i Dóbr Pań- stwowych w rządzie Wincentego PMA si. POL. MO Witosa (1923), a także ambasadorem p RP we Francji (1924-1936). Wspólnie z dr. Antonim Chłapowskim zało- 5. Ustawy spółki Tellus, 1863 r., żył „Kurier Poznański” (1906), był ze zb. Biblioteki Raczyńskich członkiem zarządu CTG, współza- łożycielem (1921) i prezesem rady nadzorczej Banku Cukrownictwa w Poznaniu, członkiem PTPN. Zmarł 19 lutego 1940 roku w Kościanie, spoczywa na cmentarzu w Bonikowie”'. Mieszkanką Poznania była siostra Alfreda, żona Witolda Skarzyńskiego ze Spławia (17 X 1850 -— 1 IX 1910) - Anna z Chłapowskich Skarzyńska (15 III 1866 Bonikowo — 24 IV 1931 Poznań). Zajmowała się dobroczynnością na rzecz ubo- gich. W swym drugim (zmienionym) testamencie z 23 kwietnia 1930 roku, na wypadek gdyby jej córki Anna i Paulina zmarły przed nią (obie zostały zamordo- wane przez Niemców na początku okupacji), wydzieliła kwotę 10 tys. zł i wyzna- czyła „każdorazową St. [Siostrę] Miłosierdzia na Śródce w Poznaniu do pobierania tejże reszty dla sierotek na Śródce””. Linia sośnicka Wielu Chłapowskich wywodzących się z linii sośnickiej (z Sośnicy w pow. pleszewskim), zapoczątkowanej przez szambelana królewskiego Ludwika 26 Ziemianie polscy XX wieku, cz. 2, Warszawa 1994, s. 15-17; D. Chłapowski, dz. cyt., s. 141-147; Słownik biograficzny powstańców wielkopolskich..., s. 51. 27 APP, Alfred i Helena Chłapowscy, sygn. 6. 180 CHŁAPOWSCY W POZNANIU = zg 6. Zygmunt Chłapowski (1876-1940), fot. ze zb. Biblioteki Raczyńskich Chłapowskiego (1768-1831), związało swe losy z Poznaniem. Córki Józefa (23 IX 1844 — 6 VI 1904) i Anieli Skoroszewskiej (1 XI 1857 — 27 X 1932 Poznań): Maria (4 XII 1877 Węgrzynów — 1938 Poznań) i Aniela (1879 Tursko — 25 X 1954 Poznań) mieszkały tutaj wraz z matką po śmierci ojca. Aniela w okresie między- wojennym prowadziła pensjonat przy ul. Rzeczypospolitej”*, Z Poznaniem związane były dzieci Michała (3 IX 1847 Sośnica — 5 XI 1905 Glesno) i Izabeli z Kalksteinów (3 IV 1856 Poznań — VIII 1931 Glesno). Ich drugi syn, Zygmunt Antoni Franciszek (ur. 31 X 1876 roku w Gączu), studiował rol- nictwo w Halle i ekonomię w Paryżu. W 1903 roku poślubił Celinę Ponińską 28 DD. Chłapowski, dz. cyt., s. 162-163. 181 Michał Boksa 182 (ur. 26 Xi 1881), z którą miał syna andrzeja (zm. 1905). Przez długie lata gospo- darował majątkami w Gleśnie (pow. pilski) i w stawianach (pow. wągrowiecki), gdzie rozwinął hodowlę koni. Był radcą (od 1908) oraz członkiem Komitetu i Rady nadzorczej (1920–1939) Poznańskiego ziemstwa Kredytowego, członkiem Wydziału Historyczno-Literackiego PtPn. na początku okupacji niemieckiej przeniósł się wraz z rodziną do Poznania, gdzie zmarł 13 lutego 1940 roku. Wdowa po nim mieszkała tutaj aż do swojej śmierci (1 Xii 1957), spoczywa na cmentarzu górczyńskim29. najmłodszy syn Michała i  izabeli, Konstanty, urodził się 27  sierpnia 1883 roku w Gączu (pow. żniński). studiował rolnictwo i ekonomię w Krakowie, Monachium i Wrocławiu. od 1909 roku gospodarował w majątku Mościejewo (pow. międzychodzki). Podczas powstania wielkopolskiego był komendantem wojskowym Pniew, organizatorem tzw. batalionu pniewskiego oraz dowódcą odcinka Międzyrzecz–Międzychód–Wieleń. Po scaleniu Wielkopolski z niepod- ległym państwem polskim kontynuował karierę wojskową, będąc w latach 1920– 1922 dowódcą obozu warownego i komendantem miasta Poznania. W 1922 roku przeszedł do rezerwy w stopniu podpułkownika. Był prezesem związku oficerów Rezerwy na województwo poznańskie, członkiem Wielkopolskiego związku ziemian i  Komitetu Poznańskiego ziemstwa Kredytowego. Jesienią 1939  roku został uwięziony przez niemców w Forcie Vii w Poznaniu, a następnie 29 listo- pada tegoż roku rozstrzelany w Dąbrówce (pow. poznański). W 1933 roku oże- nił się z Marią Biegańską (ur. 28 Vi 1912), z którą miał dwójkę dzieci: izabelę (ur. 17 Vii 1935 w Poznaniu) i Konstantego (ur. 4 i 1940 w Warszawie). Maria jako wdowa mieszkała po ii wojnie światowej w Poznaniu30. Córka Ludwika (1840–1910) i  aldony z  Wolszlegerów (1848–1916), zofia (12 Xi 1875 – 2 i 1961), prowadziła pensjonat przy Wałach zygmunta augusta w Poznaniu. Jej matka jako wdowa mieszkała w Poznaniu, gdzie zmarła 30 grud- nia 1916 roku. zygmunt Lucjan (19 iX 1909 Borysław – 24 iii 1949 szczecin) studiował rolnictwo na Wydziale Rolniczo-Leśnym UP. Był przewodniczącym Poznańskiego Koła Hodowców Konia szlachetnego. Wcielony do Ludowego Wojska Polskiego, został adiutantem Dowódcy okręgu Wojskowego Poznań (do demobilizacji w 1946 r.). Jego syn zygmunt (ur. 26 Vi 1937 w Poznaniu) ukoń- czył studia chemiczne na Uniwersytecie im. adama Mickiewicza, później miesz- kał w Warszawie31. Odnoga szambelańska z odnogi szambelańskiej z Poznaniem związany był Kajetan Kasper Melchior Baltazar Chłapowski, urodzony 6 stycznia 1829 roku w sulęcinie (pow. pleszew- ski) jako syn Kaspra i Józefy z Wojciechowskich. Po śmierci ojca wychowywał się w turwi u gen. Dezyderego Chłapowskiego. W 1848 roku jako poznański gim- nazjalista przyłączył się do powstania poznańskiego i wziął udział w bitwie pod Książem. Wzięty do pruskiej niewoli, więziony był w Poznaniu i Kostrzynie nad 29 Ziemianie…, cz. 2, s. 18–19; D. Chłapowski, dz. cyt., s. 163, 166. 30 Ziemianie…, cz. 2, s. 19; D. Chłapowski, dz. cyt., s. 166–168. 31 Ziemianie…, cz. 1, s. 41–42; D. Chłapowski, dz. cyt., s. 160–162; Chłapowscy w Poznaniu 183 odrą. Jego drugą żoną była bratanica znanego wielkopolskiego historyka Józefa Łukaszewicza – Maria (Marianna) Łukaszewicz. Przez długie lata zarządzał majątkiem zębców (ob. dzielnica ostrowa Wielkopolskiego). Po jego sprzedaży zamieszkał w Poznaniu, gdzie zmarł 25 października 1908 roku32. W 1990 roku mieszkało w Polsce 119 osób noszących nazwisko Chłapowski, z tego 26 w dawnym województwie poznańskim. Dezydery Chłapowski (1913– 1997) ustalił, że dziesięć spośród nich na pewno było jego krewnymi. nie udało mu się ustalić pokrewieństwa z następującymi mieszkańcami Poznania: Klementyną Chłapowską (zm. 4 V 1801 w  Poznaniu), antonim Chłapowskim  (zm. 30 iV 1826 w  Poznaniu), antonim Chłapowskim (1855–1927), poznańskim kup- cem Wincentym Chłapowskim (11 Vii 1860 Ustaszewo – 9 Vii 1931 Poznań) i Bożeną Rączkowską z domu Chłapowską (zm. 4 Xi 1981 w Poznaniu). spośród nich najbardziej znany był antoni Chłapowski, syn Konstantego i Julii z domu sobkowskiej, poznański lekarz, członek Rady Miejskiej Poznania (od 1893 roku), Rady nadzorczej Banku Przemysłowców w Poznaniu, prezes i członek honorowy towarzystwa Przemysłowego, poseł do sejmu pruskiego (1900–1909), Reichstagu (1903–1908 i 1912–1918) i sejmu polskiego (od 1919), współpracownik „Przeglądu Poznańskiego” i „Kuriera Poznańskiego”33. *** związki Chłapowskich z Poznaniem uległy zintensyfikowaniu wraz z nadej- ściem XiX wieku, co wynikało ze zmian politycznych, społecznych i gospodarczych, które owo stulecie ze sobą niosło. Jednym z pierwszych miejsc, gdzie kierowali swoje kroki młodzi Chłapowscy, było Gimnazjum św. Marii Magdaleny. Wśród absolwentów popularnej „Marynki” znaleźli się m.in.: stanisław Chłapowski (1796–1863), stanisław Chłapowski (1822–1902), tadeusz Chłapowski (1826– 1879), Kazimierz Chłapowski (1832–1916), Franciszek Chłapowski (1846–1923), Józef Michał Chłapowski (1844–1904), Michał Chłapowski (1847–1905), Michał Hieronim Chłapowski (1848–1902), Józef Chłapowski (1852–1915), Maurycy Daniel nikodem Chłapowski (1869–1933), Gustaw Chłapowski (1871–1933), alfred stefan Franciszek Chłapowski (1874–1940), Julian Karol Chłapowski (1890–1909) i Henryk Chłapowski (1903–1944)34. Chłapowscy zakładali w Poznaniu banki, czasopisma, organizacje i stowarzy- szenia. Brali czynny udział w powołaniu do życia Bazaru, powstaniu wielkopol- skim czy Powszechnej Wystawie Krajowej. W założenie Bazaru zaangażowany był wszak gen. Dezydery Chłapowski, pozyskujący fundusze na jego budowę, pierw- szymi udziałowcami spółki byli zaś trzej Chłapowscy – oprócz generała również anzelm z Bonikowa i stanisław z Czerwonej Wsi. W 1937 roku na 59 akcjonariuszy czterech reprezentowało ród Chłapowskich, a własne akcje miała jeszcze Fundacja 32 D. Chłapowski, dz. cyt., s. 153; PsB, t. iii, s. 304. 33 D. Chłapowski, dz. cyt., s. 203–206; Posłowie i senatorowie Rzeczypospolitej Polskiej 1919–1939. Słownik biograficzny, t. 1, Warszawa 1998, s. 261–262. 34 Absolwenci Gimnazjum i Liceum Świętej Marii Magdaleny w Poznaniu 1805–1950, oprac. a. Białobłocki, Poznań 1995, s. 28–29; E. Prałat, dz. cyt., s. 82. Michał Boksa 184 Rodziny Chłapowskich (założona w 1902 r. w Poznaniu)35. z kolei w czasie pamięt- nej wizyty ignacego J. Paderewskiego w Poznaniu w grudniu 1918 roku czerech Chłapowskich wzięło udział w  uroczystym obiedzie wydanym w  hotelu Bazar na cześć Mistrza i towarzyszącej mu misji alianckiej: Jan (1863–1919), stanisław (1888–1930), adam (1881–1937) i Konstanty (1883–1939). Po przyjęciu nastąpił zaciąg grupy ziemian do oddziałów powstańczych. najstarszy z Chłapowskich – Jan ogłosił się komendantem Bazaru i  należał do grupy podejmującej decyzję o wybuchu powstania wielkopolskiego, adam przystąpił do organizacji stołówki powstańczej w  Bazarze, stanisław w  pierwszych dniach walk zdobył z  grupą ochotników gmach Komisji Kolonizacyjnej, natomiast Konstanty kierował sekcją straży Ludowej, Policji i  Żandarmerii w  Wydziale Wojskowym Komisariatu nRL36. Chłapowscy byli też zaangażowani w organizację i przebieg Powszechnej Wystawy Krajowej (dalej: PWK) w 1929 roku. Do tzw. Komitetu Wielkiego będą- cego elementem władz towarzystwa PWK weszło 71 ziemian z  całego kraju, w tym aż trzech Chłapowskich. Dodajmy, że do Komitetu Wystawowego, utwo- rzonego przez ziemianki wielkopolskie, należała m.in. Wanda z Potworowskich Chłapowska, Konstanty Chłapowski otrzymał na Pewuce złoty puchar za zbiór jeleni z Poznańskiego oraz złotą tarczę za kolekcję porostków, natomiast zygmunt Chłapowski pokazał na wystawie aż 30 koni37. 35 a. Kwilecki, Ziemiaństwo wielkopolskie. Między…, s. 90–91, 99. 36 tamże, s. 96, 105, 124–125. 37 tamże, s. 140–141, 154, 157. 185 Dobrosława Gucia szlachcianki w zakładzie dla siedmiu Wdów i Pięciu Panien spacerując po mieście, bardzo często mijamy obiekty, które po prostu są. są w naszej przestrzeni od zawsze i jeśli nie należą do największych atrakcji tury- stycznych Poznania – zazwyczaj nie zwracamy na nie uwagi, nie interesujemy się ich dziejami, nie staramy się ich poznać, po prostu przechodzimy obok. taki nie- pozorny budynek stoi przy ul. Garbary 39, na rogu Wszystkich Świętych. ta dwu- kondygnacyjna, skromna kamienica skrywa historię wielu kobiet, które były jej mieszkankami przez ponad 80 lat (od zakupu kamienicy w połowie XiX wieku do wybuchu ii wojny światowej). Kobiet – wdów i panien – które jesień życia spędziły z dala od rodziny i znajomych. W  1590 roku anna spławska, córka andrzeja Witosławskiego z  siedlca, wdowa po kasztelanie międzyrzeckim stanisławie spławskim, dziedzicu spławia, szczepankowa i Kobylegopola1, „powołała do życia zakład opiekuńczy dla samotnych i opuszczonych wdów pragnących w spokoju i modlitwie doko- nać żywota”. W  swym testamencie z  18 lutego 1590 roku oddała na własność zakładu dom położony przy ul. Koziej, w pobliżu cmentarza kościoła św. Marii Magdaleny w Poznaniu, który kupiła od szczepana Winklera2. Podobnego zapisu dokonała w  1626 roku pochodząca z  jubilerskiej rodziny anna z  Bremerów Hanusik 1o voto Brzeźnicka (wdowa po Kacprze), oddając „na ten cel budynek położony obok budynku ss. benedyktynek; zakład ten miał służyć jako schronisko dożywotnie dla samotnych, uczciwych i nienagannej przeszłości wdów, poznań- skich mieszczek, a w razie braku zgłoszeń ze strony wdów, dla odpowiadających tym samym warunkom starych panien”3. W  zachowanym spisie domów mia- sta Poznania z 1792 roku znajdujemy obie instytucje, ulokowane wówczas przy ul. Farskiej – pod numerami: 395 (panny) i 411 (wdowy)4. Mieszkanki zakładów musiały być wyznania katolickiego i przedstawić świadectwo ubóstwa. zakładem 1 teki Dworzaczka, wersja elektroniczna (dalej: teki Dworzaczka): 2113 (nr 213) 1552; 824 (nr 951) 1589 – http://teki.bkpan.poznan.pl/index_regesty.html [dostęp: 15 Xi 2017]. 2 archiwum Państwowe w Poznaniu (dalej: aPP), akta miasta Poznania (dalej: amP), sygn. 6894, statut Fundacji im. anny z Witosławia spławskiej i anny z Bremerów Hanusik w Poznaniu. 3 tamże; z. Kurzawa, a. Kusztelski, Antiquum coemeterium. Plac Kolegiacki, jego kształtowanie, funkcje i zmiany zabudowy, „Kronika Miasta Poznania” 2003/3, s. 235. 4 a. Bieniaszewski, Baza danych mieszkańców Poznania w 1792 r. na podstawie spisu posesji miasta, http:// www.bkpan.poznan.pl/projekty-zakonczone/JW70/poz-baz.htm [dostęp: 15 ii 2018]. DOBROSŁAWA GUCIA Myfonniatady ną. ORWIESZCZENIE Da. in ter Birgrnzafie sus ro. IS6 Eee Grusi pol Krem IB. przy ulicy Kasi lgcer, bra Zlafir ber 7 SEikiwna gekinige polodony, da instytuta sśedmiu wdów na- Brwżflint fol im Tege ofjenilnńce Śuizsken leżący, w drodze puklicznćj lirytacyi trgukrrl ratrn aprzeilany: być 1 s Amirrye if cie dermdn auf bem 29. Tiarą | Wyznaczony jesli da taga termin na [- Tenatdizge Il Tigr im raiginslidya Elir deieh ET, Marca r ka KotLzJE Iltej zaqifalc caferezmi poto, int fora bie zrana w izbie pawiedzeń naszych Hrtzafitetinzangen neti Zane wóbamt ter Warunki sprzedaży i taxa w Fegistra- miś fayjbra in gafrrar Mrgifinatn ciagcheken turze podczas pudeim sluflu ych Emofraj irórten. s być przejrzane. fFafem, bra Si. BEPEWÓr 1547. Poznan, ilnża FT. Lutego 1547 Bus Wagifrat Magistrat 1. Obwieszczenie o sprzedaży posesji przy ul. Koziej 196, „Publiczny Donosiciel. Dodatek do No. 17. Dziennika Urzędowego Królewskiej Regencji w Poznaniu” 1847, nr 12 zarządzał burmistrz Poznania i Rada Miejska „przy współudziale proboszcza przy kościele Marii Magdaleny”, który był kuratorem placówki. Utrzymywała się ona z kapitałów złożonych przez obie fundatorki. Ks. Kazimierz Bajerowicz w 1909 roku pisał: „Te dwa zakłady zlały się w jedno pod tytułem zakładu siedmiu wdów i pięciu panien, a zarząd pozostaje ten sam do dnia dzisiejszego”. Budynek darowany przez Annę Spławską sprzedano w 1827 roku za 2300 tala- rów. W roku 1843 ówczesne mieszkanki schroniska opuściły dom ofiaro- wany przez drugą fundatorkę — Annę Hanusik, o czym dowiadujemy się z listu Małgorzaty Jankowskiej przesłanego przez nią do kurii wraz z prośbą o „wystawie- nie” nowej kamienicy. Czytamy w nim: „Już od 6 lat wyrugowano nas z własnego domu i połowę nas pomieszczono w klasztorze niegdyś Panien Teresek, połowa w prywatnym domu”. Prawdopodobnie powodem przeniesienia lokatorek była chęć sprzedaży nieruchomości. W marcu 1846 roku na łamach prasy ukazało się ogłoszenie o zbyciu przez magistrat budynku przy ul. Koziej 196*. Zapewne kupiec nie znalazł się od razu, gdyż kolejne obwieszczenie opublikowano w lutym roku następnego”. Tak czy inaczej w 1847 roku udało się go sprzedać Leonowi Kantorowiczowi z zamożnej rodziny żydowskiej". Za 14 tys. talarów „z kapitałów uzyskanych ze sprzedaży nieruchomości obu zakładów zakupiono w 1852 [roku] realność położoną przy ul. Wielkie Garbary nr 7 i urządzono tam schronisko, 5 K. Bajerowicz, Szpital dziecięcy pod wezwaniem Świętego Józefa w Poznaniu, „Unitas. Miesięcznik Kościelny. Pismo Duchowieństwa Archidiecezji Gnieźnieńskiej i Poznańskiej” 1909, z. 1/6, s. 151. 6 APP, AmP, sygn. 6894. 7 Archiwum Archidiecezjalne w Poznaniu (dalej: AAP), sygn. KA 15855, Akta prezydialne, Generalia Zakładu Siedmiu Wdów i 5 Panien w Poznaniu. 8 „Publiczny Donosiciel. Dodatek do No. 17. Dziennika Urzędowego Królewskiej Regencji w Poznaniu” 1846, nr 17; „Gazeta Wielkiego Księstwa Poznańskiego” 1846, nr 94. W pracy J. Łukaszewicza, Krótki opis historyczny kościołów parochialnych, kościółków, kaplic, klasztorów, szkółek parochialnych, szpitali i innych zakładów dobroczynnych w dawnej diecezji poznańskiej, Poznań 1858, t. I, s. 141, podany jest nr 395, nato- miast w Statucie fundacji z 1928 r. widnieje nr 195. ? „Publiczny Donosiciel” 1847, nr 12. 1 AAP, sygn. KA 15855, Akta prezydialne, Generalia Zakładu Siedmiu Wdówi 5 Panien w Poznaniu wzglę- dem sprzedaży gruntu pod nr. 196 na ulicy Koziej należącego do Siedmiu Wdów w Poznaniu nr 57. 186 szlachcianki w zakładzie dla siedmiu Wdów i Pięciu Panien 187 łącząc oba zakłady ze względu na identyczne cele”11. W 1854 roku sprzedano resztę gruntu przy ul. Koziej niejakiemu Wettingowi, którego kamienica sąsiadowała z ogrodem zakładu12. nowy dom stał na rogu Wielkich Garbar i  Wszystkich Świętych, na pose- sji o obszarze 31,10 ara, pod numerem 7. Był murowany, dwupiętrowy, posiadał 14 pokoi i 6 kuchni. obok były stajnia z remizą, ogród i podwórze13. Budynek ma dwutraktowy układ wnętrza z centralnie położoną klatką schodową i powstał prawdopodobnie w 1808 roku dla Jana tatzlera14. interesująca nas kamienica stoi do dzisiaj przy ul. Garbary nr 39; 20 lutego 1960 roku została wpisana do rejestru zabytków pod nr. a36. zakład, nazywany niekiedy instytutem, schroniskiem czy też szpitalem, działał do wybuchu ii wojny światowej. Formalnie rozwiązano go rozporządzeniem Miejskiej Rady narodowej w Poznaniu z 30 grudnia 1949 roku15. Według aktu fundacyjnego anny Hanusik z 1626 roku, który potwierdził biskup Jan Wężyk, wdowy przyjmowane do schroniska musiały być wiary katolickiej, „sławy dobrej”, uczciwego zachowania oraz takie, które więcej nie chcą wyjść już za mąż, a resztę życia spędzić na służbie Bogu. Mieszkanki domu nie mogły przyjmo- wać dzieci, kobiet, mężczyzn, przyjaciół ani nikogo z rodziny, z wyjątkiem okresu choroby, „pod który czas spowiednika potrzeba”. Miały chodzić odziane w długie płaszcze, „nie po świecku strojno”. Każda z nich mogła mieć jedną służącą, ubraną w podobny sposób. obowiązkiem mieszkanek było uczestnictwo każdego dnia we mszy świętej w kościele farnym, przy ołtarzu dla nich przydzielonym, i odmówienie „pięciu pacierzy” za farnego proboszcza andrzeja Brzeźnickiego i jego matkę – fun- datorkę. Ponadto miały opiekować się owym ołtarzem, stroić go i dbać o bieliznę ołtarzową, do której należały m.in. obrusy, korporały i puryfikaterze. Gdy któraś z lokatorek popełniła „występek”, otrzymywała dodatkową pokutę. Mile widziane było, aby przy „wstępie” do zakładu wdowy wpłacały pewną kwotę na opał i remonty domu. Po śmierci ich dobytek mógł być rozdysponowany zgodnie ze sporządzonym testamentem, a reszta przechodziła na własność fundacji. Jeśli takowego nie było, całość stawała się dobrem schroniska16. W latach późniejszych w statucie znalazł się zapis, iż mieszkanki wpłacały na początku 100 zł, a cały majątek po śmierci zapi- sywały zakładowi. W 1863 roku L. Daleszyńska, chcąc zostać mieszkanką zakładu, napisała do kurii „podanie”, w którym stwierdzała: „na stare lata będąc bez przy- tułku, życzyłabym sobie mieć kącik, w którym bym zgrzybiałą głowę moją mogła schronić w czasie słoty żywota tego bardzo dolegliwej dla biednych”17. 11 aPP, amP, sygn. 6894. 12 aaP, sygn. Ka 15855l, akta prezydialne Generalia zakładu siedmiu Wdów i 5 Panien w Poznaniu; aPP, amP, sygn. 6894. 13 aPP, amP, sygn. 6894. 14 Miejski Konserwator zabytków w Poznaniu, Karta ewidencji zabytku: H. Hałas, Kamienica Garbary 39 (1996). 15 tamże. 16 J. Łukaszewicz, Krótki opis historyczny kościołów parochialnych…, Poznań 1858, t. i, s. 141–145; aPP, amP, sygn. 6894. 17 aaP, sygn. Ka 15723. Prawdopodobnie podanie złożyła Leopolda (Leopoldyna) Daleszyńska z domu Chruścicka, córka Piotra (zm. 1876). Pensjonariuszką zakładu nie została. Dobrosława Gucia 188 Podczas prawie 350 lat działalności opisywanej instytucji zasady przyjmo- wania mieszkanek właściwie nie uległy zmianie. ze względu na niekompletność materiału źródłowego trudno dziś zestawić nazwiska wszystkich kobiet przeby- wających w zakładzie dla siedmiu Wdów i Pięciu Panien. zachowało się niewiele akt na ten temat, przechowywanych głównie w dwóch poznańskich archiwach: Państwowym i archidiecezjalnym, z których nie da się niestety odtworzyć pełnej listy podopiecznych interesującej nas instytucji, a jedynie wyłuskać pojedyncze nazwiska. Książki adresowe miasta Poznania nie zawsze odnotowywały lokatorki domu przy Garbarach, choć właśnie w nich znajdujemy ich najwięcej. Jak wynika ze wstępnego rozeznania, wymóg przyjmowania do zakładu mieszczek, zawarty już przez fundatorkę w  1626 roku, nie zawsze był rygorystycznie przestrze- gany. zdarzały się wśród nich również szlachcianki, mieszkające wcześniej poza Poznaniem. Mieszkanek zakładu ze szlacheckim rodowodem w drugiej połowie XiX wieku było co najmniej kilka. na przykładzie pięciu pensjonariuszek (trzech ziemianek oraz dwóch starych panien – córek urzędnika miejskiego) chciałabym krótko przedstawić dzieje ich rodzin i ich samych. Antonina Klara Pągowska z domu zaborowska herbu Rogala była lokatorką domu przy Wielkich Garbarach przez 27 lat. Urodziła się 6 czerwca 1802 roku we wsi Kawiary (obecnie część Gniezna), którą dzierżawił jej ojciec. Rodzicami antoniny byli Jan Grzegorz Józef zaborowski, komornik ziemski gnieźnieński (ok. 1753–1806) i Klara Ludwika Joneman (ok. 1775–1804). W latach 1794–1798 Jan zaborowski dzierżawił ostrowite Kapitulne, a następnie, aż do śmierci w 1806 roku – Kawiary. antonina miała pięcioro rodzeństwa. trzech braci założyło rodziny i wiodło ziemiański żywot18. Po śmierci rodziców (ojciec zmarł na tyfus w wieku ok. 53, matka zaś ok. 30 lat) jej opiekunem został Jan Kanty zaborowski, dzierżawca wsi topola, późniejszy dziedzic iłówca w pow. śremskim. swego męża, Feliksa Pągowskiego herbu Pobóg, poznała zapewne w 1822 roku podczas ślubu brata Bonawentury z teklą Krzyżanowską (1o voto schaffer), którzy dzierżawili później Wysoczki pod Bukiem. Ślub odbył się w  kościele farnym w  Poznaniu. Kilka miesięcy później, 12 stycznia 1823 roku, w tej samej świątyni pobrali się Feliks i antonina. on miał wówczas 27 lat i był dzierżawcą wsi Parkowo, ona była o sześć lat młodsza19. Feliks Pągowski (ur. 1793 we wsi Lenartowice, pow. pleszew- ski) był jedenastym z  piętnaściorga dzieci seweryna i  Marianny Korytowskiej herbu Mora. Pągowscy, a szczególnie tadeusz, młodszy o pięć lat brat Feliksa, utrzymywali przyjazne stosunki z adamem Mickiewiczem20. Po ślubie Feliks i antonina mieszkali w Parkowie, po czym w 1826 roku kupili majątek Ławica pod Poznaniem. stali się tym samym pierwszymi właścicielami 18 Rodzeństwo antoniny: antoni Józef nikodem (1791–1849, mąż teodozji Krzyżanowskiej), Justyn (ok. 1800–1872, mąż antoniny Przyłuskiej), Bonawentura Franciszek (1801–?, mąż tekli Krzyżanowskiej), Franciszek Kajetan oraz Katarzyna (ur. 1799). 19 aaP, Księga zaślubionych parafii św. Marii Magdaleny w Poznaniu, 1823 r., wpis nr 1. 20 tadeusz szymon seweryn Pągowski (1798–1866) – studiował prawo w Berlinie, uczestnik powstania listopadowego, współpracował z K. Marcinkowskim, wspólnie z a. Mickiewiczem podróżował po Francji. ożenił się z Justyną trąmpczyńską herbu topór (1804–1885) i osiadł na dzierżawie w Kurnatowicach. zob. J. Pągowski, Potomkowie Seweryna Pągowskiego (ok. 1744–1814) h. Pobóg, pisarza ziemskiego kali- skiego, „Gens. Kwartalnik towarzystwa Genealogiczno-Heraldycznego” 1990, nr 4, s. 140–141. szlachcianki w zakładzie dla siedmiu Wdów i Pięciu Panien 189 Ławicy, która była dotychczas królewszczyzną oddawaną w dzierżawę. Doczekali się dwóch synów – Hiacynta Ludwika Jana Kantego (ur. 1824 r. w Parkowie) oraz Bonawentury Pawła stanisława, który trzy lata później przyszedł na świat już w Ławicy21. niestety nie wiemy o nich zbyt wiele, nie udało się ustalić nawet dat ich śmierci. Wiadomo, że Bonawentura brał udział w Wiośnie Ludów i prawdopodob- nie był uczestnikiem największego starcia powstania wielkopolskiego 1848 roku, które miało miejsce 30 kwietnia pod Miłosławiem. Jeszcze w 1855 roku znajdu- jemy jego nazwisko w Księdze adresowej miasta Poznania, opatrzone informacją, że jest obywatelem zameldowanym przy Gartenstrasse (ob. ul. ogrodowa) 19/20 i „żyjącym z kapitału”. Hiacynt w 1846 roku poślubił Pelagię Bogdańską herbu Prus iii, córkę andrzeja i apolonii. ich ślub, podobnie jak w przypadku rodziców pana młodego, odbył się w kościele farnym. Wiadomo też, że Pelagia w 1868 roku mieszkała w Poznaniu przy Grabenstrasse 28 (ob. ul. Grobla). Pągowscy gospodarowali w  Ławicy przez 20 lat, przeprowadzili tutaj m.in. uwłaszczenie chłopów. zapewne dochód z majątku nie był jednak wystar- czający dla utrzymania rodziny i jego właściciele wpadli w kłopoty finansowe, gdyż pod koniec sierpnia 1847 roku sąd ziemsko-miejski w Poznaniu ogłosił „sprzedaż konieczną” folwarku Ławica i karczmy. ostatecznie 20 grudnia 1847 roku Pągowscy sprzedali folwark Ławica kapitanowi Fryderykowi stern von Gwiazdowskiemu22, z transakcji wyłączono jednak posesję nr 9 – czyli tzw. Pągowo – leżące po północnej stronie traktu bukowskiego, kilkaset metrów od dzisiejszego folwarku Edwardowo. Po sprzedaży Ławicy małżonkowie mieszkali prawdopodobnie w Pągowie jesz- cze siedem lat. Dodajmy, że w kwietniu 1854 roku, dwa miesiące przed śmiercią Feliksa, ponownie ogłoszono subhastę reszty ich majątku23. Po transakcji antonina Pągowska zamieszkała początkowo przy ul. ogrodowej 19/20, prawdopodobnie u syna Bonawentury, a następnie w zakładzie dla siedmiu Wdów przy Wielkich Garbarach24. zmarła 21 kwietnia 1882 roku, spoczywa na Wzgórzu św. Wojciecha (ob. Cmentarz zasłużonych Wielkopolan). Jej nagrobek zachował się i w 2012 roku został odnowiony ze środków zarządu zieleni Miejskiej w Poznaniu. Kolejną pensjonariuszką zakładu wywodzącą się ze stanu szlacheckiego, która mieszkała na Garbarach ok. 16 lat, była Domicella Łęska z domu zulicka, a  właściwie scholastyka Domicella, córka adama zulickiego (ok. 1734–1820) i teresy Głazimirskiej (?) (ok. 1772–1808), posesorów Krystianowa, a następnie Michorzewka. Domicella przyszła na świat w Krystianowie 7 maja 1797 roku25, wiemy też, że miała siostrę Krystynę, o której nie udało się zebrać żadnych infor- macji. W 1814 roku 17-letnia Domicella poślubiła starszego o osiem lat antoniego Łęskiego herbu ostoja, syna Walentego i agnieszki zaborowskiej, posesorów wsi niewierz26. Po ślubie antoni i Domicella dzierżawili majątek stajkowo (na pewno 21 aaP, Księga ochrzczonych parafii w skórzewie, 1827, wpis nr 29. 22 sąd Rejonowy w Poznaniu, Księga wieczysta majątku Ławica. 23 „Publiczny Donosiciel” 1854, nr 14. 24 aPP, amP, Kartoteka ewidencji ludności 1870–1931 (dalej: Kartoteka ewidencji ludności). 25 teki Dworzaczka: 33739 (Michorzewo). 26 teki Dworzaczka: 41580 (Margonin). W 1788 r. Walenty poślubił wdowę agnieszkę z zaborowskich Leszczyńską ze stołężyna. DOBROSŁAWA GUCIA 2. Kamienica przy Garbarach 39, 2017 r., fot. D. Gucia do 1818 r.), gdzie 22 lipca 1815 roku przyszła na świat ich córka Magdalena Prakseda”. Przed rokiem 1855 Domicella Łęska, będąc już wdową (daty zgonu męża nie udało się ustalić), została mieszkanką domu przy Wielkich Garbarach 7. Zmarła 29 czerwca 1871 roku. Przez kilka lat lokatorką zakładu była również jej córka — Magdalena. Magdalena Łęska w roku 1835 w wieku 19 lat poślubiła Andrzeja Władysława Kurnatowskiego, syna Władysława i Joanny Rottenhof — najpierw w kościele ewan- gelickim w Środzie Wielkopolskiej, a następnie w kościele katolickim w Stawie”. Małżonkowie byli właścicielami Zdziechowic w pow. średzkim, gdzie w 1843 roku przyszła na świat ich prawdopodobnie jedyna córka — Bronisława, ochrzczona w Poznaniu pięć lat później”. Po śmierci męża Magdalena ponownie wyszła za mąż, poślubiając w 1849 roku Józefa Andrzejewskiego”. Z drugiego małżeństwa miała syna Tadeusza urodzonego w 1850 roku w Zdziechowie, który wyjechał później do Drezna. Córka Bronisława Kurnatowska w 1867 roku poślubiła wdowca Czesława Wegnera”'. W roku 1881 założyła przy ul. Fryderykowskiej w Poznaniu zakład 27'Teki Dworzaczka: 47763 (Lubasz). 28 Poznań Project. Projekt indeksacji małżeństw z Wielkopolski dla lat 1800-1899 (dalej: PP), Księga zaślu- bionych parafii ewangelickiej w Środzie Wlkp. 1835, wpis. A2; Księga zaślubionych parafii w Stawie (Wrze- śnia) 1835, wpis 2 - http://poznan-project.psnc.pl/ [dostęp: 5 XI 2017]. 2 Teki Dworzaczka: 28522 (Poznań, Fara — kościół św. Marii Magdaleny). % PP, Księga zaślubionych parafii w Środzie Wlkp. 1849, wpis. 23 [dostęp: 5 XI 2017]. 31 Czesław Wegner (1827-1881), nauczyciel m.in. w Ostrowie Wlkp. i Gimnazjum św. Marii Magda- leny, pochowany na Cmentarzu Zasłużonych Wielkopolan. 190 SZLACHCIANKI W ZAKŁADZIE DLA SIEDMIU WDÓW I PIĘCIU PANIEN kroju dla pań, o czym donosił m.in. „Dziennik Poznański”. Magdalena 1” voto Kurnatowska, 2 voto Andrzejewska przybyła do Poznania w 1860 roku, na jej karcie meldun- kowej figuruje adres Garbary 7* oraz imię syna z drugiego małżeństwa — Tadeusza. Przypomnijmy, że w zakła- dzie nie wolno było przyjmować gości ani rodziny, zatem zameldowanie na Garbarach syna, właściwie już mło- dzieńca, budzi pewne wątpliwości. Być może w krótkim czasie opuścił Poznań i - jak już wspomniano — udał się do Drezna. W dostępnych (acz nie- kompletnych) księgach adresowych Magdalena figuruje jako mieszkanka zakładu w roku 1862 oraz 1879, jej nazwiska brakuje natomiast w spisie za rok 1872. Toteż nie jest do końca 3. Grób Antoniny Pągowskiej na Cmentarzu pewne, kiedy była faktyczną miesz- Zasłużonych Wielkopolan, 2013 r., fot. D. Gucia kanką placówki. W latach 1882- 1885 przebywała prawdopodobnie w Dreźnie. Zmarła 19 października 1895 roku w Zakrzówku pod Lublinem**. Ostatnimi herbowymi pensjonariuszkami zakładu były Michalina oraz Kazimiera Plichtówny, córki Jana Plichty herbu Półkozic, urzędnika regencji w Poznaniu i Antoniny Zalewskiej. Prawdopodobnie w 1815 roku Jan Plichta (ok. 1779-1851) przybył wraz z żoną i najstarszymi dziećmi do Poznania z Płocka, gdzie piastował stanowisko sekretarza generalnego prefektury, a w 1810 roku był redaktorem „Dziennika Departamentowego Płockiego” oraz cenzorem i tłuma- czem”. W „Gazecie Wielkiego Księstwa Poznańskiego” z 1838 roku znajdujemy potwierdzenie jego szlachectwa”, W Poznaniu pracował jako konsyliarz sądowy w regencji, w Wydziale Pierwszym. Był masonem, należał do loży Świątynia Jedności”. Rodzina mieszkała w kilku miejscach, m.in. przy ul. Grobla 18 oraz 32 „Dziennik Poznański” 1881, nr 17. 33 Kartoteka ewidencji ludności. 34 „Dziennik Poznański” 1895, nr 267. 3 https://www.geni.com/people/Jan-Plichta/6000000015669832580 [dostęp: 14 XI 2017]; A. Kociszewski, „Dziennik Departamentowy Płocki” 1810-1815, „Rocznik Mazowiecki” 1979, t. 7, s. 237. Chcąc zebrać środki na tłumaczenie dzieła prof. Ludwika Henryka Jakóba, wydał w 1811 r. w Płocku broszurę zachę- cającą do prenumeraty tego dzieła Zasady prawodawstwa policyjnego, czyli raczej administracyjnego. Nie wiemy, czy udało mu się opublikować tłumaczenie. 36 Gazeta Wielkiego Xięstwa Poznańskiego” 1838, nr 258. 37 Obraz członków sprawiedliwej i doskonałej Loży St. Jańskiej pod imieniem Świątyni Jedności na Wsch.- Poznania, Poznań 1820, s. 4; W. Skowroński, Notaty i wstępne szkice genealogiczne dotyczące szlachty wiel- kopolskiej, Biblioteka PTPN, rkps 1658. 191 Dobrosława Gucia 192 na ostrowie tumskim przy Domstrasse (prawdopodobnie ulica wokół katedry) 12 i 838. Małżonkowie mieli dziewięcioro dzieci, z których dorosłość osiągnęło na pewno pięcioro, a troje z nich założyło rodziny: teofila, albertyna oraz Ludwik39. Pozostałe dwie siostry to interesujące nas Michalina Eleonora (ur. 19 Vii 1819) i  Kazimiera Karolina (ur. 31 i  1821 w  Poznaniu). obie 8 września 1825 roku zostały ochrzczone w kościele pw. św. Wojciecha w Poznaniu40. Po owdowieniu antonina Plichta, począwszy od 1852 roku, otrzymywała pie- niądze na życie ze składek kilku ziemian i mieszkańców Poznania. Donatorami byli m.in. Edward Poniński, albin Węsierski, Gustaw Potworowski, ks. aleksy Prusinowski, august Cieszkowski oraz abp Leon Przyłuski. Każdego pierwszego dnia miesiąca antonina odbierała „pensję” u kasjera konsystorskiego w kurii41. Czy utrzymywała z nich również niezamężne córki, nie wiadomo. należy jednak sądzić, że do jej śmierci wspólnie prowadziły one gospodarstwo domowe. antonina zmarła w Poznaniu w Wigilię 1861 roku42. samotne córki Michalina i Kazimiera zameldowane były w 1868 roku przy Rynku Śródeckim 5 (schrodkamarkt), w księ- dze adresowej na rok 1872 ich nazwisko już jednak nie występuje. Do zakładu dla Pięciu Wdów i siedmiu Panien trafiły prawdopodobnie w 1874 roku43. Michalina zmarła 24 lutego 1882 roku w  wieku 63 lat (powodem zgonu była astma), po ok. ośmiu latach pobytu w zakładzie, Kazimiera sześć lat później – 17 sierpnia 1888 roku44 . Dlaczego wymienione kobiety wybrały zakład dla Pięciu Wdów i siedmiu Panien, zamiast pozostać z rodziną? na to pytanie nie otrzymamy odpowiedzi. Każda z nich w czasie pobytu na Garbarach posiadała wszak żyjących członków rodziny, i  to najczęściej mieszkających w  Poznaniu. zakład, który wybrały, by spędzić tam jesień życia, był miejscem o dość surowej regule. Każda z pensjona- riuszek wyrzekała się kontaktów z osobami trzecimi, nawet z najbliższą rodziną, przywdziewała bardzo skromny strój i każdego dnia uczestniczyła we mszy św. Warto zatem prowadzić dalsze badania nad instytucją, która przez prawie 350 lat gromadziła kobiety różnego stanu i pochodzenia oraz dawała schronienie wdo- wom i pannom chcącym poświęcić się modlitwie. to także istotny przyczynek do dziejów szlachty żyjącej na przestrzeni wieków w Poznaniu. 38 na tej samej ulicy (pod nr. 36) antonina była zameldowana jako wdowa. 39 teofila (zm. 1865 r. w Bydgoszczy) wyszła za mąż za Walentego salkowskiego, urzędnika regencji w Byd- goszczy (zob. D. Gucia, Walenty Salkowski – poeta nieznany, „Rocznik Wielkopolskiego towarzystwa Genealogicznego »Gniazdo«” 2017, t. 11, s. 85–90), albertyna (zm. 1889 r. w Kłecku) za teofila Bieder- mana, a syn Ludwik (zm. 1886 r. w Poznaniu) pracował przez 40 lat jako pierwszy sekretarz poznańskiego magistratu, w 1847 r. ożenił się z anną nepomuceną Dziorobek. 40 aaP, Księga ochrzczonych parafii św. Wojciecha w Poznaniu 1825, wpis 58. 41 aaP, sygn. Ka 6556 (Fundusz składkowy – Plichta – Dowody rozchodów), Ka9451 (Plichta – zapomogi, asygnacje i kwity), 9593 (Plichta – składki na rzecz jego rodziny). Pokwitowania urywają się w grudniu 1859 r. nie wiadomo zatem, czy Plichtowa otrzymywała zapomogę aż do śmierci. 42 aaP, Księga zmarłych parafii pw. św. apostołów Piotra i Pawła w Poznaniu 1861, wpis 216. 43 Kartoteka ewidencji ludności. 44 aaP, Księga zmarłych parafii św. Marii Magdaleny 1882, wpis 58; 1886, wpis 203; 1888, wpis 190. W WIEKU XX Na poprzedniej stronie: Rektor Uniwersytetu Poznańskiego prof. Stefan Dąbrowski w towarzystwie Wojciecha Trąmpczyńskiego, 1938 r., fot. ze zb. PAN Archiwum w Warszawie Odział w Poznaniu/CYRYL 195 andrzej Krzysztof Bucholz Poznańskie korporacje akademickie w latach 1920–1939 Barwnym elementem życia poznańskich studentów w ii Rzeczypospolitej były korporacje akademickie, których elitaryzm i obyczajowość budziły wyraźne skojarzenia z kultywowanym w środowiskach ziemiańskich szlacheckim eto- sem. zanim zostanie dokonana próba wyjaśnienia, w jakim stopniu były one rzeczywiście związane z ziemiaństwem, doprecyzować trzeba kwestie termino- logiczne. najbardziej trafne wydaje się stanowisko Patryka tomaszewskiego, który uważa, że dla stworzenia dokładnej definicji korporacji (konwentu) naj- lepiej wskazać kilka cech dystynktywnych (hierarchiczność, bierne i  czynne członkostwo, dożywotność przynależności – o ile członek sam nie zrezygnuje, skupianie studentów lub absolwentów wyższej uczelni, silne więzy towarzyskie i przyjacielskie między zrzeszonymi, rozbudowana obyczajowość i symbolika, uznawanie postępowania honorowego, akcentowanie celów ideowo-wycho- wawczych, prowadzenie działalności samokształceniowej, samopomocowej, ideowo-wychowawczej oraz mającej na celu rozwój fizyczny członków). Jeżeli wszystkie (lub prawie wszystkie) powyższe warunki zostaną spełnione, wtedy można mówić o korporacji lub o organizacji typu korporacyjnego1. Przyjmuje się, że pierwsze konwenty ukształtowały się w krajach niemieckich na przełomie XViii i XiX wieku2. istnieją natomiast rozbieżności dotyczące genezy polskiego ruchu korporacyjnego. W tradycji najczęściej uznaje się, że pierwszą korpo- racją akademicką założoną przez Polaków była „Polonia”. Utworzyli ją 3 maja 1828 roku polscy studenci uniwersytetu w Dorpacie, którzy schronili się tam po ucieczce z Wilna przed rosyjskimi prześladowaniami za działalność filomacką i  filarecką3. Jako początek istnienia polskich korporacji wskazuje się jednak również powstanie ziomkostwa (Landsmannschaft) „Polonia” w 1816 roku na Uniwersytecie Wrocławskim, które wkrótce przekształciło się w związek bur- szowski (Burschenschaft)4. 1 P. tomaszewski, Polskie korporacje akademickie w latach 1918–1939 (struktury, myśl polityczna, działalność), toruń 2011, s. 12–13. 2 B.P. Wróblewski, Prawnicy w  poznańskich korporacjach akademickich w  latach 1920–1939, „Kronika Miasta Poznania” (dalej: KMP) 2008/2, s. 151. 3 Rocznik korporacyjny 1828–1928, Warszawa 1928, s. 9. 4 P. tomaszewski, dz. cyt., s. 33. andrzej Krzysztof Bucholz 196 Prawdziwy rozkwit polskiego ruchu korporacyjnego nastąpił w  ii  Rzecz- pospolitej5. Według Bartłomieja P. Wróblewskiego funkcjonowało wówczas w Polsce co najmniej 240 korporacji, z czego około 40 zrzeszało studentów mniejszości naro- dowych6. istotnym punktem na korporacyjnej mapie ówczesnego państwa polskiego był młody poznański ośrodek akademicki. Świadczą o tym dane zawarte w Roczniku korporacyjnym 1828–1928, dotyczące liczby konwentów zrzeszonych w  związku Polskich Korporacji akademickich (dalej: zPKa) w czerwcu 1928 roku7.8 Ośrodek uniwersytecki Liczba korporacji Liczba członków Liczba filistrów warszawski 29 1066 1202 poznański 17 855 334 lwowski 11 392 270 krakowski 9 318 128 wileński 5 205 346 gdański8 4 149 243 lubelski 2 46 20 cieszyński 1 36 72 ogółem: 78 3067 2615 należy podkreślić, że tabela nie odzwierciedla całkowitego stanu liczeb- nego ruchu korporacyjnego w  ii RP, ponieważ obok zPKa funkcjonowały także inne ogólnokrajowe centrale skupiające korporacje (Konwent Polskich Korporacji akademickich, zjednoczenie Polskich akademickich Korporacji Chrześcijańskich, Federacja Polskich Korporacji akademickich, Blok Polskich Korporacji akademickich), a część konwentów nie była zrzeszona w żadnej z nich (tzw. dzikie korporacje)9. nie zmienia to jednak faktu, iż zPKa było najstarszym 5 oprócz korporacji funkcjonowały także korpusy, które łączyły w sobie cechy konwentów i drużyn har- cerskich. W Poznaniu były to „zawisza Czarny”, „odra” (od 1937 r. korporacja) i „stefan Czarniecki”. ostatnia z nich istniała przy Państwowej Wyższej szkole Budowy Maszyn i Elektrotechniki, natomiast pierwsza i druga przy Uniwersytecie Poznańskim. zob. J. Bartkowiak, Korporacje poznańskie (1920–1939), „Życie i Myśl” 1988, nr 12, s. 52. 6 B.P. Wróblewski, Prawnicy…, s. 153. 7 Rocznik korporacyjny…, s. 80. 8 Polskie korporacje w okresie międzywojennym działały również poza granicami kraju, m.in. na terenie Wolnego Miasta Gdańska. 9 istnienie kilku zrzeszeń było wynikiem różnic ideowych. zPKa reprezentował nurt narodowo-konser- watywny, zPaKCh – chadecki, FPKa i BPKa – sanacyjny, KPKa – narodowy, połączony z krytyką dzia- łań zPKa. znane są przypadki konwentów, które przechodziły z jednej centrali do drugiej (np. „Gedania Posnaniensis” – początkowo w zPaKCh, następnie w zPKa). Warto odnotować, że w 1922 r. utworzono Poznańskie Koło Międzykorporacyjne, skupiające konwenty z Poznania zrzeszone w zPKa. Korporacje zawierały ze sobą także tzw. kartele, czyli wieczyste lub okresowe umowy o przyjaźni i współpracy. POZNAŃSKIE KORPORACJE AKADEMICKIE W LATACH 1920-1939 sk o: 1. Inauguracja roku akademickiego 1931/1932 na Uniwersytecie Poznańskim, 1931 r. fot. ze zb. Narodowego Archiwum Cyfrowego (dalej: NAC) (powstało w 1921 r.), największym i najbardziej wpływowym stowarzyszeniem zrzeszającym korporacje w okresie dwudziestolecia międzywojennego". Precyzyjne informacje odnoszące się już wyłącznie do liczebności poznań- skiego środowiska korporacyjnego, aczkolwiek dotyczące tylko korporacji zwią- zanych z Uniwersytetem Poznańskim (dalej: UP)", zawarte są w Spisie wykładów i składzie Uniwersytetu na rok akademicki 1933/1934. Według zamieszczonego tam wykazu w roku 1932/1933 na UP działało aż 30 konwentów” o łącznej licz- bie 1331 członków”. Jeżeli liczebność korporantów zestawi się z ogólną sumą słuchaczy zwyczajnych, którzy wówczas studiowali na UP (5219 osób), okaże się, że członkowie korporacji stanowili około 25,5 proc. studenckiej populacji poznań- skiej uczelni. Należy jednak pamiętać, że do konwentów przyjmowano wyłącznie mężczyzn, a tych wśród studentów UP było wtedy 3701, a zatem odsetek członków organizacji o charakterze korporacyjnym wynosił prawie 36 proc.'* 10 p Tomaszewski, dz. cyt., s. 83-84. U Pominięto korporacje funkcjonujące przy Wyższej Szkole Handlowej oraz Państwowej Wyższej Szkole Budowy Maszyn i Elektrotechniki. 12 Były to (w nawiasie podano liczbę członków): Posnania (74), Magna Polonia (98), Lechia (160), Chrobria (83), Surma (68), Baltia (71), Silesia (56), Corona (41), Helionia (58), Poznańskie Koło Międzykorpora- cyjne (12), Pomerania (34), Korporacja Stud. Zawisza Czarny (64), Masovia (86), Astria (34), Quiritia (23), Primislavia (42), Legia (34), Roma (b.d.), Viritia (24), Agraria (26), Czornomore (20), Selenia (21), Filomatia Posnaniensis (16), Auroria (12), Sigismundia (20), Demetria (30), Aesculapia (50), Icaria (25), Iustitia (24), Odra (25). 13 Spis wykładów i skład Uniwersytetu na rok akademicki 1933/1934, Poznań 1933, s. 153-154. 14 Archiwum UAM (dalej: AUAM), sygn. 15/34. 197 ANDRZEJ KRZYSZTOF BUCHOLZ 2. Inauguracja roku akademickiego 1935/1936 na Uniwersytecie Poznańskim połączona z uroczystościami ku czci marszałka Józefa Piłsudskiego, 1935 r., fot. ze zb. NAC Pierwszą poznańską korporacją była „Polonia, założona 13 marca 1920 roku z inicjatywy dwóch studentów Wydziału Filozoficznego UP - Franciszka Bóhma i Leona Wojtaszewskiego”. Ich celem było: „Na wzór polskich związków akade- mickich na uczelniach Niemiec, które to związki hartowały ducha i wzmagały wolę w dążeniu do realizacji idei wyrażonej w hymnie niepodległości — stworzyć dla Polski, dla Jej potęgi i chwały, z szeregu akademików, przyszłych sterników i włodarzy Państwa — karną i bardzo zwartą organizację”. „Polonia” nie była spadkobierczynią tradycji dorpackiego konwentu o tej samej nazwie, ale wkrótce nawiązała kontakt z wileńską „Polonię, która pełniła rolę kontynuatorki dorpac- kiej imienniczki. Obie organizacje podpisały 17 marca 1921 roku akt unifikacji, skutkujący powołaniem jednej korporacji „Polonia” z równorzędnymi władzami w Poznaniu i Wilnie. Sojusz ten zerwano w 1924 roku. Od tego momentu poznań- ski konwent posługiwał się nazwą „Polonia-Posnaniensis”"”. Definitywne rozejście się dróg obu korporacji nastąpiło jednak dopiero 24 czerwca 1928 roku. Wtedy 15 Błędem jest uważanie za pierwszą poznańską korporację „Surmy” powstałej 24 II 1920 r. Było to wów- czas towarzystwo śpiewacze o pewnych cechach korporacyjnych, przekształcone w konwent dopiero 14 IV 1921 r. Zob. B.P. Wróblewski, Korporacja Akademicka „Surma” przy Uniwersytecie Poznańskim, www.archiwumkorporacyjne.pl [dostęp: 14 II 2016]. 16W.M.A., K! Magna-Polonia 1920-1930, „Dziennik Poznański” 1930, nr 62. 17 P. Tomaszewski, dz. cyt., s. 159. 198 POZNAŃSKIE KORPORACJE AKADEMICKIE W LATACH 1920-1939 3. Inauguracja roku akademickiego na Uniwersytecie Poznańskim, lata 30. XX w. [£], fot. ze zb. NAC też poznańska organizacja zmieniła miano na „Magna-Polonia”*. Przyczyną rozstania miały być znaczne różnice w stylu życia i zwyczajach, objawiające się np. przyjmowaniem przez poznańską część „Polonii” tzw. filistrów honorowych, dodatkowo spoza świata nauki”. Drugą co do starszeństwa korporacją w Poznaniu była „Lechia, którą zało- żono 15 czerwca 1920 roku. Organizacja ta musiała jednak zawiesić działalność z powodu wojny polsko-bolszewickiej i wstąpienia wszystkich jej członków do wojska. Wznowienie funkcjonowania konwentu nastąpiło dopiero z począt- kiem roku akademickiego 1921/1922. W pierwszą rocznicę utworzenia korporacji honorowe ojcostwo nad nią przyznano gen. Józefowi Dowborowi-Muśnickiemu”. Liczba konwentów w Poznaniu szybko rosła, co było zapewne związane z ure- gulowaniem sytuacji prawnej dotyczącej działalności tego typu stowarzyszeń. Przyniosła ją Ustawa z dnia 13 lipca 1920 r. o szkołach akademickich, która dawała studentom prawo do zakładania korporacji. Powstanie konwentu było jednak uza- leżnione od zatwierdzenia jego statutu przez senat uczelni. Także wszelkie póź- niejsze zmiany w dokumentach statutowych musiały być przedstawiane senatowi do akceptacji. Ten ostatni sprawował opiekę nad korporacjami poprzez swoich delegatów. Istotnym zapisem było nałożenie na konwenty obowiązku przekazywa- nia rektorowi z początkiem każdego roku akademickiego listy członków zarządu (na bieżąco trzeba było również informować o zachodzących w kierownictwie sto- warzyszenia zmianach). Wyraźnie zaznaczono, że do korporacji nie odnoszą się ogólne przepisy policyjne dotyczące innych organizacji i zebrań. Co istotne, zapisy 18 Rocznik korporacyjny..., 8. 27. 1 P Tomaszewski, dz. cyt., s. 159. w Korporacje Uniwersytetu Poznańskiego, „Akademik” 1922, nr 4, s. 24. 199 ANDRZEJ KRZYSZTOF BUCHOLZ 4. Uroczystość poświęcenia sztandaru korporacji studenckiej „Agraria” w Poznaniu, 1928 r., fot. ze zb. NAC ustawy zabraniały stowarzyszeniom akademickim posiadania celów politycznych, ale takiej wzmianki nie uczyniono wobec konwentów”! (ustawodawca zastosował rozróżnienie na stowarzyszenia akademickie i korporacje)”. Znaczne ogranicze- nia w działalności organizacji studenckich przyniosła natomiast Ustawa z dnia 15 marca 1933 r. o szkołach akademickich oraz Rozporządzenie Ministra Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego z dnia 30 kwietnia 1933 r. o stowarzysze- niach akademickich. Konwenty zostały ujęte łącznie z pozostałymi towarzystwami i utraciły prawo do działalności politycznej. Stowarzyszenia akademickie nie znaj- dowały się odtąd pod wyłączną kontrolą władz uczelnianych, ale również mini- stra”. Niekorzystny był także zapis, że do powstania organizacji studenckiej o cha- rakterze innym niż samopomocowy wymaganych jest co najmniej 20 założycieli. Ponadto stowarzyszeniom akademickim zezwolono na zrzeszanie się w ramach tylko jednej szkoły wyższej, co przekreślało możliwość istnienia korporacji mię- dzyuczelnianych. Przystępowanie organizacji do związków wymagało natomiast zgody ministra”*. Te niekorzystne zapisy nie wpłynęły negatywnie na powstawanie 21 Korporacje akademickie często podkreślały swoją apolityczność, choć brały aktywny udział w życiu poli- tycznym. Np. na wieść o zamachu majowym poznańskie Koło Międzykorporacyjne zobowiązało członków konwentów do wstępowania w szeregi Legii Akademickich oraz Akademickiego Komitetu Obrony, które miały pospieszyć na pomoc prezydentowi i rządowi, zob. J. Bartkowiak, dz. cyt., s. 50. 22 Dziennik Ustaw z 1920 r., nr 72, poz. 494, art. 99-103. 23 Dziennik Ustaw z 1933 r., nr 29, poz. 247, art. 52. 24 Dziennik Ustaw z 1933 r., nr 30, poz. 259, art. 1, 6. 200 POZNAŃSKIE KORPORACJE AKADEMICKIE W LATACH 1920-1939 5. Uroczystość poświęcenia sztandaru korporacji studenckiej „Agraria” w Poznaniu, 1928 r., fot. ze zb. NAC kolejnych poznańskich konwentów”. Pewnego złagodzenia stanu prawnego doko- nało zresztą Rozporządzenie Ministra Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego z dnia 14 października 1937 r. o stowarzyszeniach akademickich, uwzględniające fakt, że w niektórych przypadkach istnieje możliwość tworzenia organizacji sku- piających słuchaczy z różnych uczelni”*. Dynamiczny rozwój środowiska korporacyjnego w Poznaniu odbywał się w atmosferze pewnej nieufności i sceptycyzmu ze strony lokalnych władz, a także reszty organizacji studenckich oraz społeczeństwa. Największe kontrowersje wzbudzał fakt rzekomego wzorowania się korporantów na niemieckich związkach burszowskich. Tego typu zarzuty padały na podatny grunt, wszak Poznańskie nie- dawno wyzwoliło się spod panowania Niemiec. Interwencję odnośnie do niemiec- kich naleciałości w ruchu korporacyjnym podjął podsekretarz stanu Ministerstwa byłej Dzielnicy Pruskiej Bernard Chrzanowski”, który 23 czerwca 1920 roku wystosował do rektora UP Heliodora Święcickiego pismo w tej sprawie. Czytamy w nim: „Od niejakiego czasu widzę coraz nowe kształty i barwy czapek u mło- dzieży uniwersyteckiej. Przyznam się otwarcie, że jestem przeciwnikiem wszel- kich, nawet dla ogółu słuchaczy uniwersyteckich przeznaczonych czapek, lecz pogodziłem się już z niemi. Przerażają mnie jednak dalsze konsekwencje prze- trwania tej zasady — powstawanie czapek coraz to innych i to jako oznak klubów towarzyskich młodzieży. I jedno, i drugie bowiem — mojem zdaniem — wpływem 25 Polskie korporacje akademickie, z. 9, red. L. Ter-Oganjan, Warszawa 1995, s. 42. 26 Dziennik Ustaw z 1937 r., nr 78, poz. 572, art. 3. 27 B. Chrzanowski musiał później zmienić swoje sceptyczne nastawienie wobec korporacji, ponieważ został honorowym filistrem konwentu „Pomerania, B.P. Wróblewski, Korporacja Studentów Uniwersytetu Poznańskiego „Pomerania”, www.archiwumkorporacyjne.pl [dostęp: 14 VI 2014]. 201 andrzej Krzysztof Bucholz 202 niemieckich zwyczajów. nie było tego wpływu na dawnych uniwersytetach pol- skich w czasach niewoli, na Krakowskim i Lwowskim. Pomijam Warszawski jako podlegający rygorowi moskiewskiemu. o ile wiem, nie ma go jednak i teraz na tym uniwersytecie, ani też na wileńskim. towarzystwa na wzór korporacji nie- mieckich istniały swego czasu tylko na politechnice w Rydze i na uniwersytecie dorpackim i to z konieczności; tylko bowiem pod tą obcą formą mogła się tam polska młodzież stowarzyszać. nie sięgała ona też po nią – o ile wiem – nigdzie na uniwersytetach niemieckich wobec swobody stowarzyszania się, a nawet po jej obostrzeniu. – i dlatego tak przykro, że takie obce odblaski, podobno nawet z zachowaniem obcych wewnętrznych zwyczajów klubowych, zaznaczają się coraz wyraźniej na naszym uniwersytecie – wbrew tradycjom wileńskim. – Może się mylę, może sądzę za surowo i może mogę zostać o tem przekonanym. W takim razie służę Panu Rektorowi każdej chwili”28. nie jest znana odpowiedź rektora Święcickiego na to pismo, jednak w tym samym dniu obradował senat UP, który ustosunkował się do podobnych zarzu- tów stawianych korporacjom przez akademickie Koło Harcerskie, Bratnią Pomoc studentów UP, Komitet Wykonawczy Wiecu studentek, narodowe zjednoczenie Młodzieży akademickiej, odrodzenie, ogólnoakademicki Komitet Plebiscytowy, zjednoczenie Młodzieży narodowej, związek Kół naukowych i  akademicki związek sportowy. organizacje te w piśmie do senatu UP z 20 czerwca 1920 roku posądzały trzy pierwsze poznańskie korporacje („Polonia”, „Lechia”, „silesia”29) o wzorowanie się na Burschenschaftach, co miało stwarzać poważne ryzyko, że nie będą one działać zgodnie z postulatem chronienia polskiej młodzieży akade- mickiej przed obcymi naleciałościami oraz nie wychowają jej w duchu Filomatów i Filaretów. Poza oskarżeniem korporantów o nieświadome kultywowanie wzor- ców niemieckich, a  zatem utrudnianie „odniemczania” dzielnicy poznańskiej, wskazywano również na kastowy i niedemokratyczny charakter ruchu korpora- cyjnego, niezgodny z ustrojem państwa polskiego, objawiający się np. przyjmowa- niem młodzieży wyłącznie z danego regionu (a zatem utrudnianie przezwyciężania lub wręcz pogłębianie różnic wynikłych z dawnych, zaborczych podziałów tery- torialnych) albo wykluczaniem członkostwa kobiet30. senat UP w swojej uchwale z 23 czerwca 1920 roku podjął w tej sprawie bardzo wyważoną decyzję. z jednej strony podzielał bowiem obawy organizacji akademickich występujących prze- ciwko korporacjom, gdyż stwierdził, że nie jest pożądane wytwarzanie w środo- wisku uniwersyteckim warunków, w których będzie powstawało wśród młodzieży szkodliwe wynoszenie koleżeństwa ponad ideę jedności społecznej, a także zazna- czył, że jest przeciwny powstawaniu stowarzyszeń o  charakterze zamkniętym, wykluczających możliwość członkostwa ze względów stanowych, terytorialnych, poziomu ogłady towarzyskiej itp., ale zaznaczał jednocześnie, że nie zamierza krę- pować wolności akademickiej przez zakazy przymusowe, a zatem nie podjął decy- zji o przerwaniu dalszej działalności korporacji31. 28 aUaM, sygn. 601/52. 29 „silesia” była wtedy dopiero w trakcie tworzenia. 30 aUaM, sygn. 601/52. 31 aUaM, sygn. 15/s/1. Poznańskie korporacje akademickie w latach 1920–1939 203 Uchwała senatu UP umożliwiła rozwój poznańskiemu ruchowi korporacyj- nemu, ale nie odparła w sposób zdecydowany podejrzeń wobec niego. o tym, że w kolejnych latach musiały padać oskarżenia o nawiązywanie przez korporan- tów do niemieckich wzorców, świadczą liczne próby odcięcia się od burszowskiego rodowodu lub jego usprawiedliwianie, podejmowane zazwyczaj piórami człon- ków konwentów na łamach prasy poznańskiej lub korporacyjnych periodyków w drugiej połowie lat 20. XX wieku, a nawet w następnej dekadzie. Przykładowo, w „Kurierze Poznańskim” z 22 stycznia 1928 roku ukazał się anonimowy artykuł pod wymownym tytułem Prawda o polskich korporacjach akademickich, w któ- rym można było przeczytać, że Polacy studiujący w XiX wieku na zagranicznych uniwersytetach zostali poniekąd zmuszeni do tworzenia swoich stowarzyszeń, wzorowanych na niemieckich związkach burszowskich. stało się tak, ponieważ polska młodzież stykała się tam z  „żywiołem miejscowym, niechętnie dla niej usposobionym”, który był dobrze zorganizowany w licznych korporacjach. W tej sytuacji Polacy potrzebowali własnych stowarzyszeń broniących ich interesów, zaczęli zatem tworzyć swoje konwenty na wzór niemieckich. to podobieństwo miało pozostać tylko na zewnątrz, gdyż ich zadania były daleko głębsze i poważ- niejsze. Polscy korporanci mieli bowiem, poza sprawami czysto akademickimi, naukowymi oraz towarzyskimi, dbać o podtrzymywanie ducha polskości i prowa- dzić pracę oświatową i kulturalną. autor podkreślił także, że natychmiast po odzy- skaniu niepodległości ruch korporacyjny przeniósł się na polskie uniwersytety, a jego celem stało się wychowanie swoich członków na dobrych obywateli i przy- gotowanie ich jak najlepiej do pracy społecznej i państwowej32. nie brakowało też argumentów, że polskie korporacje odwołują się przede wszystkim do trady- cji towarzystw Filomatów i Filaretów, co uwypuklono w Roczniku korporacyjnym 1828–192833. Podejrzliwość wobec konwentów, a zwłaszcza częste oskarżanie ich o propago- wanie niemieckich wzorców wśród akademików, może budzić zdziwienie w kon- tekście celów, jakie stawiały sobie one do realizacji w swoich statutach. Przykładowo, organizacje zrzeszone w zPKa musiały prowadzić działalność zgodną z wytycz- nymi zawartymi w statucie organicznym Polskiej Korporacji akademickiej. akt ten zawierał istotne zapisy z punktu widzenia państwa. Podkreślano w nim, że kor- poracja jest stowarzyszeniem ideowo-wychowawczym, mającym na celu przygo- towanie swych członków do pracy obywatelskiej dla dobra ojczyzny. Korporanci mieli zawsze stawać w  obronie polskości oraz przeciwstawiać się wynoszeniu interesów osobistych, partyjnych i  klasowych ponad interes narodu i  państwa. W konwentach miał panować duch demokratyzmu, łączności braterskiej, równo- ści, a zatem negowano wywyższanie się ponad innych z racji swojego urodzenia, majątku, stanowiska34. Wymienione cele odnajdujemy w statutach poznańskich konwentów zrzeszonych w  zPKa. Dokładnego ich przedruku dokonały m.in.: 32 Prawda o polskich korporacjach akademickich, „Kurier Poznański” 1928, nr 35. 33 Rocznik korporacyjny…, s. 5. 34 tamże, s. 49–50. andrzej Krzysztof Bucholz 204 „silesia”, „surma”, „Filomatia Posnaniensis”35, „Magna-Polonia”36, „Lechia”37, „Baltia”, „Posnania”38, natomiast pozostałe sformułowały je w  nieco inny spo- sób, pozostawiając ten sam ogólny sens (np. „Masovia”39, „odra”40, „Chrobria”41, „Mercuria”42). nacisk na kształtowanie postaw w duchu obywatelskim i patrio- tycznym kładły też konwenty zrzeszone w pozostałych centralach korporacyjnych oraz tzw. dzikie korporacje (np. „Pomerania”43, „Primislavia”44, „iustitia”45). Część stowarzyszeń specjalizowała się w  konkretnych obszarach aktyw- ności na rzecz społeczeństwa. takie zalecenie dawał zPKa. na tej podstawie można wyróżnić: a) korporacje skupiające słuchaczy z  określonych wydziałów (np. „aesculapia” – Wydział Lekarski lub „Demetria” – Wydział Rolniczo-Leśny), zajmujące się prowadzeniem akcji odczytowych i popularyzowaniem wybranych dziedzin wiedzy oraz przygotowujące swoich członków do wykonywania przy- szłego zawodu; b) korporacje regionalne (np. „Baltia”, „Gedania Posnaniensis”, „Masovia”, „Posnania”, „silesia”, „slensania”) przybliżające społeczeństwu dzieje i  obecną sytuację poszczególnych rejonów kraju oraz działające na ich rzecz; c) korporacje o specjalizacji naukowej (np. „Filomatia Posnaniensis”, „Helionia”) organizujące zebrania samokształceniowe; d) korporacje związane z obronnością państwa (np. „Legia”, „icaria”); e) korporacja śpiewacza „surma” wydająca m.in. śpiewniki korporacyjne i prowadząca chóry. Działalność wielu konwentów trudno jednak jednoznacznie sklasyfikować46. Utarło się przekonanie, że w czasach ii RP do korporacji należeli głównie stu- denci pochodzenia ziemiańskiego. zapewne jest to dużym uproszczeniem, zwa- żywszy na fakt, iż w przypadku Uniwersytetu Poznańskiego w roku akademickim 1932/1933 średnio aż co trzeci męski słuchacz był korporantem. Ustalenie dokład- nego pochodzenia społecznego członków poznańskich korporacji jest w większo- ści przypadków niemożliwe. Główną przeszkodę stanowi brak lub fragmenta- ryczność wykazów imiennych przedwojennych korporantów. niepełne są także spisy publikowane w latach 90. XX wieku, tworzone przeważnie z pamięci lub na podstawie zestawień zachowanych tylko z części lat akademickich przypada- jących na dwudziestolecie międzywojenne. sprawy nie ułatwia również charakter danych osobowych, których podania wymagał od swoich słuchaczy Uniwersytet Poznański. W  wypełnianych przez studentów kartach wpisowych proszono 35 aUaM, sygn. 15/449. 36 aUaM, sygn. 15/450. 37 aUaM, sygn. 601/53. 38 aUaM, sygn. 601/54. 39 aUaM, sygn. 15/449. 40 aUaM, sygn. 601/53. 41 aUaM, sygn. 601/60. 42 aUaM, sygn. 601/138. 43 Statut Korporacji „Pomerania”, Poznań 1925, s. 3. 44 aUaM, sygn. 601/53. 45 aUaM, sygn. 15/449. 46 J. Bartkowiak, dz. cyt., s. 50. POZNAŃSKIE KORPORACJE AKADEMICKIE W LATACH 1920-1939 6. Jubileusz 6-lecia korporacji studenckiej „Pomerania” w Poznaniu, 1929 r., fot. ze zb. NAC jedynie o wskazanie zawodu ojca, względnie matki, co często nie pozwala na pre- cyzyjne określenie, czy dany akademik wywodził się ze stanu szlacheckiego. W statutach korporacji działających w Poznaniu próżno szukać zapisów zezwalających na członkostwo wyłącznie studentom, którzy mogli legitymować się szlacheckim pochodzeniem. Od osób chcących wstąpić w szeregi konwentów wymagano, aby byli słuchaczami zwyczajnymi (często wskazywano tutaj nazwę konkretnej uczelni), narodowości polskiej, religii chrześcijańskiej, o nieskazi- telnym honorze (np. „Husaria, „Magna-Polonia, „Palestria”)*”. Oprócz wyżej wymienionych oczekiwań czasami pisano wprost, że nie będą przyjmowane do korporacji osoby pochodzenia żydowskiego, bez względu na ich aktualne wyzna- nie (np. „Masovia „Silesia, „Surma )*. Zapisy wykluczające ze względu na naro- dowość nie dotyczyły jednak wyłącznie polskich konwentów. Statut korporacji ukraińskich studentów UP „Czornomore” przewidywał, że członkami stowarzy- szenia mogą zostać tylko Ukraińcy”. W przypadku organizacji korporacyjnych o charakterze regionalnym występowały też zapisy zakładające prawo do człon- kostwa wyłącznie dla osób urodzonych lub zamieszkałych na danym terytorium. Przykładem jest tutaj korporacja „Odra, której członkowie musieli pochodzić z Górnego Śląska albo mieszkać w tym regionie przez 10 lat". 47 AUAM, sygn. 15/450. 48 AUAM, sygn. 15/449. 49 AUAM, sygn. 601/82. 50 AUAM, sygn. 601/54. 205 andrzej Krzysztof Bucholz 206 Brak ujęcia w statutach wymogu szlacheckiego pochodzenia dla kandydatów na członków nie musi oznaczać, że ziemianie nie byli bardziej preferowani w struk- turach korporacyjnych niż osoby wywodzące się z innych stanów. Wśród działają- cych w Poznaniu korporacji za ziemiańskie uchodziły „Corona”51 i „Primislavia”52. Dokumenty statutowe zachowały się w przypadku drugiego z tych stowarzyszeń, ale nie zawierają zapisu o  konieczności bycia szlachcicem53. tak samo jednak w żadnym ze znanych statutów poznańskich konwentów nie ma zakazu członko- stwa kobiet, a przecież wykluczenie przedstawicielek płci pięknej było ściśle prze- strzegane. tylko raz pojawia się pośrednia wzmianka o tej zasadzie – w wytycz- nych korporacji „Primislavia”, gdzie zaznaczono, że jest ona organizacją skupiającą polską, męską młodzież akademicką54. ten stan rzeczy skłonił osiem studentek UP do próby stworzenia żeńskiego konwentu. Powstała w 1931 roku korporacja „Unitia” miała jednak charakter efemeryczny i  szybko zakończyła swoją dzia- łalność, wcześniej stając się obiektem kpin ze strony korporantów płci męskiej (m.in. w „Wiadomościach akademickich” zamieszczono artykuł, w którym złośli- wie zastanawiano się, czy koleżanki będą wzmacniać swoje serca i wigor rycerski na komersach przy pomocy herbatki z mleczkiem)55. Członkowie konwentów zdecydowanie wyróżniali się wśród reszty społecz- ności studenckiej. Wspominała o tym aleksandra smoczkiewiczowa, przedwo- jenna studentka UP i żona korporanta „Baltii”: „Korporacje akademickie! – ileż wywołują wzruszeń u osób, które pamiętają międzywojenne czasy akademickie. We wspomnieniach stają przed oczyma sztandary korporacyjne, barwne stroje, czapki, wstęgi oraz wszelkie odznaki, a z zakamarków pamięci wyczarowuje się dziarskich, eleganckich studentów, umiejących się zachować w każdym towarzy- stwie, o  cechach łączących beztroską wesołość młodości z  pełną świadomości powagą podchodzenia do życia”56. Korporantów odróżniał zatem zwłaszcza ich charakterystyczny strój, maniery oraz bogate życie towarzyskie i  rozbudowany ceremoniał. Każdy z konwentów posiadał swoje godło, hasło (zazwyczaj w języku łacińskim), barwy (ściśle określony w statucie zestaw kolorów) i sztandar. znak rozpoznawczy członka korporacji stanowił tzw. dekiel, czyli specjalna płaska czapka z małym daszkiem (zdarzały się też rogatywki lub berety). owe nakrycia głowy były utrzymane w barwach danego konwentu (otoki) oraz ozdobione jego godłem. Korporanci zakładali także cienkie wstęgi-bandy, również w  kolorach korporacyjnych. Do reprezentacyjnych mundurów noszono rapiery. W  użyciu były też różnego rodzaju odznaki (zazwyczaj miniatury tzw. cyrkli, czyli mono- gramów korporacji, które tworzono z połączenia inicjału konwentu z pierwszymi literami ogólnokorporacyjnego hasła: vivat, crescat, floreat!)57. 51 P. tomaszewski, dz. cyt., s. 160. 52 Polskie korporacje…, z. 9, s. 5. 53 aUaM, sygn. 601/53. 54 tamże. 55 J. Bartkowiak, dz. cyt., s. 53. 56 a. smoczkiewiczowa, Wspomnienia o korporacjach akademickich, KMP, 1994/3–4, s. 491. 57 J. Bartkowiak, dz. cyt.,s. 53. Poznańskie korporacje akademickie w latach 1920–1939 207 W odniesieniu do życia towarzyskiego korporantów legendą obrosły przede wszystkim komersy. ich przebieg był szczegółowo opisany w  regulaminach poszczególnych korporacji. Przykładowo, w Zwyczajach Konwentu Lechia zapisano: „§1. Komers jest to najważniejsza uroczystość korporacyjna, symbol braterstwa i łączności Lechitów. §2. na komersie winien panować nastrój podniosły i uro- czysty. §3. W dniu komersowym powiewa od rana nad lokalem korporacji flaga, a  wszyscy C! C!58 noszą bezwzględnie barwy. §4. na komersie nie wolno się upić, a prezes jest władny odesłać każdego do domu – nawet gościa. §5. za porzą- dek na komersie są odpowiedzialni szarżowani59 i wszyscy rycerze. §6. Komers winien się zacząć bezwzględnie punktualnie. §7. Komers dzieli się na 2 części: a) oficjalną, b) wesołą. §8. Program komersu: a) Punktualnie o oznaczonej godzi- nie Prezes uderza rapirem60 o stół i zaprasza do stołu słowami: »omnes ad loca«. Gdy wszyscy siądą do stołu, Prezes odzywa się następnie »silentium« i uderza rapirem trzykrotnie w stół, na co kolejno odpowiadają mu również trzykrotnymi uderzeniami rapiru V-Prezes i o. M.61, po czym Prezes otwiera komers słowami: »Comertium Korporationis Lechiae incipit«; po tych słowach następuje pieśń otwarcia; po odśpiewaniu jej wygłasza Prezes przemówienie okolicznościowe, witając gości i  delegatów w  następującym porządku: ojca Konwentu, delegata Uniwersytetu, Prezesa Koła Filistrów, delegatów obecnych korporacji podług starszeństwa, wreszcie filistrów i wszystkich gości razem. Przemówienie powyż- sze należy zakończyć okrzykiem i toastem na cześć Rzplitej Polskiej – wszyscy śpiewają: »Vivat et Respublica«. b) Po odśpiewaniu jednej zwrotki i wypiciu toa- stu Prezes odzywa się następująco: »Proszę wstać, sztandar wchodzi«; orkiestra gra: »Pamiętne dawne Lechity«, szarżowani prezentują broń, wszyscy zwracają się twarzą ku posuwającemu się sztandarowi. c) skoro sztandar stanie za Prezydium, następuje natychmiastowe odśpiewanie hymnu korporacji zakończone »exem«62 na cześć Lechii, po czym zajmują wszyscy miejsca. d) Dalszy ciąg komersu: 1.  Ewentualne oficjalne przemówienie (każde przemówienie należy zakończyć odśpiewaniem krótkiej okolicznościowej pieśni, a przy przemówieniach korpo- racji kartelowych należy odśpiewać ich hymny). 2. Colloquium63. 3. nadawanie barw rycerskich. 4. Ewentualne nadawanie barw giermkowskich. 5. Pieśń »Użyjmy dziś żywota«. 6. Colloquium. 7. sztandar wychodzi. 8. Pieśń »Marzenie Filistra«. 9. Po części oficjalnej Prezes oddaje władzę w ręce jednego z Lechitów, który dzięki swemu humorowi i  dowcipowi nadaje się do prowadzenia części wesołej. §9. W części wesołej panuje większa swoboda, jednakże rygor musi być utrzymany do końca. §10. Przed zakończeniem komersu Prezes obejmuje władzę z powrotem, powołując na swoje miejsce o. M. i contrarium. §11. Komers kończy się pieśnią: »Vagans scholasticus« i »Pije Kuba do Jakuba«, odśpiewanych po sobie bezpośrednio w podanym porządku. §12. Komers kończy 12-krotne uderzenie 58 C! C! – komilitoni. 59 szarżowani – funkcyjni, posiadający szarże. 60 Rapir – rapier. 61 o. M. – olderman (wychowawca giermków). 62 Ex – kufel piwa wypity w całości, na czas. 63 Pod pojęciem colloquium rozumiano czas wolny na rozmowy lub możliwość napicia się piwa. andrzej Krzysztof Bucholz 208 rapirem w stół w następującym porządku: Prezes 4 razy, V-Prezes 4 razy, o. M. 4 razy”. Regulamin uwzględniał także komersy rocznicowe oraz gwiazdkowe (na pierwszych po przemówieniu prezesa sekretarz korporacji odczytywał apel zmar- łych Lechitów, a później wykonywano pieśń Bracia Rocznica; na drugich część wesołą rozpoczynała mowa prezesa Koła Filistrów, zakończona łamaniem opłatka, przy płonącej choince i zgaszonym świetle, a przed i po przemówieniu śpiewano kolędy, w których trakcie gospodarz rozdawał podarki – każdy z Lechitów zobo- wiązany był przynieść dwa prezenty)64. Zwyczaje Konwentu Lechia w równie precyzyjny sposób opisywały także inne korporacyjne uroczystości: admisję (nadanie barw giermkowskich kandyda- towi), recepcję (nadanie barw rycerskich giermkowi), filistrowanie (przeniesienie rycerza do Koła Filistrów), fidułkę (biesiada piwna), fidułkę coetusową (biesiada piwna, podczas której rycerze usługują giermkom), comitat (uczta piwna wydana przez korporanta, który uzyskał dyplom uniwersytecki), komers żałobny (poświę- cony pamięci zmarłego komilitona), dzień żałobny (poświęcony pamięci wszyst- kich zmarłych korporantów), ślub, promocję (uświetnienie doktoryzacji członka konwentu), bal korporacyjny, pogrzeb, sztychowanie (korporanci przebijają rapie- rami czapki i wręczają sobie wzajemnie barwy, ślubując dozgonną przyjaźń, przy czym rozróżnia się sztychowanie zwyczajne – w sali oraz wileńskie – na dworze). Regulacjom podlegało także zachowanie korporantów na ulicy i w lokalach65. istotną rolę w ceremoniałach i zabawach odgrywała wewnętrzna hierarchia. W korporacjach przeważnie istniała trójstopniowa struktura członkostwa. najniżej usytuowani byli kandydaci (zwani fuksami, giermkami, laikami, renonsami lub smykami). tej kategorii członków nie przysługiwało prawo głosu. Kolejny stopień w hierarchii należał do rycerzy (czasem określano ich mianem barwiarzy, komili- tonów, mistrzów). Byli oni pełnoprawnymi korporantami i mieli obowiązek brać udział w zebraniach koła. trzecią kategorię członków tworzyli filistrzy (niekiedy nazywani starymi strzechami lub weteranami). Były to osoby, które już ukończyły studia (ewentualnie je przerwały), ale nadal pozostawały w szeregach korporacji. Filistrzy często tworzyli w ramach konwentów oddzielne koła o podmiotowości prawnej. stanowili oni niezwykle ważny typ członków, ponieważ służyli wspar- ciem doradczym oraz finansowym młodszym kolegom. W większości organizacji korporacyjnych istniał także tytuł filistra honorowego, który otrzymywała osoba wskazana przez konwent. zazwyczaj doświadczali tego zaszczytu wykładowcy akademiccy, a zwłaszcza kuratorzy korporacji oraz wszyscy zasłużeni dla stowa- rzyszenia lub mogący dodać mu splendoru przez swoje uczestnictwo w nim. tego typu członkostwo polegało na nadzwyczajnym nadaniu wszelkich praw przysłu- gujących filistrom66. Wszystkich członków korporacji uczulano na punkcie dbałości o swój honor. Korporanci musieli dokładnie znać Polski kodeks honorowy Władysława Boziewicza lub Kodeks honorowy tadeusza zamoyskiego i Eugeniusza Krzemieniewskiego. za brak odpowiedniej reakcji na obrazę można było zostać wyrzuconym z korporacji 64 Polskie korporacje akademickie, z. 6, red. L. ter-oganjan, Warszawa 1994, s. 31–32. 65 tamże, s. 32–45. 66 P. tomaszewski, dz. cyt., s. 51–52. POZNAŃSKIE KORPORACJE AKADEMICKIE W LATACH 1920-1939 7. Uroczystość poświęcenia sztandaru korporacji studenckiej „Primislavia” w Poznaniu, 1928 r., fot. ze zb. NAC cum infamia („z niesławą”). Taki stan rzeczy powodował, iż członkowie konwen- tów często reagowali zbyt przesadnie nawet na drobne lub nieświadome uchy- bienia, co skutkowało licznymi pojedynkami, oficjalnie zabronionymi w polskim prawie karnym”. "Tej swoistej „manii pojedynkowania”* doświadczył m.in. Władysław Hańcza, późniejszy słynny aktor teatralny i filmowy, który w latach 20. XX wieku był studen- tem polonistyki i historii na UP oraz prezesem Koła Polonistów. Jego konflikt z kor- porantami przypadł na sam początek prezesury. Hańcza po latach wspominał całą sytuację w barwny sposób, wart obszernego przytoczenia: „Zwyczajem praktyko- wanym już przede mną, to jest przed moją kadencją, odbywał się na początku roku akademickiego właśnie w Klubie przy Domu Akademickim wieczorek, mający na celu poznanie nowych słuchaczy z kolegami oraz profesorami [...]. Był to wieczo- rek zamknięty, tylko dla członków Koła oraz profesorów. Kiedy już towarzystwo było rozgrzane (nie alkoholem — oczywiście!), jeden z kolegów zarządu zaalar- mował mnie, że kilku pijanych ludzi chce wejść na salę. Wyszedłem na korytarz, grzecznie zwróciłem nieproszonym gościom uwagę, że jest to zebranie zamknięte $7 K. Krasowski, Wydział Prawno-Ekonomiczny Uniwersytetu Poznańskiego w latach 1919-1939, Poznań 2006, s. 267. 68 Liczba pojedynków była na tyle niepokojąca, iż władze UP postanowiły walczyć z takim sposobem roz- wiązywania konfliktów. Rektor Stanisław Dobrzycki zadbał o wprowadzenie klauzuli antypojedynkowej do statutów wszystkich stowarzyszeń akademickich, a także przeforsował uchwałę senacką, przewidu- jącą karę relegowania dla uczestników i świadków tego typu starć. Zob. B. Walczak, Stanisław Dobrzycki (1924-1925) [w:] Poczet rektorów Almae Matris Posnaniensis, red. T. Schramm, współpraca A. Marciniak, Poznań 2004, s. 43. 209 andrzej Krzysztof Bucholz 210 i że niestety nie możemy, pomimo bardzo dobrych humorów, w jakich goście przy- szli, wpuścić ich na salę. ale »goście« w sposób dość agresywny zaczęli się dobijać, chcąc wejść na salę siłą. Ja z zarządem Koła, chłopy nie ułomki, zaczęliśmy »gości« przekonywać, że nic im nie pomoże upór – my nie ustąpimy. od słowa do słowa poobrażaliśmy się wzajemnie. Pamiętam, że ostatnim słowem, jakie padło z moich ust, było krótkie słówko »won«, a pamiętam je dlatego, że potem była cała sprawa o to! »Goście« obrażeni odeszli – pozostały konsekwencje! następnego dnia zja- wiło się u mnie w mieszkaniu dwu panów i zostawiło bilety wizytowe z zawiado- mieniem, że są sekundantami obrażonego kolegi – proszą o wyznaczenie spotka- nia z moimi sekundantami. Poprosiłem Czesia Latawca i Wojtka niteckiego, aby byli moimi zastępcami. Rozpoczęła się długa seria posiedzeń, które ciągnęły się kilka miesięcy – wreszcie pojedynek odbył się 3 stycznia 1926 roku. […] trzeba tu zaznaczyć, że goście byli korporantami – pamiętam – z korporacji »Helionia«, zaś Koło Polonistów miało opinię, zresztą w dużej mierze usprawiedliwioną, Koła zrzeszającego większość swoich ludzi o poglądach radykalnych, co w ówczesnym Poznaniu nie było specjalnie dobrze widziane. […] Moi sekundanci musieli spi- sywać się bardzo dobrze, gdyż po kilku posiedzeniach mój adwersarz zmienił jednego ze swoich sekundantów na bardzo dobrego, potem w Poznaniu znanego prawnika. […] Musiano w trakcie ustalania stanu faktycznego powołać sąd, który składał się z  czterech »urzędujących« sekundantów, oraz specjalnie powołanego superarbitra […], którym był też członek korporacji, ale już korporacji »Lechia«. sąd ten ustalił, że obrażeni jesteśmy obaj delikwenci, ale mój przeciwnik został obrażony poważniej właśnie tym moim słówkiem »won«. znowu po kilku czy kil- kunastu posiedzeniach doszliśmy do wniosku, że nasi przeciwnicy wyraźnie dążą do zastraszenia nas, ciągle zaznaczając, że korporant nie może inaczej zareagować na taką obrazę, jak starciem z bronią w ręku. Postawili w końcu warunki nastę- pujące: pistolety, odległość 25 kroków. Kiedyśmy we trójkę z Latawcem i niteckim zastanowili się, już zmęczeni tą całą aferą, co teraz zrobić – doszedłem do wniosku, że pachnie tu trochę szantażem, jakąś groźbą, zastraszeniem, i zaproponowałem moim sekundantom, żeby zmienili taktykę. Myśmy cięgle prowadzili sprawę w kie- runku rozwiązania ugodowego, więc zróbmy odwrotnie, postawmy sprawę tak, żebyśmy my byli groźniejsi. zgódźmy się na spotkanie z bronią w ręku, ale postawmy warunki najostrzejsze. zobaczymy, co z tego wyjdzie. Pytanie było tylko: a jak oni przyjmą?… – trudno, musimy coś zaryzykować: pistolety z muszkami, odległość 20 kroków, potrójna wymiana strzałów. Po prostu jatki! i co? Wygraliśmy! Po tych warunkach następne posiedzenie odbyło się w zupełnie innym nastroju – przeciw- nicy sami przekonywali nas, że trzeba przecież coś zrobić, żeby odbyło się to godnie, z honorem, ale żeby miało szanse na jak najmniejszą możliwość zrobienia sobie nawzajem krzywdy. Wobec tego oni proponują: pistolety bez muszek, odległość 25 kroków, system pojedynku tzw. dorpadoski, to znaczy obaj przeciwnicy obróceni do siebie plecami, superarbiter liczy do dziesięciu, na jego hasło obracamy się frontem do siebie i pierwszy strzela ten, który chce, który zdąży, obaj starają się strzelić jak najprędzej, wtedy jest najwięcej szans na to, że obaj chybiają. tak też się stało […]”69. 69 W. Hańcza, Student i aktor [w:] Poznańskie wspominki z lat 1918–1939, red. t. Kraszewski, t. Świtała, Poznań 1973, s. 450–453. Poznańskie korporacje akademickie w latach 1920–1939 211 Poznańskim korporantom naraził się także Jerzy Waldorff. ten znany pisarz, publicysta i  działacz społeczny był wówczas studentem Wydziału Prawno- -Ekonomicznego UP oraz słuchaczem Konserwatorium Muzycznego w Poznaniu. Fidrek, jak nazywano wtedy Waldorffa, został zaproszony na komers ziemiańskiej korporacji „Corona”, co miało stanowić dla niego zachętę, aby wstąpił do tego kon- wentu. Waldorff przybył na spotkanie, ale nie był specjalnie zachwycony tym, co zobaczył. nie spodobało mu się zwłaszcza wychylanie do dna ogromnych kufli piwa na znak przewodniczącego oraz posiadanie pełni władzy przez rycerzy nad gierm- kami. Waldorff dał wyraz swojej dezaprobacie dzień po zabawie podczas rozmowy w gronie znajomych, mówiąc, że z takim stadem osłów nie zamierza się bratać. Pechowo jeden z dyskutantów okazał się wyjątkowo nielojalny i doniósł o wszyst- kim korporantom, którzy poczuli się obrażeni i wyzwali Waldorffa na pojedynek z użyciem szabli. Wedle relacji Fidrka ostatecznie miało dojść do starcia z pew- nym Michałem, który poczuł się zobowiązany do wystąpienia w obronie honoru korporacji, gdyż to on wystosował zaproszenie na komers dla „niewdzięcznego” adwersarza. Waldorff w swoich wspomnieniach twierdził, że pokonał przeciwnika przez cięcie w ramię, chociaż wcześniej odbył tylko krótkie szkolenie z fechtunku u wachmistrza z 15. Pułku Ułanów Poznańskich, które załatwił mu wtajemniczony w sprawę ojciec. Po zwycięskim pojedynku Fidrek opowiedział o wszystkim matce. Rodzicielka zaczęła obawiać się zemsty ze strony ośmieszonej korporacji, dlatego nakłoniła syna do rychłego wyjazdu z Poznania w dłuższą podróż zagraniczną, póki cała sytuacja nie przycichnie70. inną wersję wydarzeń podali jednak korporanci „Corony”, którzy w swoich powojennych relacjach wspominali, że do pojedynku z Waldorffem w ogóle nie doszło. Według tych przekazów znieważona korporacja wysłała wprawdzie sekundantów do Fidrka, ale ten miał im wyjaśnić, że źle go zro- zumiano, ponieważ nie użył wyrażenia „dla osłów”, lecz „dla orłów”. Gdy okazało się, że takie tłumaczenia nie zakończą afery, Waldorff wyjechał z Poznania, aby uniknąć pojedynku71. także biograf Fidrka, Mariusz Urbanek, uznał, że do starcia ostatecznie nie doszło, a sprawę rozwiązano polubownie, dzięki stwierdzeniu przez sąd honorowy o zaistnieniu nieporozumienia72. sceptycznie do korporacji odnosił się także inny przedwojenny student Wydziału Prawno-Ekonomicznego UP, Józef Górski (późniejszy rektor Wyższej szkoły Ekonomicznej w Poznaniu). oceniał on negatywnie zwłaszcza przesadne uwrażliwienie korporantów na punkcie swojego honoru, co miało skutkować ich finansowym wykorzystywaniem. Górski wspominał: „W  tych warunkach waż- nego znaczenia nabierała instytucja sekundantów. Byli to z reguły starzy, doświad- czeni znawcy postępowania honorowego. W ich ręce zwaśnione strony składały swój honor. W poważnej części sekundanci swą funkcję traktowali zawodowo. nie dbali o studia. około godziny 11 zjawiali się w kawiarni Dobskiego (dzisiej- sza kawiarnia W-z) i zajmowali miejsce w tylnej części sali »na górce«. tam pod przewodnictwem swego wodza, niejakiego szajny, łysego wiecznego studenta 70 J. Waldorff, Fidrek, Warszawa 1989, s. 214–215. 71 Ł. szmit, Postępowanie honorowe w polskich korporacjach akademickich (1921–2008), „Korporant Polski” 2008–2009, t. 4, s. 37. 72 M. Urbanek, Waldorff. Ostatni baron Peerelu, Warszawa 2008, s. 39–40. andrzej Krzysztof Bucholz 212 przybyłego ze Lwowa, radzono nad powierzonymi im sprawami. naturalnie, że funkcji sekundanta podejmowano się nieodpłatnie. Jedynie na związane z postę- powaniem koszty ofiary wpłacać musiały poważne kwoty. z tych właśnie kwot wpłacanych przez naiwniaków całe grono sekundantów beztrosko żyło”73. należy jednak zauważyć, iż Górski, mimo wszystkich swoich zastrzeżeń wobec środowi- ska korporacyjnego, sam został członkiem rzeczywistym konwentu „Palestria” i, jak pisał w swoich wspomnieniach, podczas komersów wychylił niejeden kufel piwa na komendę: Ex!74. Podsumowując, poznańskie środowisko korporacyjne było jednym z najlicz- niejszych i najbardziej prężnych w ii RP. stało się tak mimo licznych zarzutów o  czerpanie wzorców przez konwenty z  niemieckich związków burszowskich. Bez wątpienia celem korporacji było wychowanie swoich członków na prawych i  honorowych obywateli, co należy oceniać pozytywnie. Błędne było jednak zbytnie uwrażliwienie korporantów na wszelkiego rodzaju uchybienia, skutku- jące plagą pojedynków, najczęściej z błahych powodów. owe starcia, połączone z opowieściami o zamiłowaniu członków konwentów do piwnych uczt, stwarzały wyobrażenie, że są oni awanturnikami. należy także zwrócić uwagę na elitarność tego typu stowarzyszeń akademickich, co w  połączeniu z  charakterystycznym strojem korporantów i rozbudowanym ceremoniałem wytwarzało u postronnych osób poczucie, że mają do czynienia z organizacjami snobistycznymi. z powodu braku materiałów źródłowych (lub ich nieprecyzyjności) trudno także jedno- znacznie przesądzać o pochodzeniu społecznym osób zrzeszanych przez korpo- racje. W powszechnej opinii utarł się pogląd o ziemiańskim obliczu konwentów. W  środowisku poznańskim ziemian skupiały zwłaszcza korporacje „Corona” i „Primislavia”. 73 J. Górski, Wspomnienia z minionych lat, Poznań 2000, s. 73. 74 tamże. 213 Ewa Leszczyńska Roger adam Raczyński (1889–1945) Dużą część reprezentacyjnego piętra pałacu w Rogalinie zajmuje apartament paradny przygotowywany przez Kazimierza Raczyńskiego na przyjazd stanisława augusta. zamieszkiwany później przez kolejne pokolenia rodziny, stał się na przełomie XiX i XX wieku świadkiem dorastania Rogera i jego młodszego brata Edwarda. tu w długim pokoju frontowym nazywanym „uczelnią” kształcili ich liczni guwernerzy, a w przerwach Edward grywał w tenisa1. tu nad łóżkiem Rogera wisiała „pełna widm powstańczych”, intrygująca Melancholia Malczewskiego2. tu być może także lubiący się popisywać siłą fizyczną sienkiewicz zwichnął sobie rękę, podnosząc skądinąd wątłego Rogerka. Przerwało to wprawdzie na jakiś czas pracę nad Quo vadis, ale dla Rogera stało się źródłem nieskrywanej dumy3. tu wreszcie po śmierci ojca Edwarda aleksandra w 1926 roku Roger, jako ostatni przedwo- jenny właściciel rezydencji, a od 1929 roku także ostatni wywodzący się z ary- stokracji wojewoda poznański, podejmował ważnych gości. Wśród nich spotkać można było i kardynała augusta Hlonda, i ambasadora Francji Jules’a Laroche’a, i  całą plejadę przedstawicieli ówczesnych elit związanych ze światem polityki, dyplomacji, gospodarki, nauki, kultury i sztuki, w tym jego oddanych przyjaciół z Kajetanem Morawskim i Jerzym Giedroyciem na czele4. nierzadko towarzyszyła mu jego słynąca z urody i ujmującego usposobienia żona Helena z Rohozińskich oraz matka Róża z Potockich 1o voto Władysławowa Krasińska. tłem dla spo- tkań była zamieniona wówczas na reprezentacyjny salon Rogera dawna „uczelnia”, urządzona wraz z pozostałymi pokojami dawnego apartamentu za pomocą naj- cenniejszych mebli pałacowych oraz nowoczesnych tekstyliów. Wtedy też miejsce Melancholii, eksponowanej już wówczas w galerii rogalińskiej, zajęły najstarsze obrazy przeniesione z parterowego salon carré. zaaranżowane przez Rogera i Helenę wnętrza, obok prezentacji należącego doń ambasadorskiego stroju w prawym skrzydle pałacu, pozwalają przypominać jego ważną, aczkolwiek mało znaną postać. swego czasu zwracał na to uwagę twórca paryskiej „Kultury”, który po ukazaniu się Wspólnej drogi z Rogerem Raczyńskim Kajetana Morawskiego pisał: „o Rogerze wie się bardzo niewiele. Przesłania go 1 E. Raczyński, Rogalin i jego mieszkańcy, Poznań 1991, s. 23. 2 K. Morawski, Wspólna droga z Rogerem Raczyńskim, Wspomnienia, Poznań 1998, s. 26. 3 E. Raczyński, dz. cyt., s. 40–41. 4 tamże, s. 212; K. Morawski, Wspólna droga…, s. 26 i n.; J. z Puttkamerów Żółtowska, Dziennik. Fragmenty wielkopolskie 1919–1933, Poznań 2003; a. Kwilecki, Ziemiaństwo wielkopolskie. Między wsią a miastem. Poznań 2001, s. 142; J. Giedroyc, Autobiografia na cztery ręce, Warszawa 2006, s. 34. Ewa Leszczyńska 214 cień brata – prezydenta Edwarda Raczyńskiego. […] Roger to była wielka inteli- gencja, bardzo wszechstronna, powiedziałbym, że rozrzucona. Miał żywe zainte- resowania artystyczne, studiował malarstwo, prowadził życie światowe i trudno było się zorientować, że w tym błyskotliwym dyletancie kryje się człowiek formatu męża stanu. Kiedy został wojewodą poznańskim – wkrótce po zamachu majo- wym – potrafił ułagodzić rozgrywki polityczne, tak ostre na tym terenie w owych czasach. […] Gdy później został wiceministrem rolnictwa, poświęcił się głównie problemowi oddłużenia rolnictwa oraz bezrobocia na wsi. stworzył coś chyba jedynego w  Warszawie – mianowicie salon polityczny. […] miał zawsze wielu dobrych znajomych z różnych sfer życia politycznego i gospodarczego. Bardzo interesowała go młodzież i  jej życie polityczne. Patronował i  bardzo pomagał środowisku skupiającemu się wokół tygodnika „Bunt Młodych” i „Polityki” […]. Po odejściu z Ministerstwa Rolnictwa […] mianowano go ambasadorem w Rumunii i na tym stanowisku odegrał historyczną, ale tak mało znaną rolę. Gdy po klę- sce wrześniowej prezydent, rząd, wojsko zostały internowane, utrzymał ciągłość państwa poprzez skłonienie prezydenta Mościckiego do przekazania władzy […] Władysławowi Raczkiewiczowi, co praktycznie stało się końcem wpływów pił- sudczykowskich i  objęciem władzy przez gen. sikorskiego. ta sprawa przyspo- rzyła Rogerowi wielu wrogów oskarżających go o zdradę, ale pozwoliła na zacho- wanie naszej pozycji wśród aliantów, utrzymanie wszystkich atrybutów państwa, odbudowanie wojska i w dużej części zabezpieczenie majątku państwowego […]. Kierując się jedynie racją stanu, Roger Raczyński odciął się z miejsca od rozgry- wek personalnych […]. Gdy rząd rumuński zamknął ambasadę, Roger Raczyński powołał Komitet społeczny, który miał się opiekować uchodźcami […]. następnie został mianowany ambasadorem przy rządzie króla greckiego, który po zajęciu Grecji urzędował w Egipcie. […] Po uwolnieniu Grecji urzędował w atenach. […] straciłem w nim człowieka bardzo mi bliskiego, przyjaciela, któremu wiele zawdzię- czam i który nigdy mnie nie zawiódł. Myślę, że i ja również go nie zawiodłem”5. Jerzy Giedroyc zauważył także, że Roger „karierę zaczął w Msz dzięki swej matce, pani Róży, osobie wyjątkowej, którą cenił Marszałek Piłsudski”6. W istocie, bojąc się u Rogera przerostu romantycznej fantazji nad konsekwencją w działaniu, którą odziedziczył po ojcu i dziadku, matka dyskretnie kierowała jego poczyna- niami. obok więc studiów malarskich w Monachium ukończył także studia rolni- cze w Lipsku, które razem z praktyką w jednym z wielkopolskich majątków miały go przygotować do zarządzania rodowymi dobrami. By uniknąć służby w woj- sku niemieckim, lata i wojny spędził, zgodnie z życzeniem matki, w Moskwie7. angażował się wówczas w  prace Polskiego Komitetu Pomocy ofiarom Wojny i działania polskich kręgów artystycznych. tu zapewne zetknął się z Wladimirem Domogatskim, autorem jego udanego popiersia, zdobiącego rogaliński salon8. 5 K. Morawski, Wspólna droga…, s. 293–295. 6 J. Giedroyc, dz. cyt., s.33. 7 a. szklarska-Lohmannowa, Roger Adam Raczyński [w:] Polski słownik biograficzny (dalej: PsB), t. XXiX, Wrocław 1986, s. 661. 8 Rzeźba o nr. inw. MnP FR 305 dotąd uchodziła za pracę nieznanego autora. zarówno jej stylistyka, jak i charakterystyczna sygnatura „WD” nie pozostawia wątpliwości, że jest to dzieło Wladimira Domogatskiego. Roger adam Raczyński 215 Mądre zabiegi Róży Raczyńskiej pozwoliły jednak przede wszystkim wykorzy- stać talenty Rogera w działalności politycznej i dyplomatycznej, tak jak wcześniej artystyczną wrażliwość jej drugiego męża Edwarda aleksandra w powstanie gale- rii rogalińskiej. Jakkolwiek bowiem zainteresowania artystyczne, urok osobisty, najwyższą kulturę i  pewne cechy charakteru Roger odziedziczył po Edwardzie aleksandrze, wybitnym znawcy sztuki i kolekcjonerze, to zainteresowanie poli- tyką i  „przeświadczenie o  patriotycznym i  także rodzinnym obowiązku służby publicznej”9 przejął po matce. Dzielił z nią też poglądy polityczne. za śmiałość i jasność rozumowania podziwiali więc wspólnie Romana Dmowskiego, by póź- niej dać się ponieść wyobraźni i wizji historycznej Piłsudskiego10. z domu przesiąkniętego ideami historycznej szkoły krakowskiej (krytycznej wobec narodowej przeszłości) i tradycją własnej rodziny wyniósł jednak głów- nie znajomość poglądów konserwatywnych, które zbliżyły go do warszawskiego oddziału stronnictwa Prawicy narodowej. W 1927 roku z jego ramienia wziął udział w zjeździe polskich konserwatystów w Dzikowie11. Był także członkiem powołanego w  Poznaniu w  1926  roku prorządowego Klubu zachowawczej Pracy Państwowej oraz współtworzonej przez Rowmunda Piłsudskiego, Jerzego Giedroycia i  Kajetana Morawskiego akademickiej, neokonserwatywnej i  anty- endeckiej „Myśli Mocarstwowej”12. Upatrywała ona szansę odbudowy sil- nego państwa nie w nacjonalistycznej ideologii stronnictwa narodowego, lecz we współpracy wszystkich grup etnicznych i  warstw społecznych ówczesnej Rzeczypospolitej. Wzorem była Polska Jagiellonów, w której „siła idei państwa opartego na etyce religii katolickiej wciągała w orbitę interesów Polski mniej- szości narodowe, skłaniając je do lojalnej współpracy dla wspólnego dobra”13. o  niepodległości decydować też miały silne podstawy ekonomiczne osiągane „przez najszersze zainteresowanie wszystkich elementów obywatelskich w pracy państwotwórczej”14. Do takiego programu, poza przekonaniami wyniesionymi z domu, zbliżać Rogera musiały też doświadczenia z pracy w referacie mniejszo- ściowym Msz, w którym szczególnie interesował się kwestią żydowską15, a także znajomość nowatorskich socjologicznych koncepcji Floriana znanieckiego, którego nie tylko znał, ale i wspomagał finansowo16. Kajetan Morawski, charak- teryzując poglądy polityczne Rogera, zauważył, że „ten pozorny eklektyzm nie nosił jednak cech niekonsekwencji. Po prostu stał z dala od personalnych walk, a zwłaszcza rozgrywek. […] synteza obu kierunków, zrealizowana w praktyce dopiero po zgonie przywódców i na emigracji, kształtowała się w duszy poszcze- gólnych Polaków o wiele wcześniej i o wiele częściej, niż się to operującym tylko 9 K. Morawski, Wspomnienie o Róży Raczyńskiej [w:] E. Raczyński, Pani Róża, Londyn 1969, s. 215. 10 tamże, s. 216–218; K. Morawski, Wspólna droga…, s. 73 i n. 11 a. szklarska-Lohmannowa, dz. cyt. 12 tamże; J. Giedroyc, dz. cyt., s. 35. 13 Źródło cytatu: https://pl.wikipedia.org/wiki/Myśl_Mocarstwowa 14 tamże. 15 K. Morawski, Wspólna droga…, s. 51. 16 J. Giedroyc, dz. cyt., s. 33. Ewa Leszczyńska 216 materiałem dokumentarnym dziejopisom wydaje”17. Poza „Myślą Mocarstwową” Morawski miał tu zapewne na myśli także wybory parlamentarne 1928  roku, do których przystąpili z  Rogerem i  stanisławem Chłapowskim z  własną listą Katolickiej Unii ziem zachodnich. skupiała ona „ludzi mniej uległych od Bezpartyjnego Bloku, a  mniej zawziętych od stronnictw opozycyjnych, z  listą popierającą zasadę silnej władzy, lecz tępiącą nadużycia jej wykonawców”18. Brak doświadczenia, idealistyczny program oraz niedostateczna znajomość wielko- polskich realiów nie przyniosły im jednak sukcesu. W przypadku Rogera słaba orientacja w lokalnych stosunkach wiązała się z wiszącą nad jego rodziną groźbą przymusowego wydalenia z zaboru pruskiego przed i wojną, jako „uciążliwych cudzoziemców” z austriackimi paszportami19. oznaczało to konieczność skracania pobytów w  Rogalinie do kilku miesięcy w  roku i  powierzenia zarządu nad majątkami administratorom. odróżniało to Raczyńskich od większości tutejszego ziemiaństwa, które samo zarządzało swoimi dobrami, prowadząc życie „uspołecznionych farmerów”, czynnie zaan- gażowanych w działalność licznych na tym terenie polskich organizacji społecz- nych i kościelnych. Roger więc w momencie przejęcia zarządu dóbr i wejścia w lokalną politykę stał przed bardzo trudnym zadaniem. Rogalin i Wielkopolskę znał bowiem tylko z dzieciństwa, a później – w krakowskich latach gimnazjal- nych i  czasach studiów w  niemczech – tylko z  letnich wakacji. Kontaktowi z lokalnym środowiskiem nie sprzyjał też jego pobyt w Moskwie czy pierwsze lata pracy w  Msz, które spędził u  boku Paderewskiego w  Paryżu, a  później w Rzymie i Warszawie20. Do zapoznawania się z wielkopolskim środowiskiem przystąpił zatem dopiero po rezygnacji z pracy w Msz w 1923 roku. sprzyjała mu jednak „wrodzona łatwość przyswajania sobie wszelkiego rodzaju wiedzy, […] wielka uprzejmość, łatwość w stosunkach z ludźmi, brak wszelkiego sno- bizmu”21, wreszcie otwartość i poczucie obowiązku, mimo kłopotliwego nieraz roztargnienia22. sprzyjały mu też niewątpliwie zamożność i  arystokratyczne pochodzenie, zapewniające niezależność. Po przewrocie majowym bowiem Piłsudski, który miał pełną świadomość ogromnego potencjału doskonale wykształconych i zamożnych elit, podjął wzmożone starania w celu pozyskania ich dla pracy państwotwórczej23. nie tylko więc udział w wyborach mógł zwrócić uwagę Belwederu na Rogera, którego w 1929 roku powołano na wojewodę, ale także jego pochodzenie i nieodłącznie z tym związane konserwatywne poglądy, gwarantujące ewolucyjną wizję budowania silnego państwa. na stanowisku tym zastąpił znanego mu z  „Myśli Mocarstwowej” Piotra Dunina-Borkowskiego. Mógł zatem kontynuować i wdrażać w życie bliskie tej organizacji cele. 17 K. Morawski, Wspomnienie…, s. 218. 18 K. Morawski, Wspólna droga…, s. 73–78. 19 E. Raczyński, dz. cyt., s. 21–22. 20 a. szklarska-Lohmannowa, dz. cyt. 21 W. Lednicki, Pamiętniki, t. i–ii, Londyn 1963–1967, cyt. za: a. szklarska-Lohmannowa, dz. cyt. 22 K. Morawski, Wspólna droga…, s. 83–84. 23 t.W. Świątek, Arystokracja międzywojennej Warszawy, „stolica. Warszawski Magazyn ilustrowany” 2013, nr 10 (Szlachetnie urodzeni), s. 12–13. ROGER ADAM RACZYŃSKI 1. Przybycie ministra przemysłu i handlu Eugeniusza Kwiatkowskiego (pośrodku) na Międzynarodowe Targi Poznańskie, 1930 r., z prawej prezydent Poznania Cyryl Ratajski, z lewej wojewoda poznański Roger Raczyński, ze zb. Narodowego Archiwum Cyfrowego (dalej: NAC) W ocenie Jerzego Giedroycia odegrał wtedy istotną rolę. „Sytuacja w Poznańskiem była trudna. Było to województwo antyrządowe. Chodziło o znalezienie kogoś, kto by był człowiekiem reżimu, a zarazem nie był przywie- ziony w teczce, lecz pochodził z rodziny znanej na tym terenie. Roger Raczyński spełniał wszystkie te warunki. Lepszego kandydata nie można było znaleźć”. Paradoksalnie przemawiał za nim również brak uwikłania w lokalne koterie, mało poznański, barwny charakter i „wielkopańska prostota, prawie pokora, która spra- wiała, że [...] wszyscy uważali go za dobrego towarzysza i lubili go serdecznie”. Miał przy tym duże poczucie odpowiedzialności i uświadomionej dumy rodowej, popartej dokonaniami przodków w budowaniu pozycji miasta i regionu. Warto bowiem przypomnieć, że już w 1737 roku wojewodą poznańskim został jego prapradziadek Michał Raczyński, średniozamożny szlachcic, który swoją działal- ność dyplomatyczno-polityczną u boku Jana III zakończył jako pierwszy senator w rodzinie”. Jakkolwiek rychła śmierć przerwała jego błyskotliwą karierę, to jed- nak przekazane synom zasady praworządności, gospodarności oraz głębokiego zrozumienia dla potrzeby edukacji i przestrzegania reguł wiary przyniosły dosko- nałe owoce w następnych pokoleniach. Młodszy Leon zabiegał nie tylko o zrefor- mowanie wojska i rozwój wielkopolskiego sukiennictwa, ale również o podnie- sienie poziomu wykształcenia w zakresie prawa, ekonomii i języka francuskiego 24], Giedroyc, dz. cyt., s. 33. 25 K. Morawski, Wspólna droga..., s. 36. 26 I, Dygdała, Michał Kazimierz Raczyński [w:] PSB, t. XXIX, Wrocław 1986, s. 656-658; E. Leszczyńska, Rezydencja Raczyńskich w Rogalinie. Od wielkopańskiej siedziby do „żywego muzeum”, niepublikowana praca doktorska napisana pod kierunkiem Z. Ostrowskiej-Kębłowskiej i W. Okonia na Uniwersytecie Wrocławskim, Rogalin 2011, t. I, s. 20. 217 Ewa Leszczyńska 218 w ufundowanej przez siebie Katedrze Ekonomiki przy akademii Lubrańskiego27. tam też uczęszczał jego bratanek Kazimierz Raczyński28, którego zasługi dla Poznania i  Wielkopolski są nie do przecenienia. Jako poplecznik stanisława augusta, pełniąc funkcję starosty generalnego Wielkopolski i  prezesa Komisji Dobrego Porządku, a później marszałka Rady nieustającej i marszałka nadwor- nego koronnego, doprowadził do reformy Poznania, tak w zakresie administracji, jak i nowoczesnego zagospodarowania i upiększenia29. Wpisując się w zachodzące zmiany społeczno-gospodarcze, oparł ją o  doskonałą współpracę z  władzami miasta, potencjał polecanych przez niego lokalnych oraz warszawskich artystów i rzemieślników, a także środki finansowe uzyskane z kasy królewskiej i swoje własne fundusze. z tych ostatnich odnowił poznański zamek, będący nie tylko jego siedzibą jako namiestnika królewskiego na tym terenie, ale także archiwum i miejscem odbywania sądów grodzkich dla lokalnej szlachty. Przyczynił się też pośrednio do awangardowego wyglądu fasady katedry, którą odbudowano pod nadzorem jego krewnego, przyszłego prymasa, ignacego Raczyńskiego wedle projektów Efraima szregera, drugiego (obok Jana Krystiana Kamsetzera) kró- lewskiego architekta, którego sprowadził do Poznania. Przede wszystkim jednak z pieniędzy pozyskanych od króla doprowadził do renowacji zabytkowego ratu- sza – dowodu wysokich aspiracji zajmującego go od wieków magistratu, a także do budowy nowej, klasycystycznej wieży ratuszowej, odwachu i bram miejskich. zarówno ich stylistyka, jak i programy ikonograficzne towarzyszących im dzieł plastycznych miały na celu podkreślenie „gniazdowej” i  królewskiej pozycji Poznania, roli tutejszej szlachty i mieszczaństwa, a także poparcia dla reformator- skich dążeń króla30. Kontynuacją działalności Kazimierza Raczyńskiego były liczne inicjatywy jego wnuka Edwarda kierowane do całego, wielonarodowego, wielostanowego i wielowyznaniowego społeczeństwa Poznania. Wśród nich znalazły się bowiem fundacje o  charakterze cywilizacyjnym (wodociągi, szpital), naukowym i  kul- turowym (biblioteka, muzeum, pomniki), ale też oświatowym i ekonomicznym (szkoła realna, uniwersytet)31. W  zmienionej sytuacji politycznej były jednak finansowane wyłącznie z jego własnych funduszy lub, jak w przypadku kaplicy Królów Polskich, także składek społecznych. Jednak to nie przejęcie przynależ- nych państwu obowiązków stanowiło największą zasługę Edwarda, lecz dyskretne i konsekwentne dążenie do zintegrowania całej lokalnej społeczności wokół idei zachowania wysokiego statusu Poznania jako historycznej stolicy Wielkopolski. Rozumiał bowiem, iż tylko taka, inicjowana przez Polaków, współpraca pozwoli na jego dalszy nowoczesny rozwój, a w konsekwencji na osłabienie pruskich pla- nów sprowadzenia go do roli miasta twierdzy o  prowincjonalnym administra- 27 J. Dygdała, Leon Raczyński [w:] PsB, t. XXiX, Wrocław 1986, s. 653–654; E. Leszczyńska, Rezydencja…, s. 24. 28 J. Dygdała, Kazimierz Raczyński [w:] PsB, t. XXiX, Wrocław 1986, s. 644–653. 29 z. ostrowska-Kębłowska, Architektura i budownictwo w Poznaniu w latach 1780–1880, Poznań 2009, wyd. ii, rozdz. ii. 30 tamże. 31 tamże, s. 166–167. Roger adam Raczyński 219 cyjno-wojskowym charakterze32. Czego więc nie dokonał sejm prowincjonalny 1827 roku, w celu chociażby silniejszego związania Żydów z Polakami, co zresztą z czasem skrupulatnie wykorzystali niemcy33, to zrobił Edward, znacznie opóź- niając proces germanizacji na tym terenie. Jak ważne były to inicjatywy, widać chociażby na przykładzie działającej do dzisiaj Biblioteki Raczyńskich, która jednak szczególną rolę pełniła w  okresie zaborów, i to nie tylko za czasów Edwarda, ale i jego syna Rogera, który udo- stępniał parter gmachu Poznańskiemu towarzystwu Przyjaciół nauk34. niestety w 1870 roku na skutek przegranego procesu sądowego jedyny syn Rogera, Edward aleksander, został wraz z towarzystwem wyrugowany z Biblioteki, a zarząd nad nią przeszedł w  ręce Kuratorium całkowicie opanowanego przez niemców35. zdecydowało to z czasem o budowie jego publicznej galerii w rodowym Rogalinie, a nie w coraz bardziej zawłaszczanym przez żywioł niemiecki Poznaniu. Wierzył bowiem, że tak długo, jak Rogalin pozostanie w rękach rodziny, tak długo będzie wspierał galerię, a galeria wspierała Rogalin36, który już wówczas ze swą bogatą zbrojownią, biblioteką i zbiorami sztuki uchodził za „żywe muzeum” pamiątek narodowych37. Edward aleksander nie omieszkał jednak ufundować dla Poznania drugiego posągu Higiei o twarzy Konstancji Raczyńskiej, który w 1907 roku stanął na zamówionym przez jego dziada Edwarda pomniku-studzience Priessnitza nie- opodal Biblioteki38. nie omieszkał też do końca swojego życia udostępniać swojej znakomitej, od początku przeznaczonej dla społeczeństwa galerii, która jeszcze przed odzyskaniem niepodległości spełniała ważną rolę cywilizacyjno-patrio- tyczną w poddawanej silnej germanizacji Wielkopolsce. Roger, jako jego następca, a  zarazem znawca malarstwa i  wielki miłośnik sztuki, misję tę kontynuował, zarówno wypożyczając obrazy na wystawy krajowe i zagraniczne, jak i oprowadzając przybywających tutaj gości39. szczególną oka- zję miał ku temu w czasie Pewuki i pełnienia funkcji wojewody, kiedy, tak jak za czasów pierwszej Rzeczypospolitej, główna brama do rezydencji stała na powrót 32 tamże, s. 168: „odbiorcami fundacji Raczyńskiego mieli być nie tylko Polacy, ale także dotąd mniej w życiu społecznym miasta aktywni niemcy i zupełnie poza nim stojący Żydzi. Wpływ na te środowiska był, z punktu widzenia całości miasta, równie, jeżeli nie bardziej istotny i nie jest rzeczą przypadku, że wła- śnie Żydzi powoływać się będą aż po wiek XX na przykład Raczyńskiego jako na wzór ofiarnego obywatela, który akceptując priorytet swej narodowości, stworzył równocześnie integrujący całe społeczeństwo model miasta, inny od tego, który narzucał rząd pruski”. 33 E. Leszczyńska, Poznańskie synagogi, „Kronika Miasta Poznania” (dalej: KMP) 1992, nr 1–2, s. 107. 34 a. Wojtkowski, Edward Raczyński i  jego dzieło, Poznań 1929, s. 360–363; t. Żuchowski, Biblioteka w Poznaniu – fundacja i forma architektoniczna [w:] Edward i Atanazy Raczyńscy. Dzieła – osobowości – wybory – epoka, Muzeum narodowe w Poznaniu (dalej: MnP), 2010, s. 170. 35 tamże. 36 E. Raczyński, dz. cyt., s. 208. 37 s.n., Wycieczki po prowincji. Rogalin – Dęby Matuzale – Z przeszłości i teraźniejszości Rogalina i jego właściciela, „Kurier Poznański”, 26 iii 1927. 38 Pierwszy odlew, po samobójczej śmierci Edwarda w 1845 r., został umieszczony przez Konstancję na jego grobie przy kościele w zaniemyślu. Por. J. Figuła-Czech, Higiei wędrowanie, KMP, 2005/2, s. 306–315. 39 M. Gołąb, Kolekcja za czasów Rogera Raczyńskiego i jej dalsza historia [w:] Galeria Rogalińska Edwarda Raczyńskiego. Katalog zbiorów Muzeum Narodowego w Poznaniu, t. V, MnP 1997, s. LVi–LVii, LXi. Ewa Leszczyńska 220 otworem40 i „falangi gości wysypywały się na dziedzińcu”41, a pojazdy „bez prze- rwy toczyły się po dziedzińcu, jak gdyby ulicą wielkomiejską”42. Jak wspominał Edward Raczyński, dzięki Rogerowi i  jego żonie „utrzymywała się nadal nie- skażona tradycja rogalińskiego domu. Gościnne jego podwoje otwarte były sze- roko dla rodziny, gości przyjezdnych swoich i obcych i dla współpracowników. atmosfera tam panująca była swobodna, ale nie beztroska”. Gospodarze, którzy mieszkali wówczas na „województwie” w Poznaniu, „przyjeżdżali do Rogalina na soboty i niedziele, a w lecie na wakacje. Wtedy nieraz spotykaliśmy się. Pamiętam obóz młodzieżowy pod namiotami w cieniu dębów tuż przy parku. Roger zlecił mi wygłoszenie tam pogadanki poświęconej wytycznym polskiej polityki zagranicz- nej. stanąłem na pniaku dębowym… Wskazywałem na celowość samodzielnego wnioskowania zwłaszcza w Polsce wobec gruntownego przeobrażenia się wielu tradycyjnych przesłanek. Gdy skończyłem, słuchacze wynagrodzili mnie okla- skami. Roger podziękował mi. Był mi wdzięczny za dobre chęci. nie miałem jed- nak pewności, czy olśniła go moja wymowa”43. szczególnych jednak dowodów tro- ski i gościnności doznali Edward i Cecylia z Jaroszyńskich w sierpniu 1932 roku, kiedy braterstwo urządzili im tutaj wspaniałe wesele. z równą serdecznością i zaangażowaniem podejmowali i innych gości, w tym grupę czechosłowackich medyków, którzy po zakończeniu Wszechsłowiańskiego zjazdu Lekarzy w  Poznaniu zwiedzali Polskę. M. Halanová tak wspominała tę wizytę: „Ja nie mogę zapomnieć o  Rogalinie. Uprzejmością naszego konsula p. Dra Doleżala w Poznaniu zaszczycono nas kilku zaproszeniem do siedziby woje- wody poznańskiego, do zamku starego rodu Raczyńskich. […] tu wita nas woje- woda Raczyński. Wita nas w sposób prosty i serdeczny, prowadząc nas najpierw do galerii, tłumacząc się nadchodzącym zmierzchem. Pragnie pokazać nam swe obrazy w pełnem świetle, za co jesteśmy mu naturalnie bardzo wdzięczni. zdumiewają nas setki obrazów – oczy błądzą po starych i nowszych płótnach, niezwykłej wartości artystycznej. […] niestety zmierzch zapada rychło i do przybytku sztuki zakrada się wieczór. Kolory rozpływają się, nastrój jest jakiś uroczysty, trudno nam rozstać się z takim pięknem. Lecz pan wojewoda chce nam pokazać jeszcze wiele innych pięknych i rzadkich pamiątek. Prowadzi nas przez intymny biały korytarz z galerii połączonej z lewem skrzydłem zamku. Wstępujemy do wspaniałej biblioteki. tylko powierzchownie możemy przejść wzrokiem te długie szeregi tomów literatur świa- towych i już znajdujemy się na sali będącej istnem muzeum. Po ścianach rozwie- szona jest stara, wojskowa i myśliwska zbroja, hełmy, oszczepy, siodła... z tej sali przechodzimy do przytulnego pokoiku […]. Pan wojewoda z radością w oku obja- śnia nam, że w tej komnacie pisał sienkiewicz swoje Quo Vadis?. Jest dużo dumy oraz uświadomienia narodowego w  jego słowach i  spojrzeniu, i  tu jego nastrój udziela się również nam. z pietyzmem spoglądamy na każdy mebel w tej komnacie, 40 K. Morawski, Wspólna droga…, s. 26. autor, opisując swoje dziecięce wizyty w Rogalinie, zanotował, że wówczas wjeżdżało się do rezydencji zawsze bokiem między oficyną a drewutnią – „przy głównej alei wjazdowej witaliśmy kard. Hlonda dopiero w wiele lat później, gdy Roger był wojewodą”. 41 a. Kwilecki, dz. cyt., s. 142. 42 W. Fiszerowa, Dzieje moje własne i osób postronnych, Londyn 1975, s. 51. 43 E. Raczyński, dz. cyt., s. 212–213. Roger adam Raczyński 221 związanej z tak pięknemi wspomnieniami historycznymi. […] Przechodzimy przez mały salonik damski. Piękne drobiazgi są tu porozkładane, jak gdyby tuż przed chwilą opuściła pokój matka pana wojewody. Piękny kilkuramienny świecznik z saskiej porcelany rzuca bladoróżowe i niebieskie cienie na pokój. […] zwiedzanie zamku kończymy w czerwonej jadalni przy długim białym stole i doznajemy wiel- kich dowodów gościnności. We filiżankach złoci się herbata i pan wojewoda zapra- sza nas serdecznie. Prawdziwie słowiańska gościnność. Żegnamy się wzbogaceni niejednem pięknem i ucztą duchową, wypływającą z prawdziwej sztuki, wzruszeni serdecznością, jakiej doznaliśmy, i natchnieni taką arystokracją ducha”44. Roger mówił nieraz Kajetanowi Morawskiemu, „że uważa pięć lat spędzonych na województwie w Poznaniu za najszczęśliwszy okres swego życia. Do pracy, którą szczerze polubił, wziął się rozumnie. W  obcej dlań dziedzinie administracyjnej pozostawił wicewojewodzie i naczelnikom wydziałów wiele swobody. sam rozsą- dzał tylko spory między nimi i pośredniczył w stosunkach z władzami centralnymi. Głównie jednak starał się poznawać nastroje i potrzeby społeczeństwa. Jeździł więc wiele po powiatach i  przyjmował licznych interesantów. Długość rozmów, jakie z nimi toczył, doprowadzała czasem do rozpaczy pracowników województwa, któ- rzy niecierpliwie czekali z teczkami akt na podpis lub decyzję szefa. nie całkiem poprawne z  punktu widzenia biurokratycznego obyczaje Rogera miały poważne rzeczowe uzasadnienie. Czuł się pierwszym obywatelem i rzecznikiem swego woje- wództwa bardziej niż najwyższym urzędnikiem. Wielkopolska patrzyła krytycznie na nie zawsze zgodny z jej demokratycznymi tradycjami pomajowy sposób spra- wowania władzy. W  Warszawie natomiast traktowano odruchy niezadowolenia społeczeństwa zachodniej Polski jako wyraz małomiasteczkowej ciasnoty. Wiele więc trzeba było zabiegów tu i tam, wiele perswazji i dobrej woli, by łagodzić tarcia i unikać ostrych spięć. Roger osiągnął przynajmniej jedno: liczni byli Wielkopolanie, którzy przy negatywnym stosunku do władz centralnych ufali dobrej woli reprezen- tującego te władze wojewody. a z drugiej strony udało mu się zażegnać lub choćby stępić wiele krzywdzących dla poznańskich opozycjonistów zarządzeń. Usługi, jakie oddał w tej dziedzinie, często ze zrozumiałych powodów nieznane nawet bezpo- średnio zainteresowanym, stanowią może najpiękniejszą kartę jego działalności”45. Do innych chlubnych i  mało znanych działań Rogera z  czasów pełnienia funkcji wojewody należało zajmowanie się sprawami polskimi na opolszczyźnie: ratowaniem zagrożonych majątków, udzielaniem cichych kredytów etc.46. „Roger był z natury nieśmiały, nie lubił zgiełku, nie cierpiał parady, etykiety, pompy. Ujmujący i żywy, a nawet błyskotliwy w rozmowie, nie posiadał zupełnie daru krasomówstwa. Mimo tych zahamowań spełniał bez wahania i na pozór swobod- nie najbardziej nużące obowiązki reprezentacyjne. Przecinał wstęgi, przechodził pod bramami triumfalnymi, odbierał wiązanki kwiatów, całował dzieci w czoło, ściskał dłonie honoratiorów. a  ile razy zaszła potrzeba, stawał na mównicy i zwracał się do otoczenia w słowach często nawet banalnych, czasem z powodu 44 M. Halanová, Na zamku w Rogalinie, „Dziennik Poznański”, 19 Xii 1933, przedruk za: „slevensky denik”, nr 280 (1933). 45 K. Morawski, Wspólna droga…, s. 81–83. 46 J. Giedroyc, dz. cyt., s. 33. EwA LESZCZYŃSKA Ar z gy" ma wę k i E -h Sa ga | 5 of) = dB «| -H t i 2. Prezydent RP Ignacy Mościcki w drodze na uroczystość otwarcia XIV Wszechsłowiańskiego Zjazdu Lekarzy i Przyrodników w Poznaniu, za nim na pierwszym planie wojewoda poznański Roger Raczyński, 1933 r., ze zb. NAC nieśmiałości trochę sztucznych, ale które dzięki jego serdeczności i osobistemu urokowi nabierały przekonywającego wyrazu. Zastanawiałem się nieraz, jakim cudem ten nieśmiały, a lubiący chadzać własnymi drogami cygan naginał się w tym stopniu do narzuconej a obcej mu rutyny, dostosowywał się do poziomu, który na pewno nie był jego poziomem. Myślę, że sekretem jego był niespoty- kany zazwyczaj brak próżności i nawet miłości własnej. Roger naprawdę nie myślał o sobie. [...] Gdy trzeba było, robił tak samo bezinteresownie rzeczy, któ- rych nie lubił i wiedział, że robi je nieumiejętnie, jak i rzeczy, które go pociągały i wiedział, że robi je dobrze. W Poznaniu przyjmował często. Przywiezionymi z Rogalina meblami i obrazami wypełnił piękny pojezuicki gmach województwa na Gołębiej. Ożywione kwiatami obszerne barokowe sale wyzbyły się zalegającej je od lat wpierw klasztornej, potem biurokratycznej sztywności. Uśmiech naj- piękniejszej z wojewodzin wniósł do nich radość życia i atmosferę serdecznej gościnności. Swobodna rozmowa przy dobrym i ładnie podanym śniadaniu lub obiedzie zastąpiła przeraźliwą nudę bankietów oficjalnych [...]. W miłym i pro- stym nastroju topniały nawet animozje polityczne””. 47 K. Morawski, Wspólna droga..., s. 81-83. Gmach dawnego kolegium jezuitów, jeden z najokazalszych budynków w mieście, po kasacie zakonu przeznaczony na szkołę wydziałową, przejęty został w okresie pierwszej pruskiej okupacji na pomieszczenie Kamery, a w czasie Księstwa Warszawskiego służyć miał jako reprezentacyjna siedziba przyszłego króla saskiego Fryderyka Augusta. W związku z tym nazywany był wówczas „Zamkiem Królewskim”. W latach 1815-1831 był rezydencją namiestnika Wielkiego Księstwa Poznańskiego. Por. Z. Ostrowska-Kębłowska, dz. cyt., s. 161. 222 ROGER ADAM RACZYŃSKI 3. Uroczyste otwarcie linii lotniczej Warszawa-Poznań-Berlin z udziałem kardynała Augusta Hlonda, wojewody poznańskiego Rogera Raczyńskiego i starosty grodzkiego Mariana Poghorodeńskiego, 1934 r., ze zb. NAC Podobnie widziała to Janina z Puttkamerów Żółtowska, która nawet przy odmiennych poglądach politycznych potrafiła docenić naturalną, wielkopańską lekkość, którą Raczyńscy wnieśli do Poznania. W swym Dzienniku 21 stycznia 1930 roku zanotowała: „Dzisiejszy wojewoda może się okazać politycznie szko- dliwy, ale jeżeli długo tu pozostanie, to z pewnością ucywilizuje stosunki towa- rzyskie w Poznaniu. Pani Róża jest najprzyjemniejszą ze znanych mi osób, umie- jącą pozyskać każdego oraz każdemu okazać tyle, ile mu się należy. Roger miał więc dobre przykłady, a jego żona nauczyła się w Warszawie wszystkich prawideł gry. Dlatego pierwsza herbata wtorkowa, na którą zaprowadziłam Teklę i Henia, chociaż skupiła znane elementy poznańskie, była zarazem i strojniejsza, i trochę odmienna od przyjęć tego rodzaju”*. Z kolei 6 lutego 1930 roku pisała: „W sobotę wieczór Tekla tańczyła na ślicznym balu dla panien i młodych mężatek na woje- wództwie. [...] We wtorek wybrałam się tam na przyjęcie dzienne i bawiłam się doskonale. Wojewodzina zyskała już swoją uprzejmością wszystkich. Pierwsza to pani w Poznaniu, która wie, jak przyjmować, o każdego dba, każdego darzy należną mu wdzięcznością. Salony na województwie zostały ślicznie urządzone. Helenusia przywiozła malowane abażury z Warszawy, które duże salony napełniają barw- nym półmrokiem. Na ścianach powieszono większość obrazów krakowskich. Jak Poznań Poznaniem tyle arcydzieł nie znalazło się pod jednym dachem. Zewsząd gonił za mną pogański uśmiech istot, które u Malczewskiego symbolizują ślepe siły przyrody. W tej atmosferze artyzmu nawet najpospolitsi uczuli się weselsi 48, z Puttkamerów Żółtowska, Dziennik..., s. 325 223 EwA LESZCZYŃSKA 4. Wyjazd sztafety kolarskiej Legii Mocarstwowej z dziedzińca Urzędu Wojewódzkiego na zjazd legionistów, 12 VIII 1932 r., wśród zgromadzonych wojewoda poznański Roger Raczyński, ze zb. NAC i szczęśliwsi. Zmieniła się zupełnie atmosfera tych ścian, dotychczas przesiąknię- tych duchem oficjalnej nieżyczliwości”*. Przypominało to działania rezydującego tutaj sto lat wcześniej namiestnika Wielkiego Księstwa Poznańskiego ks. Antoniego Radziwiłła i jego żony Ludwiki z Hohenzollernów. „Życzliwe usposobienie książęcej pary [...] przyczyniło się do powstania na ich dworze środowiska integrującego zróżnicowanych mieszkań- ców miasta. Były to w istocie nie tyle działania polityczne, co kulturalno-towa- rzyskie: spotkania, rauty, przyjęcia, bale. Przybierając jednak charakter otwarty, pozbawiony sztywnego ceremoniału, nawiązywały wyraźnie do obyczaju sta- roszlacheckiego. [...] Nie ma wątpliwości, że istnienie wówczas w Poznaniu ksią- żęcej »rezydencji« i skupionego w niej »dworu« niezmiernie nobilitowało miasto, w którym od średniowiecza nie mieszkali żadni władcy. Poznań [...] stał się teraz rzeczywistą stolicą Wielkopolski, ożywionym centrum, które przyciągało tu liczne obywatelstwo z prowincji z racji zarówno politycznych i społecznych, jaki ogólno- kulturowych, czy po prostu towarzyskich. [...] Wyzbyty pogardliwej w stosunku do mieszkańców miasta arogancji, [...] posiadał — podobnie jak ostatni generalny starosta Wielkopolski — Kazimierz Raczyński ów »dar pańskiej i dworskiej uprzej- mości« umożliwiający dyplomatyczne łagodzenie konfliktów”. Roger powielał więc najlepsze wzorce swojej klasy i rodziny, wykorzystując je umiejętnie w pozyskiwaniu i integrowaniu lokalnego środowiska wokół waż- nych kwestii. Podobnie też jak oni doskonale zdawał sobie sprawę z możliwości *% "Tamże, s. 327. 50.2. Ostrowska-Kębłowska, dz. cyt., s. 160-161. 224 ROGER ADAM RACZYŃSKI 5, Obchody Święta Konstytucji 3 Maja, 1933. Na trybunie przedstawiciele miasta oraz wojewoda poznański Roger Raczyński, ze zb. NAC przekazywania określonych treści przez sztukę. Bo nie o nastrój tylko chodziło w nowo urządzonych wnętrzach. Miejsce jednak heraldyczno-gotyckiej dekora- cji o programie historyczno-narodowym, a co za tym idzie politycznym, jaka za czasów Radziwiłła zdobiła Salę Białą”', zajęły arcydzieła z galerii rogalińskiej — Zatrute studnie Malczewskiego i Śnieg Fałata. Wybór nie był przypadkowy. Czasy Melancholii, która mówiła o zwątpieniu w przededniu odzyskania niepodległości, minęły. W dobie wolności, w demokratycznym, zrównanym Konstytucją marcową społeczeństwie zastąpiły ją ponadczasowe Zatrute studnie — symboliczny obraz ludzkich dążeń do poznania siebie i świata oraz osiągania szczęścia indywidual- nego i zbiorowego na trudnej drodze życia. Dopełnionych syntetyczną wizją pol- skiej przyrody, ledwie przebudzonej przedwiosennym słońcem spod zimowych śniegów Fałata. Wprowadzenie tutaj krakowskich arcydzieł podkreślało też polski charak- ter tych wnętrz, nieograniczony już jednak tylko, tak jak w zlikwidowanej przez Niemców dekoracji Sali Białej, do Wielkopolski. Wykorzystanie obrazów i mebli z rodowej siedziby Rogera, uchodzącej powszechnie za jedną z najważniejszych na tym terenie rezydencji, wskazywało także na ciągłość tradycji i dokonania przodków. Mogło też być zachętą do odwiedzin galerii jego ojca i do podkreślenia związku pomiędzy Poznaniem i jego historycznym zapleczem. Za tym wszystkim stała jednak przede wszystkim wiara w edukowanie i doskonalenie społeczeństwa 51Tamże. 52]. z Puttkamerów Żółtowska, Dziennik, Poznań 21 I 1930, fragmenty niepublikowane ze zbiorów Biblioteki Narodowej, t. 33, k. 87-88. 225 EwA LESZCZYŃSKA 6. Przemówienie wojewody poznańskiego Rogera Raczyńskiego podczas obchodów Święta Matki na placu Wolności w Poznaniu, 13 V 1934 r., ze zb. NAC poprzez sztukę i kulturę, która była obecna w jego rodzinie od pokoleń. Sięgając ideologii Oświecenia, była później doskonale osadzona w ich konserwatywnych poglądach, które nie zamykając im oczu na nieuniknione zmiany zachodzące w świecie, pozwalały tworzyć ponadczasowe dzieła w zakresie szeroko pojętej kultury i polityki. Wspólnym mianownikiem tych dążeń było zawsze powtarza- jące się nawoływanie do jedności i zgody”. Czy w formie łacińskiej inskrypcji CONCORDES INVICTTI (Zgodni niezwyciężeni), wieńczącej historyczno-alego- ryczny obraz z przypowieścią o królu Ścilurusie i jego synach w warszawskim pałacu Kazimierza”*, czy w iglicy wieży poznańskiego ratusza ujętej w przypomi- nający pęk rózg liktorskich pierścień, czy też w dwóch balustradach z tym antycz- nym motywem, ufundowanych przez Edwarda w jego rogalińskim pałacu oraz w poznańskiej bibliotece. Ale też w formie intrygujących malowideł w saloniku amorków, odwołujących się do tych samych rzymskich pism Salustiusza, z któ- rych bierze swe początki słynne powiedzenie Ibi semper est victoria, ubi concor- dia est (Tam zawsze zwycięstwo, gdzie jest zgoda)”. Temu też podporządkowana była cała polityczno-dyplomatyczna działalność rodu Raczyńskich. Działalność, która, jak zauważył w 1909 roku Moritz Jaffe w odniesieniu do Edwarda, a można to rozciągnąć na całą rodzinę, miała wymiar duchowy, gdyż przerastała nawet 53 Przedstawione poniżej wnioski pochodzą z mojej pracy doktorskiej: Rezydencja... 547. Rewski, Pałac Raczyńskich w Warszawie, Warszawa 1929, il. 22. 55 E. Leszczyńska, Rezydencja..., s. 184-185. 226 ROGER ADAM RACZYŃSKI z za" 7. Weterani powstania styczniowego podczas spotkania z wojewodą poznańskim Rogerem Raczyńskim, 22 I 1933 r., od lewej: Józef Winnicki, Michał Michalski, Roger Raczyński, Aleksander Cielecki i Ignacy Mańkowski, ze zb. NAC najcenniejsze ich fundacje”*. Nieustająco bowiem rozumieli potrzeby i aspiracje lokalnej społeczności i właściwie rozpoznawali sytuację społeczno-polityczną, do której starali się dopasować swoje inicjatywy. Wyróżniało ich poczucie rzeczywi- stości, przezorność i odpowiedzialność — cechy nieodzowne u mężów stanu. Wzorem dla nich była niewątpliwie działalność jednego z najwybitniej- szych Wielkopolan doby nowożytnej, z którym notabene byli, przez matkę Kazimierza Magdalenę z Działyńskich, daleko spokrewnieni. Mowa o Stanisławie Leszczyńskim, który potrafił narzuconą mu niewdzięczną rolę zaborcy Lotaryngii wykorzystać nie tylko do niezwykłego rozkwitu tego regionu i jego stolicy, ale też do zachowania jego historycznego charakteru, czym zasłużył sobie na nie- ustającą wdzięczność Lotaryńczyków. Z jego dokonań zresztą czerpał wcześniej i Leon Raczyński, i jego bratanek Kazimierz, który był uczniem Szkoły Kadetów w Lunćville””, Nieprzypadkowo zatem formuła CONCORDES INVICTI pocho- dzi z medalu wybitego na cześć przymierza zawartego pomiędzy Karolem XII i Stanisławem Leszczyńskim w 1709 roku. Zgodnie z opisem w Gabinecie Medalów Polskich Edwarda Raczyńskiego numizmat ten „przedstawia nam obu monarchów Stanisława i Karola pod postacią dwóch gwiazd, Kastora i Poluxa, które żegla- rze wśród burzy uważają jako znak następnej pogody [...], napis zaś na odwro- 56 por. Z. Ostrowska-Kębłowska, dz. cyt., s. 168, przyp. 31. SZĘ. Leszczyńska, Rezydencja..., s. 23, 30. 227 Ewa Leszczyńska 228 cie głosi: ViRtUtE ConCoRDEs ConCoRDia inViCti. to jest: Męstwem zgodni, zgodą niezwyciężeni”58. najbardziej zaś namacalnym dowodem wykorzystania dokonań Leszczyń- skiego w Poznaniu jest forsowane przez Edwarda połączenie starego i nowego Miasta przez przebicie ulicy nowej (Paderewskiego) i próba ujęcia obecnego placu Wolności wspaniałą, reprezentacyjną zabudową, która nie tyle miała nawiązywać do zabudowy paryskiego placu zgody Jacques’a-ange’a Gabriela59, ile raczej do jej pierwowzoru, jakim była zabudowa placu stanisława w nancy. *** Kajetan Morawski wierzył, że po upadku dyktatury komunistycznej wielko- polskie cnoty ułatwią odbudowę kraju i pojednanie Polaków wszystkich orientacji. „Mawiał również niekiedy, że Poznań ma dane ku temu, by w przyszłości stać się jedną ze współstolic Europy”60. znaczący udział w przygotowaniach do pro- cesu pojednania oraz w budowaniu takiej pozycji miasta i regionu miała rodzina Raczyńskich, łącznie z jego najbliższym przyjacielem Rogerem i jego młodszym bratem Edwardem. Gdy bowiem Roger miał duży wkład w odbudowywanie polskiej państwowo- ści i zachowanie jej prawowitej ciągłości, to Edward w budowanie pozycji Polski na arenie międzynarodowej i doprowadzenie tej emigracyjnej nawy do ponownego odzyskania niezawisłości. Jemu też oraz tzw. kurlandzkiej linii rodu Wielkopolska zawdzięcza olbrzymi, gromadzony od wieków majątek, który za sprawą powołanej przez niego w 1991 roku Fundacji im. Raczyńskich przy Muzeum narodowym w Poznaniu ma być zawsze publicznie udostępniany w Rogalinie i Poznaniu. tuż po tym nad jego grobem w rogalińskim mauzoleum umieszczone zostało jego wizjo- nerskie przesłanie i skierowany do nas apel: „nie zmarnujcie niepodległości…”. o tym, jak to zrobić w trudnych czasach wolności, uczmy się od Raczyńskich, pamiętając o ich niematerialnej i całkiem namacalnej spuściźnie, którą pozosta- wili nam ze wszystkimi zakodowanymi w niej znaczeniami. są one na co dzień przypominane w Rogalinie, w ich rodowej, podarowanej narodowi siedzibie. Czas może jednak, aby w  roku obchodów stulecia odzyskania niepodległości także Poznań, poza skromną tablicą poświęconą Rogerowi w Urzędzie Wojewódzkim i  nadaniem honorowego obywatelstwa Edwardowi, uhonorował ich w  bar- dziej widoczny sposób – chociażby uwiecznieniem w nazwie jednej z głównych ulic miasta, którą mogłaby być symbolicznie zmieniona ulica Roosevelta bądź budząca obecnie kontrowersje ulica 23 Lutego/por. J. Lewandowskiej. Może też czas najwyższy, aby chociaż części alei niepodległości przywrócić nazwę Wałów Leszczyńskiego – wybitnego Wielkopolanina i Europejczyka. 58 E. Raczyński, Gabinet medalów Polskich oraz tych które się dziejów Polski tyczą począwszy od wstąpienia na tron Augusta II. aż do zgonu syna Jego Augusta III. (1697–1763), Poznań 1841, t. iii, s. 288, 290–291. 59 taką sugestię wysunęła z. ostrowska-Kębłowska, dz. cyt., s. 192. 60 K. Morawski, Wspólna droga…, s. 291. 229 tadeusz W. Lange „Malta” w międzywojennym Poznaniu i Wielkopolsce W  polskich dziejach suwerennego Rycerskiego i  szpitalniczego zakonu św. Jana Jerozolimskiego, od połowy XVi wieku znanego jako zakon maltański, Poznań zawsze zajmował miejsce szczególne. Co prawda na terenie dzisiejszej Rzeczpospolitej znajdziemy kilkanaście miejscowości, w których niegdyś mieściły się joannickie komandorie, ale tylko dwie z nich założone zostały przez władców Polski. a z tych dwóch tylko jedna poszczycić się może długą, bo ponad 600-letnią, nieprzerwaną tradycją związku z zakonem: to komandoria joannitów (a potem kawalerów maltańskich) w Poznaniu. założona w 1187 roku przez Mieszka iii starego z udziałem biskupa Radwana, funkcjonowała formalnie aż do roku 1810, kiedy to rząd pruski dokonał kasaty wszelkich klasztorów w  swym państwie. ostatniemu jej zwierzchnikowi, andrzejowi Marcinowi Miaskowskiemu herbu Bończa, pozwolono dożywotnio rezydować w  dobrach komandorskich. zmarł w roku 1832. Był to czas głębokiego kryzysu w „Malcie”, jak o swojej organizacji zwykli mówić jej członkowie. Po eksmisji w  1798 roku z  wyspy Malty zakon, pozba- wiony swojego wyspiarskiego państewka i zubożały wskutek utraty dóbr w czasie rewolucji francuskiej, przez jakiś czas tułał się po Europie, a po obraniu wielkim mistrzem cara Pawła i (de facto, ale nie de iure, jak utrzymują zakonni historycy) i próbie pogodzenia arcykatolickiego bractwa z prawosławiem utracił także zaufa- nie papiestwa. W wyniku tego zarządzali nim tylko „p.o. wielkich mistrzów”, czyli luogotenenti del magisterio. Dla wszystkich jego członków powoli stawało się jasne, że czas owej wielonarodowej organizacji jako towarzystwa zakonnego nieodwo- łalnie się skończył i jeśli miała ona przetrwać, niezbędna była inna, nowocześniej- sza formuła jej istnienia. inicjatywa owej nowej formuły wyszła od „maltańczy- ków” niemieckich. W roku 1857 założyli oni towarzystwo Reńsko-Westfalskich Maltańskich Kawalerów Dewocji (Genossenschaft der rheinisch-westfälischen Malteser Devotionsritter), a w roku 1867, po wojnie prusko-austriackiej, w któ- rej tamtejsza „Malta” ufundowała blisko 500 szpitalnych łóżek, w Prusach powo- łano do życia związek Śląskich Kawalerów Maltańskich, tzn. Verein der schlesi- schen Malteser-Ritter z siedzibą we Wrocławiu. W ten sposób powstały pierwsze narodowo-terytorialne organizacje „maltańskie”, do których zaczęto przyjmować członków świeckich zainteresowanych filantropią, szpitalnictwem na wypadek wojny – w czym zakon św. Jana Jerozolimskiego specjalizował się od początku swojego, wówczas już 800-letniego istnienia – a przede wszystkim członkostwem tadeusz W. Lange 230 w elitarnym, w dużej mierze arystokratycznym stowarzyszeniu. W dobie państw narodowych idea ta okazała się tak nośna, że do dziś tak właśnie funkcjonuje zakon maltański – w przeważającej części jako zrzeszenie związków krajowych skupionych na szpitalniczej działalności dobroczynnej. Do wspomnianego związku Śląskiego naturalną koleją rzeczy przypisani zostali wszyscy aspirujący do członkostwa w „Malcie” szlachcice-posesjonaci ze wschodniej części Prus, a więc także polscy ziemianie z Wielkopolski1. Bardzo wcześnie, bo już w  roku 1869, do związku Śląskiego przyjęty został urodzony w Poznaniu i wychowany w Jarocinie Hugon hrabia Radoliński herbu Leszczyc (1841–1917). Hrabia właśnie zaczynał karierę w  pruskiej dyplomacji; w  szczy- towym jej okresie był ambasadorem Prus w  Konstantynopolu, potem w  sankt Petersburgu, a na koniec w Paryżu. Był też marszałkiem dworu następcy tronu Fryderyka Wilhelma (późniejszego cesarza Fryderyka iii), który nadał mu tytuł księcia (przy tej okazji Radoliński zmienił nazwisko na Fürst von Radolin), a jego jarocińskie posiadłości podniósł do rangi hrabstwa, co dało nowemu księciu dzie- dziczne miejsce w Preußisches Herrenhaus (Pruskiej izbie Panów), wyższej izbie pruskiego parlamentu, wzorowanej na House of Lords. o ile łatwo zrozumieć, że do ekskluzywnego towarzystwa przyjęto przyszłego ordynata na Jarocinie i księcia, o tyle nieco trudniej pojąć, dlaczego w tym samym roku kawalerem maltańskim został nieutytułowany dziedzic dóbr wolsztyńskich Stefan Gajewski „z Błociszewa” herbu ostoja (1841–1912). Być może zaważyła tu wielkość majątku (nie licząc Wolsztyna, same należące doń Komorowo i tłoki miały 1750 ha2), a może wpływowi członkowie wprowadzający – jako że do zakonu maltańskiego nie można się po prostu zapisać: w jego szeregi jest się zapraszanym. W roku 1870 kawalerem maltańskim został szambelan pruski, przyszły ii ordy- nat na obrzycku Karol Edward hrabia Raczyński „z Małyszyna” herbu nałęcz (1817–1899), syn ustosunkowanego kolekcjonera i dyplomaty w służbie pruskiej – atanazego. nie był pierwszym Raczyńskim-„maltańczykiem”: pokolenie wstecz komandorem maltańskim był jego odległy krewny, Wincenty. Dwa lata później do „Malty” wstąpił Seweryn hrabia Bniński herbu Łodzia (1845–1909), urodzony w Poznaniu porucznik ułanów, późniejszy właściciel Gułtów, dożywotni członek izby Panów. W roku 1875 wśród członków związku Śląskiego znalazł się Bogusław książę Radziwiłł herbu trąby (1844–1907), najmłodszy syn pruskiego generała i  dziedzicznego członka izby Panów, Bogusława Fryderyka księcia Radziwiłła. W  1878 roku do zakonu (i  jego związku Śląskiego) trafił z  kolei Zygmunt Gorzeński herbu nałęcz (1830–1886) ze Śmiełowa, pruski szambelan i hrabia, posługujący się nazwiskiem Gorzeński-ostroróg, odznaczony papieskim orderem św. Grzegorza; był synem wielkiego polskiego patrioty Hieronima Gorzeńskiego, udziałowcy spółki akcyjnej „Bazar”. Cztery lata później w poczet członków Verein przyjęty został Włodzimierz hrabia Skórzewski herbu Drogosław (1858–1913), iii ordynat na Radomicach-Czerniejewie (majątku liczącym prawie 5 tys. ha), 1 spisy: V. Graf von Matuschka, F. Graf von Hatzfeldt, Die schlesischen Malteser im 19. und 20. Jahrhundert. Köln 1999, s. 133–136. Daty przyjęć za: Zakon maltański w Polsce, red. s.K. Kuczyński, Warszawa 2000. 2 Rozmiary majątków za: t. Epsztein, s. Górzyński, Spis ziemian Rzeczypospolitej Polskiej w roku 1930. Województwo poznańskie, Warszawa b.r.w. „MALTA” w MIĘDZYWOJENNYM POZNANIU I WIELKOPOLSCE co dawało mu dziedziczne miejsce w pruskiej Izbie Panów. W roku 1889 kawalerem maltańskim w Związku Śląskim został Ferdynand książę Radziwiłł (1834-1926), rezydujący w Antoninie ordynat przygodzicki (i z tej racji dziedziczny członek Izby Panów) oraz ołycki, najstarszy brat wspomnianego wyżej Bogusława. Był to polityk o dużym autorytecie jako poseł do Reichstagu i przewodni- czący Koła Polskiego tamże, poseł do Landstagu, po roku 1918 zaś poseł do polskiego Sejmu Ustawodawczego i jego pierwszy marszałek. W roku 1890 do śląskiej „Malty” wstąpił Witold Stefan hrabia Skórzewski „z Radomic” (1864-1912), młod- szy brat Włodzimierza, późniejszy I ordynat łabiszyński, który z pałacu 1. Ferdynand ks. Radziwiłł, w Lubostroniu zarządzał potężnym ok. 1914 r., fot. Wikipedia majątkiem obejmującym ponad 12 tys. ha. Witold był skądinąd założy- cielem uzdrowiska Konstancin pod Warszawą, nazwanego tak od imienia jego matki. W roku 1894 członkiem zakonu i Związku został również Stanisław Jan Eustachy hrabia Poniński herbu Łodzia (1846-1924) „z Opieszyna” (obecnie część Wrześni), urodzony w Tulcach pod Poznaniem, syn Edwarda, bohatera powstania listopadowego i jednego z organizatorów pomocy dla powstania stycz- niowego. Już w nowym stuleciu (1906) do Związku Śląskich Kawalerów Maltańskich wstąpiła kolejna zagadkowa w tym utytułowanym towarzystwie postać — porucz- nik Tadeusz Modlibowski herbu Dryja (ur. 1871) z Gierłachowa koło Bojanowa, który zresztą zmarł w tym samym roku. Na podstawie majątku (wraz z folwar- kiem Golinka w sumie około 650 ha) trudno zaliczyć go do wielkich posesjonatów, a wpisowe do zakonu, zwane diritti di passaggio, wynosiło wówczas 2 tys. franków w złocie, przy czym nie były to bynajmniej jedyne koszty przynależności do owego ekskluzywnego klubu. Sporo kosztowało sporządzenie stosownych tablic genealo- gicznych, niebagatelne były też koszty obstalowania odpowiedniego munduru z dodatkami. I wreszcie pod rokiem 1920 na liście członków Związku Śląskiego znalazł się Ignacy Bernard hrabia Bniński (1870-1920), urodzony w Biezdrowie (nieopodal Wronek) właściciel dóbr Pietronki i Opalin koło Chodzieży, prezes Towarzystwa Sztuk Pięknych w Poznaniu, kolekcjoner dzieł sztuki i mecenas arty- stów. Do zakonu maltańskiego przyjmowano także osoby duchowne, które stano- wiły osobną kategorię członkowską. Wśród członków Związku Śląskiego figuruje kolejny syn wspomnianego już Bogusława Fryderyka Radziwiłła, prałat domowy 231 'TADEUSZ W. LANGE fot. ze zb. Narodowego Archiwum Cyfrowego (dalej: NAC) Ojca Świętego Piusa IX, Edmund książę Radziwiłł (1842-1895), który pełnił funkcję kapelana konwentualnego ad honorem w Wielkim Przeoracie Rzymskim zakonu. Był też kanonikiem, proboszczem parafii św. Stanisława w Ostrowie Wielkopolskim, publicystą i członkiem parlamentu niemieckiego. Do zakonu przyjęty został, o dziwo, w niskiej, nieszlacheckiej kategorii kapelanów magistral- nych, czyli „z łaski wielkiego mistrza. Drugim duchownym na liście członków Verein jest prałat Wawrzyniec Kotecki (1841-1918), szambelan papieski i od roku 1889 proboszcz parafii pw. św. Jana Jerozolimskiego w Poznaniu, pierwszy redaktor naczelny „Przewodnika Katolickiego”. Formalnie członkami zakonu bywali również purpuraci, którzy jednak członkostwo zakonu zyskiwali na mocy pełnionego stanowiska i w uznaniu zasług, a insygnium zakonne otrzymywali na zasadzie orderu. W ten sposób w szeregach „Malty” znalazł się arcybiskup poznański i gnieźnieński (1866-1886) Mieczysław Ledóchowski herbu Szaława (1822-1902), który wysoką godność Baliwa Honoru i Dewocji zakonu maltań- skiego otrzymał już jako kardynał w Rzymie w 1885 roku. Wypełniając swoje zobowiązania statutowe, Verein der Schlesischen Malteser- Ritter opiekował się szeregiem szpitali na Śląsku”: 1) szpitalem św. Juliusza 3 Pominięty na skądinąd miarodajnej liście polskich „maltańczyków” w: Zakon maltański w Polsce... *V. Graf von Matuschka, F. Graf von Hatzfeldt, dz. cyt., s. 17-22. 232 „MALTA” w MIĘDZYWOJENNYM POZNANIU I WIELKOPOLSCE 3. Uroczystość na Sowińcu, w pierwszym rzędzie od lewej: S. Sławski, A. Chłapowski i S. Taczanowski, 1937 r., ze zb. NAC w Rybniku (Julius-Krankenhaus); 2) szpitalem im. św. Jadwigi Śląskiej w Trzebnicy (Trebnitz), założonym w roku 1871 przez Związek Śląski w zakupionym przez niego pocysterskim klasztorze; 3) szpitalem maltańskim w Nieder-Kunzendorf (obecnie Mokrzeszów koło Świebodzic, nieopodal zamku Książ), wzniesio- nym w latach 1883-1886 jako obiekt sanatoryjno-wypoczynkowy; 4) szpita- lem maltańskim św. Elżbiety w miejscowości Friedland/Oberschlesien (obecnie Korfantów), uruchomionym w 1892 jako szpital ss. elżbietanek; 5) Maltańskim Szpitalem Dziecięcym św. Anny (St. Anna-Kinderhospital) we Wrocławiu, zało- żonym w roku 1893 częściowo z funduszy Związku; 6) szpitalikiem św. Elżbiety w Schurgast/Oberschlesien (obecnie Skorogoszcz, pow. brzeski), który powstał w roku 1894 z inicjatywy hrabiny Elisabeth Kerssenbrock, z domu Schaffgotsch; 7) szpitalikiem św. Józefa (St. Josefs Stift) w Reichtal (obecnie Rychtal koło Kępna) założonym w latach 1885-1887 przez Johannesa Edgara hrabiego Henckel von Donnersmarck i prowadzonym przez siostry elżbietanki. Nie udało się niestety ustalić, czy i jaki wkład w ową szpitalniczą działalność Związku Śląskiego wnieśli jego wielkopolscy członkowie. Godziną próby dla organizacji była I wojna światowa, w czasie której Związek m.in. kosztem 130 tys. marek wystawił i wyekwipował własny pociąg sanitarny, który pokonał w sumie około 140 tys. km i przetransportował około 20 tys. rannych. Do dyspozycji armii oddano wszystkie szpitale, a 47 „maltańczyków” 233 TADEUSZ W. LANGE stawiło się do służby w personelu sanitarnym”. Znaleźli się wśród nich także Wielkopolanie. W czasach, o których mowa, nie- którym mieszkańcom Wielkopolski udało się zostać kawalerami mal- tańskimi bez pośrednictwa Związku Śląskiego, którego członkami, jak się zdaje, nigdy nie byli. Było to moż- liwe dzięki trybowi przyjęć in gremio religioniss w zasadzie stosowanym w przypadkach niemożności przyna- leżenia do zakonnej organizacji tery- torialnej. W taki sposób w roku 1874 „mal- tańczykiem” został ustosunkowany arystokrata Bogdan hrabia Hutten- Czapski herbu Leliwa (1851-1937), właściciel ziemski ze Smogulca w powiecie wągrowieckim (ponad 6,3 tys. ha), dziedziczny członek Izby Panów, oficer i dyplomata, postać dobrze później znana w Poznaniu, choćby z racji otrzymanej w roku 1901 godności burgrabiego zamku poznańskiego. Była to funkcja czysto tytularna i wiązała się z występowa- 4. Bogdan hr. Hutten-Czapski, fot. ze zb. NAC niem w świcie cesarza przy różnych okazjach, a zwłaszcza podczas cesar- skich wizyt w Poznaniu, które miały miejsce w roku 1902, 1907, 1909, 1910i 1913. Uważany przez Polaków za Prusaka Hutten-Czapski pośredniczył między cesarskim dworem a miejscowymi elitami, a po ukończeniu budowy zamku w 1910 roku pełnił w nim rolę gospodarza. Osobiście przyczynił się nawet do wystroju budowli, fundując do Sali Tronowej dobrane przez siebie witraże i nadzorując ich montaż”. Hutten-Czapski miał się później okazać dla polskiej „Malty” postacią kluczową. Innym wielkopolskim „maltańczykiem, który, jak się wydaje, nie przeszedł przez Związek Śląski, był używający tytułu hrabiowskiego Stanisław Breza herbu własnego (1874-1949), z rodziny Brezów z Więckowic koło Dopiewa, wnuk zasłużonego pułkownika Józefa Brezy. Stanisław, podobnie jak jego brat Alfons, 5'A. von Schalscha, Verein der Schlesischen Malteser-Ritter [w:] Der Johanniterorden, der Malteserorden, red. A. Wienand, Kóln 1988, s. 488. 6 Zob. K. Grysińska-Jarmuła, Hrabia Bogdan Hutten-Czapski (1851-1937). Żołnierz, polityk, dyplomata, Toruń 2011, s. 239-252. 234 „MALTA” W MIĘDZYWOJENNYM POZNANIU I WIELKOPOLSCE P p de as A 1.) baca t ATENA TAJĄ a. 5. Kościół pw. św. Jana Jerozolimskiego, lata 20. XX w., fot. ze zb. Muzeum Historii Miasta Poznania późniejszy powstaniec wielkopolski, wybrał karierę wojskową i został oficerem kawalerii (saskiej), ukończywszy przedtem drezdeńską szkołę kadetów. Do zakonu wstąpił w 1907 roku. W okresie międzywojennym mieszkał w Poznaniu” i udzielał się m.in. w Klubie Towarzyskim „Bazaru”. Podobną drogę przeszedł Stefan hrabia Sumiński herbu Leszczyc (1860-1930) z Pomorza, który został kawalerem mal- tańskim w roku 1912. Jako były rotmistrz pruskich huzarów wyrobił sobie markę znawcy i specjalisty od hodowli koni i jako taki oddelegowany został przez władze pruskie na Śląsk, w wolnej Polsce trafił zaś do Wielkopolski. W tym samym roku co Sumiński do zakonu wstąpił Olgierd książę Czartoryski herbu Pogoń (1880— 1977), właściciel m.in. Baszkowa (blisko 5 tys. ha) i Wielkiego Boru (ok. 3,5 tys. ha). W czasie wojny jako „maltańczyk” przypisany do Związku Śląskiego, był delega- tem do specjalnych poruczeń Czerwonego Krzyża w Generalnej Inspekcji Opieki Ochotniczej nad Chorymi na gubernię warszawską, dysponując funduszem na dożywianie tamtejszej głodującej ludności”. Rok później (1913) kawalerem maltańskim został żonaty z siostrą księcia Olgierda Jan hrabia Szołdrski herbu Łodzia (1881-1939), właściciel Gołębina, Jaszkowa i Psarskich (łącznie około 3,5 tys. ha), późniejszy doktor praw i prezes poznańskiego Towarzystwa Popierania Polskiej Nauki i Leśnictwa. I on w czasie działań wojennych związany był ze służbami sanitarnymi Czerwonego Krzyża. 7W 1926 r. mieszkał przy ul. Stromej 27, później przy ul. Skarbowej (ob. Taczaka) 15/8. 8]. Moryson, Książę Olgierd Czartoryski (1888-1977). Życie i działalność społeczno-polityczna, Kraków 2012, s. 95. 235 'TADEUSZ W. LANGE 6. Helena i Alfred Chłapowscy, 1933 r., fot. ze zb. NAC W roku 1915 członkiem „Malty” został Alfred Chłapowski herbu Dryja (1874-1940) z Bonikowa koło Kościana, zamożny ziemianin, poseł do Reichstagu i czynny konserwatywny polityk, akcjonariusz poznańskiego „Bazaru” i członek jego rady nadzorczej. W oficjalnej publikacji polskiej „Malty”” figuruje jako były członek Związku Śląskiego, ale pewne przesłanki wskazują na to, że w przyjęciu ? Podręcznik Związku Polskich Kawalerów Maltańskich [autorstwa głównie J. Zwierkowskiego], Poznań 1932. 236 „Malta” w międzywojennym Poznaniu i Wielkopolsce 237 go do zakonu mógł pośredniczyć wspomniany wyżej związek Reńsko-Westfalski, z  którym Chłapowski miał kontakty w  czasie działań wojennych. nie można wykluczyć, że wstąpienie do „Malty” miało ratować go, tak jak innych, od ewentu- alnego powołania do wojska10; jako „maltańczyk” plasował się bowiem w szeroko rozumianej służbie sanitarnej. Do końca wojny Chłapowski podróżował wzdłuż obu jej frontów jako delegat zakonu przy Czerwonym Krzyżu, organizując laza- rety. W tym charakterze był m.in. na Litwie, w Macedonii, serbii i Bułgarii, a pod koniec wojny pod Verdun i  w  szampanii11. zapewne to Chłapowski wciągnął w działania zakonne swojego szwagra Krzysztofa Mielżyńskiego herbu nowina (1888–1927) z Pawłowic koło Leszna, który złożył akces do „Malty” w 1917 roku, jak się wydaje, poprzez związek Śląski. ten wielokrotnie nagradzany ziemianin, wzorowo gospodarujący na 12 tys. ha, znany z zainteresowania rolniczymi nowin- kami technicznymi, sprawdził się później podczas powstania wielkopolskiego, wspierając powstańców finansowo, kwaterą i wyżywieniem. to od alfreda Chłapowskiego, który za czasów polskich pracował w  Ministerstwie byłej Dzielnicy Pruskiej i  udzielał się w  Czerwonym Krzyżu, wyszła inicjatywa stworzenia krajowego związku skupiającego wszystkich pol- skich „maltańczyków”, zwłaszcza że do tego czasu zdążyły już powstać narodowe organizacje „Malty” brytyjskiej, włoskiej, hiszpańskiej, francuskiej, portugalskiej i holenderskiej. naturalną koleją rzeczy Chłapowski najpierw nawiązał kontakt z księciem Ferdynandem Radziwiłłem, który rok wcześniej zakończył swoją długą karierę parlamentarną, marszałkując sejmowi Ustawodawczemu. ten Grand Old Man wielkopolskiej arystokracji wyraził poparcie dla projektu i użyczył mu swojego nazwiska. Do nowej organizacji, czyli związku Polskich Kawalerów Maltańskich (dalej: zPKM)12, zgłosili wstępny akces prawie wszyscy żyjący „maltańczycy” związani z Wielkopolską, a więc stanisław hrabia Poniński, rtm. stanisław Breza (wówczas dowódca dywizjonu w 2. Pułku Ułanów Wielkopolskich), stefan hra- bia sumiński (który właśnie został „koniuszym”, czyli dyrektorem stada ogierów w sierakowie), Jan hrabia szołdrski i jego szwagier olgierd książę Czartoryski, niedoszły regent planowanego przez niemców satelickiego Królestwa Polskiego13. W Wielkopolsce pamiętano Czartoryskiemu jego lojalizm w stosunku do niemców w czasie wojny i niezbyt imponujący wkład w powstanie wielkopolskie14, ale jego akces do polskiej „Malty” był dla młodej organizacji istotny ze względu na siłę przyciągania tytułu. na pierwszym, nieformalnym zebraniu w styczniu 1920 roku oprócz księcia Radziwiłła i  Chłapowskiego spotkali się tylko Wielkopolanie. Byli wśród nich „maltańczycy”: Breza, szołdrski i sumiński (nie przybyli Czartoryski, Mielżyński, 10 tak sugeruje M. Wołos, Alfred Chłapowski (1874–1940). Biografia ambasadora Polski we Francji, toruń 1999, s. 49. 11 tamże, s. 50–52. 12 Przedwojenną działalność zPKM opisałem szczegółowo w: Zakon maltański w Drugiej Rzeczypospolitej 1919–1939, Poznań 2000. 13 Jego kandydaturę wysunął zresztą B. Hutten-Czapski (J. Moryson, dz. cyt., s. 110). 14 Polegał on na przewiezieniu własnym samochodem karabinu maszynowego dla rawickich sił powstańczych (tamże, s. 134). 'TADEUSZ W. LANGE 7. Dawny szpital w Rychtalu, ze zb. prywatnych Poniński i umierający Ignacy Bniński, którego członkostwo w zakonie budzi zresztą pewne wątpliwości), a także oczekujący zatwierdzenia przez zakon: Konstanty hrabia Bniński herbu Łodzia (1889—1972), II ordynat na Dąbkach koło Wyrzyska (ok. 1,5 tys. ha) i właściciel Dobczyna koło Śremu, dysponujący też mieszkaniem w Poznaniu”, w owym czasie oficer 2. Pułku Ułanów Wielkopolskich (późniejszy 16. Pułk Ułanów Wielkopolskich), w którego mundurze często występował, także podczas wystąpień „maltańskich”; Stanisław Sczaniecki herbu Ossoria (1888— 1945) z Michorzewa koło Nowego Tomyśla (ok. 1,2 tys. ha); Stanisław Taczanowski herbu Jastrzębiec (1890-1947) z Podrzecza koło Gostynia (ok. 300 ha), który jako ochotnik, podobnie jak Alfred Chłapowski, odbywał służbę sanitarną u pruskich „maltańczyków”. Miał też za sobą epizod w 15. Pułku Ułanów Poznańskich i był dwukrotnie odznaczony Krzyżem Walecznych. Działał w Wydziale Ubezpieczeń Społecznych Związku Ziemian; mjr Konstanty Chłapowski herbu Dryja (1883— 1939) z Mościejewa koło Kwilcza (750 ha), społecznik związany z Poznaniem (ukończył Gimnazjum św. Marii Magdaleny). W czasie I wojny światowej był ofi- cerem kirasjerów wrocławskich, a w powstaniu wielkopolskim zapisał piękną kartę jako wojskowy komendant Pniew i dowódca tzw. batalionu pniewskiego, dowódca odcinka Międzyrzecz - Międzychód — Wieleń, szef sekcji Straży Ludowej, Policji i Żandarmerii w Komisariacie Naczelnej Rady Ludowej, od 1920 rokukomendantm. Poznania; Franciszek hrabia Kwilecki herbu Śreniawa (1875-1937) z Dobrojewa 15 Przy ul. Fredry 8. Kamienica była własnością Morawskich z Jurkowa. 16W 1933 r. posługiwał się adresem: Długa 5/7. 238 „MALTA” w MIĘDZYWOJENNYM POZNANIU I WIELKOPOLSCE koło Szamotuł (ok. 3 tys. ha), spo- łecznik, rzeźbiarz, mecenas artystów i hodowca koni. W Poznaniu współ- tworzył Towarzystwo Przyjaciół Sztuk Pięknych. Na spotkaniu omawiano kwestię wyjścia ze śląskiego Verein i moż- liwość skorzystania z legatu nie- żyjącego już od dawna Seweryna hr. Bnińskiego dla „ewentualnego polskiego związku maltańskiego". Jest rzeczą interesującą, że już wtedy ks. Radziwiłł, by zwrócić uwagę obec- nych na misję zakonu maltańskiego, poruszył kwestię nabycia „jakiego mniejszego szpitala. Rozmawiano też o uczestnictwie w ingresie kardy- nała Edmunda Dalbora. Za konsty- tucyjne dla ZPKM uważa się jednak zebranie, które odbyło się 21 czerwca 1920 roku. Pojawił się na nim Bogdan Hutten-Czapski, który nie tak dawno, jako zdeklarowany Prusak i powołany z rezerwy do niemieckiego Sztabu Generalnego major huzarów, wkra- 8. Ks. Edmund Majkowski, fot. ze zb. NAC czał w stopniu podpułkownika do Warszawy z 9. Armią feldmarszałka księcia Leopolda Bawarskiego, gdzie współpracował z generałem-gubernatorem Hansem Beselerem i był jednym z jego przedstawicieli w Tymczasowej Radzie Stanu. Kiedy jego świat legł w gruzach, Hutten-Czapski, zwolniony przez cesarza Wilhelma z przysięgi na wierność, zorganizował sobie życie na nowo i przeisto- czył się w smoguleckiego ziemianina oraz lojalnego obywatela państwa polskiego. Teraz szukał ujścia dla swojej niespożytej energii. Jako najstarszy stażem kawaler maltański przewodniczył zebraniu aż do pojawienia się na nim starszego od siebie ks. Radziwiłła. Na spotkaniu przyjęto projekt statutu (opartego zresztą na statucie Związku Śląskiego) i wybrano zarząd, w którym prezydentem został naturalnie ks. Radziwiłł, a jego zastępcą A. Chłapowski. Umożliwiło to rejestrację Związku, co nastąpiło 31 sierpnia 1920 roku w Sądzie Grodzkim w Poznaniu. Jeszcze pod koniec tegoż roku Wielkie Magisterium zatwierdziło 11 „aspirujących” kawale- rów — oprócz Wielkopolan, także kandydatów z dwóch pozostałych byłych zabo- rów. Można się zastanowić, jak duży wpływ na wzrost popularności zakonu miało w owym czasie niedawne krwawe doświadczenie całego pokolenia. Rok później na konwencie (jak „Malta” nazywa swoje walne zebranie) oprócz „maltańczyków” z dawnej Galicji przyjęto do Związku kolejnego, choć świeżej daty Wielkopolanina: był nim Edward hrabia Mycielski herbu Dołęga (1865-1939), uro- dzony w Krakowie przemysłowiec i polityk (były poseł na sejm galicyjski), żonaty 239 tadeusz W. Lange 240 z Heleną, córką wspomnianego stanisława hrabiego Ponińskiego z Wrześni, dokąd hrabia Mycielski przeprowadził się po śmierci teścia. Był wiceprezesem tamtejszej cukrowni. Dodajmy, że konwent odbył się w miejscu spotkań najbardziej oczywistym dla przybywających do Poznania okolicznych ziemian, czyli w hotelu Bazar. zarząd zobowiązano wówczas do podjęcia kroków o uznanie związku przez władze, ze szcze- gólnym uwzględnieniem PCK, któremu prezesował gen. Józef Haller. Rok później uczestnicy konwentu gremialnie udali się na Komandorię i wzięli udział we mszy św. w kościele pw. św. Jana Jerozolimskiego, nawiązując w ten sposób do poznańskiej tradycji maltańskiej. Uwadze zebranych nie mógł ujść stan podupadającej budowli, ale trzeba było jeszcze kilku lat, by temat ten został podjęty na forum związku. Wciąż otwarta pozostawała kwestia zatwierdzenia zPKM przez władze zakonne. W  1923 roku przyspieszenia sprawy podjął się hr. Hutten-Czapski, bywalec kurii rzymskiej i  papieskich salonów w  czasach, gdy wykonywał tam misje na polecenie władz pruskich. osobiście znał Piusa iX, a  także Piusa Xi (achillesa Rattiego) z czasów jego nuncjatury w Warszawie. Wielkie Magisterium zakonu postawiło jednak trudne warunki, toteż półoficjalnie istniejący związek popadł następnie w  stan niejakiego uśpienia, co tłumaczono potem „czasami inflacyjnymi” i nawałem obowiązków zastępcy wiekowego prezydenta Radziwiłła, a. Chłapowskiego, który tymczasem robił karierę poselsko-ministerialną w Warszawie. organizacja wróciła do życia dopiero po śmierci księcia Ferdynanda w 1926 roku i wybraniu na jego miejsce pełnego werwy hr. Hutten-Czapskiego, mianowanego tymczasem baliwem17. Hrabia rezydował co prawda w odległym smogulcu, ale w Poznaniu bywał często, dysponował tutaj zresztą mieszkaniem18, co ułatwiało trzymanie ręki na pulsie wydarzeń. Mimo że związek był już organi- zacją ogólnokrajową, nowy zarząd, tak jak poprzedni, składał się z Wielkopolan. Ponieważ wiceprezydentura „z urzędu” należała się a. Chłapowskiemu, a ów był już wtedy ambasadorem RP w Paryżu, wybrano drugiego wiceprezydenta, któ- rym został hrabia Mycielski. na konwencie w 1926 roku (naturalnie w hotelu Bazar, w sali Resursy) w poczet zPKM wstąpił m.in. iV ordynat na Przygodzicach Michał książę Radziwiłł (1870– 1955) zwany „Rudym”, syn zmarłego Ferdynanda. Przed wojną pozostawał w rosyj- skiej służbie dyplomatycznej (był poddanym rosyjskim, ponieważ miał nadzieję odziedziczyć ordynację ołycką), w  okresie międzywojennym stał się bohaterem wielu skandali natury obyczajowej19, które doprowadziły do wydalenia go z szere- gów „Malty” w roku 1938. na tymże konwencie zaprotokołowano, że „pokojowa”, czyli szpitalnicza, działalność związku „chwilowo dla braku funduszy rozpoczęta być nie może”. nie przeszkodziło to członkom związku udzielać się na niwie, którą można nazwać dewocyjno-reprezentacyjną: pokazali się oni m.in. na pogrze- bie kardynała Edmunda Dalbora i  ingresie prymasa augusta Hlonda, zarówno 17 obecnie tytuł honorowy, dawniej dostojnik zakonu plasujący się między komandorem a przeorem. 18 o nieustalonym adresie. W 1936 r. posługiwał się adresem: Młyńska 9/12. 19 skandaliczne prowadzenie się ks. Michała opisał D.J. Peśla, Książę Michał Radziwiłł „Rudy” 1870–1955. Kobiety „antonińskiego maharadży”, ostrów Wielkopolski b.r.w. ostatnio romans ks. Michała z Żydówką z Drohobycza Judytą suchestow, którego nagłośnienie w prasie stało się bezpośrednią przyczyną wydalenia księcia z „Malty”, opisała a. Kaszuba-Dębska, Kobiety i Schulz, Gdańsk 2016, s. 79–119. „Malta” w międzywojennym Poznaniu i Wielkopolsce 241 w Gnieźnie, jak i Poznaniu. W tym samym roku związek wzbogacił się jeszcze o  jednego nowego członka-Wielkopolanina. Był nim niemiec, hrabia Leopold von Zieten, od 1908 roku „maltańczyk” w związku Śląskim, były kapitan artyle- rii w gwardii pruskiej, poseł do pruskiego sejmu i właściciel majątku oczkowice w powiecie gostyńskim. Rezydował w smolicach (700 ha, pow. Krotoszyn), jednym z majątków, które wniosła mu w posagu żona. Von zieten zgłosił akces do zPKM, ponieważ przyjął obywatelstwo polskie; nie wystąpił jednak ze związku Śląskiego. Konwent w roku 1927 rozpoczął się od mszy św. na Komandorii. tym razem kiepskiego stanu tamtejszego kościoła nie można już było przemilczeć. Po powro- cie do Bazaru zebrani postanowili się opodatkować celem wyremontowania obiektu. ostatecznie zebrano 6,8 tys. zł20, co stanowiło sporą sumę, wystarczała ona jednak jedynie na pokrycie około 1/10 kosztów remontu. W protokole kon- wentu zaznaczono, że „działalność pokojowa nie była możliwa dla braku fun- duszy”. Przywitano aż 15 nowych „maltańczyków”, w  tym podnoszących pre- stiż związku dwoje Radziwiłłów. nowym członkiem zPKM został m.in. Janusz książę Radziwiłł, młodszy brat Michała, ordynat co prawda na ołyce, ale wycho- wany w Wielkopolsce, znany polityk okresu międzywojennego. Pierwszą damą maltańską w zPKM została ich matka, wdowa po księciu Ferdynandzie, Pelagia z Sapiehów Radziwiłłowa (1844–1929), która wstąpiła do zakonu razem z mężem. Była ona właścicielką około 4 tys. ha pod Jędrzejowem, ale większość życia prze- mieszkała w Berlinie i Rzymie, gdzie prowadziła salony polityczne. innym wów- czas przyjętym był Gustaw Breza herbu własnego (1880–1945), młodszy brat wspomnianego już stanisława Brezy, gospodarujący w rodzinnych Więckowicach na 900 ha. W czasie wojny zesłany do Woroneża, gdzie opiekował się jeńcami polskimi. W trakcie powstania wielkopolskiego rozbrajał niemców, organizował pierwsze władze cywilne w powiecie poznańskim, współtworzył straż obywatelską i aprowizował wojska powstańcze. Jako ochotnik wojny 1920 roku został ranny w bitwie pod Brodnicą21. Miał komandorię z gwiazdą orderu Grobu Świętego. Kolejnym przyjętym był Michał hrabia Potulicki herbu Grzymała (1897–1974), urodzony w Bonikowie siostrzeniec a. Chłapowskiego. Wykształcony za granicą, w czasie wojny współpracownik polskiej sekcji Czerwonego Krzyża w Genewie. W niepodległej Polsce Potulicki sekretarzował premierowi i ministrowi wyznań religijnych i oświecenia publicznego antoniemu Ponikowskiemu, potem pracował w centrali Ministerstwa spraw zagranicznych, następnie wrócił do Genewy, gdzie uzyskał stopień doktora. Pomimo niespełnienia do końca warunków postawionych przez Wielkie Magisterium Hutten-Czapskiemu udało się w  końcu uzyskać zatwierdzenie związku, co nastąpiło 27 czerwca 1927 roku. odtąd polska „Malta” mogła sama prowadzić rekrutację do zakonu. Diritti di passaggio dla Polaków ustalono na 1,2 tys. franków w złocie. Do wstąpienia potrzebni byli członkowie wprowadza- jący, świadectwo moralności i wywód genealogiczny w postaci klasycznej „szes- nastki”, tzn. herbowych przodków w czterech pokoleniach po mieczu i po kądzieli. Jednocześnie centrala zakonu zatwierdziła członkostwo kilku kandydatów, 20 Po 1 tys. zł wpłacili najzasobniejsi ziemianie: Hutten-Czapski, Mielżyński, Czartoryski i a. Chłapowski. 21 Powstańcy wielkopolscy, red. B. Polak, t. Vi, Poznań 2009, s. 31. tadeusz W. Lange 242 wśród których nie zabrakło Wielkopolan. Byli wśród nich bracia Mieczysław i stanisław Kwileccy herbu Śreniawa22. Mieczysław Kwilecki (1895–1940), zie- mianin z  Malińca i  Gosławic w  pow. konińskim, był uczestnikiem powstania wielkopolskiego, w  którym współorganizował 2. Pułk Ułanów Wielkopolskich. W  1920  roku był adiutantem gen. Józefa Hallera. Do rezerwy przeszedł jako porucznik 16. Pułku Ułanów Wielkopolskich. Hodował folbluty, m.in. na potrzeby wojska, a swego Malińca użyczał na polowania i manewry wojskowe. Był też wła- ścicielem sławnego dziś Lichenia. Młodszy brat Mieczysława, Stanisław Kwilecki (1896–1939), brał udział w powstaniu wielkopolskim jako oficer 2. Pułku Ułanów Wielkopolskich. Jako adiutant gen. stanisława szeptyckiego został ranny podczas wojny 1920 roku. silnie związany ze swym pułkiem, często później występował w mundurze. Gospodarował na Grodźcu w powiecie konińskim. W 1927 roku w Poznaniu odbył się jeszcze konwent nadzwyczajny. niewiele wcześniej związek Śląski poinformował polskich kolegów o  chęci sprzedaży wspomnianego wyżej, a  znajdującego się wciąż w  jego posiadaniu szpitalika w wielkopolskim Rychtalu. Władze zPKM uznały, że organizacja okrzepła już na tyle, by pomyśleć o statutowym celu swojego istnienia. Postanowiono zatem podjąć starania w  sprawie przejęcia obiektów szpitalnych związku Śląskiego znajdujących się na terenie Rzeczypospolitej: w grę wchodził właśnie szpitalik w Rychtalu, a także duży szpital św. Juliusza w Rybniku. Przejęcie Rybnika oka- zało się rzeczą skomplikowaną i zostało odroczone, natomiast sprzedaży szpi- tala w Rychtalu miejscowym parafiom udało się zapobiec i w 1928 roku polska „Malta” stała się właścicielem obiektu. Jego opiekunem z ramienia zPKM został s. taczanowski, który sprowadził do niego polskie elżbietanki. Początkowo mie- ścił się tutaj szpital dla chorych na gruźlicę, ale po kilku latach przekształcono go w ochronkę. W ramach działalności „reprezentacyjno-dewocyjnej” prowadzonej tegoż roku członkowie zPKM wzięli udział w uroczystości nałożenia biretu kar- dynalskiego pronuncjuszowi apostolskiemu Lorenzo Lauriemu, a później pry- masowi Hlondowi. Wielkopolska „Malta” pokazała się też na nabożeństwie za nowo wybranego prezydenta RP ignacego Mościckiego w katedrze poznańskiej, a potem asystowała w czasie złożenia w tej świątyni szczątków swego konfratra, kardynała Ledóchowskiego. ze względu na coraz bardziej ogólnopolski charakter organizacji kolejne walne zebranie odbyło się w 1928 roku w hotelu Bristol w Warszawie. Chcąc zapewnić zPKM opiekę duchową, w tymże roku przyjęto do organizacji dwóch kapelanów. Byli wśród nich: ksiądz Karol Mazurkiewicz (1881–1942), profesor pedagogiki w seminarium Duchownym w Poznaniu i autor szeregu rozpraw naukowych, a od roku 1924 proboszcz „macierzystej” parafii „Malty”, tzn. św. Jana Jerozolimskiego, a także ksiądz Edmund Majkowski (1892–1951), kapelan wojskowy, absolwent poznańskiego seminarium Duchownego, gdzie był bibliotekarzem. to jeden z założycieli i pierwszy dyrektor archiwum i Muzeum archidiecezjalnego (1926), w zPKM pełnił funkcję oficjalnego archiwariusza. W tym samym roku do orga- nizacji przyjęto jako damę maltańską Wielkopolankę Helenę z  Mielżyńskich 22 ich dzieje opisał a. Kwilecki, Kwilcz i  inne majątki Kwileckich na przestrzeni wieków, Poznań 1996, s. 182–188. „MALTA” w MIĘDZYWOJENNYM POZNANIU I WIELKOPOLSCE 9. ZPKM u Prezydenta RP Ignacego Mościckiego, 1928 r., fot. ze zb. NAC Chłapowską herbu Nowina (1887-1959), siostrę Krzysztofa Mielżyńskiego i żonę Alfreda Chłapowskiego, którego aktywnie wspierała w działaniach społecznych i politycznych w kraju i za granicą, a także Stanisława hrabiego Mycielskiego herbu Dołęga (1897-1977), syna Edwarda, urodzonego i wychowanego w Wielkopolsce. Mycielski szkołę średnią kończył wprawdzie w Szwajcarii, ale studiował w Poznaniu na Wydziale Prawno-Ekonomicznym. Był ochotnikiem w wojnie 1920 roku. W chwili przyjęcia do ZPKM pracował w MSZ (był także na placówkach w Rzymie i Kapsztadzie), później działał w rozmaitych organizacjach społecznych na terenie Wielkopolski. Przyjęcie Potulickiego i S. Mycielskiego, pra- cowników MSZ i urzędników, stanowiło pewne novum dla organizacji, skupiającej w zasadzie posiadaczy ziemskich i, wyjątkowo, zawodowych oficerów, a sygnalizo- wało nowy trend w rekrutacji. Nie bez znaczenia był tu fakt, że hr. Hutten-Czapski znakomicie poruszał się w świecie dyplomacji, a miał co do ZPKM pewne poli- tyczno-dyplomatyczne plany. W czerwcu 1928 roku udało mu się uzyskać audien- cję u prezydenta Mościckiego, i w taki oto sposób polska „Malta” po raz pierwszy zaistniała w stolicy. Kolejny konwent Związku odbył się znów w Poznaniu, ale wszystkie następne miały już miejsce wstolicy, w hotelu Bristollub Europejskim. W roku 1929do ZPKM przyjęty został ppłk Roman Małachowski-Maluja herbu Nałęcz (1881-1958), I[wowianin, były oficer c.k. armii. Małachowski trafił do Poznania w 1925 roku, wyznaczony na dowódcę 7. Pułku Strzelców Konnych Wielkopolskich, po czym 243 tadeusz W. Lange 244 zamieszkał tu już na stałe23. W odróżnieniu od wszystkich wyżej wymienionych „kawalerów honorowych i dewocyjnych”, zapewne wskutek braków w wywodzie genealogicznym przyjęto go do najniższej, trzeciej wówczas kategorii członków zakonu, jako donata, czyli dobroczyńcę zakonu. Kilka miesięcy później w sze- regi „Malty” i zPKM, w podstawowej kategorii, czyli „honoru i dewocji”, wstąpił kolejny oficer kawalerii, tyle że rezerwy, Konrad hrabia Bniński herbu Łodzia (1895–1961). Był podporucznikiem armii pruskiej, a  potem 2. Pułku Ułanów Wielkopolskich. aktywny jako rezerwista K. Bniński często występował w mun- durze tego najbardziej „maltańskiego” z pułków kawalerii (późniejszego 16. Pułku Ułanów Wielkopolskich). Gospodarował w majątku Witaszyce wniesionym w wia- nie przez żonę (ok. 500 ha, pow. jarociński). Był też kuratorem ordynacji pozostałej po wspomnianym księciu Hugonie von Radolinie. Razem z Konradem Bnińskim do zakonu przyjęty został ziemianin Henryk Chłapowski herbu Dryja (1903– 1944), urodzony w Poznaniu, gdzie ukończył gimnazjum i studia na Wydziale Rolniczo-Leśniczym Uniwersytetu Poznańskiego. Gospodarował na  Czerwonej Wsi koło Kościana, w majątku liczącym około 1,8 tys. ha. W roku 1930 do „Malty” jako damę honoru i dewocji przyjęto żonę księ- cia Czartoryskiego Mechtyldę Czartoryską z  domu Habsburg-Lothringen herbu własnego (1891–1966). ostatnim przyjętym do zPKM ziemianinem, którego można nazwać wielkopolskim, był Wiesław Tuchołka herbu Korzbok (1882–1942), który został członkiem zPKM w roku 1930. Gospodarował on na Marcinkowie Dolnym (400 ha) na Pałukach. tuchołka był swego czasu człon- kiem Wydziału Prowincjonalnego Poznańskiego, potem brał udział w powstaniu wielkopolskim, posłował do sejmu Ustawodawczego, był starostą powiatu żniń- skiego, działał w  różnych organizacjach rolniczych. Był członkiem „Resursy”, Klubu towarzyskiego w  poznańskim Bazarze, któremu prezesował książę Czartoryski. Rok 1930 był dla polskiej „Malty” pomyślny, ponieważ hr. Hutten-Czapski uzyskał od Wielkiego Magisterium nominacje baliwowskie dla kilku polskich prominentów. Krzyże Baliwów Honoru i  Dewocji otrzymali ignacy Mościcki i  Józef Piłsudski, któremu jako ministrowi spraw wojskowych służby zakonu podlegać miały w czasie wojny. Dzięki temu udało się doprowadzić do spotkania zarządu zPKM z Marszałkiem w Belwederze oraz z prezydentem RP na zamku, co zgodnie z  oczekiwaniami odnotowała centralna prasa. Godność baliwow- ską otrzymał nieco później także metropolita warszawski, kardynał aleksander Kakowski. Bywała ona nadawana honorowo dla uzyskania życzliwości wpływo- wych osób (jej posiadacze formalnie stawali się członkami zakonu), trochę na zasadzie istniejących w średniowieczu zakonnych konfratrów. Regularnym człon- kom zakonu nadawano ją oszczędnie, choć była przez nich bardzo pożądana; z  Wielkopolan, poza Hutten-Czapskim, tego zaszczytu dostąpili F. Radziwiłł, Czartoryski i a. Chłapowski. Prezydent Mościcki znał doskonale Hutten-Czapskiego nie tylko z poprzed- niej wizyty „Malty” na zamku, ale także w związku z jego odwiedzinami w dobrach hrabiego rok wcześniej. Wizytował wtedy założoną przez Hutten-Czapskiego 23 Przy ul. Kochanowskiego 17. W 1933 r. mieszkał przy ul. Grodziskiej 8/3. „Malta” w międzywojennym Poznaniu i Wielkopolsce 245 fundację mającą na celu wspieranie uczelni warszawskich. Hrabia poczuwał się do opieki nad nimi, ponieważ osobiście przyczynił się do ich reaktywacji w czasach gubernatorstwa Beselera; przy okazji utworzenie fundacji miało uchronić jego majątek przed spodziewaną parcelacją. trudno dziś powiedzieć, czy Piłsudski w odzianym w mundur baliwowski hrabim Hutten-Czapskim rozpoznał oficera, którego 13 lat wcześniej widział w mundurze pruskiego huzara na posiedzeniu tymczasowej Rady stanu. z pewnością rozpoznał go kardynał Kakowski, wówczas w Radzie Regencyjnej, który razem z hrabią, jako przedstawicielem Beselera, witał w Warszawie achillesa Rattiego, późniejszego nuncjusza apostolskiego, a jeszcze później papieża. W następnym roku krzyż Baliwa Honoru i Dewocji otrzymał od zakonu arcy- biskup metropolita poznański i  gnieźnieński August Hlond, kontynuując nie- jako tradycję zapoczątkowaną w czasach arcybiskupa Ledóchowskiego. W roku 1931 szeregi wielkopolskiej „Malty” zasilił Witold Prądzyński herbu Grzymała (1882–1952), poznański prawnik, który pomagał związkowi w nabyciu Rychtala. Prądzyński pochodził z Gniezna, ale osiadł w Poznaniu. Po pracy w Ministerstwie byłej Dzielnicy Pruskiej i  Ministerstwie sprawiedliwości oraz karierze wykła- dowcy na Uniwersytecie Poznańskim, w 1925 roku został wpisany na listę adwo- katów tutejszej izby adwokackiej, a do tego został notariuszem na obwód sądu apelacyjnego w  Poznaniu. od Prądzyńskiego, jako nieziemianina i  nieutytu- łowanego przedstawiciela wolnych zawodów, nie wymagano wywodu szlachec- kiego (choć zapewne mógłby go przedstawić) i przyjęto go do niższej kategorii członkowskiej, tzn. kawalerów łaski magistralnej. Rok później członkiem zPKM (ale tylko jako donat) został siostrzeniec Prądzyńskiego, Ludwik Echaust (1897–1958) z Gniezna, który uczęszczał do poznańskiego Gimnazjum św. Marii Magdaleny. studia prawnicze rozpoczęte za granicą, a  przerwane powstaniem wielkopolskim, w którym wziął udział, dokończył w Poznaniu. Był adwokatem i dzielił z wujem kancelarię przy ul. 27 Grudnia 4/13; on również był zaangażo- wany w sprawę odkupienia szpitalika w Rychtalu. Prądzyński i  Echaust nie byli jedynymi poznańskimi prawnikami związa- nymi z zPKM. W starania o przejęcie przez polską organizację szpitala w Rybniku zaangażował się bowiem szambelan papieski i  radca prawny kurii poznańskiej Stanisław Sławski (1881–1943), brat znanego architekta Rogera. Urodzony w Poznaniu, był absolwentem Gimnazjum św. Marii Magdaleny, studiował prawo na kilku niemieckich uniwersytetach, a  do rodzinnego miasta wrócił w  roku 1914. Brał czynny udział w  powstaniu wielkopolskim, gdzie specjalizował się w sądownictwie wojskowym, do rezerwy przeszedł w stopniu pułkownika. tak jak Prądzyński miał za sobą karierę urzędnika Ministerstwa byłej Dzielnicy Pruskiej i wykładowcy na Uniwersytecie Poznańskim. W czasach, o których mowa, miesz- kał przy ul. zbąszyńskiej 3 (przedtem przy Matejki 60/6) i prowadził wraz z bra- tem Janem kancelarię adwokacką. sprawa przejęcia szpitala w  Rybniku (który związek Śląski sprzedał niemieckiej organizacji charytatywnej) okazała się nie- zmiernie skomplikowana ze względu na delikatną sytuację narodowościową na Śląsku, ale mimo że zakończyła się tylko częściowym powodzeniem (przejęciem w administrację), zPKM docenił wysiłki sławskiego, przyjmując go w swoje sze- regi jako kawalera łaski magistralnej. Do dziś kategoria ta zarezerwowana jest dla tadeusz W. Lange 246 ludzi dla „Malty” pożytecznych, ale niemogących aspirować do obwarowanej róż- nymi wymaganiami szlacheckiej kategorii honoru i dewocji. tak w sporym skrócie przedstawia się członkostwo Wielkopolan w przedwo- jennym zPKM, w którym zawsze odgrywali oni znaczącą rolę. Byli dla polskiej „Malty” ważni nie tylko przez swoją liczbę (stanowili blisko połowę jej składu osobowego), ale także za sprawą pracy w zarządzie. Po Ferdynandzie Radziwille i  Bogdanie Hutten-Czapskim (zm. 1937  r.) przez krótki czas prezydentem był inicjator powołania zPKM i jego wiceprezydent alfred Chłapowski, a potem, aż do wybuchu wojny, związkiem kierował duumwirat wiceprezydentów: olgierd Czartoryski i Janusz Radziwiłł. Działalność szpitalnicza związku nie była może imponująca, polska „Malta” nie zaniedbywała jednak aktywności określonej wcześniej jako dewocyjno-repre- zentacyjna. Kawalerowie maltańscy brali więc czynny udział w najróżniejszych uroczystościach kościelnych (procesje, pogrzeby i  ingresy, Krajowy Kongres Eucharystyczny), jubileuszach, nawet za granicą (Kahlenberg pod Wiedniem, uroczystości z okazji rocznicy odsieczy wiedeńskiej, Budapeszt na czterechsetle- cie urodzin stefana Batorego), a także państwowych. obecność delegacji maltań- skiej odnotowano m.in. na pogrzebie marszałka J. Piłsudskiego (1935) i później na sowińcu, gdzie 19 września 1937 roku z wielką pompą, w obecności wicewo- jewody krakowskiego i  władz wojskowych, wysypali na Kopcu niepodległości im. J. Piłsudskiego ziemię z wyspy Malty. Kluczowymi postaciami tej ceremonii byli Wielkopolanie: a. Chłapowski i s. taczanowski, którzy, zapewne przez efektowne szkarłatne mundury, trafili na okładkę ilustrowanego magazynu „Światowid”. Polska „Malta” zaktywizowała się w  roku 1939. zagrożenie wojenne przy- pomniało członkom związku o działaniach zakonu z czasów i wojny światowej, zwłaszcza że kilku jego członków miało za sobą służbę w maltańskich szpitalach i pociągach sanitarnych. Już w maju powołano do życia Korpus sanitarny zPKM, w czym istotną rolę odegrał alfred Chłapowski. W połowie lata władze wojskowe zażyczyły sobie, żeby związek zorganizował szpital maltański na terenie każdego Dowództwa okręgu Korpusu. szczegóły tego przedsięwzięcia nie są znane, ale wiele wskazuje na to, że np. szpitalem w Lublinie kierować miał Wielkopolanin Konstanty hrabia Bniński. Chaos wojenny zniweczył te plany i jedynym szpitalem maltańskim, jaki udało się powołać do życia, była placówka warszawska, która zapisała zresztą piękną kartę zarówno we wrześniu 1939 roku, jak i podczas oku- pacji, kiedy pozostawała w kontakcie z armią Krajową. Wojna i jej pokłosie praktycznie położyły kres istnieniu warstwy ziemiańskiej, a wraz z nią organizacji stanowiących jej emanację – takich jak zPKM. Jego wiel- kopolscy członkowie podzielili jej los, także w zakresie wojennych strat. W paź- dzierniku 1939 roku na rynku w Kościanie niemcy rozstrzelali jako zakładnika Jana hr. szołdrskiego. na niemieckiej liście proskrypcyjnej z pewnością znajdował się dawny powstaniec wielkopolski płk Konstanty Chłapowski, którego w listo- padzie 1939 roku aresztowano, osadzono w Forcie Vii, a następnie rozstrzelano w Dąbrówce koło Poznania. taki sam los spotkał innego powstańca wielkopol- skiego, stanisława hr. Kwileckiego, którego jako zakładnika niemcy rozstrzelali w Koninie. W roku 1940 w Charkowie Rosjanie zamordowali jego brata, jeńca starobielska, por. Mieczysława hr. Kwileckiego, który we wrześniu 1939 mimo „MALTA” W MIĘDZYWOJENNYM POZNANIU I WIELKOPOLSCE braku przydziału mobilizacyjnego desperacko próbował dołączyć do swego macierzystego pułku. W nie- jasnych okolicznościach znalazł się na wschodzie Polski, gdzie formo- wano jednostkę z bezprzydziało- wych oficerów, i w Złoczowie dostał się do sowieckiej niewoli. W tym samym roku w szpitalu w Kościanie zmarł zmaltretowany przez gestapo Alfred Chłapowski. W 1941 roku w ramach masowych aresztowań polskiego duchowieństwa w Forcie VII osadzono kapelana ZPKM ks. Karola Mazurkiewicza. Stamtąd trafił do Dachau, w roku 1942 został zagazowany w Hartheim w Austrii. Osadzenia w Auschwitz nie przeżył mecenas Stanisław Sławski (zm. 1943), wysiedlony do Generalnej Guberni i aresztowany w Radomiu. Podczas powstania warszawskiego w grupie pacjentów 10. Konrad hr. Bniński, szpitala bonifratrów zamordowano fot. ze zb. Muzeum Regionalnego w Jarocinie wysiedlonego do Generalnej Guberni Henryka Chłapowskiego. W Związku Radzieckim w 1945 roku urwał się ślad po Stanisławie Sczanieckim. Wojny nie przeżyli też Wiesław Tuchołka i Gustaw Breza. Niektórym wielkopolskim „maltańczykom” udało się z Polski wyjechać. Rozproszyli się później po świecie: w USA osiedlił się Konrad hr. Bniński, który opuścił kraj dzięki amerykańskiej służbie dyplomatycznej, w Austrii osiadł Konstanty hr. Bniński, a we Francji - mająca tam doskonałe kontakty ambasa- dorowa Helena Chłapowska, a także Michał hr. Potulicki. Skomplikowane były losy Olgierda ks. Czartoryskiego i jego żony, księżnej Mechtyldy**. Po areszto- waniu w październiku 1939 roku, osadzeniu w obozie w Dobrzycy (utworzo- nym dla ziemiaństwa powiatu krotoszyńskiego) i poddaniu licznym szykanom rodzinę Czartoryskich wysiedlono do Generalnego Gubernatorstwa. Zatrzymali się w Warszawie, gdzie wskutek znajomości w sferach dyplomatycznych udało im się wyprawić do Wiednia synów; dzięki ich staraniom w styczniu 1940 roku uzy- skali włoskie wizy i wyjechali do Rzymu. Ks. Olgierd zawiózł tamtejszym władzom zakonnym raport z działalności warszawskiego szpitala maltańskiego. Z Rzymu księstwo udali się do Portugalii, a stamtąd do Brazylii, gdzie pozostali do końca życia. Ks. Olgierd został tam później ambasadorem zakonu. W reaktywowanym m.in. przy jego pomocy Związku Polskich Kawalerów Maltańskich na obczyźnie 24], Moryson, dz. cyt., s. 204-206. 247 tadeusz W. Lange pierwsze skrzypce grał później osiadły w  Rzymie Emeryk hr. Hutten-Czapski, adoptowany w 1932 roku syn Bogdana. W kraju z Wielkopolan zostali stanisław Breza, stanisław taczanowski, stanisław hr. Mycielski i  poznaniacy: adwokaci Echaust i Prądzyński oraz płk Małachowski. ze zrozumiałych względów z człon- kostwem w zakonie maltańskim po wojnie się nie obnosili. Klimat dla „Malty” zmienił się w Polsce dopiero w 1989 roku. W Poznaniu znów pojawili się kawale- rowie maltańscy, ale to już zupełnie inna historia... 249 tomasz zuzek Włodzimierz Dworzaczek (1905–1989) Poznański genealog szlachty Włodzimierz Dworzaczek, wybitny historyk, autorytet w  dziedzinie genea- logii, heraldyki i  biografistyki, honorowy członek Polskiego towarzystwa Heraldycznego, profesor i  wieloletni wykładowca na Uniwersytecie im. adama Mickiewicza w  Poznaniu, który kilkadziesiąt lat swojej działalności naukowej poświęcił badaniom genealogicznym, ma w naszej historiografii status klasyka. z natury rzeczy, w związku ze specyfiką swoich zainteresowań, miał on szerokie kontakty z ludźmi ze sfer szlacheckich, arystokratycznych i ziemiańskich, zwłasz- cza w okresie międzywojennym. Ów niezwykle ciekawy i na długie lata stały ele- ment życia Włodzimierza Dworzaczka jest tematem mniej znanym, zasygnalizo- wanym jedynie tu i ówdzie bądź to przez samego Profesora w mowie wygłoszonej jesienią 1978 roku w instytucie Filologii Polskiej UaM podczas uroczystości wrę- czenia dedykowanego mu tomu „studiów Polonistycznych”1, bądź bardziej zdaw- kowo we wspomnieniach jego przyjaciół ogłaszanych w ramach nekrologów po jego śmierci. niestety Włodzimierz Dworzaczek nie pozostawił pamiętnika. Mimo to za sprawą odkrytych niedawno, także przez wyżej podpisanego, przedwojen- nych listów badacza możemy dziś nieco szerzej poznać niezwykle ciekawe zagad- nienie, jakim były kontakty Dworzaczka ze szlachtą, związane ze swoistą modą na ustalanie własnych rodowodów, której apogeum przypadało na lata 30. XX wieku. Można wysnuć i takie przypuszczenie, że bez owego wzmożonego zainteresowa- nia w kręgach szlacheckich i związanego z tym mecenatu genealogia jako dzie- dzina nauki nie rozwinęłaby się tak dynamicznie już na przełomie XiX i XX wieku, a w szczególności w pierwszej połowie XX wieku. Włodzimierz Dworzaczek urodził się 28 października 1905 roku2 w Mińsku Litewskim na Białorusi, jako syn Pawła Erazma Włodzimierza (1868–1950) i Marii antoniny z ziemięckich (1883–1962), córki wileńskiego lekarza wywo- dzącego się z  rodziny ziemiańskiej. ojciec, pochodzący ze spolonizowanej rodziny czeskiej, podobno ziemiańskiej, osiadłej w Polsce u schyłku XViii wieku, był absolwentem akademii Handlowej w Wiedniu. W okresie i wojny światowej, po utworzeniu w Mińsku polskiego szkolnictwa, uzyskał tam posadę nauczyciela gimnazjalnego. ta inteligencka rodzina utrzymywała ścisłe więzi z okolicznymi dworami ziemiańskimi, a  wychowanie w  atmosferze szczególnego nasilenia 1 Wspomnienia Profesora Włodzimierza Dworzaczka [w:] W. Dworzaczek, Studia nad dziejami społe- czeństwa, polityki i kultury dawnej Polski w wiekach XVI–XVIII, Warszawa 2010, s. 513–523. 2 Datę urodzenia przyjmuję za L. Krajkowskim, Profesor Włodzimierz Dworzaczek (1905–1989), „Gens. Rocznik towarzystwa Genealogiczno-Heraldycznego” 2005/2006 [wyd. 2007], s. 2. 'TOMASZ ZUZEK | emocji narodowych sprzyjało rozbu- dzaniu u młodego Dworzaczka fascy- nacji historią. Podczas ofensywy bol- szewickiej w lipcu 1920 roku rodzina zmuszona była uciekać z Mińska i ostatecznie osiadła w Poznaniu, gdzie Włodzimierz Dworzaczek kon- tynuował naukę w Gimnazjum im. Karola Marcinkowskiego. Już wów- czas prowadził swoje pierwsze kwe- rendy genealogiczne w Bibliotece Raczyńskich oraz w bibliotece Poznańskiego TowarzystwaPrzyjaciół Nauk, a także gromadził własny księ- gozbiór historyczny. Po maturze w 1925 roku wstąpił na Uniwersytet Poznański i wybrał seminarium profesora Adama Skałkowskiego. „Już jako student zdobył sobie opi- nię znawcy zagadnień genealogii 1. Włodzimierz Dworzaczek, lata 70.[?] XX w. i archiwaliów szlachecko-ziemiań- fot. ze zb. PAN Biblioteki Kórnickiej skich”. Zdaniem jego przyjaciela z tamtych lat, późniejszego profe- sora, Stefana Kieniewicza, doskonale już wówczas wiedział, „czego chce i do czego dąży. Interesowała go od lat gene- alogia polska i jej też zamierzał się poświęcić”*. Na studiach ujawniły się także rysunkowe zdolności Dworzaczka. Tworzył m.in. cieszące się wielką popularno- ścią karykatury kolegów i profesorów. Jego pasje genealogiczne zwróciły uwagę prof. Skałkowskiego. Przygotowując pod jego kierunkiem rozprawę o Ksawerym Działyńskim, Dworzaczek prowadził poszukiwania w polskich archiwach, w szczególności w poznańskim. W związku z pewnym problemem badawczym, jaki napotkał w swojej pracy, w 1927 roku prof. Skałkowski polecił mu napisać do barona Artura Reiskiego” z Drzewicy pod Opocznem, który był kontynuato- rem Herbarza polskiego Adama Fredro-Bonieckiego*. Rok później Reiski zapro- sił Dworzaczka do siebie na dwutygodniową wizytę, podczas której zapoznał się on z materiałami do dalszych tomów Herbarza. Wiedza i zapał młodego badacza 3'T. Zielińska, Włodzimierz Dworzaczek (15 X 1906 — 23 X 1989), „Archeion” 1992, t. 90, s. 231. 45, Kieniewicz, Wspomnienie o Dworzaczku, „Tygodnik Powszechny” 1988, nr 51/52, s. 9. 5 Artur Reiski (1857-1928), prawnik, genealog, heraldyk, kontynuator dzieła Adama Bonieckiego — wydawca tomów XIV-XVI Herbarza polskiego, honorowy członek Towarzystwa Heraldycznego we Lwowie, zob. S.K. Kuczyński, Reiski (Reyski) Artur (1857-1928) [w:] Polski słownik biograficzny (dalej: PSB) t. XXXI, Wrocław 1988-1989, s. 32—33. 6 Adam Józef Feliks Boniecki-Fredro (1842-1909), heraldyk, wydawca 13 tomów dzieła Herbarz polski. Wiadomości historyczno genealogiczne o rodach polskich, Warszawa 1899-1909; zob. W. Dworzaczek, Boniecki-Fredro Adam Józef Feliks (1842-1909) [w:] PSB, t. II, Kraków 1936, s. 302-303. 250 Włodzimierz Dworzaczek (1905–1989) 251 wzbudziły w Reiskim tak wielkie zaufanie, że zapisał mu w testamencie wszystkie swoje materiały rękopiśmienne i bibliotekę podręczną tego wydawnictwa, który to spadek przywiózł Dworzaczek do Poznania około dwóch lat po śmierci barona i niemal natychmiast rozpoczął pracę nad kontynuowaniem dzieła Bonieckiego. Początkowo uzyskał na to wsparcie finansowe w postaci rocznego stypendium Funduszu Kultury. studia zakończył w 1932 roku, uzyskując stopień doktorski za rozprawę Wojewoda Ksawery Działyński7. niebawem całkowicie pochłonęły go prace nad herbarzem Bonieckiego. Miał poparcie Polskiego towarzystwa Heraldycznego8, które podjęło uchwałę o kontynuacji dzieła. stwierdziwszy jed- nak w materiałach Reiskiego znikomy udział danych dotyczących Wielkopolski, Dworzaczek rozpoczął systematyczne badania wielkopolskich archiwów dwor- skich i  kancelarii parafialnych, objeżdżając w  tym celu dwory i  plebanie. Do wybuchu wojny uzupełnił w ten sposób materiały Reiskiego o blisko 100 tys. rege- stów z archiwów poznańskich i warszawskich oraz z przeszło dwustu archiwów parafialnych. Dzięki temu ukończył XVii tom Herbarza, obejmujący literę M9. Właśnie na okres pracy nad Herbarzem, po ukończeniu studiów, a  przed wybuchem ii wojny światowej, przypadają najliczniejsze i najciekawsze kontakty Włodzimierza Dworzaczka z polską szlachtą. Praca historyka-genealoga wyglądała wówczas zupełnie inaczej niż w latach powojennych – zbierał on materiały, bazując głównie na swoich kontaktach z ziemiaństwem i arystokracją. obeznanie w środo- wisku (m.in. poznańskim) już w trakcie studiów zawdzięczał prof. Bronisławowi Dembińskiemu, do którego uczęszczał na seminarium z  historii XVi  wieku. Dzięki swoim zdolnościom szybko został zauważony przez Dembińskiego, który regularnie zapraszał go do swojego domu w czwartki na godz. 17. Jak wspominał sam Dworzaczek: „tam ekscelencje różne austriackie się poznawało, a to namiest- nikowa Korytowska, a  to były minister oświaty austrii Ćwikliński, a  to pani smolkowa z synem, wdowa po stanisławie, i tak dalej, i tak dalej…”10. Wszystko to sprawiło, że nie był w tych sferach osobą anonimową. Już w czasie studiów prowa- dził kwerendy źródłowe, które z uwagi na rozmieszczenie interesujących archiwa- liów, w większości w parafiach, kosztowały go niemało wysiłku i środków. Musiał w tym celu przemierzać konno Wielkopolskę od plebanii do plebanii, zatrzymując się w pobliskich dworach. Do trudów podróży dochodziły również nie najlepsze warunki pracy. niektórzy proboszczowie, jak określił to sam Dworzaczek, „stęsk- nieni za gawędą”, przeszkadzali w pracy wymagającej skupienia. toteż kiedy tylko było to możliwe, zabierał ze sobą z dworów tamtejszą pannę, aby zajęła księdza 7 Według wspomnień m.in. s. Kieniewicza, Dworzaczek skorzystał ze sposobności i pominął magisterium, robiąc od razu doktorat. natomiast z. Chodyła i z. sprys podają na podstawie akt, że uzyskał tytuł magistra filozofii w zakresie historii w 1930 r., aczkolwiek, jak zaznaczają sami autorzy, sprawa przedstawia się nie- jasno. zob. z. Chodyła, z. sprys, Włodzimierz Dworzaczek (1905–1988). Życie i dzieło [w:] W. Dworzaczek, Studia nad dziejami społeczeństwa…, s. 467, przyp. 15, oraz s. Kieniewicz, dz. cyt., s. 9. 8 o. Halecki, O dalszy ciąg Herbarza Bonieckiego, „Miesięcznik Heraldyczny” 1935, nr 1, s. 2–3. 9 informacje z życiorysu Włodzimierza Dworzaczka podane powyżej, o ile nie zaznaczono inaczej, zaczerp- nięto z: z. Chodyła, z. sprys, dz. cyt., s. 463–475, oraz B. Wysocka, Włodzimierz Dworzaczek 1905–1988 [w:] Wybitni historycy Wielkopolski, Poznań 1989, s. 438–445. 10 Wspomnienia Profesora Włodzimierza Dworzaczka…, s. 517. tomasz zuzek 252 rozmową11. Jednym z jego pomocników był w tych czasach wspomniany już przy- jaciel stefan Kieniewicz. zapamiętał on szczególnie wyjazd do Konarzewa pod Poznaniem, wówczas rezydencji Czartoryskich. Dokumenty składowano tam bez- ładnie: w dwóch trumnach na strychu12. sam Dworzaczek zapamiętał, że odnaleźli wówczas unikatowy dokument króla Jana Kazimierza z czasów potopu szwedz- kiego, w którym król wzywał generała Grodzickiego do rychlejszego przybycia z odsieczą dla oblężonej Warszawy13. notabene z tamtego właśnie wyjazdu zacho- wał się krótki list Dworzaczka z 25 maja 1928 roku do księcia Czartoryskiego zapowiadający kolejną wizytę w Konarzewie oraz wykonane własnoręcznie (być może na zlecenie księcia) tablice genealogiczne Działyńskich14. szersze zainteresowanie Dworzaczkiem jako genealogiem nastąpiło w kręgach arystokracji dopiero po odziedziczeniu przezeń materiałów po Reiskim i ukoń- czeniu studiów. Wiązało się to ze sposobem życia, jaki młody badacz wybrał, chcąc dalej prowadzić swe kwerendy. Jak już wspomniano, Dworzaczek otrzymał sty- pendium Funduszu Kultury, lecz objęło ono jedynie rok 1931. z braku możliwości zatrudnienia na Uniwersytecie Poznańskim oraz z racji trudności, jakie stwarza- łaby etatowa posada, którą uważał za „śmierć cywilną”15, gdyż taka praca unie- możliwiałaby mu badania w archiwach, Włodzimierz Dworzaczek celowo wybrał zawód naukowca-wolontariusza. aż do wybuchu wojny środki do życia zdoby- wał, m.in. wykonując kwerendy na zamówienie i rekonstruując genealogie rodzin ziemiańskich16. Jego typowy dzień pracy wyglądał następująco: przed południem badania w archiwum, a po południu bujne życie towarzyskie17. Dochodziły do tego kilkutygodniowe kwerendy w parafiach wielkopolskich (w okresie wiosenno- -letnim) oraz wyjazdy do innych archiwów na terenie kraju. sławomir Leitgeber wspominał, że przez kilka lat po śmierci Dworzaczka spotykał się z jego przy- jacielem z lat młodości – Jerzym Drwęskim, który często sięgał pamięcią do lat przedwojennych. obaj lubili wówczas życie towarzyskie i bywali na poznańskich salonach. Drwęski organizował wyjścia do domów mających swe „dni przyjęć”, urządzali też razem bale we własnych mieszkaniach18. Wśród zachowanej kore- spondencji Dworzaczka znajduje się imienne zaproszenie na bal zorganizowany 3 lutego 1937 roku w sali Białej poznańskiego Bazaru przez seniorat i Konwent Rycerzy Korporacji „Corona” z okazji 15-lecia jej istnienia19. Co prawda na zapro- szeniu widnieje nazwisko Jaraczewski, ale wstęp możliwy był wyłącznie za okaza- niem takiego biletu i zapewne Dworzaczek w jakiś sposób go zdobył. takie bale 11 tamże, s. 518. 12 s. Kieniewicz, dz. cyt., s. 9. 13 Wspomnienia Profesora Włodzimierza Dworzaczka…, s. 516–517. 14 Polska akademia nauk Biblioteka Kórnicka w Kórniku (dalej Pan BK), notatki i tablice genealogiczne rodzin: Działyńskich, Konarzewskich i Radomickich, sygn. BK 13603, k. 1. 15 Wspomnienia Profesora Włodzimierza Dworzaczka…, s. 519. 16 z. Chodyła, z. sprys, dz. cyt., s. 470. 17 Wspomnienia Profesora Włodzimierza Dworzaczka…, s. 519. 18 s. Leitgeber, Włodzimierz Dworzaczek (1905–1989), „Gazeta Wyborcza” 10 iV 2001 (dodatek „Gazeta Wielkopolska”). 19 Pan BK, Depozyt listów Włodzimierza Dworzaczka z lat 1947–1983 (dalej: DwListy), teczka 1. WŁODZIMIERZ DWORZACZEK (1905-1989) are, : Gzyaertej = WE A 111 Ej IEBJ 2. Włodzimierz Dworzaczek i Bogdan Hutten-Czapski, Rzym, 19 III 1936 r., fot. ze zb. PAN Biblioteki Kórnickiej były doskonałą i najskuteczniejszą w tamtym czasie okazją do bezpośredniej roz- mowy, zaprezentowania własnej osoby i zdobycia klienteli wśród szlachty, u której rosło zapotrzebowanie na modną wówczas genealogię własnych przodków. Znany już w towarzystwie Dworzaczek bywał częstym gościem poznańskiej elity inteligenckiej i ziemiańskiej, którego ceniono za umiejętność interesującej rozmowy”. Dzięki kontaktom towarzyskim miał on bardzo szeroką klientelę, 201. Krajkowski, dz. cyt., s. 6. 253 tomasz zuzek 254 a jedni klienci polecali genealoga następnym21. Poza pisaniem genealogii rodzin ziemiańskich Dworzaczek wykonywał kwerendy archiwalne dla osób spoza Poznania, opracowywał wywody legitymizacyjne dla kandydatów na tzw. kawa- lerów maltańskich, dla których należało znaleźć szesnastu przodków (za co inkasował po 1 tys. zł), malował drzewa genealogiczne etc.22 Był również auto- rem pamiątkowego albumu dla króla rumuńskiego Karola ii, który w 1937 roku odwiedził Polskę. Dworzaczek tuż przed tą wizytą napisał, oczywiście w celach zarobkowych, artykuł do „Dziennika Poznańskiego”23 o  polskich przodkach tego władcy. Przeczytał go radca poselstwa w Bukareszcie alfred Poniński, który nakazał centrali w Warszawie wykorzystać wiedzę Dworzaczka przy okazji zbli- żającej się wizyty monarchy w Polsce. Wezwany do stolicy Dworzaczek zaprezen- tował się tak dobrze, że to jemu zlecono wykonanie albumu pamiątkowego z pol- skimi przodkami króla Karola, co świadczy o wysokiej wartości artystycznej jego prac plastycznych. Pracował nad tym zadaniem ciężko przez dziesięć dni i, jak sam to później określił, „grubo, jak na owe czasy, zarobił”24. Jednak prace, które wykonywał na zlecenie, były jedynie środkiem do wyższego celu, koniecznym z uwagi na brak stałego źródła dochodu. Dworzaczek planował bowiem w przyszłości opracowanie genealogii szlachty wielkopolskiej25, a wszyst- kie pomniejsze prace, nazywane przez niego samego mianem chałtur, wykonywał, jak się zdaje, jedynie niejako przy okazji prowadzonych kwerend. Można wywnio- skować to pośrednio na podstawie zachowanej korespondencji Dworzaczka z  Witoldem Święcickim z  Kluk oraz z  jego przedwojennego listu do generała Kazimierza Raszewskiego. nadawca tegoż listu był dotychczas niezidentyfikowany, a jego odnalezienie pozwala pozytywnie zweryfikować tezę, że metoda pracy wyko- nywanej przez Dworzaczka na zlecenie, wyłaniająca się z listów do Święcickiego, była przezeń stosowana powszechnie. na ów nieznany list natrafiłem w zbiorach Biblioteki Kórnickiej, pracując nad niniejszym artykułem. nie ulega wątpliwości, że wyszedł on spod ręki Włodzimierza Dworzaczka. Materiały Dworzaczka dla Święcickiego i Raszewskiego posłużą zatem do zilustrowania ówczesnego sposobu pracy i kontaktów badacza z przedwojenną arystokracją. należy jednak zaznaczyć, że wszystkie materiały dla prywatnych zleceniodawców opracowane zostały przez Dworzaczka rzetelnie i mają postać krótkich prac naukowych, podbudowanych aparatem krytycznym. Dotychczas znane są dwie jego przedwojenne prace pisane na zlecenie, maszynopisy: Święciccy w  Wielkopolsce (1935) i  Raszewscy herbu Grzymała (1936). nie wiadomo, ile jeszcze podobnych opracowań kryją prywatne archiwa potomków i spadkobierców zamawiających. obie zachowane prace znaj- dują się w zbiorach Biblioteki Kórnickiej Pan. Pierwsza26, napisana dla Witolda Święcickiego z Kluk, została w 2011 roku przekazana wraz z korespondencją przez 21 Świadczy o tym m.in. list M. Jabłońskiej do W. Święcickiego z 18 ii 1934 r., o którym będzie mowa niżej. 22 z. Chodyła, z. sprys, dz. cyt., s. 470; Wspomnienia Profesora Włodzimierza Dworzaczka…, s. 519. 23 W. Dworzaczek, Hohenzollernowie w Rumunii, „Dziennik Poznański” 1937, nr 98. 24 Wspomnienia Profesora Włodzimierza Dworzaczka…, s. 519. 25 B. Wysocka, dz. cyt., s. 439. 26 Pan BK, Korespondencja i  materiały Włodzimierza Dworzaczka do genealogii Święcickich, sygn. BK 14453. WŁODZIMIERZ DWORZACZEK (1905-1989) 3. Włodzimierz Dworzaczek i Bogdan Hutten-Czapski, Rzym, 24 V 1936 r., fot. ze zb. prywatnych Jolanty Dworzaczkowej jego wnuczkę Agnieszkę Sołtan, całość opublikowano w 2014 roku nakładem Biblioteki Kórnickiej””. Natomiast druga znajduje się w materiałach do genealogii rodziny Raszewskich”*, zakupionych w 1967 roku przez Bibliotekę od Bronisława Zakrzewskiego z Poznania, i zdaje się, że nie została dotąd zauważona. Witold Święcicki (1873-1951)”, poszukując korzeni swego rodu, pragnął powiązać linię wielkopolskich Święcickich z linią litewską, z której się wywo- dził. Poza Dworzaczkiem zaangażował do badań wielu historyków i archiwistów, m.in. Józefa Romanowskiego z Archiwum Wileńskiego czy Jerzego Borówkę, jed- nak poszukiwania przerwał wybuch wojny. Na polecenie Święcickiego w lutym 1934 roku z Dworzaczkiem skontaktowała się Maria Jabłońska: „Uzyskałam wresz- cie adres p. Dworzaczka w Poznaniu, do którego piszę równocześnie obszerny list. Podobno posiada genealogię rodziny Jastrzębców-Święcickich [...]. Możliwe, że Dr. Dworzaczkowi uda się wydobyć z Drezna dokument nadania tytułu. Prosiłam go, by skomunikował się wprost z Szanownym Panem w tej sprawie”. Odzew ze strony poznańskiego badacza był dość szybki, gdyż już na początku kwiet- 27 W. Dworzaczek, Święciccy w Wielkopolsce, oprac. T. Zuzek, Kórnik 2014. Dzięki materiałom z Tek Dworzaczka, © których będzie mowa niżej, praca ta, z zachowaniem oryginalnego tekstu, została roz- budowana w formie przypisów o ponad sto dodatkowych informacji. 28 PAN BK, Papiery rodziny Raszewskich, sygn. BK 11197 k. 195-210. Praca ta znajduje się obecnie w opra- cowaniu i niebawem zostanie wydana drukiem. 2 Zob. o nim T. Zuzek, Włodzimierz Dworzaczek i jego praca o Święcickich [w:] W. Dworzaczek, Święciccy..., s. 10. 30 List M. Jabłońskiej do W. Święcickiego, Bydgoszcz, 18 II 1934 r. (Archiwum prywatne Pani Agnieszki Sołtan z Warszawy, kopia cyfrowa listu dzięki uprzejmości właścicielki w posiadaniu autora). 255 tomasz zuzek 256 nia 1934 roku zaproponował podjęcie badań źródłowych, a w lipcu otrzymał od Witolda Święcickiego na ten cel zaliczkę w wysokości 100 zł. W swych listach Dworzaczek opisywał m.in. metodykę wykonywanej pracy, polegającą na zebra- niu jak największej liczby informacji genealogicznych ze źródeł historycznych. W  tym celu w  okresie niesprzyjającej aury, od jesieni do późnej wiosny, spę- dzał czas w archiwum na badaniu m.in. zapisek z ksiąg grodzkich i ziemskich, od najmłodszej wstecz, a latem objeżdżał wielkopolskie dworki i parafie, badając archiwa rodzinne i metryki kościelne. W liście z 19 lipca 1934 roku, po otrzyma- niu zaliczki i rozpoczęciu badań dla Witolda Święcickiego, opowiadał o aktual- nym zajęciu i zdradzał swoje plany badawcze na przyszłość: „Mam zamiar stop- niowo porobić wypisy wszystkich metryk szlacheckich, ze wszystkich kościołów archidiecezji gnieźn. i pozn. zadanie to niemal gigantyczne, ale nie pracuję nad nim sam, mam dzielnego współpracownika31, no i przez rok zdołałem już prze- robić 135 kościołów (całość przeszło 600), około 15 000 metryk”32. W cytowanym liście Dworzaczek pisał także o planowanym tymczasowym zawieszeniu zbierania metryk (od września 1934 roku), aby móc rozpocząć systematyczne przeglądanie inskrypcji grodzkich poznańskich od 1793 roku wstecz. Badacz miał jednak pro- blemy z ukończeniem pracy o Święcickich, gdyż kilkakrotnie przesuwał termin przekazania opracowanych wyników. tłumaczył to przede wszystkim brakiem czasu spowodowanym chorobą ojca, częstymi wyjazdami oraz chęcią dostarczenia kompletnego, poważnego ilościowo oraz jakościowo materiału33. nie było to tłumaczenie odosobnione, gdyż podobne powody niedostarcze- nia wyników swojej pracy zaledwie rok wcześniej podał Dworzaczek generałowi Kazimierzowi Raszewskiemu34, który w  latach 30. XX  wieku prowadził poszu- kiwania swoich korzeni. Już sam początek listu do generała z 4 maja 1934 roku jest bardzo podobny do późniejszego listu dla Witolda Święcickiego z 25 lutego 1935 roku. Mianowicie: „Dziwił się zapewne Pan Generał moim milczeniem od szeregu miesięcy, ale chciałem wtedy dopiero się do niego odezwać, kiedy będę miał już coś zupełnie konkretnego do zakomunikowania”35. natomiast początek listu do Święcickiego brzmi: „zdziwiło Pana może moje długie milczenie, ale nie mając jeszcze konkretnych wyników, nie miałem co komunikować”36. Raszewskiemu, mimo że ten mieszkał wówczas w Poznaniu, Dworzaczek nie przedstawił wyników swych badań osobiście, tylko napisał list, w którym w punktach wyłożył najważ- niejsze zagadnienia związane z jego odkryciami. List ten jest niekompletny, bra- kuje co najmniej jednej (ostatniej) karty, przez co dotychczas nie było wiadomo, 31 Wspomnianym pomocnikiem był Michał sczaniecki (1910–1977), ówczesny student prawa, późniejszy profesor UaM, prawnik i badacz ustroju dawnej Polski, zob. z. Chodyła, z. sprys, dz. cyt., s. 471; H. olsze- wski, Michał Sczaniecki (1910–1977) [w:] WsB, Warszawa–Poznań 1981, s. 652. 32 Listy Włodzimierza Dworzaczka do Witolda Święcickiego [w:] W. Dworzaczek, Święciccy…, s. 39. 33 tamże, s. 40–41. 34 Kazimierz Raszewski herbu Grzymała (1864–1941), uczestnik i wojny światowej na froncie francuskim, ranny w 1917 r. i przeniesiony w stan spoczynku, w 1919 r. wziął aktywny udział w powstaniu wielkopol- skim, zob. H.P. Kosk, Generalicja Polska. Popularny słownik biograficzny, t. ii, Pruszków 2001, s. 123. 35 Pan BK, Papiery rodziny Raszewskich, sygn. BK 11197 k. 92r. 36 Listy Włodzimierza Dworzaczka do Witolda Święcickiego, s. 40. WŁODZIMIERZ DWORZACZEK (1905-1989) 4. Od lewej: Jolanta Essmanowska (Dworzaczkowa), NN, Włodzimierz Dworzaczek, 1951 r., fot. ze zb. PAN Biblioteki Kórnickiej kto jest jego autorem. Taki, a nie inny sposób zreferowania wyników badań tłu- maczy Dworzaczek chorobą: „Na wstępie muszę się wytłumaczyć, dlaczego robię to listownie, a nie osobiście. Otóż nie jestem zdrów. Zatrułem się czymś w jakiejś małomiasteczkowej restauracji i czuję się nietęgo””. Na ile jest to tłumaczenie prawdziwe, a na ile unik mający na celu oszczędzenie sobie osobistych wymó- wek ze strony generała, do jakich mogłoby dojść przy spotkaniu w cztery oczy, można się jedynie domyślać. Dworzaczek przebadał dla Raszewskiego archiwa w Warszawie, Lublinie i Krakowie, udało mu się też odnaleźć trzy wcześniejsze, nieznane dotąd generałowi, pokolenia rodziny, co samego zainteresowanego czy- niło przedstawicielem pokolenia czternastego. Jednocześnie Dworzaczek odradzał generałowi dalsze poszukiwania niemal we wszystkich odwiedzonych przez niego miejscach: w Lublinie, gdzie „trzeba by tam przeprowadzić osobną kwerendę, co by kosztowało dużo, a rezultatów by pewnie nie dało”; w Krakowie, gdzie „poszu- kiwania specjalnie przez któregoś z urzędników prowadzone dałyby rezultaty nie- uzupełniające w niczym drzewa genealogicznego Szanownego Pana Generała, ani się z nim niełączące, a kosztowałyby, o ile mogę się zorientować, dobrych kilkaset złotych”; w Małopolsce w powiecie trembowelskim, gdzie w połowie XVIII wieku pojawił się niejaki Zygmunt, lecz „jak w Krakowie i Lublinie, przy dużym nakła- dzie kosztów można by jedynie ustalić genealogię potomków tego Zygmunta, ale to by nie poszerzyło genealogii Szanownego Pana Generała”**. Czy autor listu bał się weryfikacji własnych ustaleń, czy też były to tylko życzliwe rady, znów możemy 37 PAN BK, Papiery rodziny Raszewskich, sygn. BK 11197 k. 92r. 38 Tamże, k. 93rv. 257 'TOMASZ ZUZEK BZŻŹ aa seaa.[C5 5. Tablica Genealogiczna rodziny Konarzewskich autorstwa W. Dworzaczka, 1928 r., ze zb. PAN Biblioteki Kórnickiej 258 WŁODZIMIERZ DWORZACZEK (1905-1989) rid Rórą * ika ZDeiia 4 Mpa. r way „Ów ER | , Fasada 2. Zgólwwaj dał h s (tg Teen) Nz tón =. . ZEW u ZY Pra j A Ez Z Ersa, 6. Tablica Genealogiczna rodziny Radomickich autorstwa W. Dworzaczka, 1928 r, ze zb. PAN Biblioteki Kórnickiej 259 tomasz zuzek 260 jedynie domniemywać. zdaje się, że na koniec listu padła, urwana w pół zdania, propozycja Dworzaczka narysowania generałowi tablicy lub drzewa genealo- gicznego – nie wiadomo, czy za osobną opłatą. Maszynopis pracy o Raszewskich sygnowany jest własnoręcznie przez Dworzaczka z datą spisania dopiero o dwa lata późniejszą niż wspomniany list. Czy maszynopis ten to dodatkowa praca zle- cona później przez generała, czy też dopiero w 1936 roku Dworzaczek w pełni wywiązał się ze zleconego mu wcześniej zadania, nie sposób dzisiaj z braku źródeł stwierdzić. tablice genealogiczne sporządził Dworzaczek dla Witolda Święcickiego39. Jemu także tłumaczył się z późnego nadesłania wyników badań, gdyż, jak wynika z  listów, termin ich oddania przekładał kilkukrotnie: „sprawa cała trwała tak długo, bo Święciccy niezbyt tutaj rozrodzeni, w  aktach grodzkich występowali rzadko i  przy braku indeksów trzeba było przeglądać dziesiątki ksiąg, nim się natrafiło na jedną wzmiankę”40. skończony tekst przesłał Witoldowi Święcickiemu 14 października 1935 roku, informując jednocześnie w załączonym liście o powo- dach opracowania materiałów w  formie rozprawy naukowej, a  nie surowego wypisu z  akt. Wynikało to z  rozbieżności wyników jego kwerendy z  przyjętą w literaturze genealogią wielkopolskich Święcickich, były to różnice, jak sam to określał, „rozmiarów wprost rewelacyjnych”. W związku z tym bardzo krytycz- nie odniósł się do informacji o Święcickich zawartych w Złotej księdze szlachty polskiej teodora Żychlińskiego41, co również znalazło odzwierciedlenie w samej pracy. W liście informował on wprost Witolda Święcickiego, że na monografii teodora Żychlińskiego o Święcickich „nie można absolutnie polegać”, określając ją „jednym wielkim stekiem przekręceń i błędów”42. Materiał źródłowy nie pozwo- lił W. Dworzaczkowi na bezpośrednie powiązanie linii wielkopolskiej z litewską Witolda Święcickiego. W tym samym liście autor prosił też o przesłanie kolejnych stu złotych celem ostatecznego rozliczenia. Po otrzymaniu pieniędzy, już pięć dni po poprzednim, wysłał kolejny list z podziękowaniem; jednocześnie, chcąc pomóc w  dalszych poszukiwaniach, zalecił Święcickiemu przebadanie między innymi akt warszawskich, wyszogrodzkich i płockich, czego on sam, z racji tego, iż nie mieszkał w Warszawie, nie mógł się podjąć. na marginesie można wspomnieć, że praca o Święcickich jest dzisiaj niezwykle ważna, szczególnie dla Uniwersytetu im. adama Mickiewicza w Poznaniu, gdyż Dworzaczek wywodzi w niej genealo- gię pierwszego rektora uniwersytetu prof. Heliodora Święcickiego, aż od początku XViii wieku. Dworzaczek żył przed wojną nie tylko z „drobnych chałtur”. Dzięki swoim kontaktom wystarał się w 1935 roku o subwencję tarnowskich – nakłoniony przez adama hr. tarnowskiego z Dzikowa (1866–1946) podjął pracę nad monografią tej rodziny43. o tym mecenacie dość żartobliwie wspomniał stefan Kieniewicz. Kiedy przed wojną szedł ulicą Piękną w Warszawie, z okna pierwszego piętra willi 39 W. Dworzaczek, Święciccy…, s. 33–37 (w wydaniu tablice uzupełnione o dane z Tek Dworzaczka). 40 Listy Włodzimierza Dworzaczka do Witolda Święcickiego, s. 42. 41 t. Żychliński, Złota księga szlachty polskiej, t. Vi, Poznań 1884, s. 308–314. 42 Listy Włodzimierza Dworzaczka do Witolda Święcickiego, s. 42. 43 B. Wysocka, dz. cyt., s. 439. Włodzimierz Dworzaczek (1905–1989) 261 tarnowskich zawołał go po imieniu Dworzaczek. sam Kieniewicz pracował wtedy nad życiorysem adama sapiehy na zlecenie jego potomków, toteż porozmawiali sobie „na wesoło na temat magnackiego mecenatu w  Polsce odrodzonej, jego pożytkach i towarzyszących mu kłopotach”44. Przez pewien czas W. Dworzaczek był również prywatnym sekretarzem Bohdana Hutten-Czapskiego ze smogulca i wraz z nim przebywał w Rzymie w 1936 roku45. Dzięki „chałturom” i mecena- towi, jak to sam określił, „przetrwał” do września 1939 roku. W momencie wybuchu ii wojny światowej Włodzimierz Dworzaczek wszyst- kie zebrane przez siebie materiały wywiózł z  Poznania do Warszawy. tam też zamieszkał podczas okupacji, gdzie w  latach 1941–1944 bardzo intensywnie pracując w archiwum Głównym akt Dawnych, zregestował m.in. kilkadziesiąt tomów inskrypcji grodzkich kaliskich oraz ponad 200 tomów wyroków trybunału Piotrkowskiego. Żył dalej z chałtur, wykonywał rysunki i różnego rodzaju prace zdobnicze, zarabiał także dawaniem lekcji46. niestety, niemal cały jego warsztat naukowy, wszystkie materiały do badań genealogicznych, pieczołowicie zbierane przed i w trakcie wojny, doszczętnie spłonęły lub zaginęły podczas powstania war- szawskiego47. ocalał tylko jeden tom wypisów z ksiąg trybunału (księgi 27–53 z lat 1605–1753), dziś zresztą stanowiący jedyną pozostałość po spalonych w aGaD księgach trybunalskich48. W  czasie wojny Dworzaczek kontynuował prace nad monografią o  Leliwitach tarnowskich. W  tym celu przebywał u  tarnowskich w Dzikowie, gdzie badał archiwum rodowe. zżył się także z linią chorzelowską tarnowskich, z właścicielem Chorzelowa hrabią Karolem Hilarym i jego bratem, hrabią Janem, wielokrotnie u nich przebywając przed i w trakcie wojny. nie tylko zajmował się tam badaniem archiwaliów, ale brał również udział w życiu towarzy- skim dworu, w polowaniach, poznał wiele ciekawych osób, o czym świadczą jego wpisy i karykatury zamieszczone w tamtejszej księdze gości49. Po powstaniu warszawskim Dworzaczek znalazł się w  Krakowie, gdzie po wyzwoleniu miasta przez krótki czas pracował w Urzędzie Wojewódzkim, reje- strując straty archiwów i bibliotek podworskich w Małopolsce. Latem 1945 roku wrócił do Poznania, a  niecały rok później za sprawą Gerarda Labudy uzyskał posadę adiunkta przy Katedrze Historii Polski na Wydziale Humanistycznym Uniwersytetu Poznańskiego50. Już w  pierwszych latach pracy uniwersyteckiej Włodzimierz Dworzaczek na nowo podjął swe poszukiwania źródłowe, co sys- tematycznie kontynuował niemal do samej śmierci. W czasach stalinizmu zain- teresowania genealogią, rodami możnowładczymi i szlacheckimi czy dynastiami uzyskały stempel klasowej obcości i  były bardzo źle widziane przez władze51. 44 s. Kieniewicz, dz. cyt., s. 9. 45 B. Wysocka, dz. cyt., s. 439. 46 a. Gąsiorowski, Włodzimierz Dworzaczek (15 X 1906 – 23 X 1989), „Kwartalnik Historyczny” 1989, nr 3/4, s. 302. 47 z. Chodyła, z. sprys, dz. cyt., s. 473. 48 a. Gąsiorowski, dz. cyt., s. 302. 49 z. Chodyła, z. sprys, dz. cyt., s. 474–475. 50 tamże. 51 J. Pokrzywniak, Wspomnienie o profesorze Włodzimierzu Dworzaczku, „Przegląd Wielkopolski” 1988, nr 4, s. 40. tomasz zuzek 262 Już  sama habilitacja Dworzaczka, przeprowadzona w  listopadzie 1947 roku na podstawie rozprawy o  hetmanie Janie tarnowskim, została odrzucona z  przy- czyn „klasowych” przez ministerstwo, które jednocześnie odebrało uczonemu prawo do wykładania historii nowożytnej52. Historyk jednak, jak określił to stefan Kieniewicz, odważnie przebrnął przez okres stalinowski, broniąc użyteczności genealogii szlacheckich i wykazując ich znaczenie także dla znajomości stosun- ków społeczno-gospodarczych, a nawet i walki klasowej53. W tamtym okresie kontakty Dworzaczka ze szlachtą zostały na pewien czas zawieszone. Poza sytuacją polityczną, która zmusiła część arystokracji do opuszcze- nia kraju, a tym, którzy pozostali, kazała nie eksponować pochodzenia, wynikało to z faktu, że badacz uzyskał etat na Uniwersytecie Poznańskim i tym samym stałe źródło dochodu. nie potrzebował już „chałtur”, aby móc zajmować się badaniami. Wpływ na ograniczenie kontaktów miało także obowiązkowe przekazanie ksiąg metrykalnych do archiwów archidiecezjalnych, gdzie Dworzaczek mógł bez prze- szkód, o każdej porze roku i w odpowiednich warunkach, zająć się ich badaniem, co czynił regularnie niemal do końca życia. nie potrzebował już udawać się na wieś, prosić ziemian o wikt czy wóz i jeździć do pobliskiego proboszcza, aby czytać księgi, które nierzadko przechowywano w nieładzie. Poza tym już w trakcie dzia- łań wojennych, kiedy począwszy od 1944 roku, przetaczał się przez ziemie polskie front, wojska (radzieckie czy polskie) z reguły zabezpieczały opuszczone dwory. nie wszystkie zostały w następstwie tego rozszabrowane, a część dokumentów trafiła ostatecznie do archiwów państwowych i bibliotek54. sama szlachta nie była w stanie powstrzymać tego przepływu, w którym uczestniczył zresztą i Dworzaczek, lecz bynajmniej nie jako szabrownik, o czym sam wspominał: „Pisze do mnie zna- joma moja – wtedy, w tych latach – która trafiła do małej wsi pod Grodziskiem: Przyjeżdżaj, tu grabią wspaniałą bibliotekę! Przedostatnim właścicielem był zdzisław Lubomirski. Jego ojciec był członkiem Polskiej akademii Umiejętności, historykiem, wydawcą źródeł. Ja, człowiek o bardzo spokojnych pod tym względem obyczajach, pojechałem najpierw do Warszawy, poszedłem do ostatnich właścicieli i zapytałem, czy dajecie mi błogosławieństwo? Dajemy, niech pan bierze, co pan chce! Pojechałem i zabrałem, co chciałem, z sumieniem czystym jak łza. Jak się wzbogaciłem, to byłym właścicielom zapłaciłem i bardzo jestem zadowolony, że się na nich dorobiłem ciekawych książek. Można było sobie zgromadzić wtedy biblio- tekę taką, o jakiej mi się marzyło przed wojną; nawet mimo tej straconej. Mam nieporównywalnie bogatszą bibliotekę, niż była tamta”55. Przyszedł wreszcie Październik 1956 roku a wraz z nim polityczny przełom. Jednak mimo odwilży, a co za tym idzie zelżenia cenzury i możliwości stopnio- wego rozwoju naukowych kontaktów z  badaczami zagranicznymi, stagnacja 52 s. Leitgeber, dz. cyt., s. 9. 53 s. Kieniewicz, dz. cyt., s. 9. 54 np. księgozbiór tarnowskich z Dzikowa, który trafił po wojnie do Biblioteki Jagiellońskiej. 55 Wspomnienia Profesora Włodzimierza Dworzaczka, s. 521. Cały księgozbiór W. Dworzaczka, liczący blisko 4 tys. woluminów, po śmierci jego żony, prof. Jolanty Dworzaczkowej, został, wolą jej spadko- bierczyni, przekazany Pan Bibliotece Kórnickiej, a autor niniejszego artykułu miał przyjemność osobiście przejrzeć jego zawartość podczas jego zabezpieczania i przejmowania. Włodzimierz Dworzaczek (1905–1989) 263 w kontaktach ze szlachtą, widoczna wyraźnie w zachowanej powojennej korespon- dencji do Włodzimierza Dworzaczka, trwała aż do 1959 roku. Wówczas to ukazała się fundamentalna praca tego uczonego – podręcznik Genealogia. aneksem do niego jest tom zawierający 182 tablice genealogiczne rodów monarszych Polski i państw ościennych, a także rodzin możnowładczych i senatorskich. Dzieło to nazwane zostało później „pomnikowym, wzorowo opracowanym, niezastąpio- nym, klasycznym w polskiej powojennej historiografii, bez którego nie obędzie się żaden historyk, nawet jeżeli nie interesuje się specjalnie genealogią”56. sama wia- domość o przygotowywaniu tej pracy odbiła się szerokim echem w pracowniach genealogicznych i bibliotekach naukowych w świecie, co wynika z koresponden- cji otrzymywanej przez autora57. zdaje się, że dla szlachty, która wyemigrowała z Polski po wojnie, był to znak, że trwający w kraju od 1945 roku atak na arysto- krację osłabł i poszukiwania genealogiczne nie są już tematem zakazanym. Mniej więcej na rok przed ukazaniem się tego dzieła Dworzaczek zaczął otrzymywać listy, początkowo głównie z zapytaniem, gdzie będzie można je nabyć. Po publi- kacji, poza prośbami o przysłanie za zaliczeniem jednego egzemplarza – które to prośby Profesor w każdym przypadku spełniał! – posypały się zapytania o pomoc w  odnalezieniu przodków. trzeba zaznaczyć, że mowa tu o  szlachcie piszącej zarówno z kraju, jak i z zagranicy. Były to pytania o konkretne informacje na temat tej czy innej osoby – czy W. Dworzaczek posiada w swojej kartotece dane, które uzupełniłyby rodzinne drzewo genealogiczne. Poza jednym przypadkiem wśród listów nie udało się odnaleźć zleceń takich jak przed wojną – czyli przeprowadze- nia kwerendy i ustalenia całego rodowodu danej osoby. zachowana koresponden- cja to jedynie listy, które otrzymywał Dworzaczek, nie ma tam pism wysyłanych przez niego w odpowiedzi. Jednakże na podstawie nadesłanych później podzię- kowań można stwierdzić, że na wszystkie te listy Dworzaczek odpowiadał i czynił to niemal natychmiast. Można także wywnioskować, o czym mniej więcej pisał. Posiadał przecież ogromną wiedzę i kolosalną kartotekę – m.in. regesty, które robił codziennie w archiwum Państwowym czy archidiecezjalnym. Korespondencja nadsyłana do Dworzaczka obrazuje, jak ogromny wpływ na zainteresowanie genea- logią wywarł on za sprawą swojej publikacji z 1959 roku. od tego roku otrzymywał po kilkanaście listów miesięcznie, a zainteresowanie to nie osłabło przez dziesięć lat! Dopiero od 1969 roku było ich mniej, aż wreszcie pozostała głównie kore- spondencja ze środowiskiem naukowym, tak polskim, jak i zagranicznym – listy pochodzą z Wielkiej Brytanii, Francji, nRD, RFn, Czechosłowacji, zsRR oraz zza oceanu, z Kanady i Usa. znamienne jest, że Dworzaczek zachowywał każdy, jak się zdaje, otrzymany list z  tego rodzaju prośbą. Poza zapytaniami w  spra- wach genealogii szlacheckich z całego świata liczne są też listy nadchodzące od zwykłych obywateli, pisane odręcznie, na małych, wydartych skądś karteczkach, 56 B. Wysocka, dz. cyt., s. 443. 57 K. zieliński w  liście przesłanym 6 iV 1959  r. z  sydney pisał: „szanowny Panie Profesorze! od p. s. Konarskiego z  Paryża dowiedziałem się, że Pan Profesor opracowuje podręcznik genealogii dla Katedr pomocniczych nauk historii. Byłbym Panu Profesorowi bardzo wdzięczny o łaskawe poinformowa- nie mnie, kiedy ta praca ukaże się w druku i gdzie ewentualnie będzie do nabycia (cena i adres wydawnic- twa)” – DwListy, teczka 1. tomasz zuzek 264 proste, jedno- bądź dwuzdaniowe, nierzadko z błędami gramatycznymi i orto- graficznymi  – z  reguły chodziło o  wyjaśnienie etymologii nazwiska piszącego. Wydawałoby się, że taka nieodpowiednia i niestosowna wobec adresata, którym był profesor uniwersytetu, forma, nie znajdzie u niego odzewu. Jednak po prze- słanych później podziękowaniach widać, że i na takie listy Dworzaczek odpisy- wał. sam o prośbach do niego kierowanych wyraził się tak: „niestety, jak ćmy do ognia lecą do mnie ludzie wcale nie po informacje naukowe, tylko snoby naj- straszniejszego gatunku, które przodków swoich szukają. tych staram się przyj- mować ozięble i spławiać ile się da, ale czasu to człowiekowi też trochę zajmuje. Lecz ta satysfakcja, gdzie do istotnej, celowej, dobrej pracy naukowej można dać coś, czego skądinąd znaleźć niepodobna, jest naprawdę ogromna i rekompensu- jąca ten wielki trud w to wszystko włożony”58. Powtarzającym się uzasadnieniem próśb o pomoc ze strony szlachty (żyją- cej już głównie za granicą) był fakt zniszczenia archiwum rodowego. zwracano się do Dworzaczka jako eksperta, pytano, gdzie należy szukać danej księgi, do jakiego archiwum się udać itp. Pisano nie jak do osoby, która, jak przed wojną, podjęłaby się kwerendy, lecz jak do najbardziej kompetentnego naukowca w tej dziedzinie, który łaskawie mógłby wskazać kogoś, kto podjąłby się takiej pracy59. z niektórych listów wynika także, że Dworzaczek znany był piszącym już sprzed wojny. odpisując, Profesor nierzadko prosił korespondenta o przesłanie wyników swoich dotychczasowych poszukiwań. Gros listów zaczyna się od zdania, że ich autorzy dowiedzieli się o ukazaniu się książki Genealogia i stąd mają do Profesora pytanie… intencje piszących bywały różne. W  niektórych książka wzbudziła zainteresowanie własnymi korzeniami, innym, już wcześniej zainteresowanym, wskazała W. Dworzaczka jako autorytet w tej dziedzinie. Jako przykład można podać list E. sapiehy z nairobi (Kenia) z 16 kwietnia 1961 roku, w którym pisał, że nie wie, jak zainteresować własne dzieci polskością, i wpadł na pomysł, że naj- łatwiej byłoby to zrobić, ukazując im historię własnej rodziny na tle historii kraju. stąd prośba do Profesora o poradę, jaką literaturę miałby do tego celu wybrać itp.60 Jak wynika z przytoczonych słów W. Dworzaczka, „snobów traktował ozięb- le i spławiał”, jednak niektórym arystokratom pozwalał na „męczenie” swojej osoby pytaniami przez kilkanaście lat. tak wynika chociażby z korespondencji z Władysławem tyszkiewiczem z nowego Jorku czy z Janem Żółtowskim z Buenos aires. temu ostatniemu Profesor wyraźnie czynił wymówki, ale mimo to za każ- dym razem udzielał informacji. ten nieustanny zalew coraz to nowych szczegó- łowych próśb trwał przeszło kilkanaście lat. Jak wynika z listów, Żółtowski prze- syłał Dworzaczkowi małe sumy pieniędzy (po 10 dolarów – wówczas ok. 720 zł) „na wydatki dla współpracowników”61. Musiało to się spotkać ze stanowczą reprymendą, skoro 12 grudnia 1963 roku Żółtowski pisał: „Po przeczytaniu listu 58 Wspomnienia Profesora Włodzimierza Dworzaczka, s. 522. 59 tak na przykład uczynił Włodzimierz Czartoryski z Krakowa w liście z 31 Xii 1959 r., w którym pytał, na prośbę ks. Leona Radziwiłła, zamieszkałego wówczas w Buenos aires, o wskazanie osoby dostatecznie biegłej w sprawach genealogicznych, która by się podjęła tego rodzaju współpracy (DwListy, teczka 1). 60 tamże, teczka 3. 61 List s. Żółkiewskiego z 7 X 1963 (tamże, teczka 4). Włodzimierz Dworzaczek (1905–1989) 265 od Pana Profesora muszę przyznać otwarcie, że postąpiłem lekkomyślnie, pod- chodząc w ten sposób do sprawy, i naprawdę szczerze żałuję i przepraszam za sprawienie takiego kłopotu Panu Profesorowi. Wyobrażam sobie, ile wymaga wysiłku i poświęcenia praca naukowa Pana Profesora […] obiecuję, że już nigdy nie sprawię Panu Profesorowi takiej nieprzyjemności i będę wdzięczny za jego życzliwość”62. sporo listów z  podziękowaniami zaczyna się od przeprosin. Jako reprezen- tatywny można przytoczyć fragment krótkiej przesyłki od księdza Kazimierza Drzymały: „Dziękuję najuprzejmiej za list z dnia 23 ii 1963 r. Doprawdy czuję się zawstydzony, że z taką prośbą zwróciłem się do P. Profesora i zabrałem Mu wiele cennego czasu”63. Profesor prowadził przecież badania, wykładał na uniwersytecie i czasu nie miał wiele. złościł się zapewne, gdy otrzymywał pytania, na które odpo- wiedzi można było uzyskać na własną rękę, ale mimo to pomocy nie odmawiał. Jednakże na przejawy prawdziwego snobizmu, zdaje się, w ogóle nie odpisywał. Jedyny przypadek prośby o kwerendę, który udało się wyłowić z kilkuset listów, to pismo przesłane 10 lutego 1962 roku przez Friedricha P. z RFn64. Prośba skie- rowana została wszakże już do profesora uniwersyteckiego i z tego powodu jest tym bardziej kuriozalna, warto ją więc tutaj przytoczyć w całości (z zachowaniem pisowni): „Wielce szanowny Panie Dr. Dworzaczek! Chciałbym się Pana zapytać czy Pan jest w stanie i zgodziłby się przeprowadzić dla mnie w okolicach Poznania badania genealogiczne. na razie określę w skró- cie o co mi chodzi: jedna moja prababka ze strony matki urodziła się nieślubnie w 1866 na majątku Kossabude (Kreis Konitz, Provinz Posen). ojciec jest natural- nie nieznany. Dokładnych szczegółów nadeślę, jeśli Pańska odpowiedź wypadnie pozytywnie. Proszę mi napisać czy Pan [się] na to zgadza. W danym wypadku niech mi Pan doniesie, jakie honorarium Pan by zażądał. Mam nadzieję, że wnet otrzymam Pańską odpowiedź. Pozdrawiam z Wyrazem Poważania”65. zdaje się że odpowiedź od Dworzaczka jednak nie nadeszła. niektórzy sno- bistyczni szlachcice próbowali podejść Profesora podstępem, zapraszając go do siebie i  nie zdradzając swoich rzeczywistych zamiarów. tak było w  przypadku Curta o. z pewnej miejscowości koło Bonn66, który w liście z 20 lutego 1962 roku prosił Dworzaczka o przysłanie swojej książki Genealogia oraz o parę szczegółów dotyczących pobocznej linii rodu o. na koniec spytał, czy Dworzaczek nie zgo- dziłby się za pieniądze wyprowadzić jego rodowodu. zaproponował mu przyjazd do siebie w gościnę, gdzie mógłby popracować i przy okazji „połączyłby przyjemne z pożytecznym”, zwiedzając okoliczne biblioteki. z kolejnego jego listu z 11 kwietnia tegoż roku można wywnioskować, że Dworzaczek przesłał mu pożądaną książkę, 62 List s. Żółkiewskiego z 11 Xii 1963 (tamże). 63 List Kazimierza Drzymały z Krakowa z 22 iii 1963 (tamże). 64 aby uniknąć posądzenia o naruszenie dóbr osobistych, celowo zrezygnowano z podania nazwiska autora listu i dokładnego miejsca jego zamieszkania. 65 DwListy, teczka 3. 66 Również tutaj celowo opuszczono dane piszącego. tomasz zuzek 266 jednak wyprowadzenia rodowodu i wyjazdu do niemiec odmówił, zasłaniając się stanem zdrowia. zapytał jednocześnie korespondenta o maszynę, na której napisał on list, gdyż jej czcionka była niespotykana, bardzo ładna i czytelna. Pan o., żału- jąc, że nie udało mu się namówić Dworzaczka do przyjazdu, widząc ostatnią swą szansę w owej maszynie do pisania, zaproponował, że przyśle podobną w zamian za pewną przysługę: „Jestem gotów przysłać Panu maszynę do pisania w prezencie typu olympia sM 7, która posiada pismo b. podobne, a mimo to nadaje się do pisania na normalnym papierze, gdyby Pan mógł mi wystarać się o następujące zaświadczenie, wystawione przez Władze administracyjne o treści mniej więcej następującej: »niniejszym zaświadcza się, że p. Curt o. ur. […], należy do rodziny z […] o. i ma prawo nosić nazwisko z […] o.« to zaświadczenie byłoby tutaj przetłumaczone na niemiecki i stanowiłoby podstawę do odpowiedniego wnio- sku do władz tutejszych celem uzyskania prawa noszenia nazwiska pełnego Curt […] von o. szczególnie dla moich dzieci […] miałoby to tutaj duże znaczenie”67. Brak kolejnego listu od o. świadczy chyba o braku odzewu ze strony Profesora na taką propozycję, której celem był wyłącznie snobizm związany z chęcią afiszowa- nia swojej szlacheckości poprzez dodatek von przed nazwiskiem. Przy omawianiu powojennej korespondencji wypada wspomnieć o  jeszcze jednym kontakcie, jaki przez lata utrzymywał Dworzaczek. Chodzi mianowicie o stefana a. tarnowskiego, który po wojnie wylądował w Chicago i stamtąd pisał do Profesora. Dworzaczek, zżyty z tarnowskimi już przed wojną, najwyraźniej tolerował u niego snobizm, gdyż, jak wynika z listów, podtrzymywał przyjacielskie relacje. tarnowski zwracał się do niego: „Kochany Panie Profesorze”, przesyłał mu „wiele bardzo serdecznych pozdrowień i uścisk dłoni spracowanej”. informował go o losach i sytuacji zdrowotnej ich wspólnych znajomych na emigracji, o swoim położeniu, a we wszystko to wplatał prośby o sprawy genealogiczne. Jedną z nich była i ta o zrekonstruowanie jego tablicy genealogicznej, „gdyż pojadę pewnie do Rzymu w jesieni i chcę spróbować »zarejestrować« się w Malcie. Celem głęb- szym tego zamiaru jest, by na klepsydrze (po mojej śmierci) stojało drukowane, że byłem Kawalerem Maltańskim, inaczej klepsydra okropnie pusta… Prawda? Podejście do zagadnienia głębokie – jak sam Pan widzi – bo aż myśl o »dobrym wyglądaniu« po ostatecznych przenosinach”68. Cały życiorys Włodzimierza Dworzaczka wydaje się swoistym źródłem do badania szlachty i jej mentalności, szczególnie w okresie międzywojennym. Wówczas to, paradoksalnie, poszukiwała ona swoich korzeni „w mieście”. Jedynie bowiem duże miasta, posiadające uniwersytet, a  przez to skupiające na swym terenie inteligencję i  kompetentnych naukowców, mogły zaspokoić zapotrze- bowanie na wiedzę o własnym rodowodzie. Po wojnie, w nowej socjalistycznej rzeczywistości, rola i znaczenie ziemiaństwa i w mieście, i w kraju podupadły, a jego miejsce zająć miały nowo tworzone elity. sam W. Dworzaczek, będący już wówczas sam sobie mecenasem, w  ciągu kilkudziesięciu następnych lat prze- badał i sporządził wypisy z kilkuset wielkopolskich ksiąg grodzkich, ziemskich i metrykalnych, zarówno parafii rzymskokatolickich, jak i innowierczych, a także 67 DwListy, teczka 3. 68 List stefana a. tarnowskiego z 2 iV 1963 (tamże, teczka 4). Włodzimierz Dworzaczek (1905–1989) 267 z  kronik klasztornych oraz z  wielu innych źródeł. Wykonał tytaniczną pracę, a wszystko z pasji i umiłowania historii i genealogii. Dzięki jego trudowi mamy dzisiaj do dyspozycji olbrzymią bazę ponad 300 tys. regestów, które pod koniec życia (zmarł w Poznaniu 23 października 1989 r.) razem z innymi materiałami postanowił przekazać Bibliotece Kórnickiej. W ciągu kilku następnych lat mate- riały te (głównie regesty) zostały przepisane do specjalnie w tym celu utworzo- nego programu komputerowego i udostępnione w wersji cyfrowej na CD jako Teki Dworzaczka69. obecnie program znajduje się w wolnym dostępie na stronie internetowej Biblioteki Kórnickiej: http://teki.bkpan.poznan.pl. Materiał ten jest niebywałym ułatwieniem tak dla historyków, jak i dla laików, którzy postanowili zająć się własnymi korzeniami, a korzystanie z niego, dzięki możliwościom prze- szukiwania hasłowego, jest bardzo proste i szybkie. Każde badania genealogiczne wypada obecnie zacząć od Tek Dworzaczka, co oszczędza czas i trud oraz skieruje od razu do konkretnej strony danej księgi grodzkiej, ziemskiej czy metrykalnej, bez konieczności mozolnego i  kosztownego wertowania kart całych rękopisów w archiwach70. 69 Teki Dworzaczka. Materiały historyczno-genealogiczne do dziejów szlachty wielkopolskiej XV–XX w. CD-RoM, Biblioteka Kórnicka Pan, opr. a. Bieniaszewski i R.t. Prinke, pod red. J. Wisłockiego, Kórnik– Poznań 1995. zob. też J. Wisłocki, a. Bieniaszewski, R.t. Prinke, Spuścizna Włodzimierza Dworzaczka, „Pamiętnik Biblioteki Kórnickiej” 1996, s. 169–182. 70 Przed przystąpieniem do poszukiwań warto zapoznać się z  artykułem K. Górskiej-Gołaskiej, Teki Dworzaczka. Uwagi użytkownika [w:] Fontes et historia. Prace dedykowane Antoniemu Gąsiorowskiemu, red. t. Jurek, i. skierska, Poznań 2007, s. 69–89. 268 takie rzeczy się robiło Z Olgierdem Baehrem, byłym prezesem Klubu Inteligencji Katolickiej w Poznaniu i członkiem Prymasowskiej Rady Społecznej, rozmawia Konrad Białecki K.B.: Szanowny Panie Prezesie, czy zechciałby Pan poświęcić kilka słów swoim przodkom? Z tego co wiemy, niektórzy z nich mocno angażowali się w działalność społeczną. o.B.: Pierwszym działaczem zarówno społecznym, jak i  politycznym był w rodzinie Baehrów mój pradziad, otton Baehr senior. W 1842 roku nabył on klucz makowlański obejmujący Makowlany, kilka folwarków oraz dwa młyny wodne. Był on ostatnim z  wyboru marszałkiem szlachty powiatu sokólskiego w latach 1856–1865 (po powstaniu styczniowym byli już oni mianowani przez rosyjskiego gubernatora). Jako swoje główne zadanie przyjął wszelkie działa- nia dotyczące zniesienia poddaństwa włościan. Miał na tym polu duże poparcie sokólskiego ziemiaństwa. W tych sprawach występował na zjazdach szlachty oraz wysyłał petycje do cara aleksandra ii, pisząc, że poddaństwo włościan jest prze- ciwne ustawom boskim i samej istocie człowieczeństwa. niestety, pozostawały one bez odpowiedzi. otton Baehr senior zmarł w Makowlanach krótko po stłumieniu powstania styczniowego. Mój dziad, również noszący imię otton (1837–1907), urodził się w Grodzisku koło suchowoli. Ukończył gimnazjum w Białymstoku w 1854 roku, potem stu- diował agronomię na uniwersytetach w Dorpacie, Królewcu i Halle oraz nauki społeczne na sorbonie i  College de France. Po odbyciu praktyki rolnej objął w dzierżawę majątek Połonin koło suchowoli i wkrótce gospodarował na wysokim poziomie. W 1861 roku ożenił się z zofią Kleczkowską z majątku Mikielewszczyzna (pow. sokólski), urodzoną w 1843 roku na syberii, córką zesłańców politycznych po powstaniu listopadowym, Erazma i  anieli z  Wańkowiczów. W  kolejnych latach wziął żywy udział w  organizacji powstania styczniowego. aresztowany przez władze carskie, był więziony najpierw w sokółce, a następnie w Grodnie. W 1864 roku został skazany na karę śmierci, konfiskatę mienia i pozbawienie praw. Kara śmierci nie została wykonana, ale ottona deportowano na syberię. spędził dwa lata w tomsku i Kuźniecku, gdzie połączył się z żoną, która dobrowolnie towarzyszyła mu na zesłaniu. Po sześciu latach uzyskał pozwolenie na powrót, początkowo tylko w granice Królestwa Kongresowego. zamieszkał w Warszawie, aby w końcu osiąść w rodzinnych Makowlanach. Prowadził tutaj majątek na pozio- mie zachodnioeuropejskim i oddawał się działalności społeczno-rolniczej, dążąc w  szczególności do podniesienia poziomu sadownictwa. W  1898  roku wszedł TAKIE RZECZY SIĘ ROBIŁO 1. Olgierd i Wacław Baehr, 1952 r., wszystkie fot. ze zb. Olgierda Baehra do zarządu nowo powołanego Towarzystwa Rolniczego guberni grodzieńskiej i został wybrany na jego prezesa. W 1901 roku wycofał się z działalności publicz- nej z powodu nadwątlonego zdrowia. Zmarł 7 lutego 1907 roku w Makowlanach. Mój ojciec, Marian Baehr (1879-1943), urodził się w Makowlanach 16 czerwca 1879 roku. Rozpoczął naukę w gimnazjum rosyjskim w Grodnie, mieszkał wówczas na stancji u Elizy Orzeszkowej (zaprzyjaźnionej z moim dziadkiem). Ukończył Wydział Architektury na politechnice w Rydze, gdzie należał do kor- poracji „Arkonia, skupiającej polskich studentów. Studiował również malarstwo w Monachium i Paryżu. W czasie I wojny światowej przebywał w Rosji, pracu- jąc społecznie w komitecie księcia Konstantego Czetwertyńskiego dla wysiedlo- nych i uciekinierów. Opiekował się Polakami znajdującymi się na terenie guberni 269 OLGIERD BAEHR 2. Dwór w Makowlanach moskiewskiej i kazańskiej. Po powrocie do Makowlan w 1918 roku od razu zaan- gażował się w pracę na rzecz odrodzonej Ojczyzny. Został wybrany na naczelnika powiatu sokólskiego i przewodniczącego Rady Powiatowej. W 1919 roku był już starostą. W czasie wojny polsko-bolszewickiej służył w saperach. Po powrocie z wojska ponownie objął urząd starosty. Dodam, że jeden z dwóch braci mojego ojca, Wacław, był w dwudziestoleciu międzywojennym wybitnym naukowcem, kierował m.in. Katedrą Cytologii na Uniwersytecie Warszawskim, i za swoje osią- gnięcia został nawet zgłoszony do Nagrody Nobla. Pan Prezes również starał się podtrzymywać tę rodzinną tradycję spo- łecznego zaangażowania, choć w PRL było to mocno utrudnione. Pierwsza organizacja, w której działalność się Pan włączył, Caritas Academica, została zawieszona pod koniec lat 40. Z kolei Klub Inteligencji Katolickiej, powstały po przełomie październikowym 1956 roku, był legalnie działającym stowarzy- szeniem, zatem mógł podejmować, z daleko idącymi ograniczeniami, pewne działania w przestrzeni publicznej. Niemniej, z tego co wiem, Pan Prezes i nie- którzy członkowie poznańskiego KIK-u próbowali wychodzić poza te ograni- czenia nawet w latach 60. Z jakim skutkiem? Podam przykład. Ginie John E Kennedy - głowa najważniejszego pań- stwa „imperialistycznego. To były pierwsze lata pseudoodwilży po 1956 roku. Dominikanie poznańscy zawiadomili, że u nich będzie msza za Kennedy ego. Kościół był wypchany po brzegi. Zjawił się konsul amerykański. No więc pan sobie wyobraża, że to nie doszło do SB? Personalnie to robiłem ja wraz z panem Bogdanem Korewą. Więc takie rzeczy się robiło. Czyli, jak rozumiem, to Pan Prezes porozmawiał na ten temat z dominika- nami, czy oni są gotowi tego typu mszę odprawić? Rozmawiałem z ojcem Reginaldem [Wiśniowskim - przyp. K.B.], to był subprzeor, bo akurat przeor gdzieś był — mówiąc po poznańsku — wyjechany. I myśmy wtedy zawiadomili, oczywiście nie mogliśmy wszystkich, ale głównie te 270 takie rzeczy się robiło 271 parafie przede wszystkim w śródmieściu, gdzie ludzie mieli blisko. Generalnie jed- nak nawet najmniejsza rzecz wymagała zgody Wydziału do spraw Wyznań. Kiedyś, to było chyba w okresie milenijnym – jakiś drobiazg. nie pozwolili. Myśmy mieli wszystko przygotowane i „z powodu złych warunków atmosferycznych” odwoła- liśmy. taką informację się wysyłało, bo gdyby napisać, że to polecenie sB, no to byłaby awantura. Czy podobnego typu działania podejmowano w czasie Wielkiej Nowenny? Czy KIK próbował się jakoś włączać w przygotowania do obchodów milenij- nych? oczywiście, ale to było absolutnie z miejsca torpedowane. Ale jakie plany miał KIK w związku z Wielką Nowenną? Pamiętam, że chcieliśmy zorganizować jakąś sesję w  Gnieźnie z  udziałem wszystkich KiK-ów i wtedy nas po prostu do tego nie dopuszczono. Więc wiedzie- liśmy, że żadne inne działania nie mają sensu. Dam pewien przykład. Jednemu z  naszych kolegów (to zresztą nieżyjący już ortopeda poznański – Konstantyn Piechocki) udało się wyjechać do irlandii. Wrócił i miał tylko wykład o irlandii. Wtedy to było zupełnie neutralne państwo, nie należało do nato czy czegoś takiego. Miał odczyt i natychmiast wezwano go na sB i powiedzieli: „Proszę pana, pan tutaj brał udział w nielegalnym spotkaniu”. A to było oficjalne spotkanie KIK-u? oczywiście. oficjalne spotkanie KiK-u, gdzie myśmy dali ogłoszenia w kościo- łach itd. „My panu mówimy, że to było nieoficjalne. Czy pan rozumie?” Piechocki dokładnie powtarzał rozmowę. a ten esbek po chwili powiedział: „Proszę pana, pana syn chciałby pójść na studia, czy pan chce, żeby się dostał, czy pan chce, żeby się nie dostał?”. takie rzeczy się błyskawicznie rozchodziły. Również rodzina Pana Prezesa doświadczyła szykan ze strony władz. Przedstawię Panu taką sytuację. Mianowicie, moja żona wyleciała z pracy po raz pierwszy chyba w roku 1971. Była kierownikiem działu nauki […]. została wywalona z dnia na dzień bez wypowiedzenia […]. sekretarz PoP PzPR w roz- mowie w cztery oczy powiedział, że „pani wylatuje przez swego męża”. z tym że tutaj w tych materiałach esbeckich jest powiedziane, że była członkiem KiK-u. a przecież ona nigdy nie była, nawet przez 10 minut, członkiem Klubu. Jednak czasami udawało się Panu Prezesowi wyjechać za granicę… tak, udało mi się wyjechać w 1965 roku (choć to było bardzo trudne) dzięki temu, że znałem dobrze francuski. Wtedy z instytutu miało jechać osiem osób. Były minister PGR, czterech pracowników instytutu i  trzech chłopów. to był wyjazd robotniczo-chłopski. i okazało się, że nikt z tej ósemki nie zna francu- skiego, a wyjazd jest do Francji. Wobec tego skreślili jednego z mojego instytutu i  wsadzili mnie. […] Kilkanaście lat później, w  1986  roku, już jako prezes KiK-u starałem się o wyjazd na Katolikentag do niemiec i potem do Włoch. […] Jak to wyglądało? Żeby pan widział kulisy tej sprawy. Poszedłem po odbiór pasz- portu (miałem wyznaczony dzień), to jeszcze było przy Rycerskiej, i ten urzędnik patrzy i mówi: „Przyjdzie pan jutro po odbiór”. Poszedłem następnego dnia. „Pan się zgłosi na piętro do pokoju takiego i takiego”. tam już na mnie czekał jeden facet. Pół godziny trwał jego ryk (dosłownie) na mnie. Groził rozwaleniem KiK-u. Po prostu mówił, że rozwali Klub. OLGIERD BAEHR 3. Otton Baehr 4. Otton Baehr syn Ale nie formułował żadnych konkretnych wymagań? Owszem, do mnie. Co KIK wyprawia, że działa antysocjalistycznie itd. A czy wskazywał konkrety? Czy Pan go może zapytał, o co konkretnie chodzi? On mnie nie dopuszczał do głosu, to był ryk. W pewnym momencie ja mu przerwałem i mówię: „Proszę pana, ja głuchy nie jestem. Czy pan nie potrafi nor- malnym językiem mówić?”. Przerwał tylko na dwie minuty — mówił normalnie, ale potem do końca na mnie ryczał. Trwało to pół godziny i to był właściwie jego monolog z rzucaniem rozmaitych gróźb. To były groźby takie ogólnikowe. Że ja występuję antysocjalistycznie, antypolsko itd. Tuż przed wprowadzeniem stanu wojennego został Pan członkiem Prymasowskiej Rady Społecznej. Jak do tego doszło? Byłem wtedy członkiem KIK-u, ale jeszcze nie jego prezesem. Prymas Józef Glemp jednak świetnie wiedział, kim jestem. Z tego co mi wiadomo, to mnie tam opiniowali dominikanie. Początek stanu wojennego to trudny czas dla Pana Prezesa... Mnie wywalili na początku stanu wojennego. Znałem wyrok. Chodziło nie tylko o to, że mam wylecieć, ale żebym został zniszczony. [...] Tak że na kilkana- ście lat przed normalną emeryturą byłem bezrobotny. Ale nie wiem, czy „władza ludowa” dobrze to zrobiła dla siebie, bo ja w tym czasie miałem około 70 refera- tów — jeździłem z nimi. Nigdy nie jeździłem samochodem, bo wiadomo było, co robili. To groziło śmiercią. Mało tego, musiałem wyjeżdżać nie ostatnim pocią- giem, ale wcześniejszym. Wtedy były masowo organizowane tygodnie kultury 272 takie rzeczy się robiło 273 chrześcijańskiej. zwracali się do mnie, m.in. przedstawiciele kurii szczecińskiej, z propozycją wykładów dla wczasowiczów – Świnoujście, Międzyzdroje. a ponie- waż byłem bezrobotny, więc miałem na to czas. z tym że to było niekiedy bar- dzo męczące. Dlaczego? zdarzało się, że któryś z zaplanowanych wcześniej prele- gentów nie dostawał urlopu, zgłaszał absencję i mówił do mnie: „Proszę pana, za tydzień odczyt, a nie mamy nikogo z dziedziny rolnictwa”. Ja mówię: „Proszę pana, ja nie jestem specem od tego”. „to nic. Musi się pan przygotować”. szedłem wtedy do instytutu Ekonomiki Rolnej, wydobywałem materiały, jeszcze przeprowadza- łem konsultacje – no i tak się to robiło. Przez kilkadziesiąt lat, od drugiej połowy lat 50., był Pan związany z poznańskim KIK-iem, a w latach 1984–1991 nawet mu prezesował. Jak Pan wspomina wzajemne relacje pomiędzy poznańską kurią metropolitalną i kolej- nymi arcybiskupami a Klubem? Początkowo, chyba w ciągu pierwszych trzech lat, nie było prawie żadnych kontaktów. sprawa dla mnie jest bardzo jasna, jeśli chodzi o postawę księdza arcy- biskupa antoniego Baraniaka. Jego władze bezpieczeństwa przygotowywały na proces prymasa stefana Wyszyńskiego jako jednego z głównych świadków. na szczęście ostatecznie do tego procesu nie doszło, choć procesy prymasów odbyły się w niektórych innych krajach bloku. natomiast więziony antoni Baraniak był przez kilka lat torturowany […]. Dlatego on początkowo odnosił się ze zdecydo- waną rezerwą do Klubu. Uważał, że władze albo nas zniszczą, albo sobie podpo- rządkują. tak się złożyło, że pierwsze rozmowy, które przeprowadził z nim pierw- szy prezes poznańskiego KiK-u dr Mieczysław Luziński, nie przyniosły właściwie nic. ale myśmy na zarządzie Klubu ustalili, że czas po prostu może zrobić swoje, że my będziemy mu się regularnie przypominali. Drugą osobą, która próbowała się kontaktować z  arcybiskupem Baraniakiem, była Janina szweycer [jedna ze współzałożycielek KiK-u w Poznaniu, w latach 40. działaczka Caritas academica – przyp. K.B.], ale z podobnym skutkiem. Ja byłem tym trzecim, któremu udało się porozmawiać z arcybiskupem, chyba w roku 1961 lub 1962. W międzyczasie arcy- biskup Baraniak zbierał o nas opinie, co nie było trudne, ponieważ dr Luziński był prezesem struktur wojewódzkich Caritasu w latach 40., a nina szweycer jako wiceprezeska Caritas academica była niezwykle bojowa i blisko związana z domi- nikanami, szczególnie z ojcem Bernardem Przybylskim […]. W trakcie rozmowy udało mi się jakoś znaleźć wspólny język z arcybiskupem. Powiedział mi: „Dobrze, wobec tego dostaniecie kapelana i Klub będzie pod opieką klasztoru dominika- nów”. Po krótkim czasie napisał długi list, nie pamiętam, czy był skierowany do dominikanów, czy do prezesa Luzińskiego, choć pamiętam, że miałem go w ręku, gdzie było napisane, na czym ta współpraca ma polegać. oczywiście reakcja domi- nikanów była bardzo szybka. Pierwszym kapelanem został ojciec Konrad Hejmo, o  którym zachowujemy wszyscy jak najlepsze wspomnienia […]. Współpraca z nim była bardzo miła. nigdy nie wchodził w skład zarządu, ale jeśli pojawiały się jakieś problemy, prosiliśmy go na posiedzenie. Ponieważ miał on szereg innych funkcji, myśmy starali się go nadto nie absorbować. oprócz ojca Hejmo w kolejnych latach przyszło nam współpracować z wie- loma dominikanami, np. jeździli oni na wakacje z członkami sekcji rodzin KiK. Byliśmy w bliskim, serdecznym kontakcie z dominikanami w tamtym czasie. Często OLGIERD BAEHR 5. Maria Tyszkiewicz, Olgierd Baehr, Teresa Tyszkiewicz, Leontyna Tyszkiewiczowa, Tomasz Janta-Połczyński, lata 60. XX w. [2] korzystaliśmy też, jako klubowicze, z sal w klasztorze dominikanów. Czasami również, dopóki żył prof. Józef Kostrzewski, gościliśmy w PTPN. W latach 70. i 80. mieliśmy też bardzo dobre relacje z chrystusowcami. Ogólnie biorąc, życzli- wie ustosunkowany był do nas arcybiskup Jerzy Stroba, choć był taki okres, kiedy nasze kontakty stały się nieco chłodniejsze. Chodziło tu o obchody 30. rocznicy Poznańskiego Czerwca 1956 w 1986 roku. Najpierw poszło do niego dwóch pro- fesorów: Janusz Ziółkowski i Jarosław Maciejewski, ale arcybiskup powiedział, że się nie włączy. Wtedy zadzwoniłem, jako dawny członek Prymasowskiej Rady Społecznej, do kardynała Glempa i poprosiłem o audiencję w Gnieźnie. Prymas w jej trakcie, kiedy mu przedstawiłem sprawę, spojrzał do kalendarza i mówi: „28 czerwca. Tego dnia jest Sesja Episkopatu w Poznaniu. No więc wtedy moje stosunki z arcybiskupem Strobą troszeczkę się pogorszyły. Nawet przez pewien czas nie przychodził na opłatki do KIK-u, zastępowali go wtedy bp Stanisław Napierała albo Zdzisław Fortuniak. Ale minęły dwa, trzy lata — czas robi swoje — i wszystko wróciło do normy. Dodajmy, że Pan Prezes jest także jednym z inicjatorów współpracy Wielkopolski i Bretanii. Bezpośrednio po wyborach do sejmu kontraktowego w 1989 roku zwrócił się do KIK-u, uzasadniając, że nie chce rozmawiać z instytucją komunistyczną, CDS (Ośrodek Demokracji Społecznej) z propozycją zawiązania bliskiej współ- pracy pomiędzy Bretanią i Wielkopolską. Po otrzymaniu zgody specjalnym samolotem przybyła do Poznania 30-osobowa grupa specjalistów z różnych dzie- dzin. Przeprowadzili oni rozmowy z władzami Izby Przemysłowo-Handlowej 274 takie rzeczy się robiło 275 oraz z  polskimi firmami z  sektora rolniczego. Pozytywna opinia o  Poznaniu i  Wielkopolsce przyczyniła się do powołania w  Rennes Komitetu Współpracy z Polską, na czele którego stanął generał w stanie spoczynku Pierre de tonquedec. zarówno wtedy, jak i wcześniej, w okresie stanu wojennego, przybywała do naszego miasta z Bretanii pomoc (głównie żywność i odzież) przywożona tirami. Były to akcje rozmaitych instytucji i osób prywatnych. Głównym inicjatorem i sponsorem tych przedsięwzięć był duży francuski dziennik „ouest-France”, którego redakto- rem naczelnym w tamtym czasie był François-Xavier alix [podkr. o.B.]. Wyjazd do Bretanii 40-osobowej grupy z Polski w celu omówienia form współpracy został zorganizowany przez KiK w lutym 1990 roku. zostałem wtedy zaproszony, jako prezes KiK-u, na radę skupiającą w Rennes przedstawicieli wszystkich departa- mentów w Bretanii i poproszony o wygłoszenie swego poglądu na stosunki poli- tyczne i ekonomiczne pomiędzy Francją a Polską. Moim zdaniem w tamtym czasie w obydwu dziedzinach współpraca była na bardzo niskim poziomie. Francuzi przy- wiązują bardzo dużą wagę do rozpowszechniania języka francuskiego, tymczasem usłyszeli, że o ile przed ii wojną światową język francuski był używany w dużym stopniu przez dyplomację i powszechnie znany przez inteligencję i ziemiaństwo, to obecnie jest prawie zupełnie nieznany i zdominowany przez angielski. odnośnie do zagadnień ekonomicznych, to powstające w szybkim tempie spółki (handlowe, produkcyjne etc.) były wówczas w  60 proc. spółkami o  kapitale niemieckim. Reakcja Francuzów na moje słowa była natychmiastowa. Już następnego dnia do Rennes przyjechał Jacques de Chalendar, odpowiadający we francuskim rządzie m.in. za współpracę z Polską. Ustalono, że dla zachęty nauki francuskiego zorga- nizuje się wymianę młodzieżową na dużą skalę. objęła ona blisko tysiąc osiem- set osób. ogromnej pomocy udzieliła nam wówczas Grażyna Gałka-ziółkowska, wielkopolska kurator oświaty, która przekazała adresy poznańskich szkół średnich. Były to zazwyczaj wyjazdy dziesięciodniowe, a wszystkie ich koszty ponosiła strona francuska. zapytany przy wyjeździe z Francji przez pana Philippe’a nogrix, czy miałbym jeszcze jakieś specjalne życzenia, odpowiedziałem, że ostatnie wybory samorządowe w Polsce miały miejsce przed 1939 rokiem. zbliżaliśmy się wów- czas do pierwszych wyborów samorządowych w Polsce i krótkie, dziesięciodniowe staże we Francji dla kandydatów startujących w Wielkopolsce byłyby dla nich bar- dzo korzystne. Francuzi przystali i na tę prośbę. *** Olgierd Baehr urodził się 11 marca 1927 roku w Grajewie. Jego rodzicami byli Marian Baehr herbu Ursus i irena skarbek-Kiełczewska herbu abdank. ojciec olgierda ukończył politechnikę w Rydze, w czasie i wojny światowej przebywał w  Rosji, gdzie działał społecznie w  Komitecie księcia Konstantego Światopełka Czetwertyńskiego dla wysiedlonych i uciekinierów. W 1918 roku, po powrocie do rodzinnych Makowlan, został m.in. wybrany na naczelnika powiatu sokólskiego i przewodniczącego rady powiatowej. Po odzyskaniu niepodległości mianowano go starostą sokólskim (1919), a następnie grajewskim. W 1929 roku osiadł w Mościsze, jednym z majątków klucza makowlańskiego, w którym gospodarował do 1939 roku. olgierd, który początkowo uczył się w  domu, w  1939  roku zdał egzamin wstępny do gimnazjum prowadzonego przez księży salezjanów w Różanymstoku. OLGIERD BAEHR 6. Maria Tyszkiewicz i Olgierd Baehr na placu Wolności, lata 60. XX w. [2] Jednak wkrótce po wkroczeniu Armii Czerwonej nad całą ziemiańską rodziną zawisła groźba deportacji w głąb ZSRR. Uprzedzając działania komunistów, Baehrowie wraz z synami — Olgierdem i młodszym od niego Wacławem — posta- nowili się ukryć. Początkowo przebywali nieopodal wsi Czerwonka, a po 29 paź- dziernika rozpoczęli wędrówkę w stronę Warszawy. W stolicy zamieszkali u stryjo- stwa, w domu przy ul. Nowy Zjazd 5. Marian Baehr rozpoczął wkrótce pracę jako pełnomocnik Rady Głównej Opiekuńczej na obwód warszawski, jednak skromna pensja z trudem wystarczała na utrzymanie rodziny. Sytuacja materialna stała się dramatyczna, gdy 9 grudnia 1943 roku Marian Baehr zmarł na raka. Niezwykle trudny okres pozwoliło przetrwać rodzinie m.in. wsparcie ze strony byłych kor- porantów „Arkonii. Szczególnie ważna okazała się możliwość spędzenia dwu- miesięcznych wakacji w należącym do Tytusa Wilskiego, jednego z arkończyków, majątku Wilkowice pod Skierniewicami, gdzie Olgierd wraz z bratem odpoczy- wali i nabierali sił, pomagając jednocześnie w pracach w sadzie i polu. Olgierd trafił tam jeszcze na rekonwalescencję w 1944 roku, po pobycie w szpitalu (zapa- lenie miedniczek nerkowych). W tym samym majątku ukrywała się (pod przybra- nym nazwiskiem) pani Irena Maria Andersowa, żona gen. Władysława Andersa, a także rektor Uniwersytetu Poznańskiego prof. Stefan Dąbrowski. W czasie okupacji rodzice starali się, aby Olgierd nie zaniedbywał, na ile było to możliwe, edukacji. Od stycznia 1940 roku uczęszczał do Szkoły Powszechnej przy Gimnazjum i Liceum im. Jana Zamoyskiego w Warszawie, gdzie ukończył pierwszą klasę gimnazjalną. Jednocześnie w latach 1940-1943 uczył się na tajnych 276 TAKIE RZECZY SIĘ ROBIŁO 7. Plac Wolności, stoją od lewej: Maria Tyszkiewicz, Olgierd Baehr, Maria Janta-Połczyńska, Leontyna Tyszkiewiczowa, Leon Janta-Połczyński, Leon Chełmicki-Tyszkiewicz, Teresa Tyszkiewicz, lata 60. XX w. [2] kompletach organizowanych przez polskich nauczycieli tej szkoły. Pierwszą klasę licealną ukończył w 1944 roku w działającej oficjalnie Zasadniczej Szkole Rybackiej. Po zakończeniu wojny rodzina Baehrów została zaliczona do kategorii repa- triantów i w związku z tym musiała sobie znaleźć nowe miejsce stałego pobytu. Wybór padł na Konarzewo koło Krotoszyna, gdzie matka Olgierda Baehra pro- wadziła gospodarstwo. W 1945 roku Olgierd Baehr rozpoczął naukę w Liceum Ogólnokształcącym im. Jana Kantego w Poznaniu. W 1946 roku zdał maturę i zapi- sał się na studia na Wydziale Prawno-Ekonomicznym Uniwersytetu Poznańskiego, które ukończył w 1950 roku, uzyskując tytuł magistra ekonomii. W trakcie stu- diów angażował się m.in. w działalność katolickiej organizacji studenckiej Caritas Academica. W jej szeregach było wielu późniejszych członków założycieli poznań- skiego Klubu Inteligencji Katolickiej. Po ukończeniu studiów Olgierd Baehr przez 1,5 roku pracował w poznańskim oddziale Narodowego Banku Polskiego. Niestety, w wyniku rozwijającej się gruźlicy przez rok musiał leczyć się w ośrodku w Kowanówku. W latach 1952-1956 pracował w Wojewódzkim Przedsiębiorstwie Miejskiego Handlu Detalicznego w Poznaniu w charakterze planisty, a następnie od 1 października 1956 roku przez kolejnych 25 lat w Instytucie Krajowych Włókien Naturalnych, który podlegał Ministerstwu Przemysłu Lekkiego. W 1959 roku otrzymał stanowisko asystenta pomocniczego pracownika nauki, a jednocześnie — mając zdany państwowy egzamin tłumacza przysięgłego języka francuskiego — był tłumaczem tekstów fachowych. W tym samym roku zawarł związek małżeński 277 Olgierd Baehr 278 z Marią hrabianką tyszkiewicz herbu Leliwa. W kolejnych latach małżonkowie doczekali się trzech synów: Jerzego (ur. 1961), andrzeja (ur. 1962) i Jana (ur. 1965). 13 czerwca 1961 roku olgierd Baehr został adiunktem. W 1965 roku doktoryzo- wał się na Wydziale Prawa Uniwersytetu im. adama Mickiewicza na podstawie rozprawy pt. Uprawa lnu i konopi oraz produkcja włókna w Polsce w okresie mię- dzywojennym. W drugiej połowie lat 50. aktywnie włączył się w działalność Klubu inteligencji Katolickiej w  Poznaniu. W  latach 1984–1991 pełnił funkcję jego prezesa. Był też członkiem Prymasowskiej Rady społecznej pierwszej kadencji (1981–1984) oraz  członkiem zawiązanego 18 grudnia 1988  roku Komitetu obywatelskiego przy Przewodniczącym nszz „solidarność”. Jako wiceprzewodniczący lokalnych struktur Ko odegrał w 1989 roku bardzo znaczącą rolę w procesie wyłaniania kandydatów na posłów i senatorów z ramienia ówczesnej opozycji. Po 1989 roku m.in. niezwykle aktywnie zaangażował się w budowanie współpracy pomiędzy Wielkopolską i Bretanią. Publikowany wywiad zawiera fragmenty rozmów prze- prowadzonych z olgierdem Baehrem przez Konrada Białeckiego przy okazji pracy nad książką o dziejach poznańskiego KiK-u1. 1 K. Białecki, Klub Inteligencji Katolickiej w Poznaniu w latach 1956–1991, Poznań 2012. 279 szczególne obowiązki społeczne Z Wandą Niegolewską, Danutą Prus-Głowacką i Marią Heydel z Oddziału Wielkopolskiego Polskiego Towarzystwa Ziemiańskiego, rozmawia Grażyna Wrońska G.W.: To, że rozmawiamy w Bazarze, jest poniekąd symboliczne. Dzięki funduszom i akcjom przekazywanym przez ziemian, którzy tak chętnie podjęli inicjatywę Karola Marcinkowskiego, powstał ten znaczący ośrodek polskiego życia politycznego, gospodarczego i kulturalnego w dobie pruskiego zaboru. Z niemałym trudem pięknie po latach odnowiony, jest powodem do dumy. to zasługa rodziny twardowskich. Jednego z  przedstawicieli tej rodziny widzę na zawieszonym na ścianie portrecie. A obok – m.in. Wojciech Kęszycki, który przez wiele lat kierował Państwa organizacją. Teraz stery w rękach pań – od roku Wandy Niegolewskiej, przedtem przez kilka lat – Danuty Prus-Głowackiej, pani Maria Heydel, przed- stawicielka młodszego pokolenia, czeka na swoją kolej… Zacznijmy od pysznej anegdoty, którą niedawno usłyszałam: ziemianie to dla wielu współczesnych po prostu mieszkańcy Ziemi i właściwie wszystko się zgadza. niejeden raz spotkałyśmy się z  taką definicją. to jest oczywiście śmieszne i nie twierdzimy, że powszechne, ale świadczy o tym, że ziemiaństwo jako klasa społeczna, która odegrała przecież istotną rolę w naszej historii, jest nieobecne w świadomości sporej części naszego społeczeństwa. Kiedy to tylko stało się moż- liwe, czyli po roku 1989 – postanowiliśmy zmienić ten stan rzeczy. Właściwie trudno dziwić się takiej sytuacji. Przecież od zakończenia wojny nieustannie mówiono o  obszarnikach, wyzyskiwaczach, wrogach klasowych etc. na mocy dekretu PKWn o reformie rolnej z 6 września 1944 roku pozbawiono nas własno- ści, źródeł utrzymania, często przez pokolenia prowadzonych gospodarstw rol- nych, wyrzucono z domów. nawet nie mogliśmy zbliżać się do miejsc, w których żyliśmy i w których przez dziesięciolecia pracowali i działali nasi przodkowie. nie mogliśmy się też przyznawać do naszego pochodzenia, młodzież z trudem, nie- raz sposobem, dostawała się na studia. Musieliśmy szukać nowych miejsc pracy, uczyć się nowych zawodów, najzwyczajniej wiele rodzin cierpiało niedostatek. nielicznym udało się kontynuować zawód rolnika, pracować w instytutach nauko- wych. Przydawała się wiedza i znajomość języków obcych, bo była szansa na kore- petycje… Odzyskiwanie pamięci o ziemiaństwie zaczęło się nieśmiało czterdzieści lat temu, kiedy w  telewizji pojawił się serial Najdłuższa wojna nowoczesnej Europy, bliski szczególnie Wielkopolanom, bo pokazywał naszą, mało znaną WANDA NIEGOLEWSKA, DANUTA PRUS-GŁOWACKA, MARIA HEYDEL 1. Tablica pamiątkowa odsłonięta z okazji 630-lecia wsi Psarskie, 2016 r., wszystkie fot. ze zb. prywatnych w Polsce historię. Przedtem nawet jeden z bohaterów serialu — dzielny żołnierz i dowódca, a potem pionier nowoczesnego rolnictwa — Dezydery Chłapowski, nie mógł być patronem szkoły. Ale to wszystko było jednak stanowczo za mało. Prawdziwy przełom i moż- liwość działania nastąpiły po 1989 roku i wówczas bardzo szybko zdecydowali- śmy się na powołanie Polskiego Towarzystwa Ziemiańskiego. To był rok 1990. Stwierdziliśmy, że musimy odkłamać to wszystko, co narosło po 1944 roku, przy- pomnieć wcześniejsze, brutalne postępowanie obu okupantów — niemieckiego, który społeczną elitę w Wielkopolsce niszczył zaraz na początku wojny, i potem sowieckiego. Rozstrzelania, wysiedlenia, rabunek dworów to był nasz los, dzielony zresztą z całym polskim społeczeństwem. Niewiele tych wiadomości docierało jednak do powszechnej świadomo- ści. Stopniowo sytuacja ulega co prawda poprawie, ale np. niedawna przecież Uchwała Senatu RP z 7 lipca 2016 roku jakoś umknęła naszej uwadze, a czytamy w niej: „W 100. rocznicę powstania Związku Ziemian Senat Rzeczypospolitej Polskiej oddaje cześć założycielom tej organizacji oraz ziemianom - uczest- nikom narodowych walk o wolność i niepodległość Polski w XIX i XX wieku, twórcom nowoczesnego rolnictwa”. Uchwała została ogłoszona w „Monitorze Polskim, jest długa, więc przytoczę tylko niektóre jej fragmenty: „Angażowanie się ziemian w życie polityczne, gospo- darcze i społeczne Polski wynikało z powszechnego przekonania, że posiadanie ziemi oznacza podporządkowanie własnych interesów dobru Narodu, gotowość służby w obronie kraju i szczególne obowiązki społeczne” Związek Ziemian został oczywiście zlikwidowany przez Hitlera: prezesów pię- ciu okręgów — na siedem istniejących — uwięziono lub zamordowano. Wśród nich był Adolf Bniński, wojewoda wielkopolski. Mimo represji obu okupantów nasi rodzice i dziadkowie angażowali się w walkę zbrojną, konspirację, tajne nauczanie, 280 SZCZEGÓLNE OBOWIĄZKI SPOŁECZNE 2. Wystawa plenerowa we wsi Psarskie, 2016 r. pomoc uwięzionym, utworzyli m.in. organizację „Uprawa, „Tarcza, o której też wspomina uchwała Senatu, a potem — tu cytat -„Pomimo wydziedziczenia i szy- kan ziemianie włączyli się w odbudowę zrujnowanego kraju i zniszczonego rolnic- twa, kierując się polską racją stanu. 'To piękne słowa, utrwalone dwa lata temu, a jak przedstawia się życie orga- nizacji, jakie były tutaj, w Poznaniu, początki? Spotkaliśmy się w kawiarni W-Z na Fredry — to miejsce ma zresztą ugrunto- waną od międzywojnia pozycję, bo tu umawiano się na kawę i dyskusje, potem było jeszcze zebranie w harcówce na Malcie z udziałem 120 osób. W rezultacie powołaliśmy nasz Wielkopolski Oddział i wkrótce już jako zorganizowane środo- wisko braliśmy udział w różnych ważnych wydarzeniach, np. w uroczystościach pogrzebowych prezydenta Edwarda Raczyńskiego w 1993 roku w Rogalinie, a dwa lata później w sesji naukowej w Gułtowach, poświęconej Adolfowi Bnińskiemu. Tu koniecznie musimy przypomnieć, że rodzina Bnińskich przekazała Gułtowy - pałac i park —- Uniwersytetowi im. Adama Mickiewicza. Jest tam w tej chwili dom pracy twórczej, miejsce konferencji naukowych i także towa- rzyskich spotkań. Świetnie układa się nasza współpraca z Instytutem Pamięci Narodowej. Trudno tu wymienić wszystkie sesje naukowe, wystawy, publikacje i konkursy, które współorganizowaliśmy, ale szczególnie chcemy podkreślić te inicjatywy, które skierowane były do młodzieży i w które też bardzo efektywnie włączyły się szkoły. Bardzo ciekawy plon przyniósł np. konkurs „Utracone dziedzictwo — losy ziemian w XX wieku. W tym miejscu chcemy też podziękować dr Agnieszce Łuczak, która nie tylko w swej pracy naukowej podejmuje istotne dla nas zagadnienia, ale gdy trzeba, służy nam swoją wiedzą, radą i pomocą. Mamy też dobre kontakty z Urzędem Marszałkowskim, wojewodą, muzeami — Ziemiaństwa w Dobrzycy czy Rolnictwa i Przemysłu Rolno-Spożywczego w Szreniawie. To ostatnie jest 281 Wanda Niegolewska, Danuta Prus-Głowacka, Maria Heydel 282 bardzo ważne z  prostego powodu: jeśli turyści zwiedzają tylko dwory, pałace i parki, to może niebezpiecznie utrwalać się w ich świadomości obraz ziemian jako ludzi żyjących pięknie i wygodnie, w oderwaniu od źródeł ich utrzymania. a w szreniawie jest całość – obok dworu zabudowania gospodarcze, maszyny, zwierzęta, pola i ogród. Po prostu gospodarstwo, którego prowadzenie wymagało wiedzy i pracy, oczywiście nie tylko samego właściciela. Od niedawna Polskie Towarzystwo Ziemiańskie ma swój sztandar. To sym- bol zjednoczenia, więzi środowiskowej, nawiązania do przeszłości. to wszystko się splata. Jesteśmy z niego bardzo dumni, tym bardziej że to nasze, wielkopolskie środowisko go ufundowało. Po prostu uważaliśmy, że powinniśmy również wizualnie zaznaczyć swą obecność na różnych wydarzeniach. nie opusz- czamy żadnych rocznicowych, patriotycznych okazji. stawiamy się pod pomni- kami armii „Poznań”, aK i Polskiego Państwa Podziemnego, sybiraków etc. teraz po prostu nas widać, więc ci, którzy nie wiedzieli o naszym istnieniu, mają okazję się dowiedzieć, że istniejemy, działamy, kontynuujemy tradycję naszych przod- ków, dla których ważne były wszelkie patriotyczne wydarzenia, choć niejeden raz trzeba było za to drogo zapłacić. Przyjrzyjmy się sztandarowi: na czerwonym tle – biały orzeł z wizerun- kiem Matki Boskiej Częstochowskiej na piersiach, orzeł trzyma w szponach miecz i snop zboża. Oczywiste odwołanie do tradycji. I jeszcze napis: „Związek Ziemian 1916”. a  na odwrocie, na zielonym tle – Polskie towarzystwo ziemiańskie 1990. sztandar został poświęcony przez ks. kardynała Kazimierza nycza w archikate- drze warszawskiej. Rodzicami chrzestnymi sztandaru zostali potomkowie ziemian wielkopolskich Danuta Prus-Głowacka i andrzej Laudowicz. „niech sztandar ten od dzisiaj będzie dla nas najważniejszym symbolem – symbolem patriotyzmu, honoru i wierności ideałom wszystkich pokoleń ziemian polskich, będących pod stałą opieką św. Urszuli Ledóchowskiej” – tak brzmiały słowa ślubowania. W tej chwili trwają przygotowania do umieszczenia w Świątyni opatrzności Bożej pamiątkowej tablicy. Uroczystości z  tym związane wpisują się w  setną rocznicę odzyskania niepodległości i odbędą się jesienią. nie wiadomo jeszcze, jaki ostatecznie będzie jej tekst, jedna z propozycji rysuje się następująco: „ziemianom Rzeczpospolitej, niezłomnym obrońcom wiary i niepodległości, twórcom polskiej gospodarki rolnej, współtwórcom historii i  kultury Polski, krzewiącym służbę społeczną, więzionym i mordowanym w obozach i łagrach przez okupantów nie- mieckich i sowieckich, wygnanym z domów rodzinnych, wiernym do końca prze- słaniu Bóg, honor i ojczyzna – w hołdzie – Polskie towarzystwo ziemiańskie”. Komitetowi przewodniczy Danuta Prus-Głowacka. tak, mam nadzieję, że uda nam się zrealizować to zamierzenie, brakuje jesz- cze trochę pieniędzy, bo tablica powstaje oczywiście dzięki ofiarności darczyńców, z naszych składek, ale jestem dobrej myśli. A ilu członków liczy obecnie Wielkopolski Oddział PTZ? na początku było nas prawie 150. teraz – połowa tamtego stanu. i nie są to ludzie młodzi... Ale jak przeglądam informacje w  Internecie, biuletyny, „Wiadomości Ziemiańskie”, czyli ogólnopolskie, bardzo starannie wydawane pismo, to SZCZEGÓLNE OBOWIĄZKI SPOŁECZNE wyłania się z nich obraz ludzi aktywnych, pomysłowych, oddanych pracy dla środowiska. Bardzo zależy nam na pełnym uczestnictwie w życiu społecznym, religij- nym i kulturalnym. Nie możemy wykazać się dobrymi rezultatami w rolnictwie, tak jak niegdyś światli wielkopolscy ziemianie, bo nie mamy gospodarstw, ale pracując w różnych zawodach, staramy się jak najlepiej wypełniać swoje obo- wiązki. Znacząca większość naszych członków to ludzie z wyższym wykształce- niem, cenieni w swych zawodach i niezamykający się w kręgu spraw osobistych. Takie poglądy i nastawienie wynieśliśmy z naszych domów rodzinnych i prze- kazujemy je naszym dzieciom. Jednak na skutki tych działań będziemy musieli jeszcze poczekać... Co oczywiście nie znaczy, że nie ma w naszych szeregach młodych ludzi. Ale chcielibyśmy, żeby było ich więcej... Takich jak np. Marysia Heydel. Rozmawiamy o wielu różnych sprawach, a nie poruszyłyśmy dotąd tej naj- ważniejszej: reprywatyzacji. Nie jesteśmy środowiskiem licznym i bogatym, nie chcemy niczyjej krzywdy, tylko upominamy się o swoje bezprawnie odebrane ziemie, które były naszym źródłem utrzymania, o nasze domy. I mocno podkreślamy, że absolutnie nie cho- dzi nam o zwrot ziemi rozparcelowanej zaraz po wojnie, a jedynie o grunty będące własnością państwa. Niegdyś PGR-ów. Mieliśmy nadzieję, zaraz w 1990 roku, że proces będzie przebiegał w miarę sprawnie, że po tylu latach doczekamy się jakiegoś zadośćuczynienia za wyzucie nas ze wszystkiego dekretem PKWN, ale niestety... We wszystkich państwach bloku sowieckiego przeprowadzono reprywaty- zację. Tylko nie w Polsce. A u nas, mimo podejmowanych wielokrotnie prób, przygotowania ponad 20 projektów ustaw, sprawa nadal nie jest załatwiona. Mimo że żadna 283 Wanda Niegolewska, Danuta Prus-Głowacka, Maria Heydel 284 partia w iii RP nie negowała słuszności reprywatyzacji, praktyka była i jest – inna. najbliżej celu byliśmy w 2001 roku, ale uchwaloną przez sejm ustawę zawetował prezydent aleksander Kwaśniewski. ziemia będąca w rękach państwa jest wciąż sprzedawana, a jakoś nie może trafić do rąk tych, którym ją zabrano. Tracicie nadzieję i cierpliwość? Dla ludzi nieobeznanych z tymi problemami fakt, że dawni właściciele czy ich spadkobiercy po prostu wykupują swoje dwory, wydaje się nieprawdopodobny, wręcz surrealistyczny. a tak jest. Przykładem jest choćby Jerzy Mańkowski. Wrócił z zagranicy w 1992 roku, zajął się biznesem, a dowiedziawszy się, że na sprze- daż wystawiono rodzinną Brodnicę, postanowił działać. Przez sześć lat blokował sprzedaż pałacu. Kosztowało go to mnóstwo czasu, energii, pieniędzy, ale wreszcie dopiął swego. i udowodnił, że można pokonać paragrafy, sądy, znieczulicę. nie każdy ma taki charakter i taką siłę przebicia. i poza tym pomysł na utrzy- manie pałacu. Przecież on musi na siebie zarabiać! Dziś w Brodnicy jest pięk- nie, można tam przyjechać na wypoczynek, skorzystać z noclegu, dobrej kuchni. słowem – biznesplan Jerzego Mańkowskiego się sprawdził, chociaż utrzymanie pałacu bez dochodów z ziemi nie należy do łatwych. Ale optymizmem napawa Centrum Hipiki Antoniego Chłapowskiego w Jaszkowie. scenariusz był podobny jak u Jerzego Mańkowskiego: praca w szwecji, groma- dzenie kapitału, kupno ziemi i pałacu, no i w ślad za tym realizacja marzenia. Dziś do Jaszkowa przyjeżdżają na kursy i zawody konne ludzie z całej Europy, nie tylko z Polski, i nie tylko dorośli. Dzieci także mają tu swój raj. okolica jest wspaniała – w zakolu Warty, w pobliżu dawnych posiadłości Chłapowskich, od niedawna do dyspozycji gości jest również hotel w odrestaurowanym pałacu. zdarzają się jed- nak sytuacje, że właściciele po wielu trudach i staraniach, przewlekłych procesach sądowych odzyskują dwory, ale nie mogąc udźwignąć kosztów ich odbudowy, remontów i utrzymania, rezygnują z wywalczonych obiektów. A  tymczasem dwory niszczeją. Jak podają statystyki, w  granicach mię- dzywojennej Polski było ich około 20 tys. Dziś w całej Polsce – 1 proc. stanu z 1939 roku. Podam jednak kolejny optymistyczny przykład. Manieczki, związane z zasłu- żonym na wielu polach Józefem Wybickim, należały przed wojną do mojej rodziny, Prus-Głowackich. Majątek do 1939 roku prowadził wzorcowo mój ojciec Witold  Prus-Głowacki, prezes Kółka Rolniczego w  Brodnicy, porucz- nik rezerwy 15. Pułku Ułanów Poznańskich, ochotnik w  wojnie bolszewickiej. W PRL Manieczki należały do słynnego PGR-owskiego kombinatu kierowanego przez Jana Baiera. We dworze, oczywiście nie w tym, w którym żył niegdyś autor słów naszego hymnu, było nawet małe muzeum Wybickiego, a i park był zadbany i szczęśliwie w niezłym stanie zachował się do naszych dni. Po wielu latach pro- cesów, odwołań etc. udało nam się odzyskać ten skromny dwór, m.in. dzięki pomocy wojewody andrzeja nowakowskiego. i wtedy stanęliśmy przed kolejnym problemem: jak podzielić wywalczony dwór między kilkunastu spadkobierców. a dochodziły jeszcze koszty remontu budynku i renowacji parku. Choć z żalem, doszliśmy jednak do wniosku, że najlepszym i właściwie jedynym rozwiązaniem będzie sprzedaż. z warunkiem, że we dworze powstanie izba pamięci poświęcona SZCZEGÓLNE OBOWIĄZKI SPOŁECZNE 4. Most Daniela Kęszyckiego w Śremie, stoją od lewej: Adam Podsiadły, Danuta Płygawko, Marcin Kęszycki (wnuk Daniela), Antoni i Jan Nepomucen (prawnukowie Daniela, synowie Marcina), Barbara Kęszycka (żona Wojciecha Kęszyckiego, wnuka Daniela), 27 XII 2017 r., fot. A. Płygawko Wybickiemu i tablica upamiętniająca ostatnich właścicieli. I znów mieliśmy szczęście, bo dwór kupił dotychczasowy dzierżawca gruntów manieczkowskich Wojciech Mróz, który dał się już poznać z wielu dobrych poczynań związanych z zabytkami. Jesteśmy więc optymistami i cieszymy się, że w tej chwili przepro- wadzany jest już, pod ścisłym nadzorem konserwatora wojewódzkiego, remont kaplicy-rotundy, jedynej materialnej pamiątki po Wybickim w Manieczkach. Chyba zły los rzeczywiście odwrócił się od Manieczek. Muzeum Śremskie, szkoły i lokalni przedsiębiorcy z powodzeniem ożywiają to miejsce. Świetnie przyjmowane są spektakle teatralne przygotowywane przez młodzież, oczywi- ście pod opieką nauczycieli - Wybicki był przecież również dramatopisarzem, odbywają się rajdy i festyny. Czyli wraca w pewnym stopniu atmosfera charak- terystyczna dla przedwojennych czasów. Wciąż jednak niepokojące wieści dochodzą z Rogalina. Na razie kolejny raz odsunięte zostało — ale tylko na rok — niebezpieczeństwo pozbawienia Majątku Rogalin (należącego do Fundacji Rogalin) znacznej ilości gruntów. Ingerencja w zabytkowy krajobraz, utrwalony też w malarstwie, utrata ziemi należącej do rodziny Raczyńskich na rzecz deweloperów, ograniczenie zysków, jakie przynosi tradycyjnie prowadzone gospodarstwo, byłoby niepowetowaną szkodą. Na szczę- ście pałac i park rogaliński są bezpieczne! Przeglądam folder wydany przez Polskie Towarzystwo Ziemiańskie z adre- sami i opisami dworów, które można zwiedzać, a w niektórych również zano- cować. Bardzo potrzebny. I uśmiecham się z satysfakcją, bo w Wielkopolsce 285 WANDA NIEGOLEWSKA, DANUTA PRUS-GŁOWACKA, MARIA HEYDEL 5. Poświęcenie sztandaru Polskiego Towarzystwa Ziemiańskiego, Archikatedra pw. św. Jana w Warszawie, 4 XII 2005 r., fot. J. Wilga jest aż 11 takich obiektów. Najwięcej! Oprócz tych najbardziej znanych, jak Kórnik, Gołuchów, Rogalin, znajdują się tam i Brodnica, i Jaszkowo. Czyli — jak wiemy — prywatne. Ja również w miarę swoich skromnych możliwości staram się wprowa- dzać w życie to, co było charakterystyczne dla wielkopolskiego ziemiaństwa. W Psarskiem — nie w majątku odzyskanym czy wykupionym od ANR - założyłam Fundację Stanisław i Wanda Niegolewscy, której przyświeca takie oto hasło: „Czyń, coś powinien, będzie, co może”. I w tej naszej wsi staramy się obudzić w mieszkań- cach zainteresowanie ich własną historią. Chodzimy po domach, namawiamy do odnajdywania rodzinnych pamiątek i zdjęć, a potem urządzamy wystawę, wykorzy- stując te odnalezione fotografie. Radość jest obopólna. Opracowałam też historię miejscowego kościoła, powstał folder i tablica informacyjna. W domu urządziłam punkt biblioteczny, który cieszy się niezłym zainteresowaniem. Po prostu praca organiczna. Myślę, że w ten sposób daje znać o sobie duch mojej babki, też Wandy, która patronowała m.in. Kołu Włościanek, była posłanką na Sejm Dzielnicowy w Poznaniu w grudniu 1918 roku. Jeszcze przed powstaniem. Ponieważ mam sporo dokumentów i wspomnień, chciałabym opisać dzieje rodziny z uwzględnie- niem szczególnej roli kobiet. W tytule byłyby trzy Wandy. Może z tą moją pisaną historią byłoby tak, jak z wystawą zdjęć? Zachęciłabym w ten sposób mieszkań- ców wsi do zainteresowania się własną przeszłością... To wszystko plany, marzenia, teraz — jako prezes — muszę skupić się na pracach Towarzystwa. Jestem optymistką i wierzę, że tak jak Danucie udawało się kierowanie Towarzystwem przez tyle lat, to i mnie się uda. Tym bardziej że zawsze mogę liczyć na pomoc zarówno jej, jak i innych członków zarządu. Także tych młodych. 286 SZCZEGÓLNE OBOWIĄZKI SPOŁECZNE 6. Poświęcenie sztandaru Polskiego Towarzystwa Ziemiańskiego, poczet sztandarowy przed wejściem do Archikatedry pw. św. Jana w Warszawie, 4 XII 2005 r., fot. ]. Wilga Pani Maria się uśmiecha... Jestem już w tej pracy zaprawiona, wiem, na czym polega, bo mój ojciec — Andrzej Heydel działa w Towarzystwie od samego początku. Organizuje m.in. lubiane przez wszystkich wycieczki, które znakomicie wszystkich integrują i cie- kawią, opiekuje się konkursami dla młodzieży, świetnie opowiada, więc potrafi zainteresować tematem nawet tych, którzy z dystansem podchodzą do historii. I chciałabym dorzucić tu jeszcze jedną, dość istotną obserwację. W naszym nie- gdysiejszym majątku w Brzózie — to na skraju Puszczy Kozienickiej — w szkole, którą zbudowano na fundamentach zrujnowanego przez Niemców, a potem rozebranego w PRL pałacu — gabinet do nauki języków obcych nosi imię Wandy z Chełkowskich Heydel. Nie bez powodu właśnie ten, bo świetnie znała języki i chętnie się tą wiedzą dzieliła. A niedawno, bo w 99. rocznicę powstania wielkopolskiego, most na Warcie w Śremie otrzymał imię Daniela Kęszyckiego z Błociszewa, zasłużo- nego w walce o powrót do Polski Wielkopolski i Śląska, konsula generalnego RP w Opolu. To bardzo cieszy, zresztą to niejedyne dowody sympatii i pamięci, jakich doświadczają i doświadczali ziemianie. W latach tużpowojennych była to bar- dzo konkretna pomoc — żywność czy przechowywanie uratowanych z dworów pamiątek. A dziś obserwuję spore zainteresowanie wystawami i spotkaniami z autorami książek podejmującymi temat ziemiaństwa, i to także wśród ludzi młodych. My — ta młodsza gałąź organizacji — wiele zawdzięczamy wspólnym obozom, które w latach minionych organizował dla nas legendarny dziś ksiądz Tadeusz Fedorowicz, powszechnie kojarzony z Laskami. Pamiętamy też do dziś 287 Wanda Niegolewska, Danuta Prus-Głowacka, Maria Heydel wieczory pieśni patriotycznych organizowane w  Klubie inteligencji Katolickiej przez olgierda Baehra, Janusza Gołaskiego, teresę Kłoczowską. niedawno znów się spotkaliśmy, po 30 latach, dziękując im za tamtą inicjatywę. Podobne spotkania z pieśnią na pierwszym planie odbywały się także pod koniec lat 80. u dominika- nów. Mamy więc co wspominać i z tamtych miłych doświadczeń czerpać impulsy do bieżącej pracy. a  przede wszystkim wzorować się na naszych patronach – św. Urszuli Ledóchowskiej i bł. Edmundzie Bojanowskim. Mamy szczęście – obie postacie tak blisko związane są z naszym regionem, możemy dosłownie iść ich śladami. W wielu naszych rodzinach powraca się we wspomnieniach do wielkiej przedwojennej pielgrzymki ziemian do Częstochowy w 1937 roku. zorganizowano ją niezwykle szybko, w atmosferze narastających zagrożeń ze strony i niemieckiej, i sowieckiej. Wzięło w niej udział 4 tys. pielgrzymów! Przemawiała wówczas do nich m.in. Matka Urszula Ledóchowska. W  ubiegłym roku, w  80. rocznicę tej jedynej pielgrzymki ziemian, też udaliśmy się do Częstochowy, choć nie w tak licz- nym gronie. Jako wotum wdzięczności i oddania na ołtarzu kaplicy Jasnogórskiej złożyliśmy ryngraf będący kopią tego przedwojennego. Pomysł narodził się też w naszym, wielkopolskim środowisku, była to inicjatywa Danuty Prus-Głowackiej. Kronika 291 przegląd wydarzeń listopad 2017–styczeń 2018 Rada Miasta Poznania 7 listopada Bolonia została kolejnym miastem partnerskim Poznania. Decyzja zapadła podczas LVi sesji Rady Miasta. Uchwalono także „Gminny Program Rewitalizacji dla Miasta Poznania”. Jego opracowanie poprzedzono badaniami, które pozwoliły wskazać obszary o największej koncentracji zjawisk kryzysowych. W większości są to dzielnice w centrum Poznania. Program zawiera zestawienie projektów obejmujących przedsięwzięcia, których wdrożenie ma odwrócić owe negatywne trendy. Przepisy programu pozwalają drogą osobnych uchwał ustanawiać miejscowe plany rewitalizacji oraz specjalne strefy rewitalizacji. Przyjęto również miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego dla skweru na rogu ulic Dąbrowskiego i Przybyszewskiego. Część tegoż terenu należy do osoby prywatnej, ale jest w miejskim zarządzie. Przyjęcie planu uchroniło to miejsce przed zabudową, którą planował właściciel. Rada uchwaliła nowy regulamin utrzymania porządku w mieście. Wśród zmian są zapisy mówiące o tym, że zarządcy dróg będą musieli usuwać chwasty z chodników, a miasto w ciągu 5 lat zamontuje na terenach publicznych pojemniki do selektywnej zbiórki odpadów. na sesji uchwalono również nowe stawki: za usunięcie pojazdu stojącego w miejscu niedozwolonym, za każdą kolejną dobę przechowywania odholowanego auta na parkingu oraz za odstąpienie od usunięcia pojazdu z drogi. W każdej z wymienionych kategorii miasto podniosło opłaty, gdyż w ostatnich latach znacznie wzrosły ich koszty. za sprawą innej decyzji Rady Miasta łatwiej będzie dużym rodzinom. Radni zgodzili się, aby poznańska Karta Rodziny Dużej była zapisywana na tym samym nośniku co ogólnopolska Karta Dużej Rodziny. 21 listopada Pierwsze czytanie projektu budżetu było najważniejszym punktem obrad LVii sesji Rady Miasta. Po raz pierwszy w historii dochody Poznania przekroczyły 3,5 mld zł. Historyczne w przyszłym roku będą też wydatki: 3,9 mld zł. trzecią liczbą, która charakteryzuje przyszły budżet, będą wydatki na inwestycje – 850 mln zł (o 300 mln zł więcej niż w br.). W tej kwocie zarezerwowano m.in. 25 mln zł na przebudowę mostu Lecha, 8 mln zł na rewaloryzację pl. Kolegiackiego i budowę Centrum szyfrów Enigma oraz 4 mln zł na przebudowę Rynku Łazarskiego. W budżecie znalazło się ponad 600 mln zł na politykę społeczną i ochronę zdrowia, kolejnych 600 mln zł na transport i blisko 1 mld zł na oświatę. W przyszłych wydatkach miasta uwzględniono Wieloletnią Prognozę Finansową. Jak tłumaczyła skarbnik Miasta Barbara sajnaj, w WPF zapisano zarówno projekty kontynuowane, jak i te nowe. Wydatki, które są uwzględniane w nowym budżecie, mają zasadniczy cel: poprawę życia mieszkańców. W przyszłości mają również kreować większe przychody – mówił na sesji prezydent Poznania Jacek Jaśkowiak. Radni zdecydowali również o powołaniu do życia Centrum Usług Wspólnych, które ma odciążyć niektóre jednostki organizacyjne podlegające miastu. Chodzi o scentralizowanie obsługi administracyjnej i księgowej dla miejskich ośrodków pomocy społecznej, m.in. czterech Domów Pomocy społecznej, zespołu żłobków czy Domów Dziecka. Dotychczasowe kompetencje kierowników tych jednostek i podejmowanie decyzji finansowych nadal pozostaną przy obsługiwanych ośrodkach. W Poznaniu działa 17 jednostek pomocy społecznej, w których pracuje ok. 60 osób. W nowym CUW pracę znajdzie 30 osób, przegląd wydarzeń 292 30 kolejnym zaproponowano zatrudnienie w Urzędzie Miasta i jednostkach organizacyjnych – zapowiedział wiceprezydent Poznania Jędrzej solarski. Rada przyjęła też stanowisko w sprawie zwiększenia liczby ulic, których nazwy będą nosić imiona wybitnych kobiet. Według statystyk obecnie ponad 90 proc. nazw poznańskich ulic upamiętnia mężczyzn. Pomysłodawcom stanowiska chodzi o wyrównanie tych proporcji, zwłaszcza że przyszły rok został obwołany przez sejm RP Rokiem Kobiet. W 2018 roku przypada też setna rocznica uzyskania przez Polki prawa wyborczego. 5, 7 grudnia W czasie obrad LVIII sesji Rady Miasta przyjęto zasady polityki mieszkaniowej na lata 2017–2027. Dokument zakłada poprawę dostępności lokali mieszkalnych i socjalnych dla osób o najniższych dochodach; poprawę jakości mieszkań w lokalach komunalnych oraz zwiększenie atrakcyjności Poznania jako miejsca zamieszkania dla osób o średnich i wyższych dochodach. Jego celem jest również precyzyjna identyfikacja i wsparcie dla osób borykających się z trudnościami mieszkaniowymi. Radni zdecydowali o zmianie statutu Wydawnictwa Miejskiego Posnania. zmiany mają umożliwić przekazanie punktów informacji turystycznej, którymi do tej pory zarządzało wydawnictwo, Poznańskiej Lokalnej organizacji turystycznej. statut zmieniono również Wielkopolskiemu Muzeum niepodległości, tak by mogło ono produkować filmy. Uzupełniono ponadto Gminny Program Rewitalizacji o planowane inwestycje akademii Muzycznej i Uniwersytetu artystycznego. Miasto chce również kontynuować program dopłat umożliwiający wymianę tradycyjnych pieców grzewczych na bardziej ekologiczne źródła ciepła. Radni przyjęli uchwałę w tym zakresie. Do tej pory funkcjonował program KaWKa, finansowany przez narodowy Fundusz ochrony Środowiska. 7 grudnia Rada Miasta zebrała się, aby dokończyć przerwaną sesję. Uchwalono świadczenie żłobkowe. Dzieci uczęszczające do niepublicznych żłobków, które od 1 stycznia nie będą już na liście placówek wspieranych przez miasto, nadal będą korzystać ze wsparcia. Chodzi o to, aby nie były one narażone na zmianę placówki z powodu utraty przez nią dotacji. Świadczenie w wysokości 600 zł na dziecko będzie wypłacane co miesiąc, maksymalnie do 31 sierpnia 2019 roku. 21–22 grudnia Kilkanaście godzin obrad, dyskusje, kilkaset poprawek, wreszcie późno w nocy finalne głosowanie. tak przebiegła LiX sesja Rady Miasta. Radni przyjęli budżet Poznania na rok 2018 i Wieloletnią Prognozę Finansową. Prezydent miasta Jacek Jaśkowiak podkreśla, że nowy budżet jest rekordowy w porównaniu z wcześniejszymi latami, jednocześnie zdaje sobie sprawę z ogromu potrzeb, których ze względu na możliwości finansowe nie można było w nim uwzględnić. Przed sesją budżetową prezydent J. Jaśkowiak spotkał się z przedstawicielami pracowników miejskich instytucji domagających się większych podwyżek niż te zaplanowane w budżecie. „słuchając postulatów pracowników w sprawie podwyżek płac, rozumiem ich rozczarowanie i gorycz, ale w porównaniu do lat, zanim zostałem prezydentem, jest wyraźna poprawa. Wcześniej nie było podwyżek” – mówił prezydent podczas wystąpienia na sesji. W ramach autopoprawki do budżetu prezydent przyjął 126 zadań wyczerpujących 190 poprawek w całości lub w części, co oznacza uwzględnienie około 37 proc. z ponad 500 poprawek złożonych przez radnych, kluby radnych i komisje merytoryczne. z wydatków bieżących najwięcej poprawek dotyczyło kultury, polityki społecznej oraz zdrowia; z wydatków majątkowych: transportu, sportu i zieleni. sesja trwała do późnych godzin nocnych, kiedy ostatecznie uchwalono budżet głosami: 22 „za” i 10 „przeciw”, nikt się nie wstrzymał. 9 stycznia Na specjalnie zwołanej LX sesji Rady Miasta zaskarżono decyzję wojewody wielkopolskiego o zmianie nazwy ul. 23 Lutego. Wojewoda zbigniew Hoffmann na mocy tzw. ustawy dekomunizującej wydał zarządzenie o nadaniu wymienionej ulicy imienia por. Janiny Lewandowskiej. Radni Po, zjednoczonej Lewicy i Prawa do Miasta, którzy poparli zaskarżenie decyzji wojewody, uważają, że jej stara nazwa nie powinna podlegać ustawie. Łukasz Mikuła (Po) podkreślił, że data 23 lutego 1945 roku w kontekście historii Poznania w żaden sposób nie propaguje ani nie symbolizuje komunizmu lub innego ustroju totalitarnego, lecz odwołuje listopad 2017–styczeń 2018 293 się do zakorzenionej w świadomości społecznej daty definitywnie kończącej niemiecką okupację Poznania. odmienne zdanie mieli radni Pis. Głos w imieniu klubu zabrał Przemysław alexandrowicz, który zauważył m.in., że trudno w związku z tą datą mówić o wyzwoleniu kraju, i przypominał, że 23 lutego to: „Święto robotniczo-chłopskiej Czerwonej armii i floty wojennej związku sowieckiego, od 1995 roku dzień obrońców ojczyzny”. za zaskarżeniem decyzji do Wojewódzkiego sądu administracyjnego opowiedziało się 19 radnych, przeciw było 12, 1 osoba wstrzymała się od głosu. 23 stycznia W czasie LXI sesji Rady Miasta radni podjęli szereg decyzji nazewniczych. Wśród nowych nazw znalazły się ul. ks. Bolesława sulika na Śródce i ul. Lotników 302. Dywizjonu Poznańskiego na Świerczewie, a także rondo usytuowane na końcu tej ulicy, które uzyskało nazwę Świerczewo. na Ratajach, na przedłużeniu ul. Brneńskiej, swoją ulicę otrzymał Grzegorz Ciechowski. nazwy uzyskały także skwery: Józefa Granatowicza (Jeżyce, naprzeciwko szpitala im. F. Raszei), stanisława Jarzembowskiego (Winiary, os. Powstańców Warszawy), stanisława Bręczewskiego (Golęcin, przy ul. Koronnej/sokoła) oraz antoniny Kaweckiej (przy teatrze Wielkim). Radni zgodzili się także na bonifikatę od ceny nieruchomości sprzedawanych Uniwersytetowi Medycznemu. Chodzi o dwie działki przy ul. Krzyżowej. W rezultacie zostaną uporządkowane kwestie własnościowe na tym obszarze, znajdują się tam bowiem budynki należące do uniwersytetu. Wartość tych działek to ponad 5 mln zł, po bonifikacie uczelnia zapłaci miastu 52 tys. zł. Uchwalono także nowy Poznański Program Wspierania Rodziny i Rozwoju Pieczy zastępczej. Poznań polityczny 24 listopada Przeciwko zmianom w sądownictwie (tzw. prezydenckie projekty ustaw) protestowano na starym Rynku. 5 grudnia w tej samej sprawie ok. 100 osób demonstrowało na pl. Mickiewicza. 14 stycznia Na pl. Wolności ok. 300 osób protestowało przeciwko odrzuceniu przez sejm RP projektu liberalizującego prawo do aborcji. Kolejny protest odbył się 17 stycznia. W tym samym czasie odbyła się kontrmanifestacja pod hasłem Poznań dla życia z udziałem ok. 100 osób. 21 stycznia Przed pomnikiem Starego Marycha odbył się milczący protest przeciwko zmianom w polskim sądownictwie. Sprawy publiczne 1 listopada Jak co roku przed cmentarzami na Junikowie i Miłostowie odbywały się kwesty na rzecz renowacji nagrobków na wileńskiej Rossie. zebrano ponad 28,5 tys. zł. tzw. zbiórkę powstańczą prowadzili z kolei kibice Lecha Poznań, którzy chcą wyremontować kwaterę powstańców wielkopolskich na warszawskich Powązkach i pomnik powstańców na cmentarzu parafialnym na starołęce. Rady Osiedli Wilda i Rataje postanowiły uczcić 100. rocznicę odzyskania niepodległości poprzez posadzenie na podległym sobie terenie 100 drzew. 3–5 listopada II Targi Pojazdów Zabytkowych Retro Motor show otwarto na terenie MtP. W sześciu pawilonach zaprezentowano 700 pojazdów. 6–9 listopada Firmy kamieniarskie z 18 krajów przyjechały na targi Kamień stone, by pokazać swoje wyroby, materiały i narzędzia. Podczas targów odbyły się mistrzostwa Polski w Ręcznej obróbce Kamienia, rozstrzygnięto też 11. konkurs Kamień. przegląd wydarzeń 294 6–8 listopada Otwarto 40. Międzynarodowy Festiwal Poetycki Frazy. Koncertom smolika i Keva Foxa, Federacji Bardów Lubelskich, Śpiewamy Młynarskiego, spektaklowi Macieja Fortuny Iłła oraz finałowemu koncertowi piosenek Leonarda Cohena towarzyszyła konferencja Piosenka jako forma pamięci. 7 listopada W pawilonie nr 3 MTP otwarto jednodniowe targi Pracy i Praktyk. 9 listopada W konkursie im. Jana Baptysty Quadro na najlepszy budynek zbudowany w mijającym roku w Poznaniu zwyciężyła pracownia Ultra architects, która zaprojektowała biurowiec przy ul. za Bramką. Od połowy miesiąca do połowy grudnia strażnicy miejscy kontrolowali, czym poznaniacy palą w piecach. Wielu mieszkańców wciąż spala śmieci, stare lakierowane meble, tworzywa sztuczne, odpady gumowe etc., które zatruwają powietrze. 11 listopada Uroczystość z okazji Święta Niepodległości Polski odbyła się m.in. na pl. Wolności. zakończono ją apelem poległych i koncertem orkiestry wojskowej. Po raz drugi zorganizowano 10-kilometrowy Bieg niepodległości. zwyciężyli Bartosz nowicki ze szczecina i Katarzyna Kowalska z Włocławka. Jednocześnie tradycyjnie świętowano tego dnia imieniny ulicy Święty Marcin. Kolorowy korowód ruszył z Kaponiery o godz. 13.30, przeszedł pod zamek, gdzie prezydent Poznania Jacek Jaśkowiak przekazał jego uczestnikom klucze do miasta. Jak co roku, nie zabrakło muzyki, promowano też organizacje pozarządowe i wolontariaty, a także sprzedawano świętomarcińskie rogale. Certyfikat zezwalający na ich wypiek (produkt regionalny od 9 lat) otrzymało w tym roku 97 cukierni. 14 listopada Zakończono głosowanie w plebiscycie miesięcznika iKs na wydarzenie kulturalne i człowieka kultury w sezonie 2016/2017. zwyciężył festiwal Ethno Port i szefowa Chóru Czarownic Ewa Łowżył. UAM został po raz pierwszy wyróżniony w międzynarodowym rankingu times Higher sciences w kategorii nauk biologicznych, rolniczych i leśnych oraz nauk o kulturze fizycznej. 16–18 listopada Poznańskie Targi Piwne połączono ze street Food spot. swoje piwa prezentowało 70 wystawców, natomiast jedzenie podawano z 50 food tracków. 18 listopada Na pl. Wolności ruszyło przedświąteczne Betlejem Poznańskie 2017. W domkach- -straganach sprzedawano słodycze, grzane wino, pieczywo i ozdoby świąteczne. Kręciła się kolorowa karuzela, obok jeździła kolejka dla dzieci. największą atrakcją było ogromne młyńskie koło. Przez dwa dni bilety na karuzelę, kolejkę i młyńskie koło fundował dzieciom prezydent miasta Jacek Jaśkowiak. Całość otwarta była codziennie od godz. 11 do 21. Zakończono projekt Plażojada – Szlakiem Trzech Jezior: Rusałka, Strzeszynek, Kiekrz, który zakładał rewitalizację plaż i nabrzeży poznańskich akwenów. 20 listopada Po mszy św. odprawionej przez abp. Stanisława Gądeckiego w kościele pw. najświętszego zbawiciela wolontariusze rozdawali na pl. Wolności ciepłe posiłki w ramach Światowego Dnia Ubogich. Pracownicy MoPR-u informowali o formach pomocy, na jaką mogą liczyć potrzebujący. 21 listopada Wielkopolskie Centrum Zaawansowanych Technologii wyróżniono Polską nagrodą innowacyjności. 22 listopada Od godz. 10 do 18 w pawilonie nr 15 MtP trwały targi pracy Career EXPo skierowane do osób poszukujących pracy. listopad 2017–styczeń 2018 295 23 listopada Uruchomiono infolinię onkologiczną, czynną od poniedziałku do czwartku od godz. 16.30 do 20. specjaliści udzielają dzięki niej porad medycznych, a także psychologicznych i socjalnych. Po raz 13. „Rzeczpospolita” ogłosiła swój ranking samorządów w Polsce. W kategorii miasto na prawach powiatu Poznań zajął i miejsce. W dniu św. Katarzyny, patronki m.in. tramwajarzy, w zajezdniach na Franowie i w tzw. Madalinie urządzono „drzwi otwarte”. Dzień później taką samą imprezę zorganizowano na dworcu głównym PKP z okazji Dnia Kolejarza. 25 listopada Z okazji Dnia Otwartego Notariatu w Wielkopolskiej izbie Rzemieślniczej można było skorzystać z rad notariusza. W ostatnim tygodniu listopada rozpoczęto montaż dekoracji świątecznych. Od początku grudnia strony internetowe miasta są redagowane także w języku ukraińskim. Ukraińcy stanowią obecnie największą mniejszość narodową w Poznaniu. Nowoczesne wiaty przystankowe „Warta” postawiono wzdłuż ul. Królowej Jadwigi. Model bez oświetlenia będzie rozmieszczany poza centrum miasta. W październiku i listopadzie trwał remont nawierzchni (szlifowanie bruku) staromiejskich uliczek. 30 listopada–3 grudnia 250 zawodników z 26 krajów oraz 600 koni rywalizowało w pawilonach targowych w zawodach jeździeckich Cavaliada. 1–3 grudnia Jak zawsze przed Bożym Narodzeniem na terenie MtP zorganizowano Festiwal sztuki i Przedmiotów artystycznych, na którym oferowano różnorodną ofertę prezentów świątecznych. 2 grudnia Na Starym Rynku otwarto Jarmark Świąteczny. o godz. 17 przed ratuszem wspólnie odśpiewano (w czterech językach) kolędę Cicha noc. 5 grudnia Po raz 19. przyznano stypendia naukowe im. Jana Kulczyka dla studentów i doktorantów UaM. otrzymało je 4 studentów i 4 doktorantów w wysokości odpowiednio 1,2 tys. i 1,7 tys. zł na okres 9 miesięcy. Pomoc finansową odebrało także 30 studentów z Ukrainy, jednorazowo w wysokości 3 tys. zł. 9 grudnia Na pustym straganie przy Rynku Wildeckim można zostawiać nadwyżki żywności. inicjatywa dwóch mieszkanek Wildy spotkała się ze sporym odzewem. „Jadłodzielnia” to pierwsza taka inicjatywa w mieście. 9–10 grudnia Wielkim zainteresowaniem cieszył się Festiwal Rzeźb Lodowych na starym Rynku. Jury za najlepszą pracę uznało rzeźbę amerykanów angelito Babana i Jess Parish przedstawiającą parę łyżwiarzy. 11 grudnia Uruchomiono metropolitalny portal konsultacji społecznych organizowanych przez miasto i powiat poznański. 13 grudnia W 36. rocznicę wprowadzenia w Polsce stanu wojennego na budynku Wielkopolskiego Urzędu Wojewódzkiego zawisł baner z nazwiskami poznańskich ofiar tego czasu. Po mszy św. w kościele Dominikanów jej uczestnicy przeszli pod pomnik Poznańskiego Czerwca 1956. Wojewoda wielkopolski Zbigniew Hoffmann podjął decyzję o zmianie nazwy ul. 23 Lutego (przed ii wojną światową ul. Pocztowa) na por. Janiny Lewandowskiej. zdania poznaniaków na ten temat są podzielone. przegląd wydarzeń 296 14 grudnia W 18. edycji akcji Wolontariusz Roku nagrody i wyróżnienia przyznano w sześciu kategoriach. Wolontariusz indywidualny – dla Pauliny Kuntze plus wyróżnienia dla agnieszki Kalugi i Radosława Hofmana; Wolontariusz senior – dla Hanny Maciejewskiej i wyróżnienia dla Danuty Matyi-Woźniak i adama Gatniejewskiego; Wolontariusz młodzieżowy – dla Michała nowaczyka, wyróżniono Jakuba Cura i Beatę nowak; Wolontariat pracowniczy – dla Kompanii Piwowarskiej, wyróżniono Fundację Banku zachodniego WBK; Wolontariat zespołowy – dla szpitala Klinicznego Przemienienia Pańskiego UM, wyróżniono wolontariat miejski i ratowników drogowych z automobilklubu Wielkopolskiego; Wolontariat szkolny – dla szkolnej „Drużyny szpiku” z XV Lo, wyróżniono wolontariuszy ze szkoły Podstawowej nr 57. 16 grudnia W Auli Uniwersyteckiej po raz Xiii odbyła się Gala Fundacji „Mam marzenie”. Fundacja spełniła dotąd 7400 marzeń bardzo poważnie chorych dzieci. 17 grudnia Poznaniacy zabrali do domów Betlejemskie Światło Pokoju, które jak co roku przynieśli na stary Rynek harcerze, przekazując je prezydentowi miasta Jackowi Jaśkowiakowi. Aż do tego dnia przedłużono w mieście sezon Poznańskich Rowerów Miejskich. Przez 9,5 miesiąca wypożyczono je ponad 1 mln razy. W tym czasie zarejestrowało się 41 tys. nowych użytkowników. za pomocą jednego konta można też wypożyczać rowery w szamotułach, ostrowie Wlkp. i Kaliszu. 20 grudnia Po renowacji w podziemiach Kaponiery odsłonięto tzw. Kaponierę kolejową. W terminalu odlotów lotniska Ławica w obecności abp. stanisława Gądeckiego już po raz 12. ustawiono żłóbek W drodze. 24 grudnia W pawilonie nr 2 MTP Caritas archidiecezji Poznańskiej przygotował wigilię dla ok. 2 tys. osób. Łamano się opłatkiem, składając życzenia, jedzono tradycyjne w tym dniu potrawy, były też świąteczne wypieki i upominki dla dzieci. Przy wigilijnym stole siedział m.in. abp stanisław Gądecki, przewodniczący Rady Miasta Grzegorz Ganowicz i zastępca prezydenta Poznania Jędrzej solarski. Jak co roku, w organizację wigilii włączyła się młodzież z kilku poznańskich i nowotomyskich szkół. 25 grudnia Abp Stanisław Gądecki w czasie pasterki odprawionej w katedrze wzywał m.in. do przyjmowania w duchu chrześcijańskim uchodźców i migrantów. 26 grudnia Ignacy Jan Paderewski ponownie przyjechał do Poznania. W 99. rocznicę wybuchu powstania wielkopolskiego poznaniacy przywitali go na Dworcu Letnim. Historyczną inscenizację połączono w tym roku z przejazdem zabytkowego pociągu na trasie Poznań–swarzędz. Uroczystości rocznicowe kontynuowano nazajutrz. Kwiaty złożono m.in. pod tablicami pamiątkowymi, pod pomnikiem Powstańców Wielkopolskich i na mogile stanisława taczaka; odbyła się także msza św. w farze. na pl. Wolności grupy rekonstruktorów historycznych zaaranżowały obóz powstańczy. 27 grudnia III Bieg Powstania Wielkopolskiego wystartował o godz. 19 z pl. Wolności. Jego uczestnicy musieli pokonać dwie pętle poprowadzone centralnymi ulicami miasta (każda ok. 5 km). Pierwsze miejsce zajął Damian Kluczyk (00:31:28). Kibice Lecha Poznań uczcili 99. rocznicę wybuchu powstania wielkopolskiego odpaleniem ok. 2 tys. rac na rondach: Śródka, starołęka i Rataje. 31 grudnia Na pl. Wolności przygotowano z okazji sylwestra duży parkiet taneczny. Mieszkańcy miasta i ich goście bawili się przy muzyce DJ-ów. Był też pokaz fajerwerków i życzenia noworoczne od prezydenta miasta Jacka Jaśkowiaka. listopad 2017–styczeń 2018 297 1 stycznia Po raz 18. poznańscy rowerzyści rozpoczęli swój sezon nad Rusałką. Podczas mroźnych dni i nocy strażnicy miejscy rozdawali bezdomnym pakiety pomocowe: cukierki z witaminami, napoje samoogrzewające, peleryny i kaloryczne batony. W wybranych poznańskich kościołach, synagodze, meczecie i Urzędzie Miasta dostępny był bezpłatny kalendarz trzech wielkich religii monoteistycznych W naszym fyrtlu. Chrześcijanie, żydzi i muzułmanie razem. Jego nakład wyniósł 2,7 tys. egzemplarzy, a na każdej z 12 kart przedstawiono ważne święto danej religii. 3 stycznia W CK Zamek odbyła się tradycyjna Gala Sportu, na której m.in. wręczono wyróżnienia prezesom klubów, młodym medalistom z 2017 r. oraz 18 superseniorom (75 l.), przyznano też stypendia sportowe. 6 stycznia Orszak Trzech Króli przeszedł jak co roku z pl. Wolności na stary Rynek. 10 stycznia Miesięcznik edukacyjny „Perspektywy” ogłosił ranking najlepszych polskich szkół średnich. najwyżej z poznańskich liceów znalazło się Viii Lo, zajmując 33. miejsce. W kategorii techników na 10. miejscu uplasowało się technikum Komunikacyjne. Otwarciem wystawy Szalom alejchem w oDK Pod Lipami zainaugurowano tegoroczny XXi Dzień Judaizmu. Warsztatom, wykładom, spotkaniom i nabożeństwu biblijnemu w kościele pw. św. Wojciecha przyświecało hasło: „Pokój! Pokój dalekim i bliskim”. 11 stycznia Miasto ogłosiło konkurs związany ze 100-leciem wybuchu powstania wielkopolskiego i odzyskaniem przez Polskę niepodległości. organizacje pozarządowe miały do dyspozycji 3 mln zł. 14 stycznia Po raz 26. zagrała w Poznaniu Wielka orkiestra Świątecznej Pomocy. tym razem pieniądze zbierano na pomoc dla noworodków na oddziałach neonatologicznych. Główne imprezy miały miejsce przed CK zamek i na pl. Mickiewicza. na ulicach miasta kwestowało ok. 2 tys. wolontariuszy. odbyły się koncerty, licytacje, pokazy służb mundurowych. nową, drugą po zamkowej, muzyczną scenę dla orkiestry zbudowano na Ławicy. 17–19 stycznia Zainaugurowano 3-dniowy Konwent Przewodniczących Rad Miast Wojewódzkich. 18–21 stycznia Rozpoczęła się 7. edycja Międzynarodowych Targów Rolniczych Polagra – Premiery, w czasie której w 13 pawilonach MtP pokazano najnowsze maszyny i narzędzia rolnicze, pasze, nawozy, nasiona oraz środki ochrony roślin. Dzień pierwszy był adresowany do agrobiznesmenów, drugi do młodych rolników, dwa kolejne otwarte były dla wszystkich zainteresowanych. W Wyższej Szkole Bankowej odbył się Poznański Kongres samorządów Uczniowskich szkół Średnich. 20 stycznia Niecałe 550 tys. mieszkańców liczy obecnie Poznań, to o ok. 2 tys. mniej niż przed rokiem. Ponad 90 proc. z nich mieszka tutaj na stałe. Kobiet jest nieco więcej niż mężczyzn. o ok. 600 wzrosła liczba urodzeń. najwięcej małych poznaniaków przyszło na świat w szpitalu Świętej Rodziny. 23 stycznia Poznańscy policjanci-krwiodawcy rozpoczęli zbiórkę, chcą zebrać 100 litrów krwi na 100-lecie niepodległości. 30 stycznia Po raz 27. otwarto Międzynarodowe Targi Budownictwa i Architektury Budma. Ponad tysiąc wystawców prezentowało swoją ofertę adresowaną do handlowców, architektów, inwestorów i wykonawców. przegląd wydarzeń 298 Poznaniacy 9 listopada Zmarł Bogdan Kalinowski (78 l.), znany wielu poznańskim kinomanom. Wraz z żoną obejrzał kilkanaście tysięcy filmów. 10 listopada Z rąk rektora UAM prof. Andrzeja Lesickiego medal „alumno Bene Merenti” otrzymał dyrektor Filharmonii Poznańskiej Wojciech nentwig. 11 listopada Prof. Jacek Kowalski otrzymał nagrodę Literacką im. Józefa Mackiewicza za książkę Sarmacja. Obalanie mitów. Podręcznik bojowy. 15 listopada Dorota Raczkiewicz i „Drużyna Szpiku” odebrali z rąk redaktora naczelnego poznańskiego oddziału „Gazety Wyborczej” Marcina Wesołka „Giganta 2017” – nagrodę za poznański styl pracy. 27 listopada W kolejnym kulinarnym przewodniku Gault & Millau znalazło się 350 kucharzy z Polski, 25 z nich pracuje w Poznaniu. 29 listopada Radosław Hofman kupił autobus, który przystosował dla potrzeb bezdomnych. zaczął jeździć po mieście, udzielając pomocy potrzebującym, m.in. rozdając ciepłe posiłki i opatrunki. 20 grudnia Dyrektorka Teatru Wielkiego Renata Borowska- -Juszczyńska została odznaczona medalem honorowym UaM „alumno Bene Merenti”. 18 stycznia Anna Hryniewiecka pozostała dyrektorką CK zamek na kolejnych 7 lat. to jej trzecia kadencja na tym stanowisku. 25 stycznia Pośmiertnie honorowy medal UAM „Alumno Bene Merenti” przyznano poznańskim kryptologom: Jerzemu Różyckiemu, Henrykowi zygalskiemu i Marianowi Rejewskiemu. Wykłady, prelekcje, spotkania 8–9 listopada Akademia Muzyczna była organizatorką Xi Międzynarodowego Forum Kompozytorów. 9 listopada W ramach cyklu wykładów Poznański sposób na niepodległość, przygotowanych przez PtPn, Magdalena Piotrowska (UaM) wygłosiła prelekcję Duch Naczelnika jest z nami... Obchody rocznicy kościuszkowskiej w Poznańskiem (1917). 14–24 listopada W Domu Bretanii otwarto XXiV Dni Bretanii pod hasłem „Podróżnicy i przybysze”. 16 listopada Prof. Piotr Śliwiński poprowadził kolejny Czwartek Literacki w Pałacu Działyńskich pt. Poetki i poetyki. Gośćmi wieczoru byli: Dominika Dymińska, Barbara Klicka, Joanna Roszak. 20 listopada Jakiej edukacji Polacy potrzebują? – V Debata akademicka zorganizowana przez UaM i UEP. 22 listopada W Concordia Design zorganizowano konferencję poświęconą innowacjom we współczesnym świecie. Gościem spotkania był włoski projektant prof. Roberto Verganti, specjalista w zakresie innowacyjności i designu. listopad 2017–styczeń 2018 299 23 listopada Kamila Kłudkiewicz (UAM) wygłosiła w ramach cyklu Poznański sposób na niepodległość wykład: Dwór ostoją polskości? Siedziby ziemiańskie w Wielkim Księstwie Poznańskim. Udawać Rzymianina – mitologia i jej funkcje w kulturze Rzeczypospolitej Obojga Narodów to tytuł kolejnego Czwartku Literackiego. Rozmawiali Barbara Milewska-Waźbińska i Piotr Bering. 25 listopada Małgorzata Baehr wygłosiła w Muzeum narodowym wykład z cyklu Świat obrazów, pt. Leon Dołżycki, „Żałobnica”, 1922. 28 listopada Ukraińska polityk Nadia Sawczenko wygłosiła w wypełnionej auli Wydziału nauk Politycznych i Dziennikarstwa UaM wykład pt. Ukraina między Europą a Azją. 29 listopada Kolejne spotkanie z cyklu Skok w wiarę odbyło się w auli artis. ojciec tomasz Dostatni zaprosił na nie księdza adama Bonieckiego. 7 grudnia Agnieszka Holland była gościem o. tomasza Dostatniego w czasie trzeciego spotkania Skok w wiarę, które odbyło się w kinie Muza, gdzie obejrzano Gorejący krzew. Rafał Łysoń (PAN) w ramach cyklu Poznański sposób na niepodległość wygłosił wykład pt. O ugodowości w Wielkim Księstwie Poznańskim i Prowincji Poznańskiej. 7–8 grudnia O godz. 9 rozpoczęło się w Bibliotece Raczyńskich 38. seminarium Mediewistyczne im. alicji Karłowskiej-Kamzowej. tematem spotkań w Poznaniu i w Gnieźnie była Bogurodzica w kulturze średniowiecza. 11 grudnia O współczesnej migracji rozmawiano w czasie kolejnej Debaty akademickiej. 14 grudnia Ostatni tegoroczny wykład, Kształtowanie się inteligencji i jej roli w polskim ruchu narodowym w Poznańskiem w XIX w., w ramach cyklu Poznański sposób na niepodległość, wygłosił prof. Witold Molik 16 grudnia Obraz Zygmunta Waliszewskiego Serwantka z 1931 roku był tematem wykładu Katarzyny Grabowskiej w Muzeum narodowym w cyklu spotkań Świat obrazów. 22 grudnia Zenon Laskowik był rozmówcą o. tomasza Dostatniego w czasie kolejnego spotkania z cyklu Skok w wiarę. 11 stycznia Praca organiczna w praktyce. Życie i dzieło Seweryna Mielżyńskiego – to tytuł wykładu tadeusza Grabskiego, agnieszki Murawskiej i Ewy siejkowskiej-askutii, nawiązujący do wystawy w Muzeum narodowym, której byli kuratorami. 12 stycznia Woda to życie – to hasło Vii nocy Biologów. odbyły się wykłady, wycieczka, warsztaty, gra edukacyjna i koncert. 13 stycznia Nowy cykl spotkań w Muzeum Narodowym dotyczy grafiki użytkowej. Pierwszy wykład pt. Mucha nie siada przygotowała Barbara Górecka. 20–21 stycznia Z soboty na niedzielę odbyła się po raz trzeci noc Fortyfikacji. zwiedzano Fort 4a i schron przy ul. Babimojskiej, przeprowadzono też grę terenową. W trakcie Ucieczki z twierdzy część uczestników objechała szlak podpoznańskich fortyfikacji. 27 stycznia W cyklu Świat obrazów Maria Gołąb mówiła w Muzeum narodowym o Akcie z twarzą w cieniu artura nachta-samborskiego. przegląd wydarzeń 300 Teatr, muzyka, film 4 listopada Monika Strzępka wyreżyserowała w teatrze Polskim sztukę Pawła Demirskiego K., inspirowaną postacią prezesa Pis Jarosława Kaczyńskiego. Modlitwa nocy to tytuł 463. Koncertu Poznańskiego w auli Uniwersyteckiej. 6–29 listopada XVIII edycję Festiwalu Sztuki Słowa Verba Sacra zainaugurowała szkoła Czytania Klasyki Polskiej poświęcona Josephowi Conradowi. Czytano także Wesele stanisława Wyspiańskiego. 11 listopada w Pałacu Działyńskich Grand Prix Konkursu im. Mieczysława Kotlarczyka przyznano Karolinie Martin, natomiast nagrodę specjalną im. R. Brandstaettera Emmie Herdzik i Michałowi Kurkowi. Festiwal zamknięto Wielką Galą słowa- -Conrad. Podróż metafizyczna odbyła się z udziałem Danuty stenki, Mariusza Bonaszewskiego, Krzysztofa Gosztyły i pianisty Włodka Pawlika. 10 listopada Rafał Blechacz był solistą koncertu z okazji 70-lecia Filharmonii Poznańskiej. Wraz z orkiestrą FP pod batutą Marka Pijarowskiego zagrał Koncert fortepianowy f-moll F. Chopina, Nokturn s. Wisłockiego i Koncert na orkiestrę W. Lutosławskiego. 12–18 listopada Przez tydzień odbywały się dwa konkursy: X Wiolonczelowy im. D. Danczowskiego i X Kontrabasowy im. a.B. Ciechańskiego. nagrodę Grand Prix w pierwszym z nich przyznano adamowi Mazurkowi, w drugim Damianowi sobkowiakowi. 15 listopada–5 grudnia W klubach Meskalina i Dragon miała miejsce trzecia edycja Jazz Ring Festival. 16–18 listopada Pod hasłem „Pieśń wspólna” ruszyła kolejna edycja nostalgia Festival. Przygotowano Warsztaty Krytyki Muzycznej, pokazy filmowe, jeden dzień dedykowano Pawłowi Mykietynowi, zaśpiewał też duet Bardo i John Porter. 17 listopada Spektakl grupy Circus Ferus pt. Rodzina pokazano premierowo na scenie Roboczej. Sharon Kam – klarnet i dyrygent Ariel Zuckerman wystąpili w auli Uniwersyteckiej w koncercie Gwiazdy światowych estrad. 19 listopada Wrocławski aktor Dariusz Bereski czytał w katedrze fragmenty Księgi Wyjścia w ramach nowego cyklu Verba Sacra – Biblia Trzeciego Tysiąclecia. Komentarz przygotował ks. Janusz Lemański, oprawę muzyczną kwartet Katarzyny stroińskiej-sierant. Jedyny polski koncert kontrabasisty jazzowego Rona Cartera w cyklu Era Jazzu odbył się w auli Uniwersyteckiej. W czasie tego samego wieczoru zagrał Krzesimir Dębski i all stars. 21 listopada W Auli Nova wystąpiła orkiestra arte dei suonatori z programem Szkiełkiem i okiem. Muzyce towarzyszyła wizualizacja ariego Dykiera. 23–26 listopada W Teatrze Animacji rozpoczął się Viii Festiwal teatralny Konteksty, w tym roku pod hasłem „Redefinicje”. 1 grudnia Skrzypek K.A. Kulka, wiolonczelista B. Koziak oraz poznańscy filharmonicy pod batutą Marka Pijarowskiego wystąpili w auli Uniwersyteckiej w iX Maltańskim Koncercie Charytatywnym. 3–10 grudnia Platynową Galą Reksia na Scenie Wspólnej otwarto 35. Międzynarodowy Festiwal Filmów Młodego Widza ale Kino! W tym roku listopad 2017–styczeń 2018 301 zgłoszono 3653 filmy, w tym 450 pełnometrażowych. organizatorzy wybrali 45 pełnometrażowych i 90 krótkometrażowych. Całość wydarzeń podzielono na tematy, m.in.: Panorama, Ale Kino z piłką, Ludzie dla ludzi, Dokumentalne Ale Kino, Ale Kino z psem. złote Koziołki za film krótkometrażowy dla dzieci przyznano obrazowi kanadyjskiemu Lep na ptaki (E. DeRushie). najlepszym filmem dla młodzieży w tej kategorii był duński film Kiedy się znów spotkamy (W. Hoeg). złote Koziołki dla filmu pełnometrażowego dla dzieci otrzymał francusko-belgijski Wielki zły lis (P. imbert, B. Renner), a dla młodzieży włoski obraz Nierozłączne (E. De angelis). Publiczność nagrodziła francusko-belgijski film Vincent (Ch. Van Rompaey). 4–13 grudnia XV Poznański Festiwal Mozartowski rozpoczął się wykonaniem w katedrze Requiem Mozarta. Hasłem tegorocznego Festiwalu był „Mozart po czesku”. 8 grudnia Bombka z gwiazdką była premierą sztuki Maliny Prześlugi w reż. agi Błaszczak w teatrze animacji. Trębaczka Lucienne Renaudin-Vary zagrała z orkiestrą Filharmonii Poznańskiej koncert Gwiazdka przed Gwiazdką. Operę Feliksa Nowowiejskiego Legenda Bałtyku w reżyserii Roberta Bondary wystawiono w teatrze Wielkim. 10 grudnia Michał Chorosiński czytał w katedrze fragmenty Księgi Kapłańskiej w ramach cyklu Biblia Trzeciego Tysiąclecia. Komentarz przygotował ks. Janusz nawrot, oprawę muzyczną – kwartet Katarzyny stroińskiej-sierant. 15 grudnia W Piwnicy pod Sceną Teatru Polskiego pokazano premierowo Extravaganzę o władzy w reż. Joanny Drozdy. Paragraf 196 KK to happening teatru Ósmego Dnia i łódzkiego artysty Pawła Hajncela. 26 grudnia–16 stycznia W 13 kościołach, auli Uniwersyteckiej i oDK zorganizowano Bożonarodzeniowy Festiwal Muzyczny X Poznańskie Kolędowanie. 27 grudnia Koncert z okazji 99. rocznicy wybuchu powstania wielkopolskiego odbył się w auli Uniwersyteckiej. Pieśni powstańcze i kolędy zagrali M. Gałęski i M. Bolewski, śpiewały Poznańskie słowiki. 29 grudnia 464. Koncert Poznański wypełniło Słowicze kolędowanie w wykonaniu Poznańskich słowików i Capelli zamku Rydzyńskiego. 12 stycznia O godz. 19 w Auli Uniwersyteckiej rozpoczął się koncert Humor w muzyce, w którym poznańscy filharmonicy pod batutą Łukasza Borowica zagrali z pianistą Jackiem Kortusem. Jakub Skrzywanek był reżyserem Kordiana Juliusza słowackiego w teatrze Polskim. 20 stycznia 465. Koncert Poznański nosił tytuł Słynne balety. Wystawy 3 listopada W Galerii Miejskiej Arsenał otwarto wystawę Ryby, kamienie, telewizory Marii stożek i adriana Kolarczyka. W Pracowni-Muzeum J.I. Kraszewskiego rozpoczął się wernisaż wystawy poznańskiego artysty stanisława Mrowińskiego (1928–1987). przegląd wydarzeń 302 10 listopada W Pawilonie nr 1 MTP zainaugurowano 37. Konkurs im. Marii Dokowicz na najlepszy dyplom UaP w roku 2018 (w dwóch kategoriach: artystycznej i projektowej). tę pierwszą przyznano Maciejowi andrzejczakowi za pracę Deziluzja, nagrodę projektową otrzymała aliona Kryshtofik za Eksperymentalne naczynie do picia. 14 listopada The Real World to wystawa Martina Parra i Rimaldasa Vikšraitisa otwarta w Galerii Miejskiej arsenał. 29 listopada Poznański malarz Wojciech Malik pokazał swoje obrazy w Galerii Profil na wystawie Malarstwo – dookoła. 1 grudnia Hortus to wystawa prac Wojciecha Kołacza w GM arsenał. Uratowane skarby podziemnego Lwowa pokazano w Muzeum archeologicznym. 3 grudnia W Wielkopolskim Muzeum Wojskowym otwarto ekspozycję kolekcji munduroznawcy ignacego Matuszczaka. W Muzeum Etnograficznym otwarto wystawę prac nagrodzonych w konkursie Żłóbek Wielkopolski. 7 grudnia Zabytki z Gdańska pokazano w Muzeum archeologicznym w ramach ekspozycji czasowej Archeologiczne świadectwa kultu maryjnego w średniowiecznym Gdańsku. 9 grudnia My – Wspólny organizm to prezentacja w GM arsenał autorstwa Elvina Flamingo and infer. 15 grudnia Wystawę prac Jarosława Kozakiewicza Punctum. Architektura krytyczna przygotowała GM arsenał. 16 grudnia Otwarto nową ekspozycję w Muzeum Powstania Wielkopolskiego w odwachu. 17 grudnia W Muzeum Narodowym otwarto wystawę Seweryn Mielżyński (1804–1872). oprócz programu edukacyjnego wystawie towarzyszyła w lutym 2018 sesja naukowa poświęcona s. Mielżyńskiemu. 31 grudnia W Fotoplastykonie prezentowano stereografie z kolekcji tomasza Bielawskiego pt. Biocenoza – Lebensgemeinschaft. 12 stycznia Wystawę prac Wojciecha Idźkowskiego Between Layers otwarto w Galerii Piekary. 17 stycznia W Galerii Profil otwarto ekspozycję prac powstałych w czasie międzynarodowego projektu Kafka – przełamywanie granic. 19 stycznia W Fotoplastykonie zaprezentowano fotografie pt. Romantyczne przygody Beth Stephens, Annie Sprinkle i raka piersi. 21 stycznia O północy zamknięto w CK Zamek otwartą we wrześniu 2017 r. wystawę Frida Kahlo i Diego Rivera. Polski kontekst. obejrzało ją 118 tys. osób, w tym ok. 2/3 spoza Poznania. Grup zorganizowanych było 407, a lekcji muzealnych 435. Ekspozycja została przyjęta przez widzów i media, nie tylko polskie, bardzo pozytywnie. Tego samego dnia zamknięto w Galerii Handlowej Pestka wystawę plastynatów (odkryte wnętrza ciał) Body Worlds Vital. 29 stycznia Zaleszany to wystawa -rozmowa pomiędzy Leonem tarasewiczem a Małgorzatą Dmitruk otwarta w GM arsenał. listopad 2017–styczeń 2018 Varia 9 listopada Z lotniska Ławica samolot Boeing 767 300ER odleciał bezpośrednio do Punta Cana na Dominikanie. to pierwszy taki lot z Poznania. 17 listopada Archidiecezja poznańska uruchomiła aplikację o nazwie Drogowskaz, w której znajdują się aktualne informacje o kościołach poznańskich, ich położeniu, godzinach mszy, parkingach etc. 4 grudnia Papież Franciszek podziękował listownie szkolnemu Kołu Caritas w zespole szkół nr 2 przy ul. Hangarowej za zaangażowanie w pomoc ludziom ubogim. 10, 17 grudnia Przez dwie grudniowe niedziele po mieście kursowała świąteczna bimba z Gwiazdorem. 13 grudnia Na pl. Wolności ustawiła się długa kolejka po darmowe choinki. 18 grudnia Zakończono remont mieszkalnej części znanego Domu studenckiego „Hanka”. W 153 pokojach zamieszka 200 studentów. 106 z nich w pokojach 1-osobowych i 47 w 2-osobowych. Cena pokoju z łazienką to 600–800 zł miesięcznie, pokój rodzinny z aneksem kuchennym kosztuje 1600 zł. Aż do Wigilii przed galeriami handlowymi tworzyły się gigantyczne korki samochodowe, poznaniacy zaopatrywali się w świąteczne sprawunki do ostatniej chwili. Handlowcy informują jednak, że coraz częściej robimy tego typu zakupy już na początku grudnia. 28 grudnia W hali nr 1 MTP zorganizowano Babi targ, czyli zimowe wietrzenie szaf. Rekord frekwencji padł w tym roku w poznańskiej Palmiarni. odwiedziło ją 200 tys. osób. Na początku stycznia w poznańskich parkach, na terenie ogródków działkowych i na skwerach ustawiono kolejnych 50 drewnianych domków dla kotów. DRUK NA ZAMÓWIENIE Wydawnictwo Miejskie Posnania oferuje druk poszczególnych tytułów w technologii cyfrowej Książki dostępne w druku na zamówienie* Cytadela Zawady i Główna KMP 4/2011, cena katalogowa 39 z KMP 2/2002, cena katalogowa 45 zł Od Komandorii do Antoninka Górczyn KMP 4/2010, cena katalogowa 45 z KMP 1/2002, cena katalogowa 45 zł Starołęka, Głuszyna, Krzesiny Rataje i Żegrze KMP 4/2009, cena katalogowa 45 z KMP 3/2001, cena katalogowa 45 zł Okupacja I Jeżyce KMP 2/2009, cena katalogowa 39 z KMP 2/2000, cena katalogowa 45 zł Okupacja II Wspomnienia z powstania KMP 3/2009, cena katalogowa 39 z wielkopolskiego Poznańscy Żydzi cena katalogowa 35 zł KMP 3/2006, cena katalogowa 45 z Z dni powstania wielkopolskiego Poznańscy Żydzi II autor: Daniel Kęszycki KMP 1/2009, cena katalogowa 45 z cena katalogowa 20 zł Winiary Obraz historyczno-statystyczny KMP 4/2008 (wydanie bez płyty CD) miasta Poznania w dawniejszych cena katalogowa 41 zł czasach, t. li II Dębiec autor: Józef Łukaszewicz KMP 1/2004, cena katalogowa 45 zł cena katalogowa każdego tomu 34,50 zł *Publikacje można zamówić na sklep.wmposnania.pl lub w Salonie Posnania, ul. F. Ratajczaka 44. Termin wykonania do 5 dni roboczych. Warunkiem realizacji zlecenia jest wpłata pełnej kwoty za zamówione książki. Ceny obowiązują do końca 2018 roku.